اخلاق اسلامی همواره بر پایه تربیت نفس و کنترل رفتارهای انسانی استوار بوده است. در این میان، مشارطه به‌عنوان یکی از مراحل مهم سیر و سلوک اخلاقی شناخته می‌شود که انسان را در مسیر تعالی روح یاری می‌کند. این مفهوم، نه تنها راهی برای نظارت بر اعمال روزانه است بلکه مقدمه‌ای برای مراقبه و محاسبه به شمار می‌رود
مشارطه؛ گامی نخست در تربیت نفس
مشارطه به معنای شرط‌گذاری با خود، یکی از اصول اولیه در مسیر خودسازی است که بر اساس آموزه‌های اهل‌بیت (ع)، مقدماتی برای اصلاح رفتارهای فردی فراهم می‌آورد. این مرحله از تربیت نفس، انسان را به تأمل درباره اعمال خود وادار کرده و او را آماده می‌کند تا پیش از هر اقدام، هدف و نیت خود را بررسی کند. امام علی (ع) در نهج‌البلاغه بر اهمیت توجه به نیت و هدف پیش از عمل تأکید کرده‌اند: «نیت‌ها پایه اعمال هستند» (1)
در آموزه‌های اخلاقی، مشارطه به‌عنوان یک فرآیند روزانه معرفی شده است. فرد باید هر صبح با خود عهد کند که از گناهان دوری کند و به وظایف دینی و اخلاقی پایبند باشد. این شرط‌گذاری ذهنی، انسان را از غفلت بازداشته و او را نسبت به مسئولیت‌هایش آگاه‌تر می‌کند. امام صادق (ع) نیز در حدیثی فرموده‌اند: «هر روز که آغاز می‌شود، انسان باید با نفس خود شرط کند که از راه حق منحرف نشود» (2)
مشارطه همچنین زمینه‌ساز مراقبه است؛ یعنی فرد پس از شرط‌گذاری، در طول روز مراقب اعمال خود بوده و تلاش می‌کند تا از انحرافات جلوگیری کند. این فرآیند، نه تنها به اصلاح رفتارها کمک می‌کند بلکه روح انسان را برای مراحل بعدی تربیت آماده می‌سازد
مشارطه در آموزه‌های اهل‌بیت (ع)
اهل‌بیت (ع) همواره بر اهمیت مشارطه تأکید داشته‌اند و آن را یکی از ابزارهای مهم در مسیر رشد اخلاقی معرفی کرده‌اند. امام کاظم (ع) در حدیثی فرموده‌اند: «کسی که هر روز با خود شرط کند که گناه نکند، خداوند او را یاری خواهد کرد» (3). این حدیث نشان‌دهنده ارتباط مستقیم مشارطه با یاری الهی است
یکی از نکات مهم در آموزه‌های اهل‌بیت (ع)، توجه به نیت پاک در مشارطه است. شرط‌گذاری با خود باید بر اساس اهداف الهی باشد تا تأثیر واقعی بر تربیت نفس داشته باشد. امام علی (ع) فرموده‌اند: «اعمال بدون نیت خالص، بی‌ارزش هستند» (4). بنابراین مشارطه باید با نیتی خالص و هدفی مشخص انجام شود تا ثمرات معنوی آن نمایان شود
اهل‌بیت (ع) همچنین بر استمرار مشارطه تأکید دارند. این فرآیند باید هر روز تکرار شود تا انسان بتواند به تدریج بر نفس خود غلبه کند. امام صادق (ع) فرموده‌اند: «تکرار مشارطه باعث تقویت اراده انسان می‌شود» (5). استمرار در این عمل، انسان را به مرحله‌ای می‌رساند که بتواند بر تمامی جنبه‌های رفتاری خود کنترل داشته باشد
مشارطه؛ مقدمه‌ای برای مراقبه و محاسبه
پس از مشارطه، مرحله مراقبه آغاز می‌شود که در آن فرد باید به نظارت دقیق بر اعمال خود بپردازد. مراقبه به معنای توجه دائمی به رفتارها و افکار است تا از انحرافات جلوگیری شود. امام علی (ع) در نهج‌البلاغه فرموده‌اند: «مراقب نفس خود باشید تا از گناهان دور بمانید» (6)
مشارطه همچنین زمینه‌ساز محاسبه است؛ یعنی فرد پس از پایان روز، اعمال خود را بررسی کرده و نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی می‌کند. این فرآیند، انسان را به سوی اصلاح مستمر هدایت می‌کند. امام صادق (ع) فرموده‌اند: «محاسبه نفس، کلید موفقیت در مسیر بندگی خداوند است» (7)
در مجموع، مشارطه، مراقبه و محاسبه سه مرحله اصلی در تربیت نفس هستند که انسان را به سوی تعالی روح هدایت می‌کنند. این مراحل نه تنها باعث اصلاح رفتارهای فردی می‌شوند بلکه انسان را به قرب الهی نزدیک‌تر می‌کنند