شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فهرست مطالب

باب اوّل: در تاريخ خاتم الا نبيأ حضرت محمّد صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 10

فصل اوّل: در نسب شريف حضرت رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 10

فصل دوم: در ولادت با سعادت رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 27

فصل سوّم: در شرح احوال آن حضرت در ايّام رضاع و طفوليّت 31

فصل چهارم: در بيان خلقت و شمائل حضرت رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مختصرى از اخلاق كريمه و اوصاف شريفه آن حضرت 36

آداب مجلس پيامبر 39

بخشنامه پيامبر براى سپاهيان 41

شوخی هاى پيامبر 50

فصل پنجم: در ذكر پاره اى از معجزات رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 52

پيامبر اسلام 4440 معجزه داشت 52

معجزات نوع اول 53

معجزات نوع دوم 56

معجرات نوع چهارم 62

معجزات نوع پنجم 69

معجزات نوع ششم 73

معجزات نوع هفتم 78

پنج سنّت عبدالمطّلب 85

معراج پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 95

وقايع سال دوم هجرى 99

وقايع سال سوم هجرت 109

وقايع سال چهارم هجرى 118

وقايع سال پنجم هجرى 123

وقايع سال ششم هجرى 134

وقايع سال هفتم هجرى 139

وقايع سال هشتم هجرى 145

وقايع سال نهم هجرى 161

وقايع سال دهم هجرى 167

فصل هفتم: در وقوع مصيبت عظمى يعنى وفات پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 180

آيا پيامبر به شهادت رسيد؟ 188

فصل هشتم: در بيان احوال اولاد امجاد پيغمبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 189

فصل نهم: در بيان مختصرى از احوالخويشان پيغمبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 192

فضائل و مقامات ابوطالب رضى اللّه عنه 194

فضائل حضرت حمزه و جعفر طيّار عليهما‌السلام 196

فصل دهم: در ذكر احوال چند نفر از اصحاب پيغمبر (ص ) و اشاره به فضائل آنها 199

شرح حال جناب سلمان رحمه اللّه 199

شرح حال ابوذر غفارى 202

شرح حال مقداد 207

شرح حال بلال 208

شرح حال جابربن عبداللّه انصارى 209

شرح حال حُذيفه 210

شرح حال ابوايّوب انصارى 211

شرح حال خالد بن سعيد 213

شرح حال زيد بن حارثه 215

شرح حال سَعْد بن عُباده 215

شرح حال ابودُجانه 217

شرح حال ابن مسعود 218

شرح حال عمّار 218

شهادت سميه رحمة اللّه عليها 219

شرح حال قيس بن عاصم 222

شرح حال مالك بن نُوَيْره 223

باب دوّم در بيان تاريخ ولادت ووفات سيّدة النّسأ ومخدومه ملائكة السَّمأ، شفيعه روز جزأ حضرت فاطمه زهرأ عليها‌السلام است 226

فصل اوّل: در بيان ولادت با سعادت حضرت فاطمه عليها‌السلام 226

كيفيت ولادت با سعادت آن حضرت 228

فصل دوّم: در بيان برخى اسامى والقاب شريفه حضرت فاطمه (ع ) وبرخى ازفضائل آن جناب 231

چادر نورانى ومسلمان شدن هشتاد يهودى 233

اثر(تسبيحات)حضرت زهرا عليها‌السلام 235

فصل سوّم: در تاريخ وفات آن مجلّله ووصيّتهاى آن حضرت 237

باب سوّم درتاريخ ولادت و شهادت سيدالاوصيأوامام أتقيأ حضرت اميرالمؤ منين على بن ابى طالب عليه‌السلام 247

فصل اوّل: در ولادت باسعادت اميرالمؤ منين عليه‌السلام 247

فصل دوّم: در بيان فضائل اميرالمؤ منين عليه‌السلام است 251

مجاهدت حضرت على عليه‌السلام 251

علم على عليه‌السلام 252

سرچشمه همه علوم، حضرت على عليه‌السلام است 253

دلالت آيه مباهله بر افضليت على عليه‌السلام 255

سخاوت حضرت على عليه‌السلام 256

زهد حضرت على عليه‌السلام 257

عبادت حضرت على عليه‌السلام 259

حلم و عفو حضرت على عليه‌السلام 260

حسن خلق حضرت على عليه‌السلام 261

سبقت حضرت على عليه‌السلام در ايمان 262

فصاحت حضرت على عليه‌السلام 263

معجزات حضرت على عليه‌السلام 264

خبردادن حضرت على عليه‌السلام از امور غيبى 273

استجابت دعاهاى على عليه‌السلام 276

يارى كردن على عليه‌السلام به پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم 277

شجاعت شگفت انگيز على عليه‌السلام 278

نَسَب شريف حضرت على عليه‌السلام 279

فصل سوم: در بيان سبب شهادت آن حضرت و ضربت ابن ملجم مرادى عليه اللعنة 285

فصل چهارم: در وصيت هاى اميرالمومنين (ع ) وكيفيت وفات وغسل و دفن آن حضرت 301

فصل پنجم: در قتل ابن ملجم لعين به دست امام حسن عليه‌السلام 311

فصل ششم: در ذكر اولاد اميرالمؤ منين عليه‌السلام و زوجات آن حضرت 313

ذكر اولاد محمد بن الحنفيّه رضى اللّه عنه 316

ذكر اولاد جناب ابوالفضل العباس بن اميرالمؤ منين عليهما‌السلام 318

ذكر عمر الا طرف بن اميرالمؤ منين عليه‌السلام و اولاد او 323

فصل هفتم: در ذكر جمعى از اكابر اصحاب اميرالمؤمنين ( عليه‌السلام ) 327

شرح حال اويس قرنى 328

شرح حال حارث همدانى 329

شرح حال حُجْربن عدى 331

شرح حال رُشَيْد هَجَرى 332

شرح حال زيد بن صوحان 336

شرح حال سليمان بن صُرد 337

شرح حال سهل بن حُنَيف 338

شرح حال صَعْصَعْة بن صُوْحان 339

شرح حال ابوالا سود دُئلى 340

شرح حال عبداللّه بن ابى طلحه 342

شرح حال عبداللّه بن بُديل 343

شرح حال عبداللّه بن جعفر طيّار 344

شرح حال عبداللّه بن خبّاب 346

شرح حال عبداللّه بن عبّاس 347

شرح حال عثمان بن حُنَيف 350

شرح حال عَدىّ بن حاتم طائى 350

شرح حال عقيل 352

شرح حال عمروبن حَمِق 354

شرح حال قنبر 355

شرح حال كميل 355

شرح حال مالك اشتر 356

شرح حال محمّد بن ابى بكر 360

شرح حال محمّد بن ابى حذيفه 361

شرح حال ميثم تمّار 362

شرح حال هاشم بن عتبه مِرْقال 367

باب چهارم: در بيان تاريخ ولادت و شهادت سبط اكبر پيغمبر خدا، ثانى ائمه و قرّة العين محمّد مصطفى صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امام حسن مجتبى عليه‌السلام و مختصرى در شرح حال اولاد و احفاد آن جناب عليه‌السلام 370

فصل اول: در ولادت با سعادت حضرت امام حسن عليه‌السلام 370

فصل دوم: در بيان مختصرى از فضائل و مكارم اخلاق آن سرور 373

پاسخ امام حسن عليه‌السلام به نامه تسليّت اصحاب 378

فصل سوّم: در بيان بعضى از احوال امام حسن ع و صلح آن حضرت با معاويه 380

فصل چهارم: در بيان شهادت حضرت مجتبى عليه‌السلام و ذكر خبر جناده 390

وصيّت نامه امام حسن عليه‌السلام 395

فصل پنجم: در بيان طغيان معاويه در قتل و نهب شيعيان على عليه‌السلام 399

فصل ششم: در ذكر اولاد امام حسن عليه‌السلام و شرح حال جمله اى از آنها 407

شرح زيد بن حسن عليه‌السلام 408

در ذكر فرزند زادگان حضرت امام حسن مجتبى عليه‌السلام 412

ذكر اولاد ابوالحسن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهما‌السلام 413

ذكر نسب طاوس و آل او و نبذى از حال بنى طاوس 449

خاتمه در ذكر مقتل عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالب عليه‌السلام 451

ذكر مقتل محمّد بن عبداللّه بن الحسن بن على بن ابى طالب ع ملقّب به(نفس زكيه) 460

ذكر مقتل ابراهيم بن عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالب ع معروف به(قتيل باخمرى) 464

باب پنجم: در تاريخ حضرت اباعبداللّه الحسين عليه‌السلام 474

مقصد اول در بيان ولادت حُسين بْن عَلى عليهما‌السلام و برخى از فضائل آن حضرت 474

فصل اوّل: در ولادت با سعادت حضرت سید الشهداء عليهما‌السلام 474

فصل دوّم: در بيان فضائل و مناقب و مكارم اخلاق آن حضرت عليه‌السلام 478

فصل سّوم: در بيان ثواب بكأ و گفتن و خواندن مرثيه و اقامه مجلس عزأ براى آن حضرت 489

مقصد دوم: در بيان امورى كه متعلّق است به حضرت امام حسين ع از هنگام حركت از مدينه طيبه تا ورود به كربلا و شهادت مسلم بن عقيل و شهادت دو كودك او 501

فصل اوّل: دربيان توجّه ابى عبداللّه عليه‌السلام به جانب مكّه معظّمه 501

فصل دوم: در ورود آن حضرت به مكّه و آمدن نامه هاىاهل كوفه 510

فصل سوّم: در فرستادن آن حضرت سيّد جليل مسلم بنعقيل را به جانب كوفه و فرستادن نامه اى بارسول ديگر به اشراف بصره 513

فصل چهارم: درآمدن جناب مسلم به كوفه و كيفيّت بيعت مردم 518

مُتفّرق شدن كوفيان بى وَفا از دور مُسْلِم بنعَقيل رحمه اللّه 525

مبارزه مسلم رحمه اللّه با كوفيان: 529

فصل پنجم: در كيفيت اسيرى و شهادت طفلان مسلم 537

فصل ششم: درتوجّه حضرت سيّدالشّهدأ عليه‌السلام به جانب كربلا 542

فصل هفتم: در ملاقات امام حسين عليه‌السلام با حُرّ بن يزيد رياحى 555

مقصد سوّم : در ورود حضرت امام حسين عليه‌السلام به زمين كربلا 563

فصل اوّل : در ورود آن حضرت به سرزمين كربلا 563

فصل دوّم : در وقايع روز تاسوعا و ورود شمر ملعون 569

فصل سوّم: در بيان وقايع روز عاشورأ 578

متنبّه شدن حرُّ بن يزيد وانابت ورجوُع اوبه سوى آن امام شهيد 586

شهادت بُرير بن خضير رحمه اللّه 600

شهادت وهب عليه الرحمة 601

شهادت اولين زن در لشكر امام حسين عليه‌السلام 602

مبارزات نافع بن هلال و شهادت مسلم بن عوسجه 603

تذكره اَبو ثمامه نماز را در خدمت امام حسين ع و شهادت حبيب بن مظاهر: 608

شهادت سعيد بن عبداللّه حنفى رحمه اللّه 611

شهادت زُهير بن القين رَضِى اللّه عنه 612

مقتل نافع بن هلال بن نافع بن جمل 613

مقتل عبداللّه و عبدالرّحمن غِفاريان(رحمهما اللّه) 615

شهادت حنظله بن اسعد شِبامىّ رحمه اللّه 616

شهادت شَوْذَب و عابِس رَحِمَهُمُ اللّه 617

شهادت ابى الشّعثاء البَهْدَلىّ الکندى رحمه اللّه 620

مقتل جمعى از اصحاب حضرت امام حسين عليه‌السلام 620

شهادت جون رضى اللّه عنه 621

شهادت جوانى پدر كشته رحمه اللّه 622

شهادت غلامى تركى 623

شهادت عمرو بن قرظة بن كعب انصارى خزرجى 624

شهادت سُويد بن عمرو بن ابى المُطاع الخَثْعمى رحمه اللّه 625

در بيان شهادت جوانان هاشمى در روز عاشورا 626

جناب ابوالحسن على بن الحسين الاكبر عليه‌السلام 626

شهادت عبداللّه بن مسلم بن عقيل رضى اللّه عنه 631

شهادت محمّد بن عبداللّه بن جعفر رضى اللّه عنه 633

شهادت عون بن عبداللّه بن جعفر رضى اللّه عنه 633

شهادت عبدالرحمن بن عقيل 634

شهادت عبداللّه الاكبر بن عقيل 635

شهادت عمر بن ابى سعيد بن عقيل 635

شهادت جناب قاسم بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهما‌السلام 636

شهادت ابوبكر بن حسن عليه‌السلام 639

شهادت اولاد اميرالمومنين عليه‌السلام 639

علت نام گذارى على عليه‌السلام فرزندش را به نام(عثمان) 641

شهادت ابوبكر بن على عليه‌السلام 641

شهادت طفلى از آل امام حسين عليه‌السلام 642

شهادت حضرت ابوالفضل العبّاس عليه‌السلام 643

در بيان مبارزات حضرت ابى عبد اللّه الحسين ع و شهادت آن مظلوم 648

فصل چهارم: در بيان وقايعى كه بعد از شهادت واقع شد 666

فصل پنجم: در بيان غارت نمودن لشكر، خِيام حرم را 669

مقصد چهارم: در وقايع متأخّره بعد از شهادت حضرت امام حسين عليه‌السلام 673

فصل اوّل: در بيان فرستادن سرهاى شهدأ و حركت از كربلا بجانب كوفه 673

فصل دوم: در كيفيّت دفن اجساد طاهره شهدأ 681

فصل سوم در بيان ورود اهل بيت اطهار عليهما‌السلام به كوفه 685

فصل چهارم: در بيان ورود اهل بيت عليهما‌السلام به دارالا ماره 693

ذكر مقتل عبداللّه بن عفيف اَزْدى رحمه اللّه 696

فصل پنجم: در ذكرمكتوب ابن زياد به يزيد 698

فصل ششم: در فرستادن يزيد جواب نامه ابن زياد را 702

فصل هفتم: ورود اُسرأ و رؤ س شهدأ به شام 711

فصل هشتم: در ورود اهل بيت عليهما‌السلام به مجلس يزيد پليد 716

فصل نهم: در روانه كردن يزيد پليد اهل بيت عليهما‌السلام را به مدينه 740

فصل دهم: در بيان ورود اهل بيت عليهما‌السلام به مدينه طيبه 749

فصل يازدهم: در ذكر چند مرثيه براى آن حضرت 767

باب ششم: در تاريخ حضرت على بن الحسين زين العابدين عليه‌السلام 772

فصل اول: در بيان ولادت و اسم و لقب و كنيت آن جناب و شرح حال والده آن حضرت است 772

فصل دوم: در مكارم اخلاق امام زين العابدين عليه‌السلام است 776

فصل سوم: در بيان عبادات حضرت امام زين العابدين عليه‌السلام 783

فصل چهارم: در ذكر پاره اى از كلمات شريفه و مواعظ بليغه آن جناب 789

فصل پنجم: ذكر بعضى از معجزات امام زين العابدين عليه‌السلام و داستان شهادت 808

فصل ششم: در بيان انتقال حضرت سجاد عليه‌السلام از اين سراى فانى به دار باقى 833

فصل هفتم: در ذكر اولاد و احفاد حضرت امام زين العابدين عليه‌السلام 841

باب هفتم: در تاريخ حضرت ابوجعفر محمّد بن على بن الحسين، باقرالعلوم الا ولين و الا خرين عليه‌السلام 909

فصل اول: در بيان ولادت و اسم و كنيت آن حضرت است 909

فصل دوم: مختصرى از فضائل و مناقب و مكارم اخلاق حضرت باقر عليه‌السلام 912

فصل سوم: در معجزات حضرت محمدباقر عليه‌السلام است و اكتفا مى شود با آن به چندمعجزه 925

فصل چهارم: در ذكر پاره اى از مواعظ و كلمات حمكت آميز حضرت ابى جعفر امام 939

فصل پنجم: در وفات حضرت امام محمدباقر عليه‌السلام و بيان آنچه ميان آن حضرت ومخالفان واقع شد 951

فصل ششم: در ذكر اولاد و احفاد حضرت امام محمدباقر عليه‌السلام 961

پاورقی ها 964

باب اوّل: در تاريخ خاتم الا نبيأ حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

فصل اوّل: در نسب شريف حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

هوَ اَبوالقاسمِ مُحَمَّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ابن عبداللّه بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمَناف بن قُصَىّ بن كِلاب بن مُرَّة بن كَعْب بن لُؤ ىّ بن غالب بن فِهْر بن مالِك بن النَّضْر بن كِنانَة بن خُزَيْمَة بن مُدْرِكَة بن اَلْيَاْس بن مُضَربن نزار بن مَعَد بن عَدْنان.

روايت شده از حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرمود:(اِذ ا بَلَغَ نَسَبى اِلى عَدنان فَاَمْسِكُوا). (1) لهذا ما بالاتر از عَدْنان را ذكر نكرديم.

و قبل از شروع به ذكر احوال اين جماعت نقل كنيم كلام علامه مجلسى را، فرموده: بدان كه اجماع علماى اماميه منعقد گرديده است بر آنكه پدر و مادر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و جميع اجداد و جدّات آن حضرت تا آدمعليه‌السلام همه مسلمان بوده اند و نور آن حضرت در صُلب و رَحِم مشركى قرار نگرفته است، و شبهه در نسب آن حضرت و آبأ و امّهات آن حضرت نبوده است و احاديث متواتره از طُرُق خاصّه و عامّه بر اين مضامين دلالت دارد.

بلكه از احاديث متواتره ظاهر مى شود كه اجداد آن حضرت همه انبيا و اوصيا و حاملان دين خدا بوده اند و فرزندان اسماعيل كه اجداد آن حضرت اند اوصياى حضرت ابراهيمعليه‌السلام بوده اند و هميشه پادشاهى مكّه و حجابت خانه كعبه و تعميرات با ايشان بوده است و مرجع عامه خلق بوده اند و ملّت ابراهيمعليه‌السلام در ميان ايشان بوده است و ايشان حافظان آن شريعت بوده اند و به يكديگر وصيّت مى كردند و آثار انبيا را به يكديگر مى سپردند تا به عبدالمطلب رسيد، و عبدالمطلب، ابوطالب را وصى خود گردانيد و ابوطالب كتب و آثار انبياعليهم‌السلام و وَدايع ايشان را بعد از بعثت تسليم حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نمود. انتهى. (2)

اينك شروع كنيم به ذكر حال آن بزرگواران:

همانا(عَدْنان)پسر(اُدد)است و نام مادرش(بَلْهأ)است، در ايّام كودكى آثار رشد و شهامت از جبين مباركش مطالعه مى شد و كاهنين عهد و منجّمين ايّام مى گفتند كه از نسل وى شخصى پديد آيد كه جنّ و انس مطيع او شوند و از اين روى جنابش را دشمنان فراوان بود چنانكه وقتى در بيابان شام هشتاد سوار دلير او را تنها يافتند به قصد وى شتافتند عَدْنان يك تنه با ايشان جنگ كرد چندان كه اسبش كشته شد پس پياده با آن جماعت به طعن و ضرب مشغول بود تا خود را به دامان كوهى كشيد و دشمنان از دنبال وى همى حمله مى بردند و اسب مى تاختند ناگاه دستى از كوه به درشده گريبان عدنان را بگرفت و برتيغ كوه كشيد و بانگى مهيب از قلّه كوه به زير آمد كه دشمنان عدنان از بيم جان بدادند. و اين نيز از معجزات پيغمبر آخر الزّمانصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود.

بالجمله؛ چون عَدنان به حدّ رشد و تميز رسيد مهتر عرب و سيّد سلسله و قبله قبيله آمد چنانكه ساكنين بطحا و سُكّان يثرب و قبايل برّ حكم او را مطيع و منقاد بودند و چون(بُخْتُ نَصَّر)از فتح بيت المقدّس بپرداخت تسخير بلاد و اقوام عرب را تصميم داد و با عدنان جنگ كرد و بسيارى از انصار او بكشت و عاقبت بر عدنان غلبه كرد و چندان از مردم عرب بكشت كه ديگر مجال اقامت براى عدنان و مردان او نماند. لاجرم هر تن به طرفى گريخت و عدنان با فرزندان خود به سوى يمن شد و آن مَأْمَن را وطن فرمود و در آنجا بود تا وفات كرد.

و او را ده پسر بود كه از جمله مَعَدّ و عَكّ و عَدْن و اَدّ و غنى بودند، و آن نور روشن كه از جبين عدْنان درخشان بود از طلعت فرزندش مَعَدّ طالع بود و اين نور همايون بر وجود پيغمبر آخر الزّمان دليلى واضح بود كه از صلْبى به صلْبى منتقل مى شد، و چون آن نور پاك به مَعَدّ انتقال يافت و(بُخْتُ نَصَّر)نيز از جهان شده بود و مردم از شرّ او ايمنى يافته بودند كس به طلب مَعَدّ فرستادند و جنابش را در ميان قبايل عَرَب آوردند و مَعَدّ سالار سلسله گشت و از وى چهار پسر پديد آمد و نور جمالش به پسرش(نِزار) (3) منتقل شد، مادر نزار مُعانَة بنت حَوشَمْ از قبيله جُرْهُم است. آنگاه كه نزار به دنيا آمد پدرش نگاه كرد به نور نبوّت كه در ميان ديدگانش مى درخشيد سخت شادان شد و شتران قربانى كرد و مردم را اطعام نمود و فرمود:

(اِنَّ هذا كُلُّهُ نَزْرٌ فى حَقِّ هذَا المَوْلوُدِ)؛

هنوز اينها اندك است در حق اين مولود. گويند هزار شتر بود كه قربانى كرد و چون(نزار)به معنى(اندك)است آن طفل به نزار ناميده شد و چون به حدّ رشد رسيد و پدرش وفات كرد نِزار در عرب مهتر و سيّد قبيله گشت و چهار پسر از وى پديدار گشت و چون اجل محتوم او نزديك شد از ميان باديه با فرزندان به مكّه معظّمه آمد و در مكّه وفات كرد و نام پسران او چنين است:

اوّل: ربيعه، دوم: أنمار، سوّم: مُضَر، چهارم: اياد. و از براى ايشان قصّه لطيفه اى است معروف (4) در مقام تقسيم اموال پدر و رجوع ايشان به حكم افعى جُرْهُمى كه در علم كهانت مهارتى تمام داشت و در نجران مرجع اعاظم و اشراف بود و از(أنْمار)دو قبيله پديد آمد: خَشْعَمْ و بَجيلَه و اين دو طايفه به يمن شدند و به اياد منسوب است قُسّ بن ساعده ايادى كه از حكما و فصحاى عرب است و از ربيعه و مضر نيز قبايل بسيار پديدار شد چنانكه يك نيمه عرب بديشان نسب مى برند و بدين جهت در كثرت ضرب المثل گشتند.

در فضيلت ربيعه و مُضَر بس است خبر نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :(لا تَسُبُّوا مضرَ وَ رَبيعةَ فإ نهما مسلِم انِ) (5) (مضر) (6) معدول از ماضر است و آن شير است پيش از آنكه ماست شود و اسم مُضَر، عَمْرو است و مادرش سوْدَه بنت عكّ است و نور نبوّت از(نزار)به او منتقل شده بود و بعد از پدر سيّد سلسله بود و اقوام عرب او را مطيع و منقاد بودند و همواره در ترويج دين حضرت ابراهيم خليلعليه‌السلام روز مى گذاشت و مردم را به راه راست مى داشت. گويند از تمامى مردم صورتش نيكوتر بود و او اوّل كسى است كه آواز حُدَى را براى شتران خواند (7) و از وى دو پسر به وجود آمد يكى عَيْلان (8) كه قبايل بسيار از او پديد آمد.

ديگر الياس كه نور پيغمبرى بدو منتقل شده بود لاجرم بعد از پدر در ميان قبايل بزرگى يافت چنانكه او را سيد العشيره لقب دادند و امور قبايل و مهمات ايشان به صلاح و صواب ديداو فيصل مى يافت و تا آن روز كه نور محمّدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از پشت او انتقال نيافته بود گاهى از صُلب خويش زمزمه تسبيح شنيدى و پيوسته عرب او را معظّم و بزرگ شمردندى مانند لقمان و اَشباه او.

مادرش رباب نام دارد و زوجه اش ليلى بنت حلْوان قضاعيه يمَنِيَّه است كه او را(خندِف)گويند و او را سه پسر بود: 1 عمْرو 2 عامر 3 عُميرا. گويند؛ چون پسران وى به حدّ بلوغ و رشد رسيدند روزى عمرو وعامر با مادر خود ليلى به صحرا رفتند ناگاه خرگوشى از سر راه بجنبيد و به يك سو گريخت و شتران از خرگوش برميدند عمرو و عامر از دنبال خرگوش تاختن كردند، عمرو نخست او را بيافت و عامر رسيد و آن را صيد كرده كباب كرد. ليلى را از اين حال سروررى و عُجْبى روى آورد پس به تعجيل به نزديك الياس آمد و چون رفتارى به تَبَخْتُر داشت الياس به او گفت: اَيْنَ تُخَندِفين (خِنْدِفِه آن را گويند كه رفتارش به جلالت و تبختر باشد) ليلى گفت: هميشه بر اثر شما به كبر و ناز قدم زنم و از اين روى الياس او را خندِف ناميد و آن قبايل كه با الياس نسب مى برند بنى خِنْدِف (9) لقب يافتند و از اين روى كه عمرو آن خرگوش را يافته بود الياس او را(مُدْرِكِه)لقب داد و چون عامر صيد آن كرد و كباب ساخت(طابخه)ناميده شد.

و چون عميرا در اين واقعه سر در لحاف داشت و طريق خدمتى نپيمود به قَمَعَه ملقّب گشت و بِالْجمله؛ خِندِف الياس را بسيار دوست مى داشت. گويند چون الياس وفات كرد خِندِف حُزن شديدى پيدا كرد و از سر قبر وى بر نخاست و سقفى بر او سايه نيفكند تا وفات يافت. (10)

بالجمله؛ نور نبوّت از الياس به مدْرِكة (11) انتقال يافت و بعضى گفته اند كه مُدرِكه را بدان سبب مدركه گفتند كه درك كرد هر شرافتى را كه در پدرانش بوده و او را ابوالهذيل مى گفتند. زوجه اش(سَلْمى بنت اَسَد بن رَبيعة بن نزار)بود و از وى دو پسر آورد يكى خزيمه و ديگر هذَيل كه پدر قبايل بسيار است و نور نبوّت به خزَيمه (12) منتقل شد و او بعد از پدر حكومت قبايل عرب داشت و او را سه پسر بود: 1 كنانه 2 هون 3 اسد. و كنانه (13) مادرش عوانه بنت سعد بن قيس بن عَيْلان بن مُضَر است و كنْيَتش ابونضر چون رئيس قبايل عرب گشت در خواب به او گفتند كه(بَرّة بنت مرّ بن اَدّ بن طابخة بن الياس)را بگير كه از بطن وى بايد فرزندى يگانه به جهان آيد. پس كنانه، برّه را تزويج نمود و از وى سه پسر آورد:

1 نَضْر 2 ملك 3 مِلّكان ونيز هاله راكه از قبيله أزْد بود به حباله نكاح در آورد و از وى پسرى آورد مسمى به(عبد مناة)و در جمله پسران نور نبوى از جبين نضر ساطع بود وجه تسميه او به نضر (14) نضارت وجه اوست واو را قريش نيز گويند و هر قبيله اى كه نسبش به نضر پيوندد، او را قريش خوانند و در وجه ناميدن نضر به قريش به اختلاف سخن گفته اند و شايد از همه بهتر آن باشد كه چون نضر مردى بزرگ و باحصافت بود و سيادت قوم داشت پراكندگان قبيله را فراهم كرد و بيشتر هر صباح بر سر خوان گسترده او مجتمع مى شدند از اين روى(قريش)لقب يافت؛ چه(تقرّش)به معنى(تجمّع)است و نضر را دو پسر بود يكى مالك و ديگرى يَخْلُد و نور نبوّت در جبين مالك بود و مادرش عاتكه بنت عدوان بن عمرو بن قيس بن عيلان است و مالك را پسرى بود فِهْر (15) نام داشت و مادرش جَنْدَلَه بِنْت حارث جُرْهُميّه است و فِهْر رئيس مردم بود در مكه و او را جمع آورنده قريش گويند و او را چهار پسر بود از ليلى بنت سعد بن هذيل: 1 غالب 2 محارب 3 حارث 4 اسد. از ميان همه نور نبوّت به(غالب)منتقل شد.

و(غالب)را دو پسر بود از سَلْمى بنت عمرو بن ربيعه خزاعيّه: 1 لُوَىّ 2 تيم. و نور شريف نبوّت به(لُوَىّ) (16) منتقل شد و آن تصغير(لا ى)است كه به معنى نور است و او را چهار پسر بود: 1 كعب 2 عامر 3 سامه 4 عوف. و در ميان همگى نور نبوت به(كعب)منتقل شد.

مادرش ماريه دختر كعب قضاعيه بوده و كعب بن لُوَىّ از صناديد عرب بود و در قبيله قريش از همه كس برترى داشت و درگاهش ملجأ و پناه پناهندگان بود و مردم عرب را قانون چنان بود كه هرگاه داهيه عظيم يا كارى معجب روى مى داد سال آن واقعه را تاريخ خويش مى نهادند. لا جرَم سال وفات او را كه 5644 بعد از هبوط آدم بود تاريخ كردند تا عام الفيل و او را سه پسر بود از محشيّة دختر شيبان:

1 مرّه (17) 2 عدى 3 هصيص، و هصيص (به مهملات كزُبَيْر) از برادران ديگر بزرگتر بود و او را پسرى بود به نام عمرو و عمرو دو پسر داشت يكى(سهم)و ديگرى(جُمَح) (18) و به(سهم)منسوب است عَمْر و عاص و به(جمح)منسوب است عثمان بن مظعون و صفوان بن اميّه و ابومحذوره كه مؤ ذّن پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود، و به عدىّ بن كعب منسوب است عمر بن خطّاب و مُرّة بن كعب همان است كه نور محمدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از كعب به وى منتقل شده و او را سه پسر بود.

كلاب مادرش هند دختر سرىّ بن ثعلبه است و دو پسر ديگر تَيْم (بفتح تأ و سكون يأ) و يقظه (به فتح يأ و قاف ) و مادر اين دو پسر بارقيه و به تَيْم منسوب است قبيله ابوبكرو طلحة؛ و يقظه را پسرى بود مخزوم نام كه قبيله بنى مخزوم به وى منسوبند و از ايشان است امّ سلَمه و خالد بن الوليد و ابوجهل، و كلاب بن مرّه را دو پسر بود يكى زهره كه منسوب است به آن آمنه مادر حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و ابن ابى وقاص و عبدالرّحمن بن عوف، دوم قصىّ (19) و نامش زيد است و او را قُصىّ گفتند بدان جهت كه مادرش فاطمه بنت سعد بعد از وفات كلاب به ربيعة بن حرم قضاعى شوهر كرد، زهره راكه فرزند بزرگترش بود در مكه بگذاشت و قصىّ را كه خردسال بود با خود برداشت به اتفاق شوهرش به ميان قضاعه آمد و چون قُصىّ از مكه دور افتاد او را قُصىّ گفتند كه به معنى دور شده است و چون قُصىّ بزرگ شد هنگام حجّ مادر خود فاطمه را با برادر مادرى خود زرّاج (20) بن ربيعه وداع كرد به اتفاق جماعتى از قضاعه كه عزيمت مكّه داشتند به مكّه آمد و در آنجا در نزد برادر خود زهره بماند چندان كه به مرتبه ملكى رسيد.

و در آن زمان بزرگ مكّه حُلَيْل بن حَبْسِيّه (21) بود و در مردم خزاعه كه بعد از جرْهُميان بر مكّه مستولى شده بودند حكومت داشت و او را دختران و پسران بود او از جمله دختران او حبى (22) بود قصىّ او را به نكاح خود درآورد و از پس آنكه روزگارى با او هم بالين بود بلاى وبا و رنج رُعاف (23) در مكّه پديد آمد پس جليل و مردم خزاعه از مكّه به در شدند. جليل در بيرون مكّه بمرد و هنگام رحلت وصيّت كرد كه بعد از او كليد داشتن خانه مكّه با دخترش حُبّى باشد و اَبُوغُبْشان الْمِلْكانى در اين منصب حجابت با حُبّى مشاركت كند و اين كار بدينگونه برقرار شد تا قصىّ را از حبّى چهار پسر به وجود آمد:

1 عَبْد مَناف 2 عَبْد العُزّ ى 3 عَبْدالقُصَىّ 4 عَبْدُ الدّ ار.

قصى با حُبّى گفت: سزاوار است كه كليد خانه مكّه را به پسرت عبدالدّار سپارى تا اين ميراث از فرزندان اسماعيلعليه‌السلام به در نشود، حبّى گفت: من از فرزند خود هيچ چيز دريغ ندارم امّا با اَبُوغُبْشان كه به حكم وصيّت پدرم با من شريك است چه كنم؟ قصىّ گفت: چاره آن بر من آسان است. پس حُبّى حقّ خويش را به فرزند خود عبدالدّار گذاشت و قصىّ از پس چند روزى به طائف رفت و اَبوغبشان در آنجا بود. شبى اَبوغبشان بزمى آراست و به خوردن شراب مشغول شد، قصىّ در آن مجلس حضور داشت چون اَبوغبْشان را نيك مست يافت و از عقل بيگانه اش ديد منصب حجابت مكّه را از او به يك خيك شراب بخريد و اين بيع را سخت محكم كرد و چند گواه بگرفت و كليد خانه را از وى گرفته و به شتاب تمام به مكّه آمد و خلق را انجمن ساخت و كليد را به دست فرزند خود عبدالدّار داد و از آن سوى اَبُوغُبْشان چون از مستى به هوش آمد سخت پشيمان شد و چاره نديد و در عرب ضرب المَثَل شد كه گفتند:

(اَحُمَقُ مِنْ اَبى غُبْشان، اَنْدَمُ مِنْ اَبى غُبْشان، اَخْسَرُ صفَقة مِنْ اَبى غُبْشان).

بالجمله، چون قصىّ مفتاح از ابوغبشان بگرفت و بر قريش مهتر و امير شد منصب سقايت و حجابت و رفادت ولوا و نَدْوه و ديگر كارها مخصوص او گشت و(سقايت)آن بود كه حاجيان را آب دادى و(حجابت)كليد داشتن خانه مكّه را گفتندى و او حاجيان را به خانه مكه راه دادى و(رفادت)به معنى طعام دادن است و رسم بود كه هر سال چندان طعام فراهم كردندى كه همه حاجيان را كافى بودى و به مُزْدَلِفَه آورده بر ايشان بخش فرمودى و(لوا)آن بود كه هرگاه قُصىّ سپاهى از مكّه بيرون فرستادى براى اميران لشكر يك لوا بستى و تا عهد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين قانون در ميان اولاد قصىّ برقرار بود و(نَدْوه)مشورت باشد و آن چنان بود كه قصىّ در جنب خانه خداى زمينى بخريد و خانه اى بنا كرد و از آن يك در به مسجد گذاشت و آن را د ارالنَّدْوَه نام نهاد هرگاه كارى پيش آمد بزرگان قريش را در آنجا انجمن كرده شورى افكند.

بالجمله؛ قصىّ قريش را مجتمع ساخت و گفت: اى معشر قريش، شما همسايه خدائيد و اهل بيت اوئيد و حاجيان ميهمان خدا و زُوّار اويند؛ پس بر شما هست كه ايشان را طعام و شراب مهيا كنيد تا آنكه از مكّه خارج شوند. و قريش تازمان اسلام بدين طريق بودند آنگاه قُصىّ زمين مكّه را چهار قسم نمود و قريش را ساكن فرمود.

اما بنى خُزاعه و بَنى بَكْر كه در مكّه استيلا داشتند چون غلبه قصىّ را ديدند و كليد خانه را به دست بيگانه يافتند سپاهى گرد كرده با او مصاف دادند و در دفعه اوّل قصىّ شكست خورد، پس برادر مادرى قصىّ(زرّاج بن ربيعه)با ديگر برادران خود از ربيعه با جماعتى از قُضاعه به اعانت قصىّ آمدند با خُزاعه جنگ كردند تا آنكه قصىّ غلبه كرد پس بر قصىّ به سلطنت سلام دادند و او اوّل ملِك است كه سلطنت قريش و عرب يافت و پراكندگان قريش را جمع كرده و هركس را در مكه جائى معيّن بداد از اين جهت او را(مُجَمِّعْ)گفتند.

قال الشّاعر:

شعر:

اَبُوكُمْ قُصَىُّ كانَ يُدْعى مُجَمِّعا

بِهِ جَمَعَ اللّهُ القَبائِلَ مِن فِهْرٍ (24)

و قضى چنان بزرگ شد كه هيچ كس بى اجازه او هيچ كار نتوانست كرد و هيچ زن بى اجازه و رخصت او به خانه شوهر نتوانست رفت و احكام او در ميان قريش در حيات و ممات او مانند دين لازم شمرده مى شد.

پس قصىّ منصب سقايت و رفادت و حجابت و لوا و دارالنّدوه را به پسرش عبدالدّار تفويض نمود و قبيله بنى شيبه از اولاد اويند كه كليد خانه را به ميراث همى داشتند و چون روزگارى تمام برآمد قصىّ وفات يافت و او را در حَجُون (25) مدفون ساختند و نور محمدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از قصىّ به عبد مناف انتقال يافت و عبدمناف را نام، مغيره بود و از غايت جمال(قَمَر الْبَطْحا)لقب داشت و كُنْيَتَش، ابوعبدالشّمس است و او عاتكه دختر مرّة بن هلال سلميه را تزويج كرد و وى دو پسر توأمان (26) متولّد شدند چنانكه پيشانى ايشان به هم پيوستگى داشت پس با شمشير ايشان را از هم جدا ساختند يكى را(عَمْرو)نام نهادند كه هاشم لقب يافت و ديگرى را(عبدالشّمس).

يكى از عقلاى عرب چون اين بدانست گفت: در ميان فرزندان اين دو پسر جز با شمشير هيچكار فيصل نخواهد يافت و چنان شد كه او گفت؛ زيرا كه عبدالشمس پدر اُميّه بود و اولاد او هميشه با فرزندان هاشم از در خَصْمى بودند وشمشير آخته داشتند و عبدمناف غير از اين دو پسر، دو پسر ديگر داشت يكى(المُطَّلِب)كه از قبيله اوست عُبَيدة بن الحارث و شافعى، و پسر ديگرش(نَوْفَلْ)است كه جُبَيْر بْن مُطْعِم به او منسوب است. و هاشم بن عبد مناف را كه نام او عمرو بود از جهت علّو مرتبت او را(عَمْرو الْعُلى)مى گفتند و از غايت جمال او را و مُطَّلِب را(اَلْبَدْر ان) (27) گفتندى و او را با مطلب كمال مؤ الفت و ملاطفت بودى چنانكه عبدالشمس را با نَوْفَل.

بالجمله؛ چون هاشم به كمال رشد رسيد آثار فتوّت و مروّت از وى به ظهور رسيد و مردم مكّه را در ظلّ حمايت خود همى داشت چنانكه وقتى در مكّه بلاى قحط و غلا پيش آمد و كار بر مردم صعب گشت هاشم در آن قحط سال همى به سوى شام سفر كردى و شتران خويش را طعام بار كرده به مكّه آوردى و هر صبح و هر شام يك شتر همى كشت و گوشتش را همى پخت آنگاه ندا در داده مردم مكّه را به مهمانى دعوت مى فرمود و نان در آب گوشت ثَريد كرده بديشان مى خورانيد از اين روى او را(هاشم)لقب دادند؛ چه(هَشْم)به معنى شكستن باشد.

يكى از شاعران عرب در مدح او گويد:

شعر:

عَمْرُو الْعُلى هَشَمَ الثَّريدَ لِقَوْمِهِ		قَوْمٍ بِمَكّةَ مُسْنِتينَ عِج افٍ
نُسِبَتْ اِلَيْهِ الرِّحْلَت انِ كِلا هُم ا		سَيْرُ الشِّتأِ وَ رِحْلَةُ الاَْصْي افِ

و چون كار هاشم بالا گرفت و فرزندان عبدمناف قوى حال شدند و از اولاد عبدالدّار پيشى گرفتند و شرافتى زياده از ايشان به دست كردند لا جرَم دل بدان نهادند كه منصب سقايت و رفادت و حجابت و لوا و دارالنّدوه را از اولاد عبدالدّار بگيرند و خود متصرّف شوند و در اين مهم عبدالشمس و هاشم و نوفل و مطلب اين هر چهار برادر همداستان شدند و در اين وقت رئيس اولاد عبدالدّار، عامربن هاشم بن عبدمناف بن عبدالدّار بود و چون او از انديشه اولاد عبدمناف آگهى يافت دوستان خويش را طلب كرد و اولاد عبدمناف نيز اعوان و انصار خويش را فراهم كردند.

در اين هنگام بنى اسد بن عبدالعزّى بن قصىّ و بنى زُهْرَة بن كِلاب و بنى تَيْم بن مُرَّة و بنى حارث بن فِهْر از دوستان و هواخواهان اولاد عبدمَناف گشتند.

پس هاشم و برادرانش ظرفى از طيب و خوشبوئيها مَملُوّ ساخته به مجلس حاضر كردند و آن جماعت دستهاى خود را به آن طيب آلوده ساخته دست به دست اولاد عبدمناف دادند و سوگند ياد كردند كه از پاى ننشينند تا كار به كام نكنند و هم از براى تشييد قَسَم به خانه مكّه درآمده دست بر كعبه نهادند و آن سوگندها را مؤ كّد ساختند كه هر پنج منصب را از اولاد عبدالدّار بگيرند.

و از اين روى كه ايشان دستهاى خود را با طيب آلوده ساختند آن جماعت را(مطيّبين)خواندند و قبيله بنى مخزوم و بنى سَهْم بن عَمْرو بن هُصَيْص و بنى عَدِىّ بن كَعْب از انصار بنى عَبْدُالدّ ار شدند و با اولاد عبدالدّار به خانه مكه آمدند و سوگند ياد كردند كه اولاد عبدمناف را به كار ايشان مداخلت ندهند و مردم عرب اين جماعت را(اَحْلاف)لقب دادند و چون جماعت احلاف و مطيّبين از پى كين برجوشيدند و ادوات مقاتله طراز كردند دانشوران و عقلاى جانَبيْن به ميان درآمده گفتند: اين جنگ جز زيانِ طرفيْن نباشد و از اين آويختن و خون ريختن قريش ضعيف گردند و قبايل عرب بديشان فزونى جويند بهتر آن است كه كار به صلح رود. و در ميانه مصالحه افكندند و قرار بدان نهادند كه سقايت و رفادت با اولاد عبدمناف باشد و حجابت و لوا و دارالنّدوه را اولاد عبدالدّار تصرّف كنند، پس از جنگ باز ايستادند و با هم به مدارا شدند آنگاه اولاد عبدمناف از بهر آن دو منصب با هم قرعه زدند و آن هر دو به نام هاشم بر آمد. پس در ميان اولاد عبدمناف و عبدالدّار مناصب خمسه همى به ميراث مى رفت چنانكه در زمان حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عثمان بن ابى طلحة بن عبدالعزى بن عثمان بن عبدالدار كليد مكّه داشت و چون حضرت فتح مكّه كرد عثمان را طلبيد و مفتاح را بدو داد و اين عثمان چون به مدينه هجرت كرد كليد را به پسر عمّ خود(شَيْبَه)گذاشت و در ميان اولاد او بماند.

اما لوا در ميان اولاد عبدالدّار بود تا آن زمان كه مكّه مفتوح گشت ايشان به خدمت آن حضرت رسيده عرض كردند:(اِجْعَل اللِّوأ فين ا).

آن حضرت در جواب فرمود:(َالاِسْلامُ اَوُسَعُ مِنْ ذلِكَ)كنايت از آنكه اسلام از آن بزرگتر است كه در يك خاندان رايات فتح آن بسته شود. پس آن قانون برافتاد و دارالنّدوه تا زمان معاويه برقرار بود و چون او امير شد آن خانه را از اولاد عبدالدّار بخريد و دارالا ماره كرد.

اما سقايت و رفادت از هاشم به برادرش مُطَّلب رسيد و از او به عبدالمطَّلب بن هاشم افتاد و از عبدالمطَّلب به فرزندش ابوطالب رسيد و چون ابوطالب اندك مال بود براى كار رفادت از برادر خود عبّاس زرى به قرض گرفت و حاجيان را طعام داد و چون نتوانست ادأ آن دَيْن كند منصب سقايت و رفادت را در ازاى آن قرض به عبّاس گذاشت و از عباس به پسرش عبداللّه رسيد و از او به پسرش على و همچنان تا غايت خلفاى بنى عبّاس.

بالجمله؛ چون صيت جلالت هاشم به آفاق رسيد سلاطين و بزرگان براى او هدايا فرستادند و استدعا نمودند كه دختر از ايشان بگيرد شايد نور محمّدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه در جبين داشت به ايشان منتقل گردد و هاشم قبول نكرد و از نجباى قوم خود دختر خواست و فرزندان ذكور و اناث آورد كه از جمله(اَسد)است كه پدر فاطمه والده حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است ولكن نورى كه در جبين داشت باقى بود، پس شبى از شبها بر دور خانه كعبه طواف كرد و به تضرّع و ابتهال از حق تعالى سؤ ال كرد كه او را فرزندى روزى فرمايد كه حامل آن نور پاك شود. پس در خواب او را امر كردند به(سَلْمى)دختر عمروبن زيد بن لبيد از بنى النّجار كه در مدينه بود پس هاشم به عزم شام حركت فرموده و در مدينه به خانه عمرو فرود شده دختر او سلمى را به حباله نكاح درآورد و عمرو با هاشم پيمان بست كه دختر خود را به تو دادم بدان شرط كه اگر از او فرزندى به وجود آيد همچنان در مدينه زيست كند و كس او را به مكّه نبرد. هاشم بدين پيمان رضا داد و در مراجعت از شام سلمى را به مكّه آورد و چون سلمى حامله شد به عبدالمطّلب بنا به آن عهدى كه شده بود او را برداشته ديگر باره به مدينه آورد تا در آنجا وضع حمل كند و خود عزيمت شام نمود و در غَزَه (28) كه مدينه اى است در اَقْصى شام و مابَيْن او و عَسْقَلان دو فرسخ است وفات فرمود:

اما از آن سوى سلمى، عبدالمطّلب را بزاد و او را عامر نام كرد و چون بر سر موى سپيد داشت او را(شيبه)گفتند و سلْمى همى تربيت او فرمود تا يمين از شمال بدانست و چندان نيكو خِصال و ستوده فِعال برآمد كه(شَيْبَةُ الْحَمْد)لقب يافت و در اين وقت عمّ او مطلب در مكه سيد قوم بود و كليد خانه كعبه و كمان اسماعيل و عَلَم نِزار او را بود و منصب سقايت و رفادت او را داشت. پس مطلب به مدينه آمد و برادرزاده خود را بر شتر خويش رديف ساخته به مكّه آورد. قريش چون او را ديدند چنان دانستند كه مطّلب در سفر مدينه عبدى خريده و با خود آورده لاجرم شَيْبَه را عبدالمطّلب خواندند و به اين نام شهرت يافت.

از آن پس كه مطلب به خانه خويش شد عبدالمطّلب را جامه هاى نيكو در بر كرد و در ميان بَنى عبدمَناف او را عظمت بداد و ملكات ستوده او روز تا روز بر مردم ظاهر شد و نام او بلند گشت و چنين بزيست تا مطّلب وفات كرد و منصب رفادت و سقايت و ديگر چيزها بدو منتقل گشت و سخت بزرگ شد چنانكه از بِلاد و اَمصار بعيده به نزديك او تُحَف و هدايا مى فرستادند و هر كه را او زينهار مى داد در امان مى زيست و چون عرب را داهيه پيش آمدى او را برداشته به كوه ثَبير بردى و قربانى كردندى و اسعاف حاجات را به بزرگوارى او شناختندى و خون قربانى خويش را همه بر چهره اَصْنام ماليدندى؛ امّا عبدالمطّلب جز خداى يگانه را ستايش نمى فرمود.

بالجمله؛ نخستين ولدى كه عبدالمطّلب را پديد آمد حارث بود از اين روى عبدالمطّلب مُكَنّى به ابوالحارث گشت و چون حارث به حدّ رشد و بلوغ رسيد عبدالمطّلب در خواب مأمور شد به حَفْر چاه زمزم.

همانا معلوم باشد كه عَمْروبن الحارث الجُرْهُمى كه رئيس جُرْهُميان بود در مكّه در عهد قصىّ، حُلَيْل بن حَبْسيّه از قبيله خُزاعه با ايشان جنگ كرد و بر ايشان غلبه جست و امر كرد كه از مكّه كوچ كنند. لاجرم عمرو تصميم عزم داد كه از مكّه بيرون شود و آن چند روز كه مهلت داشت كار سفر راست مى كرد از غايت خشم حَجَر الاَْسْود را از رُكْن انتزاع نمود و دو آهو برّه از طلا كه اسفنديار بن گشتاسب به رسم هديه به مكّه فرستاده بود با چند زره و چند تيغ كه از اشيأ مكّه بود برگرفت و در چاه زمزم افكنده آن چاه را با خاك انباشته كرد، پس مردم خود را برداشته به سوى يمن گريخت.

اين بود تا زمان عبدالمطّلب كه آن بزرگوار با فرزندش حارث زمزم را حفر كرد و اشيأ مذكوره را از چاه درآورد و قريش از او خواستار شدند كه يك نيمه اين اشيأ را به ما بده؛ زيرا كه آن از پدران گذشتگان ما بوده، عبدالمطّلب فرمود: اگر خواهيد اين كار به حكم قرعه فيصل دهم. ايشان رضا دادند. پس عبدالمطّلب آن اشيأ را دو نيمه كرد و امر فرمود(صاحب قِداح)را كه قرعه زدن با او بود قرعه زند به نام كعبه و نام عبدالمطلب و نام قريش، چون قرعه بزد، آهو برهّهاى زرّين به نام كعبه برآمد و شمشير و زره به نام عبدالمطّلب و قريش بى نصيب شدند. عبدالمطّلب زره وشمشير را فروخت و از بهاى آن درى از بهر كعبه ساخت و آن آهوان زرّين را از در كعبه بياويخت و به(غزالى الكعبه)مشهور گشت.

نقل است كه ابولهب آن را دزديد و بفروخت و بهاى آن را در خمر و قمار به كار برد.

ابن ابى الحديد و ديگران نقل كرده اند كه چون حضرت عبدالمطّلب آب زمزم را جارى ساخت آتش حسد در سينه ساير قريش مشتعل گرديده گفتند: اى عبدالمطّلب! اين چاه از جدّ ما اسماعيل است و ما را در آن حقّى هست پس ما را در آن شريك گردان. عبدالمطّلب گفت: اين كرامتى است كه حق تعالى مرا به آن مخصوص گردانيده است و شما را در آن بهره اى نيست و بعد از مخاصمه بسيار راضى شدند به محاكمه زن كاهنه كه در قبيله بنى سعد و در اطراف شام بود. پس عبدالمطّلب با گروهى از فرزندان عبدمَناف روانه شدند و از هر قبيله از قبائل قريش چند نفر با ايشان روانه شدند به جانب شام. پس در اثناى راه در يكى از بيابانها كه آب در آن بيابان نبود آبهاى فرزندان عبدمناف تمام شد و ساير قريش آبى كه داشتند از ايشان مضايقه كردند و چون تشنگى بر ايشان غالب شد عبدالمطلب گفت: بيائيد هر يك از براى خود قبرى بكنيم كه هر يك كه هلاك شويم ديگران او را دفن كنند كه اگر يكى از ما دفن نشده در اين بيابان بماند بهتر است از آنكه همه چنين بمانيم و چون قبرها را كندند و منتظر مرگ نشستند، عبدالمطّلب گفت: چنين نشستن و سعى نكردن تا مردن و نااميد از رحمت الهى گرديدن از عجز يقين است، برخيزيد كه طلب كنيم شايد خدا آبى كرامت فرمايد. پس ايشان بار كردند و ساير قريش نيز بار كردند؛ چون عبدالمطّلب بر ناقه خود سوار شد از زير پاى ناقه اش چشمه اى از آب صاف و شيرين جارى شد پس عبدالمطّلب گفت: اللّه اكبر! و اصحابش هم تكبير گفتند و آب خوردند و مشكهاى خود را پر آب كردند و قبايل قريش را طلبيدند كه بيائيد و مشاهده نمائيد كه خدا به ما آب داد و آنچه خواهيد بخوريد و برداريد، چون قريش آن كرامت عُظمى را از عبدالمطّلب مشاهده كردند گفتند: خدا ميان ما و تو حكم كرد و ما را ديگر احتياج به حكم كاهنه نيست ديگر در باب زمزم با تو معارضه نمى كنيم، آن خداوندى كه در اين بيابان به تو آب داد او زمزم را به تو بخشيده است، پس برگشتند و زمزم را به آن حضرت مسلّم داشتند. (29)

بالجمله؛ عبدالمطلب بعد از حفر زمزم، بزرگوارى عظيم شد و(سيّد البطحأ)و(ساقى الحجيج)و(حافر الزّمزم)بر القاب او افزوده گشت و مردم در هر مصيبت و بليه به او پناه مى بردند و در هر قحط و شدّت و داهيه به نور جمال او متوسِّل مى شدند و حق تعالى دفع شدائد از ايشان مى نمود. و آن بزرگوار را ده پسر و شش دختر بود كه بيايد ذكر ايشان در ذكر خويشان حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وعبدالله برگزيده فرزندان او بود و او و ابوطالب و زبير، مادرشان فاطمه بنت عمروبن عايذبن عبدبن عمران بن مخزوم بود. و چون جنابش از مادر متولّد شد بيشتر از اَحْبار يهود و قسّيسين نصارى و كَهَنَه و سَحَرَه دانستند كه پدر پيغمبر آخر الزّمانصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از مادر بزاد؛ زيرا كه گروهى از پيغمبران بنى اسرائيل مژده بعثت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را رسانيده بودند و طايفه اى از يهود كه در اراضى شام مسكن داشتند جامه خون آلودى از يحيى پيغمبرعليه‌السلام در نزد ايشان بود و بزرگان دين علامت كرده بودند كه چون خون اين جامه تازه شود همانا پدر پيغمبر آخر الزّمان متولّد شده است و شب ولادت آن حضرت از آن جامه كه صوف سفيد بود خون تازه بجوشيد.

بالجمله؛ عبداللّه چون متولّد شد نور نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه از ديدار هر يك از اجداد پيغمبر لامع بود از جبيين او ساطع گشت و روز تا روز همى باليد تا رفتن و سخن گفتن توانست آنگاه آثار غريبه و علامات عجيبه مشاهده مى فرمود؛ چنانكه روزى به خدمت پدر عرض كرد كه هرگاه من به جانب بطحأ و كوه ثَبير سير مى كنم نورى از پشت من ساطع شده دو نيمه مى شود، يك نيمه به جانب مشرق و نيمى به سوى مغرب كشيده مى شود آنگاه سر به هم گذاشته دايره گردد پس از آن مانند ابر پاره اى بر سر من سايه گسترد و از پس آن درهاى آسمان گشوده شود و آن نور به فلك در رود و باز شده در پشت من جاى كند و وقتگاه باشد كه چون در سايه درخت خشكى جاى كنم آن درخت سبز و خرّم شود و چون بگذرم باز خشك شود و بسا باشد كه چون بر زمين نشينم بانگى به گوش من رسد كه اى حامل نور محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر تو سلام باد! عبدالمطّلب فرمود: اى فرزند، بشارت باد تو را، مرا اميد آن است كه پيغمبر آخر الزمان از صلْب تو پديدار شود و در اين وقت عبدالمطلب خواست تا نذر خود را ادا كند؛ چه آن زمان كه حفر زمزم مى فرمود و قريش با او بر طريق منازعت مى رفتند باخداى خود عهد كرد چون او را ده پسر آيد تا در چنين كارهايش پشتوانى كنند يك تن را در راه حق قربانى كند؛ در اين وقت كه او را ده پسر بود تصميم عزم داد تا وفا به عهد كند.

پس فرزندان را جمع آورد و ايشان را از عزيمت خود آگهى داد همگى گردن نهادند. پس بر آن شد كه قرعه زنند به نام هركه برآيد قربانى كند. پس قرعه زدند به نام عبداللّه برآمد، عبدالمطّلب دست عبداللّه را گرفت و آورد ميان(اساف)و(نائلة)كه جاى نَحْر بود و كارد برگرفت تا او را قربانى كند، برادران عبداللّه و جماعت قريش و مغيرة بن عبداللّه بن عمروبن مخزوم مانع شدند و گفتند چندان كه جاى عذر باقى است نخواهيم گذاشت عبداللّه ذبح شود. ناچار عبدالمطّلب را بر آن داشتند كه در مدينه زنى است كاهنه و عرّافه نزد او شوند تا او در اين كار حكومت كند و چاره انديشد. چون به نزد آن زن شدند گفت: در ميان شما ديت مرد بر چه مى نهند؟ گفتند: بر ده شتر. گفت: هم اكنون به مكّه برگرديد و عبداللّه را با ده شتر قرعه زنيد اگر به نام شتران برآمد فداى عبداللّه خواهد بود و اگر به نام عبداللّه برآمد فديه را افزون كنيد و بدينگونه همى بر عدد شتر بيفزائيد تا قرعه به نام شتر برآيد و عبداللّه به سلامت بماند و خداى نيز راضى باشد.

پس عبداللّه با قريش به جانب مكّه مراجعت كردند و عبداللّه را با ده شتر قرعه زدند قرعه به نام عبداللّه برآمد. پس ده شتر ديگر افزودند، همچنان قرعه به نام عبداللّه برآمد بدينگونه همى ده شتر افزودند و قرعه زدند تا شماره به صد شتر رسيد، در اين هنگام قرعه به نام شتر برآمد. قريش آغاز شادمانى كردند و گفتند خداى راضى شد. عبدالمطّلب فرمود: لا وَربّ الْبَيْتِ، بدين قدر نتوان از پاى نشست.

بالجمله؛ دو نوبت ديگر قرعه افكندند و به نام شتران برآمد. عبدالمطّلب را استوار افتاد و آن صد شتر را به فديه عبداللّه قربانى كرد و اين بود كه در اسلام ديت مرد بر صد شتر مقرّر گشت و از اينجا بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:(اَنا ابنُ الذَّبيحين) (30) و از دو ذبيح، جدّ خود حضرت اسماعيل ذبيح اللّه و پدر خود عبداللّه اراده فرمود.

علامه مجلسى رحمه اللّه فرموده كه چون عبداللّه به سنّ شَباب رسيد نور نبوّت از جبين او ساطع بود، جميع اكابر و اشراف نواحى و اطراف آرزو كردند كه به او دختر دهند و نور او را بربايند؛ زيرا كه يگانه زمان بود در حسن و جمال. و در روز بر هر كه مى گذشت بوى مُشك و عَنْبَر از وى استشمام مى كرد و اگر در شب مى گذشت جهان از نور رويش روشن مى گرديد و اهل مكه او را(مصباح حرَم)مى گفتند تا اينكه به تقدير الهى عبداللّه با صدف گوهر رسالت پناه يعنى آمنه دختر وَهْب (ابْن عَبْد مَناف بن زُهْرة بن كِلاب بن مُرّة ) جفت گرديد. پس سبب مزاوجت را نقل كرده به كلامى طولانى كه مقام را گنجايش ذكر نيست. و روايت كرده كه چون تزويج آمنه به حضرت عبداللّه شد دويست زن از حسرت عبداللّه هلاك شدند!

بالجمله؛ چون حضرت آمنه صدف آن دُرّ ثمين گشت جمله كَهَنَه عرب آن بدانستند و يكديگر را خبر دادند و چند سال بود كه عرب به بلاى قحط گرفتار بودند و بعد از انتقال آن نور به آمنه باران باريد و مردم در خصب و فراوانى نعمت شدند، تا به جائى كه آن سال را(سَنَةُ الْفَتْح)نام نهادند.

در همان سال عبدالمطلب عبداللّه را به رسم بازرگانان به جانب شام فرستاد و عبداللّه هنگام مراجعت از شام چون به مدينه رسيد مزاج مباركش از صحّت بگشت و همراهان او را بگذاشتند و به مكّه شدند و از پس ايشان عبداللّه در آن بيمارى وفات يافت، جسد مباركش را در(دارالنّابغه)به خاك سپردند.

اما از آن سوى، چون خبر بيمارى فرزند به عبدالمطّلب رسيد حارث را كه بزرگترين برادران او بود به مدينه فرستاد تا جنابش را به مكّه كوچ دهد وقتى رسيد كه آن حضرت وداع جهان گفته بود و مدّت زندگانى آن جناب بيست و پنج سال بود و هنگام وفات او هنوز آمنهعليها‌السلام حمل خويش نگذاشته بود و به روايتى دو ماه و به قولى هفت ماه از عمر شريف آن حضرت گذشته بود. (31)

در روايات وارد شده است كه شبى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به نزد قبر عبداللّه پدر خود آمد و دو ركعت نماز كرد و او را ندا كرد ناگاه قبر شكافته شد و عبداللّه در قبر نشسته بود و مى گفت:(اَشهدُ اَنُ لا اِل هَ اِلاّ اللّهُ وَاَنَّكَ نَبِىُّ اللّهِ وَرَسولُهُ)

آن حضرت پرسيد كه ولىّ تو كيست اى پدر؟ پرسيد كه ولىّ تو كيست اى فرزند؟ گفت: اينك علىّ ولىّ توست. گفت: شهادت مى دهم كه علىّ ولىّ من است، پس فرمود كه برگرد به سوى باغستان خود كه در آن بودى پس به نزد قبر مادر خود آمد و همان نحو كه با قبر پدر فرمود در آنجا نيز به عمل آورد.

علامه مجلسى رحمه اللّه فرموده كه از اين روايت ظاهر مى شود كه ايشان ايمان به شهادَتين داشتند و برگردانيدن ايشان براى آن بود كه ايمانشان كاملتر گردد به اقرار به امامت علىّ بن ابى طالبعليه‌السلام . (32)

فصل دوم: در ولادت با سعادت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

بدان كه مشهور بين علماى اماميّه آن است كه ولادت با سعادت آن حضرت در هفدهم ماه ربيع الا وّل بوده و علامه مجلسى رحمه اللّه نقل اجماع بر آن فرموده و اكثر علمأ سنّت در دوازدهم ماه مذكور ذكر نموده اند. (33) و شيخ كلينى (34) و بعض افاضل علماى شيعه نيز اختيار اين قول فرموده اند. و شيخ ما علامه نورى طابَ ثراه رساله اى در اين باب نوشته موسوم به(ميزان السّمأ در تعيين مولد خاتم الانبيأ)، طالبين به آنجا رجوع نمايند.

و نيز مشهور آن است كه ولادت آن حضرت نزديك طلوع صبح جمعه آن روزبوده در سالى كه اصحاب فيل، فيل آوردند براى خراب كردن كعبه معظمه و به حجاره سِجّيل مُعَذّب شدند و ولادت شريف به مكّه شد در خانه خود آن حضرت. پس آن حضرت آن خانه را به عقيل بن ابى طالب بخشيد و اولاد عقيل آن را فروختند به محمد بن يوسف برادر حجاج و او آن را داخل خانه خود كرد و چون زمان هارون شد(خَيْزُران) مادر او آن خانه را بيرون كرد از خانه محمّد بن يوسف و مسجد كرد كه مردم در آن نماز كنند و در سَنَه ششصد و پنجاه و نُه ملِك مظفَّر والى يمن در عمارت آن مسجد سعى جميل فرمود والحال در همان حالت باقى است و مردم به زيارت آنجا مى روند. و در وقت ولادت آن حضرت غرائب بسيار به ظهور رسيده.

از حضرت صادقعليه‌السلام روايت شده است كه ابليس به هفت آسمان بالا مى رفت وگوش مى داد و اخبار سماويه را مى شنيد پس چون حضرت عيسى على نبينا وآله وعليه‌السلام متولد شد او را از سه آسمان منع كردند وتا چهارآسمان بالا مى رفت و چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متولد شد او را از همه آسمانهامنع كردند وشياطين را به تيرهاى شهاب از ابواب سماوات راندند، پس قريش گفتند: مى بايد وقت گذشتن دنيا و آمدن قيامت باشد كه ما مى شنيديم كه اهل كتاب ذكر مى كردند، پس عمروبن اُميه كه داناترين اهل جاهليّت بود گفت: نظر كنيد اگر ستاره هاى معروف كه به آنها هدايت مى يابند مردم و به آنها مى شناسند زمانهاى زمستان و تابستان را، اگر يكى از آنها بيفتد، بدانيد وقت آن است كه جميع خلايق هلاك شوند و اگر آنها به حال خودند و ستاره هاى ديگر ظاهر مى شود، پس امر غريب مى بايد حادث شود. و صبح آن روز كه آن حضرت متولّد شد هر بتى كه در هر جاى عالم بود بر رو افتاده بود و ايوان كسرى يعنى پادشاه عجم بلرزيد و چهارده كنگره آن افتاد و درياچه ساوه كه سالها آن را مى پرستيدند فرو رفت و خشك شد و وادى سماوه كه سالها بود كسى آب در آن نديده بود آب در آن جارى شد و آتشكده فارس كه هزار سال خاموش نشده بود در آن شب خاموش شد و داناترين علماى مجوس در آن شب در خواب ديد كه شتر صعبى چند اسبان عربى را مى كشند و از دجله گذشتند و داخل بلاد ايشان شدند و طاق كسرى از ميانش شكست و دو حصّه شد و آب دجله شكافته شد و در قصر او جارى گرديد و نورى در آن شب از طرف حجاز ظاهر شد و در عالم منتشر گرديد و پرواز كرد تا به مشرق رسيد و تخت هر پادشاهى در آن صبح سرنگون شده بود و جميع پادشاهان در آن روز لال بودند و سخن نمى توانستند گفت و علم كاهنان برطرف شد و سِحْر ساحران باطل شد و هر كاهنى كه بود ميان او و همزادى كه داشت كه خبرها به او مى گفت جدائى افتاد و قريش در ميان عرب بزرگ شدند و ايشان را(آل اللّه)گفتند؛ زيرا كه ايشان در خانه خدا بودند و آمنهعليها‌السلام مادر آن حضرت گفت: واللّه كه چون پسرم بر زمين رسيد دستها را بر زمين گذاشت و سر به سوى آسمان بلند كرد و به اطراف نظر كرد پس، از او نورى ساطع شد كه همه چيز را روشن كرد و به سبب آن نور، قصرهاى شام را ديدم و در ميان آن روشنى صدائى شنيدم كه قائلى مى گفت كه زائيدى بهترين مردم را، پس او را(محمّد)نام كن و چون آن حضرت را به نزد عبدالمطّلب آوردند او را در دامن گذاشت و گفت:

شعر:

اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى اَعْطاني

هذَا الْغُلامَ الطَّيِّب اَلاَْرْدانِ

قَدْ سادَ فِى الْمَهْدِ عَلَى الْغِلْمانِ

؛حمد مى گويم و شكر مى كنم خداوندى را كه عطا كرد به من اين پسر خوشبو را كه در گهواره بر همه اطفال سيادت و بزرگى دارد. پس او را تعويذ نمود به اركان كعبه و شعرى چند در فضايل آن حضرت فرمود.

در آن وقت شيطان در ميان اولاد خود فرياد كرد تا همه نزد او جمع شدند و گفتند: چه چيز ترا از جا برآورده است اى سيد ما؟ گفت: واى بر شما! از اوّل شب تا حال احوال آسمان و زمين را متغيّر مى يابم و مى بايد كه حادثه عظيمى در زمين واقع شده باشد كه تا عيسى به آسمان رفته است مثل آن واقع نشده است، پس برويد و بگرديد و تفحّص كنيد كه چه امر غريب حادث شده است؛ پس متفرّق شدند و گرديدند و برگشتند و گفتند: چيزى نيافتيم. آن ملعون گفت كه اِسْتعلام اين امر كار من است. پس فرو رفت در دنيا و جولان كرد در تمام دنيا تا به حرم رسيد، ديد كه ملائكه اطراف حرم را فرو گرفته اند، چون خواست كه داخل شود ملائكه بانگ بر او زدند برگشت پس كوچك شد مانند گنجشكى و از جانب كوه حرى داخل شد، جبرئيل گفت: برگرد اى ملعون! گفت: اى جبرئيل، يك حرف از تو سؤ ال مى كنم، بگو امشب چه واقع شده است در زمين؟ جبرئيل گفت: محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه بهترين پيغمبران است امشب متولّد شده است، پرسيد كه آيا مرا در او بهره اى هست؟ گفت: نه، پرسيد كه آيا در امّت او بهره دارم؟ گفت: بلى، ابليس گفت: راضى شدم. (35)

از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام روايت شده است كه چون آن حضرت متولّد شد بتها كه بر كعبه گذاشته بودند همه بر رو در افتادند و چون شام شد اين ندا از آسمان رسيد كه( جآءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ اِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقا ) (36) (37)

و جميع دنيا در آن شب روشن شد و هر سنگ و كلوخى و درختى خنديدند و آنچه در آسمانها و زمينها بود تسبيح خدا گفتند و شيطان گريخت و مى گفت: بهترين امّتها و بهترين خلائق و گرامى ترين بندگان و بزرگترين عالميان محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است.

و شيخ احمد بن ابى طالب طبرسى در كتاب(احتجاج)روايت كرده است از امام موسى بن جعفرعليه‌السلام كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از شكم مادر بر زمين آمد دست چپ را بر زمين گذاشت و دست راست را به سوى آسمان بلند كرد و لبهاى خود را به توحيد به حركت آورد واز دهان مباركش نورى ساطع شد كه اهل مكه قصرهاى بصْرى و اطراف آن را كه از شام است ديدند و قصرهاى سرخ يمن و نواحى آن را و قصرهاى سفيد اصطخر فارس و حوالى آن را ديدند و در شب ولادت آن حضرت دنيا روشن شد تا آنكه جنّ و انس و شياطين ترسيدند و گفتند در زمين امر غريبى حادث شده است و ملائكه را ديدند كه فرود مى آمدند و بالا مى رفتند فوج فوج و تسبيح و تقديس خدا مى كردند و ستاره ها به حركت آمدند و در ميان هوا مى ريختند و اينها همه علامات ولادت آن حضرت بود و ابليس لعين خواست كه به آسمان رود به سبب آن غرائب كه مشاهده كرد؛ زيرا كه او را جائى بود در آسمان سوّم كه او و ساير شياطين گوش مى دادند به سخن ملائكه، چون رفتند كه حقيقت واقعه را معلوم كنند، ايشان را به تير شهاب راندند براى دلالت پيغمبرى آن حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . (38)

فصل سوّم: در شرح احوال آن حضرت در ايّام رضاع و طفوليّت

در حديث معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متولّد شد چند روز گذشت كه از براى آن حضرت شيرى به هم نرسيد كه تناول نمايد، پس ابوطالب آن حضرت را بر پستان خود مى انداخت و حق تعالى در آن شيرى فرستاد و چند روز از آن شير تناول نمود تا آنكه ابوطالب(حليمه سعديّه)را به هم رسانيد و حضرت را به او تسليم كرد.

در حديث ديگر فرموده كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام دختر حمزه را عرضه كرد بر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه آن حضرت او را به عقد خود درآورد حضرت فرمود: مگر نمى دانى كه او دختر برادر رضاعى من است؟ زيرا كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و عمّ او حمزه از يك زن شير خورده بودند. (39)

و ابن شهر آشوب روايت كرده است كه اوّل مرتبه(ثُوَيْبَه) (40) آزاد كرده ابولهب آن حضرت را شير داد و بعد از او(حليمه سعديّه)آن حضرت را شير داد و پنج سال نزد حليمه ماند و چون نُه سال از عمر آن حضرت گذشت با ابوطالب به جانب شام رفت و بعضى گفته اند كه در آن وقت دوازده سال از عمر آن حضرت گذشته بود. و از براى خديجه به تجارت شام رفت در هنگامى كه بيست و پنج سال از عمر شريفش گذشته بود. (41)

در نهج البلاغه از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منقول است كه حق تعالى مقرون گردانيد با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بزرگتر ملكى از ملائكه خود را كه در شب و روز آن حضرت را بر مكارم آداب و محاسن اخلاق وامى داشت و من پيوسته با آن حضرت بودم مانند طفلى كه از پى مادر خود برود، و هر روز براى من عَلَمى بلند مى كرد از اخلاق خود، و امر مى كرد مرا كه پيروى او نمايم و هر سال مدّتى در كوه حِرأ مجاورت مى نمود كه من او را مى ديدم و ديگرى او را نمى ديد و چون مبعوث شد به غير از من و خديجه در ابتداى حال كسى به او ايمان نياورد و مى ديديم نور وحى و رسالت را و مى بوئيدم شميم نبوّت را. (42)

ابن شهر آشوب و قطب راوندى و ديگران روايت كرده اند از حليمه بنت أ بى ذؤ يب كه نام او عبداللّه بن الحارث بود از قبيله مُضَر و حليمه زوجه حارث بن عبدالعُزّى بود، حليمه گفت كه در سال ولادت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خشكسالى و قحط در بلاد ما به هم رسيد و با جمعى از زنان بنى سعد بن بكر به سوى مكه آمديم كه اطفال از اهل مكّه بگيريم و شير بدهيم و من بر ماده الاغى سوار بودم كم راه، و شتر ماده اى همراه داشتيم كه يك قطره شير از پستان او جارى نمى شد و فرزندى همراه داشتم كه در پستان من آن قدر شير نمى يافت كه قناعت به آن تواند كرد و شبها از گرسنگى ديده اش آشناى خواب نمى شد و چون به مكّه رسيديم هيچيك از زنان محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نگرفتند؛ براى آنكه آن حضرت يتيم بود و اميد و احسان از پدران مى باشد، پس ناگاه من مردى را با عظمت يافتم كه ندا همى كرد و فرمود: اى گروه مرضعات! هيچ كس هست از شما كه طفلى نيافته باشد؟ پرسيدم كه اين مرد كيست؟ گفتند: عبدالمطّلب بن هاشم سيّد مكّه است، پس من پيش تاختم و گفتم: آن منم. فرمود: تو كيستى؟ گفتم: زنى از بنى سعدم و حليمه نام دارم، عبدالمطّلب تبسّم كرد و فرمود:

(بَخِّ بَخِّ خِصْلَتان جَيِّدَتانِ سَعْدٌ وَ حِلْمٌ فيهِما عِزُّ الدَّهْرِ وَ عِزُّ الاَْبَدِ)؛

بَهْبَهْ دو خصلت نيكوست سعادت و حلم كه در آنها است عزت دهر و عزّ ابدى.

آنگاه فرمود: اى حليمه، نزد من كودكى است يتيم كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نام دارد و زنان بنى سعد او را نپذيرفتند و گفتند او يتيم است و تمتّع از يتيم متصوّر نمى شود و تو بدين كار چونى؟ چون من طفل ديگر نيافته بودم آن حضرت را قبول نمودم؛ پس با آن جناب به خانه آمنه شدم چون نگاهم به آن حضرت افتاد شيفته جمال مباركش شدم؛ پس آن دُرّ يتيم را گرفتم و چون در دامن گذاشتم و نظر به سوى من افكند نورى از ديده هاى او ساطع شد و آن قرّة العين اصحاب يمين به پستان راست من رغبت نمود و ساعتى تناول كرد و پستان چپ را قبول نكرد و براى فرزند من گذاشت و از بركت آن حضرت هر دو پستان من پر از شير شد كه هر دو را كافى بود و چون به نزد شوهر خود بردم آن حضرت را شير از پستان شتر ما جارى شد. آن قدر كه ما را و اطفال ما را كافى بود؛ پس شوهرم گفت: ما فرزند مباركى گرفتيم كه از بركت او نعمت رو به ما آورد. و چون صبح شد آن حضرت را بر دراز گوش خود سوار كردم رو به كعبه آورد و به اعجاز آن حضرت آن درازگوش سه مرتبه سجده كرد و به سخن آمد و گفت: از بيمارى خود شفا يافتم و از ماندگى بيرون آمدم از بركت آنكه سيّد مرسلان و خاتم پيغمبران و بهترين گذشتگان و آيندگان بر من سوار شد و با آن ضعف كه داشت چنان رهوار شد كه هيچ يك از چهار پايان رفيقان ما به آن نمى توانستند رسيد و جميع رفقا از تغيير احوال ما و چهارپايان ما تعجّب مى كردند و هر روز فراوانى و بركت در ميان ما زياده مى شد و گوسفندان و شتران قبيله از چراگاه گرسنه برمى گشتند. و حيوانات ما سير و پرشير مى آمدند. در اثناى راه به غارى رسيديم و از آن غار مردى بيرون آمد كه نور از جَبينش به سوى آسمان ساطع بود و سلام كرد بر آن حضرت و گفت:حق تعالى مرا موكل گردانيده است به رعايت او، و گلّه آهوئى از برابر ما پيدا شدند و به زبان فصيح گفتند: اى حليمه! نمى دانى كه كه را تربيت مى نمائى! او پاكترين پاكان و پاكيزه ترين پاكيزگان است. و به هر كوه و دشت كه گذشتم بر آن حضرت سلام كردند؛ پس بركت و زيادتى در معيشت و اموال خود يافتيم و توانگر شديم و حيوانات ما بسيار شدند از بركت آن حضرت. و هرگز در جامه هاى خود حَدَث نكرد (بلكه هيچ گاهى مدفوعى از آن جناب ديده نگشت چه آنكه در زمين فرو مى شد) و نگذاشت هرگز عورتش را كه گشوده شود و پيوسته جوانى را با او مى ديدم كه جامه هاى او را بر عورتش مى افكند و محافظت او مى نمود.

پس پنج سال و دو روز آن حضرت را تربيت كردم؛ پس روزى با من گفت كه هر روز برادران من به كجا مى روند؟ گفتم: به چرانيدن گوسفندان مى روند. گفت: امروز من نيز با ايشان موافقت مى كنم. چون با ايشان رفت گروهى از ملائكه او را گرفتند و بر قلّه كوهى بردند و او را شست و شو كردند؛ پس فرزند من به سوى ما دويد و گفت: محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را دريابيد كه او را بردند و چون به نزد او آمدم، ديدم كه نورى از او به سوى آسمان ساطع مى گردد؛ پس او را در برگرفتم و بوسيدم و گفتم: چه شد ترا؟ گفت: اى مادر، مترس خدا با من است. و بوئى از او ساطع بود از مُشك نيكوتر. و كاهنى روزى او را ديد و نعره زد و گفت: اين است كه پادشاهان را مقهور خواهد گردانيد و عرب را متفرّق سازد. (43)

و از ابن عباس روايت است كه چون چاشت براى اطفال طعام مى آوردند آنها از يكديگر مى ربودند و آن حضرت دست دراز نمى كرد و چون كودكان از خواب بيدار مى شدند، ديده هاى ايشان آلوده بود و آن حضرت روى شسته و خوشبو از خواب بيدار مى شد. (44)

و به سند معتبر ديگر روايت كرده است، كه روزى عبدالمطّلب نزديك كعبه نشسته بود، ناگاه منادى ندا كرد كه فرزندى(محمّد)نام از(حليمه)ناپيدا شده است؛ پس عبدالمطّلب در غضب شد و ندا كرد: اى بنى هاشم و اى بنى غالِب! سوار شويد كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ناپيدا شده است و سوگند ياد كرد كه از اسب به زير نمى آيم تا محمّد را بيابم يا هزار اعرابى و صد قرشى را بكشم و در دور كعبه مى گرديد و اين شعر مى خواند:

شعر:

يا رَبِّ رُدَّ راكِبي مُحَمَّدا

رَدّا اِلَىَّ وَاتّخِذْ عِنْدى يَدا

يا رَبِّ اِنْ مُحَمَّدا لَنْ يُوجَدا

تصْبح قُرَيْشٌ كُلُّهُمْ مُبَدَّدا

؛يعنى اى پروردگار من، برگردان به سوى من شهسوار من محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را و نعمت خود را بار ديگر بر من تازه گردان. پروردگارا، اگر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيدا نشود تمام قريش را پراكنده خواهم كرد.

پس ندائى از هوا شنيد، كه حق تعالى محمّد را ضايع نخواهد كرد، پرسيد كه در كجا است؟ ندا رسيد كه در فلان وادى است، در زير درخت خار امّغيلان، چون به آن وادى رفتند، آن حضرت را ديدند كه به اعجاز خود از درخت خار، رُطب آبدار مى چيند وتناول مى نمايد و دو جوان نزديك آن حضرت ايستاده اند چون نزديك رفتند آن جوانان دور شدند و آن دو جوان جبرئيل و ميكائيل بودند؛ پس، از آن حضرت پرسيدند كه تو كيستى؟ گفت: منم فرزند عبداللّه بن عبدالمطّلب؛ پس عبدالمطّلب آن حضرت را بر گردن خود سوار كرد و برگردانيد و بر دور كعبه هفت شوط آن حضرت را طواف فرمود و زنان بسيار براى دلدارى حضرت آمنه نزد او جمع شده بودند چون آن حضرت را به خانه آورد خود به نزد آمنه رفت و به سوى زنان ديگر التفات ننمود. (45)

بالجمله؛ چون آن حضرت را به نزد آمنه آوردند امّايمن حبشيّه كه كنيزك عبداللّه بود و(بركه)نام داشت و به ميراث به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيده بود به حضانت و نگاهداشت آن حضرت پرداخت و هرگز آن حضرت را نديد كه از گرسنگى و تشنگى شكايت كند، هر بامداد شربتى از زمزم بنوشيدى و تا شامگاه هيچ طعام نطلبيدى و بسيار بود كه چاشتگاه براى او عرض طعام مى كردند و اقدام به خوردن نمى فرمود.

فصل چهارم: در بيان خلقت و شمائل حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مختصرى از اخلاق كريمه و اوصاف شريفه آن حضرت

همانا ذكر اخلاق و اوصاف شريفه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نگارش دادن بدان ماند كه كس آب دريا را به پيمانه بپيمايد يا خواهد جرم آفتاب را از روزن خانه به كوشك خويش درآورد، لكن براى زينت كتاب واجب مى كند كه به مختصرى كه فراخور اين كتاب است اشاره كنيم.

بدان كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در ديده ها با عظمت مى نمود و در سينه ها مهابت او بود، رويش از نور مى درخشيد مانند ماه شب چهارده، از ميانه بالا اندكى بلندتر بود و بسيار بلند نبود و سر مباركش بزرگ بود و مويش نه بسيار پيچيده بود و نه بسيار افتاده و موى سرش اكثر اوقات از نرمه گوش نمى گذشت و اگر بلندتر (46) مى شد ميانش را مى شكافت (47) و بر دو طرف سر مى افكند و رويش سفيد و نورانى بود و گشاده پيشانى بود و ابرويش باريك بود و مقوّس و كشيده بود و رگى در ميان پيشانيش بود كه هنگام غضب پرمى شد و برمى آمد و بينى آن جناب باريك و كشيده بود و ميانش اندكى برآمدگى داشت و نورى از آن مى تافت و محاسن شريفش انبوه بود و دندانهايش سفيد و برّاق و نازك و گشاده بود گردنش در صفا و نور و استقامت مانند گردن صورتهائى بود كه از نقره مى سازند و صيقل مى زنند.

اعضاى بدنش همه معتدل و سينه و شكمش برابر يكديگر بود. ميان دو كتفش پهن بود و سر استخوانهاى بندهاى بدنش قوى و درشت بود و اينها از علامات شجاعت و قوّت است و در ميان عرب ممدوح است. بدنش سفيد و نورانى بود و از ميان سينه تا نافش خط سياه باريكى از مو بود مانند نقره كه صيقل زده باشند و در ميانش از زيادتى صفا خطّ سياهى نمايد و پستانها و اطراف سينه و شكم آن حضرت از مو عارى بود و ذراع و دوشهايش مو داشت انگشتانش كشيده و بلند بود. ساعدها و ساقش صاف و كشيده بود. كف پاهايش هموار نبود بلكه ميانش از زمين دور بود و پشت پاهايش بسيار صاف و نرم بود به حدّى كه اگر قطره آبى بر آنها ريخته مى شد بند نمى شد و چون راه مى رفت قدمها را به روش متكبّران بر زمين نمى كشيد و با تأنى و وقار راه مى رفت و چون به جانب خود ملتفت مى شد كه با كسى سخن گويد به روش ارباب دولت به گوشه چشم نظر نمى كرد بلكه با تمام بدن مى گشت و سخن مى گفت و در اكثر احوال ديده اش به زير بود و نظرش به سوى زمين زياده بود و هركه را مى ديد مبادرت به سلام مى نمود و اندوهش پيوسته بود و فكرتش دائم و هرگز از فكرى و شغلى خالى نبود و بدون احتياج سخن نمى فرمود و كلمات جامعه مى گفت كه لفظش اندك و معنيش بسيار بود و از افاده مقصود قاصر نبود و ظاهر كننده حق بود و خُويَش نرم بود و درشتى و غلظت در خُلق كريمش نبود و كسى را حقير نمى شمرد و اندك نعمتى را عظيم مى دانست و هيچ نعمتى را مذمّت نمى فرمود امّا خوردنى و آشاميدنى را مدح هم نمى فرمود و از براى فوت امور دنيا به غضب نمى آمد و از براى خدا چنان به خشم درمى آمد كه كسى او را نمى شناخت و چون اشاره مى فرمود به دست اشاره مى نمود نه به چشم و ابرو و چون شاد مى شد ديده بر هم مى گذاشت و بسيار اظهار فرح نمى كرد و اكثر خنديدن آن حضرت تبسم بود و كم بود كه صداى خنده آن حضرت ظاهر شود و گاه دندانهاى نورانيش مانند دانه هاى تگرگ ظاهر مى شد در خنديدن و هركس را به قدر علم و فضيلت در دين زيادتى مى داد و در خور احتياج متوجّه ايشان مى شد و آنچه به كار ايشان مى آمد و موجب صلاح امّت بود براى ايشان بيان مى فرمود ومكرر مى فرمود كه حاضران آنچه از من مى شنوند به غائبان برسانند و مى فرمود كه برسانيد به من حاجت كسى را كه حاجت خود را به من نتواند رسانيد و كسى را بر لغزش و خطاى سخن مؤ اخذه نمى فرمود و صحابه داخل مى شدند به مجلس آن حضرت طلب كنندگان علم، و متفرّق نمى شدند مگر آنكه از حلاوت علم و حكمت چشيده بودند و از شرّ مردم در حَذَر بود امّا از ايشان كناره نمى كرد و خوشروئى و خوشخوئى را از ايشان دريغ نمى داشت و جستجوى اصحاب خود مى نمود و احوال ايشان مى گرفت و هرگز غافل از احوال مردم نمى شد مبادا كه غافل شوند و به سوى باطل ميل كنند و نيكان خلق را نزديك خود جاى مى داد و افضل خلق نزد او كسى بود كه خيرخواهى او براى مسلمانان بيشتر باشد و بزرگترين مردم نزد او كسى بود كه مواسات و معاونت و احسان و يارى مردم بيشتر كند.

آداب مجلس پيامبر

و آداب مجلس آن حضرت چنين بود كه در مجلسى نمى نشست و برنمى خاست مگر با ياد خدا و در مجلس جاى مخصوص براى خود قرار نمى داد و نهى مى فرمود از اين، و چون داخل مجلس مى شد، در آخر مجلس كه خالى بود مى نشست و مردم را به اين، امر مى فرمود و به هر يك از اهل مجلس خود بهره اى از اكرام و التفات مى رسانيد و چنان معاشرت مى فرمود كه هر كس را گمان آن بود كه گرامى ترين خلق است نزد او و با هركه مى نشست تا او اراده برخاستن نمى كرد برنمى خاست و هركه از او حاجتى مى طلبيد اگر مقدور بود روا مى كرد والاّ به سخن نيكى و وعده جميلى او را راضى مى كرد و خُلق عميمش همه خلق را فرا گرفته بود و همه كس نزد او در حقّ مساوى بود.

مجلس شريفش، مجلس بردبارى و حيا و راستى و امانت بود و صداها در آن بلند نمى شد و بَدِ كسى در آن گفته نمى شد و بدى از آن مجلس مذكور نمى شد و اگر از كسى خطائى صادر مى شد نقل مى كردند و همه با يكديگر در مقام عدالت و انصاف و احسان بودند ويكديگر را به تقوى و پرهيزكارى وصيّت مى كردند و بايكديگر در مقام تواضع و شكستگى بودند. پيران را توقير مى كردند و بر خردسالان رحم مى كردند و غريبان را رعايت مى كردند و سيرت آن حضرت با اهل مجلس چنان بود كه پيوسته گشاده رو و نرم خو بود و كسى از همنشينى او متضرّر نمى شد و صدا بلند نمى كرد و فحش نمى گفت و عيب مردم نمى كرد و بسيار مدح مردم نمى كرد و اگر چيزى واقع مى شد كه مرضىّ طبع مستقيمش نبود تغافل مى فرمود و كسى از او نااميد نبود و مجادله نمى كرد و بسيار سخن نمى گفت و قطع نمى فرمود سخن احدى را مگر آنكه باطل گويد. و چيزى كه فايده نداشت متعرّض آن نمى شد و كسى را مذمّت نمى كرد و احدى را سرزنش نمى فرمود و عيبها و لغزشهاى مردم را تفحص نمى نمود و بر سوء ادب غريبان و اعرابيان صبر مى فرمود حتّى اينكه صحابه ايشان را به مجلس مى آوردند كه ايشان سؤال كنند و خود مستفيد شوند. (48)

در خبر است كه جوانى نزد پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت: تواند شد كه مرا رخصت فرمايى تا زنا كنم، اصحاب بانگ بر وى زدند، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: نزديك من آى، آن جوان پيش شد، فرمود: هيچ دوست مى دارى كه كس بامادر تو زنا كند يا با دختر و خواهر تو و همچنان با عمّات و خالات و خويشان خود اين كار روا دارى؟ عرض كرد: رضا ندهم. فرمود: همه بندگان خداى چنين باشند. آنگاه دست مبارك بر سينه او فرود آورد و گفت:

(اَللّهُمَّ اغْفِرْ ذَنْبَهُ وَ طَهِّرْ قَلْبَهُ وَحصِّنْ فَرْجَهُ) (49)

ديگر از آن پس به جانب هيچ زن بيگانه ديده نشد و از(سيره ابن هشام)نقل شده كه گفته در زمان حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لشكر اسلام به جبل طىّ آمدند و فتح كردند و اُسَرائى از آنجا به مدينه آوردند كه در ميانه آنها دختر حاتم طائى بود. چون پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آنها را ديد دختر حاتم خدمتش عرض كرد: يا رسول اللّه، هَلَكَ الْوالد وَ غابَ الْوافِد؛ يعنى پدرم حاتم مرده و برادرم عدىّ بن حاتم به شام فرار كرده بر ما منّت گذار و ببخش ما را خدا بر تو منّت گذارد. و رُوز اوّل و دوم حضرت جوابى به او نفرمود، روز سوّم كه ايشان را ملاقات فرمود اميرالمؤ منينعليه‌السلام به آن زن اشاره فرمود كه دوباره عرض حال كن، آن زن سخن گذشته را اعاده كرد، رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: مترصد هستم قافله با امانتى پيدا شود ترا به ولايتت بفرستم و از او عفو فرمود. (50) اينگونه بود سيرت آن حضرت با كفّار.

بخشنامه پيامبر براى سپاهيان

ارباب سِيَر در سيرت آن حضرت نوشته اند كه چون لشكرى را مأمور مى نمود قائدان سپاه را با لشكريان طلب فرموده بدينگونه وصيّت و موعظه مى فرمود ايشان را مى فرمود: برويد به نام خداى تعالى و استقامت جوئيد به خداى و جهاد كنيد براى خداى بر ملّت رسول خداى.

هان اى مردم! مكر نكنيد واز غنايم سرقت روا مداريد و كفار را بعد از قتل چشم و گوش و ديگر اعضا قطع نفرمائيد و پيران و اطفال و زنان را نكشيد و رهبانان را كه در غارها و بيغوله ها جاى دارند به قتل نرسانيد و درختان را از بيخ نزنيد جز آنكه مضطر باشيد و نخلستان را مسوزانيد و به آب غرق كنيدو درختان ميوه دار را بر نياوريد و حرث و زرع را مسوزانيد باشد كه هم بدان محتاج شويد و جانوران حلال گوشت را نابود نكنيد جز اينكه از بهر قوت لازم افتد و هرگز آب مشركان را با زهر آلوده مسازيد و حيلت مياريد. (51)

و هرگز آن حضرت با دشمن جز اين معاملت نكرد و شبيخون بر دشمن نزد و از هر جهادى، جهاد با نفس را بزرگتر مى دانست؛ چنانكه روايت شده كه وقتى لشكر آن حضرت از جهاد با كفّار آمده بودند، حضرت فرمود: مرحبا جماعتى كه به جا آوردند جهاد كوچكتر را و بر ايشان است جهاد بزرگتر. عرض كردند: جهاد بزرگتر كدام است؟ فرمود: جهاد با نفس امّاره (52). و در روايت معتبره منقول است كه از آن حضرت پرسيدند كه چرا موى محاسن شما زود سفيد شده؟

فرمود كه مرا پير كرد سوره هود و واقعه و مرسلات و عَمَّ يَتَسآئلونَ كه در آنها احوال قيامت و عذاب امّتهاى گذشته مذكور است. (53)

و روايت شده كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از دنيا رفت نگذاشت درهم و دينارى و نه غلام و كنيزى و نه گوسفند و شترى به غير از شتر سوارى خود. و چون به رحمت الهى واصل شد زرهش در گرو بود نزد يهودى از يهودان مدينه براى بيست صاع جو كه براى نفقه عيال خود از او به قرض گرفته بود. (54)

و حضرت امام رضاعليه‌السلام فرمود: كه ملكى به نزد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت: پروردگارت ترا سلام مى رساند و مى فرمايد كه اگر مى خواهى صحراى مكّه را همه از بهر تو طلا مى كنم. پس حضرت سر به سوى آسمان بلند كرد و گفت: پروردگارا! مى خواهم يك روز سير باشم و ترا حمد كنم و يك روز گرسنه باشم و از تو سؤ ال كنم و فرمود كه آن حضرت سه روز از نان گندم سير نشد تا به رحمت الهى واصل شد. (55)

و از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منقول است كه فرمود: با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوديم در كندن خندق، ناگاه حضرت فاطمهعليها‌السلام آمد و پاره نانى براى آن حضرت آورد و حضرت فرمود: كه اين چيست؟ فاطمهعليها‌السلام عرض كرد: قرص نانى براى حسن و حسين (عليهما‌السلام ) پخته بودم و اين پاره را براى شما آوردم. حضرت فرمود كه: سه روز است كه طعام داخل جوف پدر تو نشده است و اين اوّل طعامى است كه مى خورم (56). و ابن عبّاس گفته كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر روى خاك مى نشست و بر روى خاك طعام تناول مى نمود و گوسفند را به دست خود مى بست و اگر غلامى آن حضرت را براى نان جوى مى طلبيد به خانه خود، اجابت او مى فرمود. (57) و از حضرت صادقعليه‌السلام روايت شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هر روز سيصد و شصت مرتبه به عدد رگهاى بدن مى گفت:

(اَلْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمينَ كَثيرا عَلى كُلِّ حالٍ.) (58)

و از مجلسى برنمى خاست هر چند كم مى نشست تا بيست و پنج مرتبه استغفار نمى كرد. (59)

و روزى هفتاد مرتبه(اَستغفرُ اللّه)و هفتاد مرتبه(اَتُوبُ اِلَى اللّهِ)مى گفت. (60)

و روايت شده كه شب جمعه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مسجد قُبا اراده افطار نمود و فرمود: كه آيا آشاميدنى هست كه به آن افطار نمايم، اوس بن خولى انصارى كاسه شيرى آورد كه عسل در آن ريخته بود، چون حضرت بر دهان گذاشت و طعم آن را يافت از دهان برداشت و فرمود كه اين دو آشاميدنى است كه از يكى بديگرى اكتفا مى توان نمود من نمى خورم هر دو را و حرام نمى كنم بر مردم خوردن آن را وليكن فروتنى مى كنم براى خدا و هركه فروتنى كند براى حق تعالى خدا او را بلند مى گرداند و هركه تكبر كند خدا او را پست مى گرداند و هركه در معيشت خود ميانه رو باشد خدا او را روزى مى دهد و هركه اسراف كند خدا او را محروم مى گرداند و هركه مرگ را بسيار ياد كند خدا او را دوست مى دارد. (61)

و به سند صحيح از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اوّل بعثت مدّتى آن قدر روزه پياپى گرفت كه گفتند ديگر ترك نخواهد كرد پس مدتى ترك روزه كرد كه گفتند نخواهد گرفت، مدّتى يك در ميان روزه مى گرفت به طريق حضرت داودعليه‌السلام ، پس آن را ترك كرد و در هر ماه ايام البيض آن را روزه مى داشت، پس آن را ترك فرمود و سنتش بر آن قرار گرفت كه در هر ماه پنجشنبه اوّل ماه و پنجشنبه آخر ماه و چهارشنبه اوّل از دهه ميان ماه را روزه مى داشت و بر اين طريق بود تا به جوار رحمت ايزدى پيوست (62). و ماه شعبان را تمام روزه مى داشت. (63)

ابن شهر آشوب رحمه اللّه گفته است كه بعضى از آداب شريفه و اخلاق كريمه حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه از اخبار متفرّقه ظاهر مى شود آن است كه آن حضرت از همه كس حكيم تر و داناتر و بردبارتر و شجاعتر و عادلتر و مهربانتر بود و هرگز دستش به دست زنى نرسيد كه بر او حلال نباشد و سخى ترين مردم بود هرگز دينار و درهمى نزد او نماند و اگر از عطايش چيزى زياد مى آمد و شب مى رسيد قرار نمى گرفت تا آن را به مصرفش مى رسانيد و زياده از قوت سال خود هرگز نگاه نمى داشت و باقى را در راه خدا مى داد و پست ترين طعامها را نگاه مى داشت مانند جو و خرما و هرچه مى طلبيدند عطا مى فرمود و بر زمين مى نشست و بر زمين طعام مى خورد و بر زمين مى خوابيد و نَعلَيْن و جامه خود را پينه مى كرد و دَرِ خانه را خود مى گشود و گوسفند را خود مى دوشيد و پاى شتر را خود مى بست و چون خادم از گردانيدن آسيا مانده مى شد مَدَد او مى كرد و آب وضو را به دست خود حاضر مى كرد در شب و پيوسته سرش در زير بود و در حضور مردم تكيه نمى نمود و خدمتهاى اهل خود را مى كرد و بعد از طعام انگشتان خود را مى ليسيد و هرگز آروغ نزد و آزاد و بنده كه آن حضرت را به ضيافت مى طلبيدند اجابت مى نمود اگرچه از براى پاچه گوسفندى بود. و هديه را قبول مى نمود اگرچه يك جرعه شير بود و تصدّق را نمى خورد و نظر بر روى مردم بسيار نمى كرد و هرگز از براى دنيا به خشم نمى آمد و از براى خدا غضب مى كرد و از گرسنگى گاهى سنگ بر شكم مى بست و هرچه حاضر مى كردند تناول مى نمود و هيچ چيز را رد نمى فرمود و بُرد يمنى مى پوشيد و جُبّه پشم مى پوشيد و جامه هاى سطبر از پنبه و كتان مى پوشيد و اكثر جامه هاى آن حضرت سفيد بود و عمامه به سر مى بست و ابتداى پوشيدن جامه را از جانب راست مى فرمود و جامه فاخرى داشت كه مخصوص روز جمعه بود و چون جامه نو مى پوشيد جامه كهنه را به مسكينى مى بخشيد و عبائى داشت كه به هر جائى كه مى رفت دو ته مى كرد و به زير خود مى افكند و انگشتر نقره در انگشت كوچك دست راست مى كرد و خربزه را دوست مى داشت و از بوهاى بد كراهت داشت و وقت هر وضو ساختن مسواك مى كرد و گاه بنده خود را و گاه ديگرى را در عقب خود رديف مى كرد و بر هر چه ميسّر مى شد سوار مى شد گاه اسب و گاه استر و گاه دراز گوش.

و فرموده كه آن حضرت با فقرأ و مساكين مى نشست و با ايشان طعام مى خورد و صاحبان علم و صلاح و اخلاق حسنه را گرامى مى داشت و شريف هر قوم را تأ ليف قلب مى فرمود و خويشان خود را احسان مى كرد بى آنكه ايشان را بر ديگران اختياركند مگر به چيزى چند كه خدا به آن امر كرده است و ادب هر كس را رعايت مى كرد و هر كه عذر مى طلبيد قبول عذر او مى نمود و تبسم بسيار مى كرد در غير وقت نزول قرآن و موعظه و هرگز صداى خنده اش بلند نمى شد. و در خورش و پوشش بر بندگان خود زيادتى نمى كرد و هرگز كسى را دشنام نداد و هرگز زنان و خدمتكاران خود را نفرين نكرد و دشنام نداد و هر آزاد و غلام و كنيز كه براى حاجتى مى آمد برمى خاست و با او مى رفت. و درشتخو نبود و در خصومت صدا بلند نمى كرد و بد را به نيكى جزا مى داد و به هر كه مى رسيد ابتدا به سلام مى كرد و ابتدا به مصافحه مى نمود و در هر مجلسى كه مى نشست ياد خدا مى كرد و اكثر نشستن آن حضرت رو به قبله بود و هركه نزد او مى آمد او را گرامى مى داشت و گاهى رداى مبارك خود را براى او پهن مى كرد و او را ايثار مى نمود به بالش خود. و رضا و غضب، او را از گفتن حقّ مانع نمى شد و خيار را گاه با رُطَب و گاه با نمك تناول مى فرمود. و از ميوه هاى تر خربزه و انگور را دوستتر مى داشت و اكثر خوراك آن حضرت آب و خرما يا شير و خرما بود. گوشت و ثريد و كدو را بسيار دوست مى داشت و شكار نمى كرد. امّا گوشت شكار را مى خورد و پنير و روغن مى خورد و از گوسفند دست و كتف را و از شوربا كدو را و از نانخورش سركه را و از خرما عَجْوَه را و از سبزيها كاسنى و باذروج كه ريحان كوهى است دوست مى داشت و سبزى نرم را. (64)

شيخ طبرسى گفته است كه تواضع و فروتنى آن حضرت به مرتبه اى بود كه در جنگ خيبر و بنى قُريظه و بنى النَّضير بر دراز گوشى سوار شده بود كه لجامش و جلش از ليف خرما بود (65) و بر اطفال و زنان سلام مى كرد. روزى شخصى با آن حضرت سخن مى گفت و مى لرزيد، فرمود كه چرا از من مى ترسى، من پادشاه نيستم. (66)

و از انس بن مالك روايت است كه گفت: من ده سال خدمت كردم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، پس اُفّ به من نگفت هرگز و نفرمود كارى را كه كرده بودم چرا كردى و كارى را كه نكرده بودم چرا نكردى (67) و گفت كه از براى آن حضرت شرتبى بود كه افطار مى كرد بر آن و شربتى بود براى سحرش و بسا بود كه براى افطار و سحر آن حضرت يك شربت بيش نبود وَ بَسا بود آن شربت شيرى بود و بسا بود كه شربت آن حضرت نانى بود كه در آب آميخته شده بود، پس شبى شربت آن جناب را مهيا كردم آن بزرگوار دير كرد گمان كردم كه بعضى از صحابه آن حضرت را دعوت كرده، پس من شربت آن حضرت را خوردم، پس يك ساعت بعد از عشا آن حضرت تشريف آورد، از بعض همراهان آن جناب پرسيدم كه آيا پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در جائى افطار كرده يا كسى آن جناب را دعوت كرده؟ گفت: نه!

پس آن شب را به روز آوردم از كثرت غم به مرتبه اى كه غير از خدا نداند از جهت آنكه آن حضرت آن شربت را طلب كند و نيابد و گرسنه به روز آورد و همانطور شد آن جناب داخل صبح شد در حالتى كه روزه گرفته بود و تا به حال از من از امر آن شربت سؤ ال نكرد و يادى از آن ننمود. (68)

مطرزى در(مغرب)گفته كه انس بن مالك را برادرى بود از مادر كه او را اَبو عُمَيْر مى گفتند، روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را مشاهده كرد به حالت حزن و غم، پرسيد او را چه شده كه محزون است؟گفتند:(ماتَ نُغيرهُ)؛ جوجه گنجشكى داشته است كه مرده. حضرت به عنوان مزاح به او فرمود: يا اَبا عُمير، ما فَعَلَ النُّغير؟ (69)

و روايت شده كه آن بزرگوار در سفرى بود امر فرمود براى طعام گوسفندى ذبح نمايند، شخصى عرض كرد كه ذبح آن به عهده من و ديگرى گفت كه پوست كندن آن با من و شخص ديگر گفت كه پختن آن با من. آن حضرت فرمود كه جمع كردن هيزمش با من باشد. گفتند: يا رسول اللّه! ما هستيم و هيزم جمع مى كنيم محتاج به زحمت شما نيست، فرمود: اين را مى دانم ليكن خوش ندارم كه خود را بر شما امتيازى دهم، پس به درستى كه حق تعالى كراهت دارد از بنده اش كه ببيند او را از رفقايش خود را امتياز داده. (70)

و روايت شده كه خدمتكاران مدينه بعد از نماز صبح مى آوردند ظرفهاى آب خود را خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه آن حضرت دست مبارك خود را در آن داخل كند تا تبرّك شود و بسا بود كه صبحهاى سرد بود و حضرت دست در آنها داخل مى فرمود و كراهتى اظهار نمى فرمود و نيز مى آوردند خدمت آن جناب كودك صغير را تا دعا كند از براى او به بركت، يا نام گذارد او را، پس آن جناب كودك را در دامن مى گرفت به جهت دلخوشى اهل او و بسا بود كه آن كودك بول مى كرد بر جامه آن حضرت، پس بعضى كسانى كه حاضر بودند صيحه مى زدند بر طفل. حضرت مى فرمود: قطع مكنيد بول او را، پس مى گذاشت او را تا بول كند! پس حضرت فارغ مى شد از دعاى او يا نام گذاشتن او، پس اهل طفل مسرور مى شدند و چنان مى فهميدند كه آن حضرت متاذّى نشده است پس چون مى رفتند حضرت جامه خود را مى شست. (71)

و در خبر است كه وقتى اميرالمؤ منينعليه‌السلام با يكى از اهل ذمّه همسفر شد آن مرد ذمّى پرسيد از آن حضرت كه اراده كجا دارى اى بنده خدا؟ فرمود: اراده كوفه دارم. پس چون راه ذمّى از راه كوفه جدا شد حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام راه كوفه را گذاشت و در جادّه او پا گذاشت، آن مرد ذمّى عرض كرد: آيا نگفتى كه من قصد كوفه دارم؟ فرمود: چرا، عرض كرد: پس اين راه كوفه نيست كه با من مى آئى راه كوفه همان است كه آن را واگذاشتى، فرمود: دانستم آن را؛ گفت: پس چرا با من آمدى و حال آنكه دانستى اين راه تو نيست؟ حضرت فرمود: اين به جهت آن است كه از تمامى خوش رفتارى با رفيق آن است كه او را مقدارى مشايعت كنند در وقت جدا شدن از او، همچنين امر فرموده ما را پيغمبر ما، آن مرد ذمّى گفت: پيغمبر شما به اين امر كرده شما را؟ فرمود: بلى. آن مرد ذمى گفت: پس به جهت اين افعال كريمه و خصال حميده است كه متابعت كرده او را هركه متابعت كرده و من ترا شاهد مى گيرم بر دين تو، پس برگشت آن شخص ذمّى با اميرالمؤ منينعليه‌السلام پس چون شناخت آن حضرت را اسلام آورد. (72)

وَلَنِعْمَ ما قالَ البوصيرى:

شعر:

مُحَمَّدٌ سَيّدُ الْكَوْنَيْنِ وَالثَّقَلَيْنِ		وَالْفَريقَيْنِ مِن عُرْبٍ وَمِنْ عَجَمٍ
فاقَ النَّبِيّنَ في خَلْقٍ و في خُلُقٍ		وَلَمْ يُدانُوهُ في عِلْمٍ وَلا كَرَمٍ
وَكُلُّهُمْ مِنْ رَسُولِ اللّهِ مُلتَمِسٌ		غَرْفا مِنَ الْبَحْرِ اَوْرَشْفا مِنَ الّدِيَمِ
فَهُوَ الَّذى تَمَّ مَعْناهُ و صُورَتُهُ		ثُمّ اصْطَفاهُ حَبيبا بارِئُ النَّسَمِ
فَمَبْلَغُ الْعِلْمِ فيهِ إَنَّهُ بَشَرٌ		وَ انَّهُ خَيْرُ خَلْقِ اللّهِ كُلِّهِمِ

از انس منقول است كه گفت من نُه سال خدمت آن حضرت كردم يك بار به من نگفت كه چرا چنين كردى و هرگز كارى را بر من عيب نكرد و هرگز بوى خوشى خوشتر از بوى آن حضرت نشنيدم و با كسى كه مى نشست زانويش بر زانوى او پيشى نمى گرفت. (73) روزى اعرابى آمد و رداى مباركش را به عنف كشيد به حدى كه در گردن مباركش جاى كنار ردا ماند، پس گفت از مال خدا به من بده، پس آن حضرت از روى لطف به سوى او التفات فرمود و خنديد و فرمود كه به او عطائى دادند (74)، پس حق تعالى فرستاد كه( ِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيم ) . (75)

و از ابن عباس منقول است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه من تأ ديب كرده خدايم و على تأ ديب كرده من است؛ حق تعالى مرا امر فرمود به سخاوت و نيكى و نهى كرد مرا از بخل و جفا و هيچ صفت نزد حق تعالى بدتر از بخل و بدى خلق نيست. (76) و شجاعت آن حضرت به مرتبه اى بود كه حضرت اسداللّه الغالبعليه‌السلام مى گفت كه هرگاه جنگ گرم مى شد ما پناه به آن حضرت مى برديم و هيچ كس به دشمن نزديكتر از آن حضرت نبود. (77) و ابن عباس نقل كرده چون سؤ الى از آن حضرت مى كردند مكرّر مى فرمود تا بر سائل مشتبه نشود. (78)

آداب سفره و غذاخوردن

و روايت شده كه آن حضرت سير و پياز و تره و بقل بدبو تناول نمى نمود و هرگز طعامى را مذمّت نمى فرمود و اگر خوشش مى آمد مى خورد والاّ ترك مى كرد و در مجلس از همه مردمان پيشتر دست به طعام مى برد و از همه كس ديرتر دست مى كشيد و از جلو خود تناول مى فرمود مگر خرما كه دست به تمامت آن مى گردانيد و كاسه را مى ليسيد و انگشتان خود را يك يك مى ليسيد و بعد از طعام دست مى شست و دست بر رو مى كشيد و تا ممكن بود تنها چيزى نمى خورد. (79)

و در آب آشاميدن اوّل(بسم اللّه)مى گفت و اندكى مى آشاميد و از لب بر مى داشت و(الحمدللّه)مى گفت تا سه مرتبه و گاهى به يك نفس مى آشاميد و گاهى در ظرف چوب و گاه در ظرف پوست و گاه در خَزَف تناول مى نمود و چون اينها نبود دستها را پر از آب مى كرد و مى آشاميد و گاه از دهان مَشگ مى آشاميد و سر و ريش خود را به سِدْر مى شست و روغن ماليدن را دوست مى داشت و ژوليده مو بودن را كراهت مى داشت و چون به خانه داخل مى شد سه نوبت رخصت مى طلبيد. و نمى گذاشت كس در برابر او بايستد و هرگز با دو انگشت طعام نمى خورد و بلكه با سه انگشت و بالاتر ميل مى فرمود و هيچ عطرى با عرق آن حضرت برابر نبود و هرگز بوى بد بر مشام آن حضرت نمى رسيد و آب دهان مبارك به هر چه مى افكند بركت مى يافت و به هر مريضى مى ماليد شفا مى يافت و به هر لغت سخن مى گفت و قادر بر نوشتن و خواندن بود با اينكه هرگز ننوشت و هر دابّه كه آن حضرت سوار مى شد پير نمى گشت و بر هر سنگ و درخت كه مى گذشت او را سلام مى دادند و مگس و پشه وامثال آن بر آن حضرت نمى نشست و مرغ از فراز سر آن حضرت پرواز نمى كرد و هنگام عبور جاى قدم مباركش بر زمين نرم رسم نمى شد و گاه بر سنگ سخت مى رفت و نشان پايش رسم مى گشت و با آن همه تواضع، مهابتى از آن حضرت در دلها بود كه بر روى مباركش نظر نمى توانستند كرد. (80)

شوخی هاى پيامبر

و مى فرمود: چند صفت را فرو نگذارم: نشستن بر خاك و با غلامان طعام خوردن و سوار بر درازگوش و دوشيدن بز به دست خود و پوشيدن پشم و سلام كردن بر اطفال. (81)

و وارد شده كه آن حضرت مزاح مى كرد اما حرف باطل نمى گفت و نقل كرده اند كه روزى آن حضرت دست كسى را گرفت و فرمود كه مى خرد اين بنده را يعنى بنده خدا را. (82) و روزى زنى احوال شوهر خود را نقل مى كرد، حضرت فرمود: كه آن است كه در چشمش سفيدى هست؟ آن زن گفت: نه. چون به شوهرش نقل كرد گفت: حضرت مزاح كرده و راست فرموده سفيدى چشم همه كس بيش از سياهى است. و پيره زالى از انصار به آن حضرت عرض كرد كه استدعا كن براى من از خدا بهشت را، فرمود كه زنان پير داخل بهشت نمى شوند پس آن زن گريست، حضرت خنديد و فرمود كه جوان و باكره مى شوند و داخل بهشت مى شوند. و حكايت مزاح آن حضرت با پيره زنى ديگر و بلال و عباس و ديگران معروف است. و ابن شهر آشوب روايت كرده است كه زنى به خدمت آن حضرت آمد و از مردى شكايت كرد كه مرا بوسيد، حضرت او را طلبيد و فرمود چرا چنين كرده اى؟ گفت: اگر بد كرده ام او هم از من قصاص نمايد يعنى تلافى اين بد را نسبت به من بكند، آن جناب تبسّم نمود و فرمود: ديگر چنين كارى مكن، گفت: نخواهم كرد.

مؤ لف مى گويد: هر عاقلى كه به نظر انصاف تدبر و تأمل كند در آنچه ذكر كرديم از اخلاق حسنه و اطوار حميده آن حضرت به علم اليقين خواهد دانست حقيت و پيغمبرى آن حضرت را و آنكه اين اخلاق شريفه نيست جز به امر اعجاز؛ زيرا كه آن حضرت در ميان گروهى نشو و نما كرد كه از جميع اخلاق حسنه عرى و برى بودند و مدار ايشان بر عصبيت و عناد و نزاع و تغاير و تحاسد و فساد بود و در حجّ مانند حيوانات عريان مى شدند و بر دور كعبه دست بر هم مى زدند و صفير مى كشيدند و بر مى جستند چنانكه حق تعالى حكايت كرده حال آنها را فرموده:

(وَ ما كانَ صَلاتُهُم عِنَدَ الْبَيْتِ اِلاّمُكآءً وَتَصْدِيَةً.) (83)

و كسانى كه عبادت ايشان چنين بوده از آن معلوم مى شود كه ساير اطوار ايشان چه خواهد بود. والحال كه زياده از هزار و سيصد سال است كه از بعثت آن حضرت گذشته و شريعت مقدسه ايشان را طوعأ و كرها به اصلاح آورده است، كسى كه در صحراى مكّه ايشان را مشاهده كند مى داند كه در چه مرتبه از انسانيّت و در چه مرحله از آدميّت مى باشند. و آن حضرت در ميان چنين گروهى از اعراب به هم مى رسيد با جميع آداب حسنه و اخلاق مستحسنه و اطوار حميده. از علم و حِلم و كرم و سخاوت و عفت و شجاعت و مروّت و ساير صفات كماليّه كه علماى فريقَيْن در اين باب كتابها نوشته اند و عُشْرى از اَعْشار آن را احصا نكرده و به عجز خوداعتراف نموده اند. واللّه العالم

فصل پنجم: در ذكر پاره اى از معجزات رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

پيامبر اسلام 4440 معجزه داشت

بدان كه از براى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم معجزاتى بوده كه از براى غير آن حضرت از پيغمبران ديگر نبوده و نظير معجزات جميع پيغمبران از آن حضرت به ظهور آمده است و(ابن شهر آشوب)نقل كرده كه چهار هزار و چهارصد و چهل بوده معجزات آن حضرت، كه سه هزار از آنها ذكر شده است. (84)

فقير گويد: كه جميع اقوال و اطوار و اخلاق آن حضرت معجزه بود خصوص اِخبار آن حضرت به غائبات چنانكه مى آيد انشأ اللّه تعالى اشاره به آن، بعلاوه آن معجزاتى كه قبل از ولادت آن حضرت و در حين ولادت شريفش ظاهر شده چنانچه بر اهل اطّلاع ظاهر و هويداست و اقوى و ابقى از همه معجزات آن حضرت، قرآن مجيد است كه از اتيان به مثل آن تمامى فُصحا و بلغا عاجز گشتند و بر عجز خود گردن نهادند و هركس در مقابل قرآن كلمه اى چند به هم پيوست مفتضح و رسوا گشت مانند مُسَيْلمه كذّاب و اَسود عَنْسى و غيره. از كلمات مُسَيْلمه است كه در برابر سوره(والذّاريات)، گفته:

(وَالزّارِعاتِ زَرْعا، فالْحاصداتِ حصدا، فالطّاحِناتِ طَحْنا، فَالْخابِزاتِ خُبْزا فَالا كِلاتِ اَكْلاً)

و در برابر سوره(كوثر)، گفته:

(اِنّا اَعْطَيْناك الْجاهِر فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَهاجِر اِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْكافِرُ)

و از كلمات اَسود است كه مقابل سوره(بروج)آورده:

(والسَّمآءِ ذاتِ الْبُرُوج والاَْرضِ ذات الْمُروُج وَالنِّسآءِ ذاتِ الْفروُج وَالخَيْلِ ذاتِ السُّرُوج وَ نَحْنُ عَلَيها نَمُوجُ بَيْنَ اللِّوى وَالْفَلُّوج)

و اين كلمات نيز از او است:

(يا ضفْدَعُ بَيْنَ ضفْدَعَيْن نَقىّ نَقىّ كَم تَنقيّنَ لاَ الشّارِبُ تمنعَين وَلاَ الْمآء تَكْدُرينَ اَعْلاكِ في الْمآءِ وَ اَسْفَلُكِ فى الطّينِ)

اين معجزه قرآن مجيد است كه اين كلمات ناهموار را مُسيلمه و اَسود به هم ببندند و آن را وحى منزل گويند و در مقابل جماعت كثير قرائت كنند؛ زيرا كه مُسيلمه و اَسود، عرب بودند و هيچ عرب چنين كلام ناستوده نمى گويد و اگر گويد قبح آن را بداند و بر كس نخواند و كسى كه خواهد بر مختصرى از اعجاز قرآن مطّلع شود رجوع كند به باب چهاردهم جلد دوم(حياة القلوب)علامه مجلسى (رضوان اللّه عليه )؛ زيرا كه اين كتاب گنجايش ذكر آن ندارد.

بالجمله، ما در اين كتاب مبارك اشاره مى كنيم به چند نوع از معجزات آن حضرت.

معجزات نوع اول

نوع اوّل: معجزاتى است كه متعلّق است به اجرام سماويّه مانند شقّ قمر و ردّ شمس و تظليل غمام و نزول باران و نازل شدن مائده و طعامها و ميوه ها براى آن حضرت از آسمان و غير ذلك و ما در اينجا به ذكر چهار امر از آنها اكتفا مى كنيم:

شق القمر

اوّل: در شقّ قمر است:

قال اللّه تعالى( اِقتربتِ السّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ وَ اِنْ يَرَوا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرُّ ) ؛ (85)

يعنى نزديك شد قيامت و به دو نيم شد ماه و اگر ببينند آيتى و معجزه اى رو مى گردانند و مى گويند سِحْرى است پيوسته. (86)

اكثر مفسران خاصه و عامه روايت كرده اند كه اين آيات وقتى نازل شد كه قريش در مكّه از آن حضرت معجزه طلب كردند حضرت اشاره به ماه فرمود، به قدرت حق تعالى به دو نيم شد و در بعضى روايات است كه آن در شب چهاردهم ذيحجة بود. (87)

ردّ الشمس

دوم: علمأ خاصه و عامّه به سندهاى بسيار از اسمأ بنت عُمَيْس و غير او روايت كرده اند كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را پى كارى فرستاد و چون وقت نماز عصر شد و نماز عصر گزاردند حضرت اميرعليه‌السلام آمد و نماز عصر نكرده بود، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سر مبارك خود را در دامن آن حضرت گزارد و خوابيد و وحى بر آن حضرت نازل شد و سر خود را به جامه پيچيده و مشغول شنيدن وحى گرديد تا نزديك شد كه آفتاب فرو رود و چون وحى منقطع شد حضرت فرمود: يا على! نماز كرده اى؟ گفت: نه يا رسول اللّه نتوانستم سر مبارك ترا از دامن خود دور كنم. پس حضرت فرمود كه خداوندا! على مشغول طاعت تو و طاعت رسول تو بود پس آفتاب را براى او برگردان! اسمأ گفت: واللّه! ديدم كه آفتاب برگشت و بلند شد و به جائى رسيد كه بر زمينها تابيد و وقت فضيلت عصر برگشت و حضرت نماز كرد و باز آفتاب فرو رفت. (88)

ريزش باران

سوّم:ايضا خاصه و عامه روايت كرده اند كه چون قبايل عرب با يكديگر اتّفاق كردند در اذيّت آن حضرت، حضرت فرمود كه خداوندا، عذاب خود را سخت كن بر قبايل مُضَر و بر ايشان قحطى بفرست مانند قحطى زمان يوسف؛ پس باران هفت سال بر ايشان نباريد و در مدينه نيز قحطى به هم رسيد، اعرابى به خدمت آن حضرت آمد و از جانب عرب استغاثه كرد كه درختان ما خشكيد و گياههاى ما منقطع گرديد و شير در پستان حيوانات و زنان ما نمانده و چهار پايان ما هلاك شدند؛ پس حضرت برمنبر آمد وحمد ثناى حق تعالى ادا نمود و دعاى باران خواند و در اثناى دعاى آن حضرت باران جارى شد و يك هفته باريد و چندان باران آمد كه اهل مدينه به شكايت آمدند و گفتند: يا رسول اللّه! مى ترسيم غرق شويم و خانه هاى ما منهدم شود؛ پس حضرت اشاره فرمود به سوى آسمان و گفت:

(اَللّ همّ حوالَينا وَلا علَيْنا)، خداوندا، بر حوالى ما بباران و بر ما مباران. و به هر طرف كه اشاره مى فرمود ابر گشوده مى شد پس ابر از مدينه برطرف شد و بر دور مدينه مانند اكليل حلقه شد و بر اطراف مانند سيلاب مى باريد و بر مدينه يك قطره نمى باريد و يك ماه سيلاب در رودخانه ها جارى بود؛ پس حضرت فرمود: واللّه اگر ابوطالب زنده مى بود ديده اش روشن مى شد.

بعضى از اصحاب عرض كردند: مگر اين شعر را از او به خاطر آورديد؟

شعر:

وَاَبْيَضُ يُسْتَسْقَى الْغَمامُ بِوَجْهِهِ

ثِمالُ اليَتامى عِصمَةٌ لِلاَرامِلِ

آن حضرت فرمود: چنين باشد. (89)

تسبيح گفتن انگور

چهارم: به سند معتبر از امّ سلمه منقول است كه روزى فاطمهعليها‌السلام آمد به نزد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و امام حسن و امام حسين را برداشته بود و حريره ساخته بود و با خود آورده بود چون داخل شد حضرت فرمود كه پسر عمّت را براى من بطلب. چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام حاضر شد امام حسن را در دامن راست و امام حسين را در دامن چپ و على و فاطمه را در پيش رو و پسِ سر خود نشانيد و عباى خيبرى بر ايشان پوشانيد و سه مرتبه گفت: خداوندا! اينها اهل بيت من اند؛ پس از ايشان دور گردان شكّ و گناه را و پاك گردان ايشان را پاك كردنى. و من در ميان عتبه در ايستاده بودم، گفتم: يا رسول اللّه! من از ايشانم؟ فرمود: كه بازگشت تو به خير است امّا از ايشان نيستى. پس جبرئيل آمد و طبقى از انار و انگور بهشت آورد چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انار و انگور را در دست گرفت هر دو تسبيح خدا گفتند و آن حضرت تناول نمود؛ پس به دست حسن و حسين داد و در دست ايشان سبحان اللّه گفتند و ايشان تناول نمودند؛ پس به دست علىعليه‌السلام داد تسبيح گفتند و آن حضرت تناول نمود؛ پس شخصى از صحابه داخل شد و خواست كه از انار و انگور بخورد. جبرئيل گفت: نمى خورد از اين ميوه ها مگر پيغمبر يا وصىّ پيغمبر يا فرزند پيغمبر. (90)

معجزات نوع دوم

نوع دوم: معجزاتى است كه از آن حضرت در جمادات و نباتات ظاهر شده مانند سلام كردن سنگ و درخت بر آن حضرت (91) و حركت كردن درخت به امر آن حضرت (92) و تسبيح سنگريزه در دست آن حضرت (93) و حنين جذع (94) و شمشير شدن چوب براى عكاشه در بدْر (95) و براى عبداللّه بن جحش در اُحد (96) و شمشير شدن برگ نخل براى ابودُجانه به معجزه آن حضرت (97) و فرو رفتن دستهاى اسب سراقه بر زمين در وقتى كه به دنبال آن حضرت رفت در اوّل هجرت (98) و غير ذلك و ما در اينجا اكتفا مى كنيم به ذكر چند امر:

درخت حَنّانه

اوّل: خاصه و عامه به سندهاى بسيار روايت كرده اند كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه هجرت نمود و مسجد را بنا كرد در جانب مسجد درخت خرمائى خشك كهنه بود و هرگاه كه حضرت خطبه مى خواند بر آن درخت تكيه مى فرمود پس مردى آمد و گفت: يا رسول اللّه، رخصت ده كه براى تو منبرى بسازم كه در وقت خطبه بر آن قرارگيرى و چون مرخص شد براى حضرت منبرى ساخت كه سه پايه داشت و حضرت بر پايه سوّم مى نشست، اوّل مرتبه كه آن حضرت بر منبر برآمد آن درخت به ناله آمد، مانند ناله اى كه ناقه در مفارقت فرزند خود كند؛ پس حضرت از منبر به زير آمد و درخت را در برگرفت تا ساكن شد؛ پس حضرت فرمود: اگر من آن را در بر نمى گرفتم تا قيامت ناله مى كرد و آن را(حنانه)مى گفتند و بود تا آنكه بنى اميّه مسجد را خراب كردند و از نو بنا كردند و آن درخت را بريدند (99) و در روايت ديگر منقول است كه حضرت فرمود كه آن درخت را كندند و در زير منبر دفن كردند. (100)

درخت متحرّك

دوم: در نهج البلاغه و غير آن، از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منقول است كه فرمود من با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودم روزى كه اشراف قريش به خدمت آن حضرت آمدند و گفتند: يا محمّد، تو دعوى بزرگى مى كنى كه پدران و خويشان تو نكرده اند و ما از تو امرى سؤ ال مى كنيم اگر اجابت ما مى نمائى مى دانيم كه تو پيغمبرى و رسول و اگر نكنى مى دانيم كه ساحر و دروغگوئى. حضرت فرمود كه سؤ ال شما چيست؟ گفتند: بخوانى از براى ما اين درخت را كه تا كنده شود از ريشه خود و بيايد در پيش تو بايستد، حضرت فرمود كه خدا بر همه چيز قادر است، اگر بكند شما ايمان خواهيد آورد؟ گفتند: بلى، فرمود كه من مى نمايم به شما آنچه طلبيديد و مى دانم كه ايمان نخواهيد آورد و در ميان شما جمعى هستند كه كشته خواهند شد در جنگ بدر و در چاه بدر خواهند افتاد و جمعى هستند كه لشكرها برخواهند انگيخت و به جنگ من خواهند آورد؛ پس فرمود: اى درخت! اگر ايمان به خدا و روز قيامت دارى و مى دانى كه من رسول خدايم پس كنده شو با ريشه هاى خود تا بايستى در پيش من به اذن خدا. پس به حقّ آن خداوندى كه او را به حقّ فرستاد كه آن درخت با ريشه ها كنده شد از زمين و به جانب آن حضرت روانه شد با صوتى شديد و صدائى مانند صداى بالهاى مرغان، تا نزد آن حضرت ايستاد و سايه بر سر مبارك آن حضرت انداخت و شاخ بلند خود را بر سر آن حضرت گشودوشاخ ديگر بر سرمن گشود و من در جانب راست آن حضرت ايستاده بودم چون اين معجزه نمايان را ديدند از روى علوّ و تكبّر گفتند: امر كن او را كه برگردد و به دو نيم شود و نصفش بيايد و نصفش در جاى خود بماند. حضرت آن را امر كرد و برگشت و نصفش جدا شد و با صداى عظيم به نهايت سرعت دويد تا به نزديك آن حضرت رسيد. گفتند: بفرما كه اين نصف برگردد و با نصف ديگر متصل گردد. حضرت فرمود و چنان شد كه خواسته بودند؛ پس من گفتم: لا اِلهَ اِلا اللّهُ! اوّل كسى كه به تو ايمان مى آورد منم و اوّل كس كه اقرار مى كند كه آنچه درخت كرد از براى تصديق پيغمبرى و تعظيم تو كرد منم؛ پس همه آن كافران گفتند: بلكه ما مى گوئيم كه تو ساحر و كذّابى و جادوهاى عجيب دارى و ترا تصديق نمى كند مگر مثل اين كه در پهلوى تو ايستاده است. (101)

شباهت درخت متحرك با جريان ابرهه

فقير گويد: كه(صاحب ناسخ)نگاشته كه اين معجزه كه حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در تحريك درخت نقل فرموده با قصّه(ابرهه)و ظهور ابابيل مشابهتى دارد؛ زيرا كه علىعليه‌السلام خود را وصىّ پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و امام مفترض الطّاعة مى شمرد و خود را صادق و مصدّق مى دانست در مسجد كوفه بر فراز منبر وقتى كه بيست هزار كس در پاى منبر او گوش بر فرمان او داشتند نتواند بود كه بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دروغ بندد و بگويد پيغمبر درخت را پيش خود خواند و درخت فرمانبردار شد؛ چه اين هنگام كه علىعليه‌السلام اين روايت مى كرد جماعتى حاضر بودند كه با علىعليه‌السلام هنگام تحريك درخت حاضر بودند و خطبه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را كس نتواند تحريف كرد؛ چه هيچ كس را اين فصاحت و بلاغت نبوده و بر زيادت از صدر اسلام تا كنون خُطَب آن حضرت در نزد عُلما مضبوط و محفوظ است. انتهى. (102)

درخت هميشه سبز

سوّم: راوندى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به سوى(جِعرانه) (نام موضعى است ) برگشت در جنگ حنين و قسمت كرد غنايم را در ميان صحابه، صحابه از پى آن حضرت مى رفتند و سؤ ال مى كردند و حضرت به ايشان عطا مى فرمود تا اينكه ملجأ كردند آن حضرت را كه به سوى درختى رفت و به درخت پشت خود را چسبانيد و باز هجوم آوردند و آن حضرت را آزار مى كردند تا آنكه پشت مباركش مجروح شد و ردايش بر درخت بند شد پس از پيش درخت به سوى ديگر رفت و فرمود كه رداى مرا بدهيد واللّه كه اگر به عدد درختهاى مكّه و يمن گوسفند داشته باشم همه را در ميان شما قسمت خواهم كرد و مرا ترسنده و بخيل نخواهيد يافت. پس در ماه ذيقعده از جعرانه بيرون رفت و از بركت پشت مبارك هرگز آن درخت را خشك نديدند و پيوسته تر و تازه بود در همه فصل كه گويا هميشه آب بر آن مى پاشيدند. (103)

تازيانه نورانى

چهارم:(ابن شهر آشوب)روايت كرده كه قريش طفيل بن عمرو را گفتند كه چون در مسجدالحرام داخل شوى پنبه در گوشهاى خود پر كن كه قرآن خواندن محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نشنوى مبادا ترا فريب دهد؛ چون داخل مسجد شد هر چند پنبه در گوش خود بيشتر فرو مى برد صداى آن حضرت را بيشتر مى شنيد پس به اين معجزه مسلمان شد و گفت: يا رسول اللّه! من در ميان قوم خود سركرده و مطاع ايشانم، اگر به من علامتى بدهى ايشان را به اسلام دعوت مى كنم. حضرت فرمود: خداوندا، او را علامتى كرامت كن؛ چون به قوم خود برگشت از سر تازيانه او نورى مانند قنديل ساطع بود. (104)

معجزات نوع سوم

نوع سوّم: معجزاتى است كه در حيوانات ظاهر شده، مانند تكلّم كردن گوساله آل ذريح و دعوت او مردم را به نبوّت آن حضرت (105) و تكلّم اطفال شيرخواره با آن حضرت (106) و تكلّم گرگ و شتر و سوسمار و يعفور و گوسفند زهرآلوده و غير ذلك (107) از حكايات بسيار و ما در اينجا اكتفا مى كنيم به ذكر چند امر:

تقاضاى آهو از پيامبر

اوّل: راوندى و ابن بابويه از امّ سلمه روايت كرده اند كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در صحرائى راه مى رفت ناگاه شنيد كه منادى ندا مى كند: يا رسول اللّه! حضرت نظر كرد كسى را نديد؛ پس بار ديگر ندا شنيد و كسى را نديد و در مرتبه سوّم كه نظر كرد آهوئى را ديد كه بسته اند، آهو گفت: اين اعرابى مرا شكار كرده است و من دو طفل در اين كوه دارم مرا رها كن كه بروم و آنها را شير بدهم و برگردم. فرمود: خواهى كرد؟ گفت: اگر نكنم خدا مرا عذاب كند مانند عذاب عشّاران؛ پس حضرت آن را رها كرد تا رفت و فرزندان خود را شير داد و به زودى برگشت و حضرت آن را بست. چون اعرابى آن حال را مشاهده كرد گفت: يا رسول اللّه! آن را رها كن. چون آن را رها كرد دويد و مى گفت: اَشهدُ اَن لا اِل هَ اِلا اللّهُ وَ اَنَّكَ رَسُولُ اللّهِ و(ابن شهر آشوب)روايت كرده است كه آن آهو را يهودى شكار كرده بود و چون به نزد فرزندان خود رفت و قصه خود را براى ايشان نقل كرد گفتند: حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ضامن تو گرديده و منتظر است، ما شير نمى خوريم تا به خدمت آن حضرت برويم؛ پس به خدمت آن حضرت شتافتند و بر آن حضرت ثنا گفتند و آن دو(آهو بچه)روهاى خود را بر پاى آن حضرت مى ماليدند؛ پس يهودى گريست و مسلمان شد و گفت آهو را رها كردم و در آن موضع مسجدى بنا كردند و حضرت زنجيرى در گردن آن آهوها براى نشانه بست و فرمود كه حرام كردم گوشت شما را بر صيّادان. (108)

شكايت شتر

دوم: جماعتى از مشايخ به سندهاى بسيار از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده اند كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نشسته بود ناگاه شترى آمد و نزديك آن حضرت خوابيد سر را بر زمين گذاشت و فرياد مى كرد؛ عمر گفت: يا رسول اللّه، اين شتر ترا سجده كرد و ما سزاوارتريم به آنكه ترا سجده كنيم. حضرت فرمود: بلكه خدا را سجده كنيد اين شتر آمده است شكايت مى كند از صاحبانش و مى گويد كه من از ملك ايشان به هم رسيده ام و تا حال مرا كار فرموده اند و اكنون كه پير و كور و نحيف و ناتوان شده ام مى خواهند مرا بكشند و اگر امر مى كردم كه كسى براى كسى سجده كند هر آينه امر مى كردم كه زن براى شوهر سجده كند (109) پس حضرت فرستاد و صاحب شتر را طلبيد و فرمود كه اين شتر از تو چنين شكايت مى كند. گفت: راست مى گويد ما وليمه داشتيم و خواستيم كه آن را بكشيم حضرت فرمود كه آن را نكشيد صاحبش گفت چنين باشد. (110)

سوّم: راوندى و غير او از محدّثان خاصّه و عامّه روايت كرده اند كه(سفينه)آزاد كرده حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفت كه حضرت مرا به بعضى از جنگها فرستاد و بر كشتى سوار شديم و كشتى ما شكست و رفيقان و متاعها همه غرق شدند و من بر تخته اى بند شدم موج مرا به كوهى رسانيد و در ميان دريا چون بر كوه بالا رفتم موجى آمد و مرا برداشت و به ميان دريا برد و باز مرا به آن كوه رسانيد و مكرّر چنين شد تا در آخر مرا به ساحل رسانيد و در ميان دريا مى گرديدم ناگاه ديدم شيرى از بيشه بيرون آمد و قصد هلاك من كرد من دست از جان شستم و دست به آسمان برداشتم و گفتم: من بنده تو و آزاد كرده پيغمبر توام و مرا از غرق شدن نجات دادى آيا شير را بر من مسلّط مى گردانى؟! پس در دلم افتاد كه گفتم: اى سبع! من سفينه ام مولاى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حرمت آن حضرت را در حقّ مولاى او نگاه دار. واللّه كه چون اين را گفتم خروش خود را فرو گذاشت و مانند گربه به نزد من آمد و خود را گاهى بر پاى راست من و گاهى بر پاى چپ من مى ماليد و بر روى من نظر مى كرد پس خوابيد و اشاره كرد به سوى من كه سوار شو چون سوار شدم به سرعت تمام مرا به جزيره رسانيد كه در آنجا درختان ميوه بسيار و آبهاى شيرين بود؛ پس اشاره كرد كه فرود آى و در برابر من ايستاد تا از آن آبها خوردم و از آن ميوه ها برداشتم و برگى چند گرفتم و عورت خود را با آنها پوشانيدم و از آن برگها خُرجينى ساختم و از آن ميوه ها پر كردم و جامه اى كه با خود داشتم در آب فرو برده و برداشتم كه اگر مرا به آب احتياج شود آن بيفشرم و بياشامم. چون فارغ شدم خوابيد و اشاره كرد كه سوار شو چون سوار شدم مرا از راه ديگر به كنار دريا رسانيد ناگاه ديدم كشتى در ميان دريا مى رود پس جامه خود را حركت دادم كه ايشان مرا ديدند و چون به نزديك آمدند و مرا بر شير سوار ديدند بسيار تعجب كردند و تسبيح و تهليل خدا كردند. مى گفتند: تو كيستى؟ از جنّى يا از انسى؟ گفتم: من سفينه مولاى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى باشم و اين شير براى رعايت حق آن بشير نذير اسير من گرديده و مرا رعايت مى كند؛ چون نام آن حضرت را شنيدند بادبان كشتى را فرود آوردند و كشتى را لنگر افكندند و دو مرد را در كشتى كوچكى نشانيدند و جامه ها براى من فرستادند كه من بپوشم و از شير فرود آمدم و شير در كنارى ايستاد و نظر مى كرد كه من چه مى كنم پس جامه ها به نزد من انداختند و من پوشيدم و يكى از ايشان گفت كه بيا بر دوش من سوار شو تا تو را به كشتى برسانم نبايد شير رعايت حق رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را زياده از امت او بكند؛ پس من به نزد شير رفتم و گفتم: خدا ترا از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جزاى خير بدهد؛ چون اين را گفتم، واللّه ديدم كه آب از ديده اش فرو ريخت و از جاى خود حركت نكرد تا من داخل كشتى شدم و پيوسته به من نظر مى كرد تا از او غايب شدم. (111)

چهارم: مشايخ حديث روايت كرده اند كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اراده قضاى حاجت مى نمود از مردم بسيار دور مى شد. روزى در بيابانى براى قضأ حاجت دور شد و موزه خود را كند و قضاى حاجت نموده وضو ساخت و چون خواست كه موزه را بپوشد مرغ سبزى كه آن را(سبز قبا)مى گويند از هوا فرود آمد موزه حضرت را برداشت و به هوا بلند شد؛ پس موزه را انداخت مار سياهى از ميانش بيرون آمد و به روايت ديگر مار را از موزه آن حضرت گرفت و بلند شد و به اين سبب حضرت نهى فرمود از كشتن آن. (112)

فقير گويد: كه نظير اين از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام نقل شده و آن چنان است كه(ابوالفرج)از(مدائنى)روايت كرده كه سيّد حميرى سوار بر اسب در كناسه كوفه ايستاد و گفت: هر كس يك فضيلت از علىعليه‌السلام نقل كند كه من او را به نظم نياورده باشم اين اسب را با آنچه بر من است به او خواهم داد؛ پس محدّثين شروع كردند به ذكر احاديثى كه در فضيلت آن حضرت بود و سيّد اشعار خود را كه متضمن آن فضيلت بود انشاد مى كرد تا آنكه مردى او را حديث كرد از ابوالزَّغل المرادى كه گفت: خدمت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بودم كه مشغول تطهير شد از براى نماز و موزه خود را از پاى بيرون كرد مارى داخل كفش آن جناب شد پس زمانى كه خواست كفش خود را بپوشد غُرابى پيدا شد و موزه را ربود و بالا برد و بيفكند، آن مار از موزه بيرون شد سيّد تا اين فضيلت را شنيد آنچه وعده كرده بود به وى عطا كرد آنگاه آن را در شعر خود درآورد و گفت:

شعر:

اَلا يا قَوْمُ لِلْعَجَبِ الْعُجابِ

لِخُفِّ اَبىِ الحسين وَلِلحُبابِ (الا بيات ). (113)

معجرات نوع چهارم

نوع چهارم: معجزات آن حضرت است در زنده كردن مردگان و شفاى بيماران و معجزاتى كه از اعضاى شريفه آن حضرت به ظهور آمده مانند خوب شدن درد چشم اميرالمؤ منينعليه‌السلام به بركت آب دهان مبارك آن حضرت كه بر آن ماليده و زنده كردن آهوئى كه گوشت آن را ميل فرموده و زنده كردن بزغاله مرد انصارى را كه آن حضرت را ميهمان كرده بود به آن و تكلّم فاطمه بنت اَسَد رضى اللّه عنهما با آن حضرت در قبر و زنده كردن آن حضرت آن جوان انصارى را كه مادر كور پيرى داشت و شفا يافتن زخم سلمة بن الا كوع كه در خيبر يافته بود به بركت آن حضرت و ملتئم و خوب شدن دست بريده معاذ بن عفرا و پاى محمّد بن مسلمة و پاى عبداللّه عتيك و چشم قتاده كه از حدقه بيرون آمده بود به بركت آن حضرت و سير كردن آن حضرت چندين هزار كس را از چند دانه خرما و سيراب كردن جماعتى را با اسبان و شترانشان از آبى كه از بين انگشتان مباركش جوشيد الى غير ذلك (114)

اثر دست مبارك پيامبر

اوّل: راوندى و طبرسى و ديگران روايت كرده اند كه كودكى را به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آوردند كه براى او دعا كند چون سرش را كچل ديد دست مبارك بر سرش كشيد و در ساعت مو برآورد و شفا يافت. چون اين خبر به اهل يمن رسيد طفلى را به نزد مُسَيْلمه آوردند كه دعا كند، مُسيلمه دست بر سرش كشيد آن طفل كچل شد و موهاى سرش ريخت و اين بدبختى به فرزندان او نيز سرايت كرد. (115)

فقير گويد: از اين نحو معجزات واژگونه (116) از مسيْلمه بسيار نقل شده از جمله آنكه آب دهان نحس خود را در چاهى افكند آب آن چاه شور شد و وقتى دلوى از آب را دهان زد در چاه ريخت كه آبش بسيار شود آن آبى كه داشت خشك شد و وقتى آب وضوى او را در بستانى بيفشاندند ديگر گياه از آن بستان نرست و مردى او را گفت دو پسر دارم در حق ايشان دعائى بكن. مُسَيْلمه دست برداشت و كلمه اى چند بگفت چون مرد به خانه آمد يكى از آن دو پسر را گرگ دريده بود و ديگرى به چاه افتاده بود. و مردى را درد چشم بود چون دست بر چشم او كشيد نابينا گشت با او گفتند اين معجزات واژگونه را چه كنى؟ گفت آن كس را كه در حقّ من شك بود معجزه من بر وى واژگونه آيد.

دندانهاى آسيب ناپذير

دوم: سيد مرتضى و ابن شهر آشوب روايت كرده اند كه نابغه جَعْدى كه از شُعراى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تعداد شده قصيده اى در خدمت آن حضرت مى خواند تا رسيد به اين شعر:

بَلَغْنَا السَّمآءَ مَجْدنا وَجدُودَنا

وَاِنّا لَنَرجُوفَوْقَ ذلِكَ مَظْهَرا

مضمون شعر اين است كه ما رسيديم به آسمان از عزّت و كرم و اميدواريم بالاتر از آن را، حضرت فرمود كه بالاتر از آسمان كجا را گمان دارى؟ گفت: بهشت يا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! حضرت فرمود كه نيكو گفتى خدا دهان ترا نشكند: راوى گفت: من او را ديدم صد و سى سال از عمر او گذشته بود و دندانهاى او در پاكيزگى و سفيدى مانند گل بابونه بود و جميع بدنش درهم شكسته بود به غير از دهانش و به روايت ديگر هر دندانش كه مى افتاد از آن بهتر مى روئيد. (117)

سوّم: روايت شده كه ابو هريره خرمائى چند به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد و خواستار دعاى بركت شد پيغمبر آن خرما را در كف دست مبارك پراكنده گذاشت و خداى را بخواند و فرمود اكنون در انبان خود افكن و هرگاه خواهى دست در آن كن و خرما بيرون آور. (118) ابوهُريره پيوسته از آن مزْوَدِ خرما خورد و مهمانى كرد، هنگام قتل عثمان خانه او را غارت كردند و آن انبان را نيز ببردند ابوهريره غمناك شد و اين شعر در اين مقام بگفت:

شعر:

لِلنّاسِ هَمُّ وَلي فى النّاسِ هَمَّانِ

هَمُّ الجِرابِ وَ قَتْلُ الشَيْخ عُثْمانِ

خرماى تازه از درخت خشك

چهارم: و نيز روايت شده كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با گروهى از اصحاب به سراى ابوالهيثم بن التَّيِّهان رفت. اَبوالْهيثم گفت: مرحبا به رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اصحابِهِ، دوست داشتم كه چيزى نزد من باشد و ايثار كنم و مرا چيزى بود بر همسايگان بخش كردم. حضرت فرمود: نيكو كردى جبرئيل چندان در حقّ همسايه وصيّت آورد كه گمان كردم ميراث برند، آنگاه نخلى خشك در كنار خانه نگريست، علىعليه‌السلام را فرمود قدحى آب حاضر ساخت، اندكى مضمضه كرده بر درخت بيفشاند، در زمان درخت خرماى خشك خرماى تازه آورد تا همه سير بخوردند؛ اين از آن نعمتها است كه در قيامت شما را باشد. (119)

زنده كردن دو بچه

پنجم: راوندى روايت كرده است كه يكى از انصار بزغاله اى داشت آن را ذبح كرد به زوجه خود گفت كه بعضى را بپزيد و بعضى بريان كنيد شايد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ما را مُشرّف گرداند و امشب در خانه ما افطار كند و به سوى مسجد رفت و دو طفل خُرد داشت چون ديدند كه پدر ايشان بزغاله را كشت يكى به ديگرى گفت بيا تو را ذبح كنم و كارد را گرفت و او را ذبح كرد. مادر كه آن حال را مشاهده كرد فرياد كرد و آن پسر ديگر از ترس گريخت و از غرفه به زير افتاد و مرد. آن زن مؤ منه هر دو طفل مرده خود را پنهان كرد و طعام را براى قدوم حضرت مهيا كرد؛ چون حضرت داخل خانه انصارى شد جبرئيل فرود آمد و گفت: يا رسول اللّه! بفرما كه پسرهايش را حاضر گرداند؛ چون پدر به طلب پسرها بيرون رفت مادر ايشان گفت حاضر نيستند و به جائى رفته اند. برگشت و گفت: حاضر نيستند. حضرت فرمود كه البتّه بايد حاضر شوند و باز پدر بيرون آمد و مبالغه كرد مادر او را بر حقيقت مطّلع گردانيد و پدر آن دو فرزند مرده را نزد حضرت حاضر كرد حضرت دعا كرد و خدا هر دو را زنده كرد و عمر بسيار كردند. (120)

بركت در طعام ابوايّوب

ششم: از حضرت سلمان (ره) روايت است كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داخل مدينه شد به خانه ابوايّوب انصارى فرود آمد و در خانه او به غير از يك بزغاله و يك صاع گندم نبود. بزغاله را براى آن حضرت بريان كرد و گندم را نان پخت و به نزد حضرت آورد و حضرت فرمود كه در ميان مردم ندا كنند كه هر كه طعام مى خواهد بيايد به خانه ابوايّوب؛ پس ابوايّوب ندا مى كرد و مردم مى دويدند و مى آمدند مانند سيلاب تا خانه پر شد و همه خوردند و سير شدند و طعام كم نشد؛ پس حضرت فرمود كه استخوانها را جمع كردند و در ميان پوست بزغاله گذاشت و فرمود برخيز به اذن خدا! پس بزغاله زنده شد و ايستاد ومردم صدابه گفتن شهادتَيْن بلند كردند. (121)

شفاى مشرك و ايمان آوردن او

هفتم: شيخ طبرسى و راوندى و ديگران روايت كرده اند كه اَبو بَرأ كه او را(ملاعِبُ الا سنة)مى گفتند و از بزرگان عرب بود به مرض استسقا مبتلا شد. لبيد بن ربيعه را به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرستاد با دو اسب و چند شتر، حضرت اسبان و شتران را ردّ كرد و فرمود كه من هديه مشرك را قبول نمى كنم لبيد گفت كه من گمان نمى كردم كه كسى از عرب هديّه ابوبرأ را ردّ كند. حضرت فرمود كه اگر من هديه مشركى را قبول مى كردم البتّه از او را رد نمى كردم؛ پس لبيد گفت كه علّتى در شكم ابوبرأ به هم رسيده و از تو طلب شفا مى كند. حضرت اندك خاكى از زمين برداشت و آب دهان مبارك خود را بر آن انداخت و به او داد و گفت: اين را در آب بريز و بده به او كه بخورد. لبيد آن را گرفت و گمان كرد كه حضرت به او استهزأ كرده چون آورد و به خوردِ ابوبرأ داد در همان ساعت شفا يافت چنانچه گويا از بند رها شد. (122)

بركت در گوسفند اُمّ معبد

هشتم: از معجزات متواتره كه خاصه و عامه نقل كرده اند آن است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون از مكّه به مدينه هجرت فرمود در اثناى راه به خيمه امّ مَعْبَد رسيد و ابوبكر و عامر بن فُهَيْرَه و عبداللّه بن أُرْيقَط (أرَْقَطّ به روايت طبرى ) در خدمت آن حضرت بودند و ام معبد در بيرون خيمه نشسته بود چون به نزديك او رسيدند از او خرما و گوشت طلبيدند كه بخرند. گفت: ندارم. و توشه ايشان آخر شده بود؛ پس ام معبد گفت: اگر چيزى نزد من بود در مهماندارى شما تقصير نمى كردم. حضرت نظر كرد ديد در كنار خيمه او گوسفندى بسته است فرمود: اى ام معبد، اين گوسفند چيست؟ گفت: از بسيارى ضعف و لاغرى نتوانست كه با گوسفندان به چريدن برود براى اين، در خيمه مانده است. حضرت فرمود كه آيا شير دارد؟ گفت: از آن ناتوانتر است كه توقع شير از آن توان داشت مدّتها است كه شير نمى دهد. حضرت فرمود: رخصت مى دهى من او را بدوشم؟ گفت: بلى، پدر و مادرم فداى تو باد! اگر شيرى در پستانش مى يابى بدوش. حضرت گوسفند را طلبيد و دست مباركش بر پستانش كشيد و نام خدا بر آن برد و گفت: خداوندا! بركت ده در گوسفند او؛ پس شير در پستانش ريخت و حضرت ظرفى طلبيد كه چند كس را سيراب مى كرد و دوشيد آنقدر كه آن ظرف پر شد، به ام معبد داد كه خورد تا سير شد، پس به اصحاب خود داد كه خوردند و سير شدند و خود بعد از همه تناول نمود و فرمود كه ساقى قوم مى بايد كه بعد از ايشان بخورد و بار ديگر دوشيد تا آن ظرف مملو شد و باز آشاميدند و زيادتى كه ماند نزد او گذاشتند و روانه شدند؛ چون ابومعبد كه شوهر آن زن بود از صحرا برگشت پرسيد كه اين شير از كجا آورده اى؟ ام معبد قصه را نقل كرد. ابومعبد گفت مى بايد آن كسى باشد كه در مكّه به پيغمبرى مبعوث شده است. (123)

نهم: جماعتى از محدّثان خاصّه و عامّه روايت كرده اند كه جابر انصارى گفت: در جنگ خندق روزى حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را ديدم كه خوابيده و از گرسنگى سنگى بر شكم مبارك بسته، پس به خانه رفتم و در خانه گوسفندى داشتم و يك صاع جو، پس زن خود را گفتم كه من حضرت را بر آن حال مشاهده كردم اين گوسفند و جو را به عمل آور تا آن حضرت را خبر كنم. زن گفت: برو و از آن حضرت رخصت بگير اگر بفرمايد به عمل آوريم؛ پس رفتم و گفتم: يا رسول اللّه! التماس دارم كه امروز چاشت خود را به نزد ما تناول فرمائى. فرمود كه چه چيز در خانه دارى؟ گفتم: يك گوسفند و يك صاع جو. فرمود كه با هر كه خواهم بيايم يا تنها؟ نخواستم بگويم تنها گفتم: هركه مى خواهى و گمان كردم كه علىعليه‌السلام را همراه خود خواهد آورد؛ پس برگشتم و زن خود را گفتم كه تو جو را به عمل آور و من گوسفند را به عمل مى آورم و گوشت را پاره پاره كردم و در ديگ افكندم و آب و نمك در آن ريختم و پختم. و به خدمت آن حضرت رفتم و گفتم: يا رسول اللّه، طعام مهيّا شده است. حضرت برخاست و بر كنار خندق ايستاد و به آواز بلند ندا كرد كه اى گروه مسلمانان!اجابت نمائيد دعوت جابر را؛ پس جميع مهاجران و انصار از خندق بيرون آمدند و متوجّه خانه جابر شدند و به هر گروهى از اهل مدينه كه مى رسيد مى فرمود اجابت كنيد دعوت جابر را؛ پس به روايتى هفتصد نفر و به روايتى هشتصد و به روايتى هزار نفر جمع شدند. جابر گفت: من مضطرب شدم و به خانه دويدم و گفتم گروه بى حدّ و احصا با آن حضرت رو به خانه ما آوردند. زن گفت كه آيا به حضرت گفتى كه چه چيز نزد ما هست؟ گفتم: بلى. گفت: بر تو چيزى نيست حضرت بهتر مى داند. آن زن از من داناتر بود، پس حضرت مردم را امر فرمود كه در بيرون خانه نشستند و خود و اميرالمؤ منينعليه‌السلام داخل خانه شدند. و به روايت ديگر همه را داخل خانه كرد و خانه گنجايش نداشت هر طايفه كه داخل مى شدند حضرت اشاره به ديوار مى كرد و ديوار پس مى رفت و خانه گشاده مى شد تا آنكه آن خانه گنجايش همه به هم رسانيد پس حضرت بر سر تنور آمد و آب دهان مبارك خود را در تنور انداخت و ديگ را گشود و در ديگ نظر كرد و به زن گفت كه نان را از تنور بكن و يك يك به من بده. آن زن نان را از تنور مى كند و به آن حضرت مى داد حضرت با اميرالمؤ منينعليه‌السلام در ميان كاسه تريد مى كردند و چون كاسه پر شد فرمود: اى جابر،يك ذراع گوسفند را با مرق بياور. آوردم و بر روى تريد ريختند و ده نفر از صحابه را طلبيد كه خوردند تا سير شدند، پس بار ديگر كاسه را پر از تريد كرد و ذراع ديگر طلبيده و ده نفر خوردند؛ پس بار ديگر كاسه را پر از تريد كرد و ذراع ديگر طلبيد و جابر آورد. و در مرتبه چهارم كه حضرت ذراع از جابر طلبيد جابر گفت: يا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! گوسفندى بيشتر از دو ذراع ندارد و من تا حال سه ذراع آوردم؟! حضرت فرمود كه اگر ساكت مى شدى همه از ذراع اين گوسفند مى خوردند؛ پس به اين نحو ده نفر ده نفر مى طلبيد تا همه صحابه سير شدند، پس حضرت فرمود. اى جابر! بيا تا ما و تو بخوريم؛ پس من و محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و علىعليه‌السلام خورديم و بيرون آمديم و تنور و ديگ به حال خود بود و هيچ كم نشده بود و چندين روز بعد از آن نيز از آن طعام خورديم. (124)

شفاى چشم جانباز

دهم: روايت شده كه قتادة بن النّعمان كه برادر مادرى ابوسعيد خُدْرى است و از حاضر شدگان بدر و احد است در جنگ اُحد زخمى به چشمش رسيد كه از حدقه بيرون آمد، به نزديك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد عرض كرد: زنى نيكوروى دارم در خانه كه او را دوست دارم و او نيز مرا دوست مى دارد و روزى چند نيست كه با او بساط عيش و عرس گسترده ام سخت مكروه مى دارم كه مرا با اين چشم آويخته ديدار كند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چشم او را به جاى خود گذاشت و گفت:

(اَلل همَّ اكسهِ الْجَمالَ)او از اوّل نيكوتر گشت (125) و آن ديده ديگر گاهى به درد مى آمد لكن اين چشم هرگز به درد نيامد و از اينجا است كه يكى از پسران او بر عمربن عبدالعزيز وارد شد عمر گفت كيست اين مرد؟ او در جواب گفت:

شعر:

اَنَا ابْنُ الَّذي سالَتْ عَلَى الخَدِّعَيْنُهُ		فَرُدَّت بِكَفِّ المُصطَفى اَحْسَنَ الرَّدِّ
فَعادَتْ كَما كانَتْ لاَِوّلِ مَرَّةٍ		فَيا حُسْنَ ما عَيْنٍ وَ يا حُسْنَ ما رَدٍّ

و نظير اين است حكايت زيادبن عبدالله پسر خواهر ميمونه بنت الحارث زوجه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وقتى به خانه ميمونه آمد چون حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به خانه تشريف آورد ميمونه عرض كرد: اين پسر خواهر من است. آنگاه حضرت به جانب مسجد شد و(زياد)ملازم خدمت بود و با آن حضرت نماز گذاشت، حضرت در نماز او را نزديك خود جاى داد و دست مبارك بر سر او نهاد و بر دو طرف عارض و بينى او فرود آورد و او را به دعاى خير ياد فرمود و از آن پس همواره آثار نور و بركت از ديدار او آشكار بود و از اينجاست كه شاعر پسر او را بدين شعر ستوده است:

شعر:

يابْنَ الّذي مَسَحَ النّبىّ بِرأ سِهِ		و دَعالَهُ بِالْخيرِ عِندَ الْمَسْجِدِ
مازالَ ذاكَ النُّور في عرينِهِ		حتّى تبوّ برينه في الملحدِ

معجزات نوع پنجم

نوع پنجم: در معجزاتى است كه ظاهر شده از آن حضرت در كفايت شرّ دشمنان، مانند هلاك شدن مستهزئين و دريدن شير(عتبة بن ابى لهب را و كفايت شرّ ابوجهل و ابولهب و امّ جميل و عامر بن طفيل و زيد بن قيس و معمر بن يزيد و نضر بن الحارث و زُهَير شاعر از آن حضرت الى غير ذلك (126) و ما در اينجا اكتفا مى كنيم به ذكر چند امر:

توطئه ابوجهل

اوّل: على بن ابراهيم و ديگران روايت كرده اند كه روزى حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نزد كعبه نماز مى كرد و ابوجهل سوگند خورده بود كه هرگاه آن حضرت را در نماز ببيند آن حضرت را هلاك كند، چون نظرش بر آن حضرت افتاد سنگ گرانى برداشت و متوجه آن حضرت شد و چون سنگ را بلند كرد دستش در گردنش غل شد و سنگ بر دستش چسبيد و چون برگشت و به نزديك اصحاب خود رسيد سنگ از دستش افتاد و به روايت ديگر به حضرت استغاثه كرد تا دعا فرمود و سنگ از دستش رها شد؛ پس مرد ديگر برخاست و گفت: من مى روم كه او را بكشم؛ چون به نزديك آن حضرت رسيد ترسيد و برگشت و گفت ميان من و آن حضرت اژدهائى مانند شتر فاصله شد و دُم را بر زمين مى زد و من ترسيدم و برگشتم. (127)

دوم: مشايخ حديث در تفسير آيه شريفه( اِنّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزئينَ ) (128) روايت كرده اند كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خلعت با كرامت نبوت را پوشيد اوّل كسى كه به او ايمان آورد علىّ بن ابى طالبعليه‌السلام بود، پس خديجه رضى اللّه عنها ايمان آورد، پس ابوطالب با جعفر طيّار رضى اللّه عنهما روزى به نزد حضرت آمد ديد كه نماز مى كند و علىعليه‌السلام در پهلويش نماز مى كند، پس ابوطالب با جعفر گفت كه تو هم نماز كن در پهلوى پسر عم خود؛ پس جعفر از جانب چپ آن حضرت ايستاد و حضرت پيشتر رفت پس زيد بن حارثه ايمان آورد و اين پنج نفر نماز مى كردند و بس. تا سه سال از بعثت آن حضرت گذشت، پس خداوند عالميان فرستاد كه ظاهر گردان دين خود را و پروا مكن از مشركان پس به درستى كه ما كفايت كرديم شرّ استهزأ كنندگان را. و استهزأ كنندگان پنج نفر بودند:

وليد بن مغيره و عاص بن وائل و اَسوَد بن مطّلب و اَسْوَد بن عبد يغوث و حارث بن طلاطله؛ و بعضى شش نفر گفته اند و حارث بن قيس را اضافه كرده اند. پس جبرئيل آمد و با آن حضرت ايستاد و چون وليد گذشت جبرئيل گفت: اين وليد پسر مُغَيْره است و از استهزا كنندگان است؟ حضرت فرمود: بلى، پس جبرئيل اشاره به سوى او كرد او به مردى از خُزاعه گذشت كه تير مى تراشيد و پا بر روى تراشه تير گذاشت ريزه اى از آنها در پاشنه پاى او نشست و خونين شد و تكبرش نگذاشت كه خم شود و آن را بيرون آورد و جبرئيل به همين موضع اشاره كرده بود، چون وليد به خانه رفت بر روى كرسى خوابيد (دخترش در پايين كرسى خوابيد) پس خون از پاشنه اش روان شد و آن قدر آمد كه به فراش دخترش رسيد و دخترش بيدار شد، پس دختر با كنيز خود گفت كه چرا دهان مَشك را نبسته اى؟ وليد گفت: اين خون پدر تو است، آب مَشك نيست؛ پس طلبيد فرزند خود را و وصيت كرد و به جهنم پيوست؛ و چون عامر بن وائل گذشت جبرئيل اشاره به سوى پاى او كرد پس چوبى به كف پايش فرو رفت و از پشت پايش بيرون آمد و از آن بمرد و به روايتى ديگر خارى به كف پايش فرو رفت و به خارش آمد و آن قدر خاريد كه هلاك شد؛ و چون اسود بن مطّلب گذشت اشاره به ديده اش كرد او كور شد و سر بر ديوار زد تا هلاك شد. و به روايت ديگر اشاره به شكمش كرد آن قدر آب خورد كه شكمش پاره شد و اسود بن عبديغوث را حضرت نفرين كرده بود كه خدا ديده اش را كور گرداند و به مرگ فرزند خود مبتلا شود و چون اين روز شد جبرئيل برگ سبزى بر روى او زد كه كور شد و براى استجابت دعاى آن حضرت ماند تا روز بدر كه فرزندش كشته شد و خبر كشته شدن فرزند خود را شنيد و مُرد؛ و حارث بن طلاطله را اشاره كرد جبرئيل به سر او، چرك از سرش آمد تا بمرد؛ گويند كه مار او را گزيد و مُرد؛ و نيز گويند كه سموم به او رسيد و رنگش سياه و هيأتش متغير شد چون به خانه آمد او را نشناختند و آن قدر زدند او را كه كشتندش و حارث بن قيس ماهى شورى خورد و آن قدر آب خورد كه مرد. (129)

سوم: راوندى و غير او از ابن مسعود روايت كرده اند كه روزى حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در پيش كعبه در سجده بود و شترى از ابوجهل كشته بودند آن ملعون فرستاد بچه دان شتر را آوردند و بر پشت آن حضرت افكندند و حضرت فاطمهعليها‌السلام آمد و آن را از پشت آن حضرت دور كرد و چون حضرت از نماز فارغ شد فرمود كه خداوندا! بر تو باد به كافران قريش و نام برد ابوجهل و عُتْبه و شيبه و وليد و اُميّه و ابن ابى مُعَيْط و جماعتى كه همه را ديدم كه در چاه بدر كشته افتاده بودند. (130)

چهارم: ايضا راوندى روايت كرده است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در بعضى از شبها در نماز سوره(تَبَّتْ يَد ا اَبى لَهب)تلاوت نمود، پس گفتند به امّ جميل خواهر ابوسفيان كه زن ابولهب بود كه ديشب محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در نماز بر تو و شوهر تو لعنت مى كرد و شما را مذمّت مى كرد. آن ملعونه در خشم شد و به طلب آن حضرت بيرون آمد و مى گفت اگر او را ببينم سخنان بد به او خواهم شنوانيد و مى گفت كيست كه محمّد را به من نشان دهد؟ چون از دَرِ مسجد داخل شد ابوبكر به نزد آن حضرت نشسته بود گفت: يا رسول اللّه، خود را پنهان كن كه امّ جميل مى آيد مى ترسم كه حرفهاى بد به شما بگويد. حضرت فرمود كه مرا نخواهد ديد؛ چون به نزديك آمد حضرت را نديد و از ابوبكر پرسيد كه آيا محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را ديدى؟ گفت: نه. پس به خانه خود برگشت. پس حضرت باقرعليه‌السلام فرمود كه خدا حجاب زردى در ميان حضرت و او زد كه آن حضرت را نديد و آن ملعونه و ساير كفّار قريش آن حضرت را مُذمَّم مى گفتند يعنى بسيار مذمّت كرده شده و حضرت مى فرمود كه خدا نام مرا از زبان ايشان محو كرده است كه نام مرا نمى برند و مذمم را مذمت مى گفتند و مذمّم نام من نيست. (131)

پنجم: ابن شهر آشوب و اكثر مورّخان روايت كرده اند كه چون كفّار قريش از جنگ بدر برگشتند ابولهب از ابوسفيان پرسيد كه سبب انهزام شما چه بود؟ ابوسفيان گفت: همين كه ملاقات كرديم يكديگر را گريختيم و ايشان ما را كشتند و اسير كردند هر نحو كه خواستند و مردم سفيد ديدم كه بر اسبان اَبْلَق سوار بودند در ميان آسمان و زمين و هيچ كس در برابر آنها نمى توانست ايستاد.

ابورافع با امّ الفضل زوجه عبّاس گفت: اينها ملائكه اند. ابولهب كه اين را شنيد برخاست و ابورافع را بر زمين زد ام الفضل عمود خيمه را گرفت و بر سر ابولهب زد كه سرش شكست و بعد از آن هفت روز زنده ماند و خدا او را به(عدسه)مبتلا كرد و(عدسه)مرضى بود كه عرب از سرايت آن حذر مى كردند، پس به اين سبب سه روز در خانه ماند كه پسرهايش نيز به نزديك او نمى رفتند كه او را دفن كنند تا آنكه او را كشيدند و در بيرون مكّه انداختند تا پنهان شد (132) علامه مجلسى فرموده كه اكنون بر سر راه عُمْرَه واقع است و هركه از آن موضع مى گذرد سنگى چند بر آن موضع مى اندازد و تل عظيمى شده است؛ پس تأمل كن كه مخالفت خدا و رسول چگونه صاحبان نسبهاى شريف را از شرف خود بى بهره گردانيده است و اطاعت خدا و رسول چگونه مردم بى حسب و نسب را به دَرَجات رفيع بلند ساخته است و به اهل بيت عزّت و شرف ملحق گردانيده است. (133)

معجزات نوع ششم

نوع ششم: در معجزات آن حضرت است در مستولى شدن بر شياطين و جنّيان و ايمان آوردن بعض از ايشان و ما در اينجا اكتفا مى كنيم به ذكر چند امر:

اوّل: على بن ابراهيم روايت كرده است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از مكّه بيرون رفت با زيد بن حارثه به جانب بازار عكاظ كه مردم را به اسلام دعوت نمايد، پس هيچ كس اجابت آن حضرت نكرد، پس به سوى مكه برگشت و چون به موضعى رسيد كه آن را(وادى مجنّه)مى گويند به نماز شب ايستاد و در نماز شب تلاوت قرآن مى نمود، پس گروهى از جن گذشتند و چون قرائت آن حضرت را شنيدند بعضى با بعضى گفتند: ساكت شويد. چون حضرت از تلاوت فارغ شد به جانب قوم خود رفتند، انذاركنندگان گفتند اى قوم ما! به درستى كه ما شنيديم كتابى را كه نازل شده است بعد از موسى در حالتى كه تصديق كننده است آنچه را كه پيش از او گذشته است، هدايت مى كند به سوى حقّ و به سوى راه راست؛ اى قوم! اجابت كنيد داعى خدا را و ايمان آوريد تا بيامرزد گناهان شما را و پناه دهد شما را از عذاب اليم؛ پس برگشتند به خدمت آن حضرت و ايمان آوردند و آن جناب ايشان را تعليم كرد شرايع اسلام، و حق تعالى سوره جن را نازل گردانيد و حضرت والى و حاكمى برايشان نصب كرد و در همه وقت به خدمت آن حضرت مى آمدند و امر كرد حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را مسائل دين را تعليم ايشان نمايد و در ميان ايشان مؤ من و كافر وناصبى و يهودى و نصرانى ومجوسى مى باشد و ايشان از فرزندان (جانّ)اند. (134)

دوم: شيخ مفيد و طبرسى وساير محدّثين روايت كرده اند كه چون حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جنگ بنى المصطلق رفت به نزديك وادى ناهموارى فرود آمدند، چون آخر شب شد جبرئيل نازل شد و خبر داد كه طايفه اى از كافران جنّ در اين وادى جاكرده اند ومى خواهند به اصحاب تو ضرر برسانند، پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام را طلبيد و فرمود كه برو به سوى اين وادى و چون دشمنان خدا از جنّيان متعرض تو شوند دفع كن ايشان را به آن قوتى كه خدا ترا عطا كرده است و متحصن شو از ايشان به نامهاى بزرگوار خدا كه ترا به علم آنها مخصوص گردانيده است و صد نفر از صحابه را با آن حضرت همراه كرد و فرمود كه با آن حضرت باشيد و آنچه بفرمايد اطاعت نمائيد؛ پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام متوجه آن وادى شد و چون نزديك كنار وادى رسيد فرمود به اصحاب خود كه در كنار وادى بايستيد و تا شما را رخصت ندهم حركت نكنيد و خود پيش رفت و پناه برد به خدا از شر دشمنان خدا و بهترين نامهاى خدا را ياد كرد و اشاره نمود اصحاب خود را كه نزديك بيائيد، چون نزديك آمدند ايشان را آنجا بازداشت و خود داخل وادى شد، پس باد تندى وزيد نزديك شد كه لشكر بر رو درافتند و از ترس قدمهاى ايشان لرزيد، پس حضرت فرياد زد كه منم علىّ بن ابى طالبعليه‌السلام و وصى رسول خدا و پسر عمّ او، اگر خواهيد و توانيد در برابر من بايستيد، پس صورتها پيدا شد مانند زنگيان و شعله هاى آتش در دست داشتند و اطراف وادى را فرو گرفتند و حضرت پيش مى رفت و تلاوت قرآن مى نمود و شمشير خود را به جانب راست و چپ حركت مى داد چون به نزديك آنها رسيد مانند دود سياهى شدند و بالا رفتند و ناپيدا شدند.

پس حضرت، اللّه اكْبَر گفت و از وادى بالا آمد و به نزديك لشكر ايستاد، چون آثار آنها برطرف شد صحابه گفتند: چه ديدى يا اميرالمؤ منين؟ ما نزديك بود از ترس هلاك شويم و بر تو ترسيديم. حضرت فرمود كه چون ظاهر شدند من صدا به نام خدا بلند كردم تا ضعيف شدند و رو به ايشان تاختم و پروا از ايشان نكردم و اگر بر هيبت خود مى ماندند همه را هلاك مى كردم، پس خدا كفايت شرّ ايشان از مسلمانان نمود و باقيمانده ايشان به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رفتند كه به آن حضرت ايمان بياورند و از او امان بگيرند و چون جناب اميرالمومنينعليه‌السلام با اصحاب خود به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برگشت و خبر را نقل كرد حضرت شاد شد و دعاى خير كرد براى او و فرمود كه پيش از تو آمدند آنها كه خدا ايشان را به تو ترسانيده بود و مسلمان شدند و من اسلام ايشان را قبول كردم. (135)

سوم: ابن شهر آشوب روايت كرده است كه(تميم دارى)در منزلى از منزلهاى راه شام فرود آمد و چون خواست بخوابد گفت: امشب من در امان اهل اين واديم و اين قاعده اهل جاهليت بود كه امان از جنيان اهل وادى مى طلبيدند ناگاه ندائى از آن صحرا شنيد كه پناه به خدا ببر كه جنّيان كسى را امان نمى دهند از آنچه خدا خواهد و به تحقيق كه پيغمبر امّيان مبعوث شده است و ما در(حجون)در پى او نماز كرديم و مكر شياطين برطرف شد و جنّيان را به تير شهاب از آسمان راندند برو به نزد محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسول پروردگار عالميان. (136)

چهارم: شيخ طبرسى و غير اواز زُهْرى روايت كرده اند كه چون حضرت ابوطالب t دار فنا را وداع كرد بلا بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شديد شد و اهل مكه اتفاق بر ايذأ و اضرار آن حضرت نمودند، پس آن حضرت متوجّه طايف شد كه شايد بعضى از ايشان ايمان بياورند؛ چون به طايف رسيد سه نفر ايشان را ملاقات نمود كه ايشان رؤ ساى طايف بودند و برادران بودند.(عبيديا ليل)و(مسعود)و(حبيب)پسران عمرو بن عمير و اسلام را بر ايشان اظهار فرمود.

يكى از ايشان گفت: من جامه هاى كعبه را دزديده باشم اگر خدا ترا فرستاده باشد. و ديگرى گفت: خدا نمى توانست از تو بهتر كسى براى پيغمبرى بفرستد؟

سومى گفت: واللّه، بعد از اين با تو سخن نمى گويم؛ زيرا كه اگر پيغمبر خدائى شأن تو از آن عظيم تر است كه با تو سخن توان گفت و اگر بر خدا دروغ مى گوئى سزاوار نيست با تو سخن گفتن. و استهزأ نمودند به آن حضرت و چون قوم ايشان ديدند كه سركرده هاى ايشان با آن حضرت چنين سلوك كردند در دو طرف راه صف كشيدند و سنگ بر آن حضرت مى انداختند تا پاهاى مباركش را مجروح گردانيدند و خون از آن قدمهاى عرش پيما جارى شد، پس به جانب باغى از باغهاى ايشان آمد كه در سايه درختى قرار گيرد، عُتْبه و شيبه را در آن باغ ديد و از ديدن ايشان محزون گرديد؛ زيرا كه شدَت عداوت ايشان را با خدا و رسول مى دانست، چون آن دو تن حضرت را ديدند غلامى داشتند كه او را(عداس)مى گفتند و نصرانى بود از اهل نينوا انگورى به او دادند و از براى آن حضرت فرستادند، چون غلام به خدمت آن حضرت رسيد حضرت از او پرسيد كه از اهل كدام زمينى؟ گفت: از اهل نينوا. حضرت فرمود كه از اهل شهر بنده شايسته يونس بن مَتّى. عداس گفت: تو چه مى دانى كه يونس كيست؟ حضرت فرمود كه من پيغمبر خدايم و خدا مرا از قصّه يونس خبر داده است و قصه يونس را براى او نقل كرد. عداس به سجده افتاد و پاهاى آن حضرت را مى بوسيد و خون از آن پاهاى مبارك مى چكيد.

چون عُتْبه و شيبه حال آن غلام را مشاهده كردند ساكت شدند و چون غلام به سوى ايشان برگشت گفتند: چرا براى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سجده كردى؟ و پاهاى او را بوسيدى؟ و هرگز نسبت به ما كه آقاى توئيم چنين نكردى؟ گفت: اين مرد شايسته است و خبر داد مرا از احوال يونس بن متى پيغمبر خدا، ايشان خنديدند و گفتند: تو فريب آن را مخور كه مرد فريبنده اى است و دست از دين(ترسائى)خود بر مدار؛ پس حضرت از ايشان نااميد گرديده باز به سوى مكه مراجعت نمود و چون به(نَخْلِه)(كه اسم موضعى است ) رسيد در ميان شب مشغول نماز شد، پس در آن موضع گروهى از جنّ(نصيبين)(كه موضعى است از يمن ) بر آن حضرت گذشتند و آن حضرت نماز بامداد مى كرد و در نماز قرآن تلاوت مى نمود چون گوش دادند و قرآن شنيدند ايمان آوردند و به سوى قوم خود برگشتند و ايشان را به اسلام دعوت نمودند.

و به روايت ديگر حضرت مأمور شد كه تبليغ رسالت خود نمايد به سوى جنّيان و ايشان را به سوى اسلام دعوت نمايد و قرآن برايشان بخواند، پس حق تعالى گروهى از جن را از اهل(نصيبين)به سوى آن حضرت فرستاد و حضرت با اصحاب خود گفت كه من مأمور شده ام كه امشب بر جنيان قرآن بخوانم كى از شماها از پى من مى آيد؟ پس عبداللّه بن مسعود با آن حضرت رفت؛ عبداللّه گفت: چون به اعلاى مكّه رسيديم و حضرت داخل دره(حجون)شد خطّى براى من كشيد و فرمود كه در ميان اين خط بنشين و بيرون مرو تا من به سوى تو بيايم، پس آن حضرت رفت و به نماز مشغول شد و شروع كرد در تلاوت قرآن ناگاه ديدم كه سياهان بسيار هجوم آوردند كه ميان من و آن حضرت حايل شدند كه صداى آن جناب را نشنيدم، پس پراكنده شدند مانند پاره هاى ابر و رفتند و گروهى از ايشان ماندند و چون حضرت از نماز صبح فارغ شد بيرون آمد و فرمود: آيا چيزى ديدى؟ گفتم: بلى! مردان سياه ديدم كه جامه هاى سفيد بر خود بسته بودند. فرمود كه اينها جنّ نصيبين بودند. و به روايت ابن عباس هفت نفر بودند و حضرت ايشان را رسول گردانيد به سوى قوم ايشان و بعضى گفته اند نه نفر بودند.

معجزات نوع هفتم

نوع هفتم: در معجزات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است در اخبار از مَغْيبات. فقير گويد: كه ما را كافى است در اين مقام آنچه بعد از اين ذكر خواهيم كرد از اخبار اميرالمؤ منينعليه‌السلام از غيب؛ زيرا كه آنچه اميرالمؤ منينعليه‌السلام از غيب خبر دهد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اخذ كرده و از مشكات نبوّت اقتباس كرده:

قالَ شيخنا الْبهائى رحمه اللّه:(جَميع اَحاديثنا اِلاّ مانَدَر تنتهى إلى أئمتنا الاثنى عشروَهمْ ينتهُونَ اِلَى النَّبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لانّ عُلومهُمْ مُقتبسَة مِنْ تلكَ المشكاة.)

لكن ما به جهت تبرك و تيمّن به ذكر چند خبر اكتفا مى كنيم:

اوّل: حميرى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در روز بدر اشرفى هائى كه عباس همراه داشت از او گرفت و از او طلب(فدا)نمود. او گفت: يا رسول اللّه من غير اين ندارم. فرمود: پس چه پنهان كردى نزد ام الفضل زوجه خود! عباس گفت: من گواهى مى دهم به وحدانيّت خدا و پيغمبرى تو؛ زيرا كه هيچ كس حاضر نبود به غير از خدا در وقتى كه آن را به او سپردم، پس حقّ تعالى فرستاد كه(بگو به آنها كه در دست شما هستند از اسيران كه اگر خدا بداند در دل شما نيكى، به شما خواهد داد بهتر از آنچه از شما گرفته شده است) (137) و آخر عباس چنان صاحب مال شد كه بيست غلام او تجارت مى كردند كه كمتر آنچه نزد هر يك بود بيست هزار درهم بود. (138)

دوم: ابن بابويه و راوندى روايت كرده اند از ابن عباس كه ابوسفيان روزى به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت: يا رسول اللّه! مى خواهم از تو سؤ الى بكنم؟ حضرت فرمود كه اگر مى خواهى من بگويم كه چه مى خواهى بپرسى؟ گفت: بگو! فرمود: آمده اى كه از عمر من بپرسى كه چند سال خواهد شد. گفت: بلى، يارسول اللّه. حضرت فرمود كه من شصت و سه سال زندگانى خواهم كرد. ابوسفيان گفت: گواهى مى دهم كه تو راست مى گوئى. حضرت فرمود كه به زبان گواهى مى دهى و در دل ايمان ندارى! ابن عباس گفت: به خدا سوگند كه چنان بود كه آن حضرت فرمود، ابوسفيان منافق بود يكى از شواهد نفاقش آن بود كه چون در آخر عمر نابينا شده بود روزى در مجلسى نشسته بوديم و حضرت على بن ابى طالبعليه‌السلام در آن مجلس بود پس مؤ ذن اذان گفت چون اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمّدَا رَسُولُ اللّهِ گفت، ابوسفيان گفت: كسى در اين مجلس هست كه از او بايد ملاحظه كرد؟

شخصى از حاضران گفت: نه.

ابوسفيان گفت ببينيد اين مرد هاشمى نام خود را در كجا قرار داده است.

پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام گفت: خدا ديده ترا گريان گرداند اى ابوسفيان، خدا چنين كرده است او نكرده است؛ زيرا كه حق تعالى فرموده است:

( وَ رَفعنالَكَ ذِكْرَكَ ) (139)؛ و بلند كرديم از براى تو نام ترا. ابوسفيان گفت: خدا بگرياند ديده كسى را كه گفت در اينجا كسى نيست كه از او ملاحظه بايد كرد و مرا بازى داد. (140)

سوّم: راوندى از ابوسعيد خُدْرى روايت كرده است كه در بعضى از جنگها بيرون رفتيم و نه نفر و ده نفر با يكديگر رفيق مى شديم و عمل را ميان خود قسمت مى كرديم و يكى از رفيقان ما كار سه نفر را مى كرد و از او بسيار راضى بوديم، چون احوالش را به حضرت عرض كرديم فرمود: او مردى است از اهل جهنم، چون به دشمن رسيديم و شروع به جنگ كرديم آن مرد تيرى بيرون آورد و خود را كشت، چون به حضرت عرض كردند فرمود كه گواهى مى دهم كه منم بنده و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و خبر من دروغ نمى شود. (141)

چهارم: راوندى روايت كرده است كه مردى به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت: دو روز است كه طعام نخورده ام. حضرت فرمود كه برو به بازار، چون روز ديگر شد گفت: يا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ديروز رفتم به بازار و چيزى نيافتم و بى شام خوابيدم. فرمود كه برو به بازار، چون به بازار آمد ديد كه قافله آمده است و متاعى آورده اند، پس، از آن متاع خريد و به يك اشرفى نفع از او خريدند و اشرفى را گرفت و به خانه برگشت روز ديگر به خدمت آن حضرت آمد و گفت: در بازار چيزى نيافتم. حضرت فرمود كه از فلان قافله متاعى خريدى و يك دينار ربح يافتى! گفت: بلى. فرمود: پس چرا دروغ گفتى؟ گفت: گواهى مى دهم كه تو صادقى و از براى اين انكار كردم كه بدانم آنچه مردم مى كنند تو مى دانى يا نه و يقين من به پيغمبرى تو زياده گردد؛ پس حضرت فرمود كه هر كه از مردم بى نيازى كند و سؤ ال نكند خدا او را غنى مى گرداند و هركه بر خود دَرِ سؤ الى بگشايد خدا بر او هفتاد دَرِ فقر را مى گشايد كه هيچ چيز آنها را سدّ نمى كند؛ پس بعد از آن ديگر آن مرد از كسى سؤ ال نكرد و حالش نيكو شد. (142)

پنجم: روايت شده كه چون جعفر بن ابى طالب از حبشه آمد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را در سال هشتم به جنگ(مُؤْتَه)فرستاد و(مؤ ته)(با همزه ) نام قريه اى است از قراى بلقا كه در اراضى شام افتاده است و از آنجا تا بيت المقدّس دو منزل مسافت دارد پس حضرت او را با زيد بن حارثه و عبداللّه بن رَواحه به ترتيب امير لشكر كرد، پس چون به موته رسيدند، قيصر لشكرى عظيم براى جنگ آنها آماده كرد پس هر دو لشكر زمين جنگ تنگ گرفتند و صف راست كردند؛ جعفر بن ابى طالب چون شير شميده شمشير كشيده از پيشروى صف بيرون شد و مردم را ندا در داد كه اى مردم! از اسبها فرو شويد و پياده رزم دهيد و اين سخن از براى آن گفت كه لشكر كفّار فراوان بودند خواست تا مسلمانان پياده شوند و بدانند كه فرار نتوان كرد ناچار نيكو كارزار كنند. مسلمانان در پذيرفتن اين فرمان گرانى كردند امّا جعفر خود از اسب به زير آمد و اسب را پى زد، پس عَلَم را بگرفت و از هر جانب حمله در انداخت جنگ انبوه شد و كافران حمله ور گشتند و در پيرامون جعفر پرّه زدند و شمشير و نيزه برآوردند و نخستين، دست راست آن حضرت را قطع كردند عَلَم را به دست چپ گرفت و همچنان رزم مى داد تا پنجاه زخم از پيش روى بدو رسيد و به روايتى نود و دو زخم نيزه و تير داشت، پس دست چپش را قطع كردند اين هنگام عَلَم را با هر دو بازوى خويش افراشته مى داشت كافرى چون اين بديد خشمگين بر وى عبور داد و شمشير بر كمر گاهش بزد و آن حضرت را شهيد كرد و عَلَم سرنگون شد.

از جابر روايت شده كه همان روزى كه جعفر در موته شهيد شد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مدينه بعد از نماز صبح بر منبر برآمد و فرمود كه الحال برادران شما از مسلمانان با مشركان مشغول كارزار شدند و حمله هر يك را و جنگ هر يك را نقل مى كرد تا گفت كه زيد بن حارثه شهيد شد و عَلَم افتاد، پس فرمود: عَلَم را جعفر برداشت و پيش رفت و متوجّه جنگ شد، پس فرمود كه يك دستش را انداختند و عَلَم را به دست ديگر گرفت، پس فرمود كه دست ديگرش را انداختند و عَلَم را به سينه خود چسبانيد، پس فرمود كه جعفر شهيد شد و عَلَم افتاد، پس فرمود كه عَلَم را عبداللّه بن رَواحه برداشت و از مسلمانان فلان و فلان كشته شدند و از كافران فلان و فلان كشته شدند، پس گفت كه عبداللّه شهيد شد و علَم را خالد بن وليد گرفت و گريخت و مسلمانان گريختند.

پس از منبر به زير آمد و به خانه جعفر رفت و عبداللّه بن جعفر را طلبيد و در دامن خود نشانيد و دست برسرش ماليد والده او اَسْمأ بِنَت عُمَيْس گفت: چنان دست بر سرش مى كشى كه گويا يتيم است! حضرت فرمود كه امروز جعفر شهيد شد و چون اين را گفت، آب از ديده هاى مباركش روان شد. فرمود كه پيش از شهيد شدن، دستهايش بريده شد و خدا به عوض آن دستها، او را دو بال داد از زُمرّد سبز كه اكنون با ملائكه در بهشت پرواز مى كند به هرجا كه خواهد. (143)

و از حضرت صادقعليه‌السلام روايت است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فاطمهعليها‌السلام را گفت برو و گريه كن بر پسر عمّت و واثَكلاه مگو ديگر هرچه در حقّ او بگوئى راست گفته اى. (144) و به روايت ديگر فرمود بر مثل جعفر بايد گريه كنند گريه كنندگان و به روايت ديگر حضرت فاطمهعليها‌السلام را امر فرمود كه طعامى براى اَسْمأ بِنْت عُمَيسْ بسازد و به خانه او برَوَد و او را تسلى دهد تا سه روز. (145)

فقير گويد: كه ما در اينجا اگرچه فى الجمله از رشته كلام خارج شديم لكن شايسته و مناسب بود آنچه ذكر شد.

بالجمله؛ خبر داد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از نامه اى كه حاطب ابنِ اَبى بلْتَعَة به اهل مكّه نوشته بود در فتح مكّه. و خبر داد ابوذر را به بلاها و اذيتهائى كه به او وارد خواهد شد و آنكه تنها زندگانى خواهد كرد و تنها خواهد مرد و گروهى از اهل عراق موفّق به غسل و كفن و دفن او خواهند شد. و خبر داد كه يكى از زنان من بر شترى سوار خواهد شد كه پشم روى آن شتر بسيار باشد و به جنگ وصىّ من خواهد رفت چون به منزل(حَوْأَب)برسد سگان بر سر راه او فرياد كنند.

و خبر داد كه عمار را(فئه باغيه)خواهند كشت و آخر زاد او از دنيا شربتى از لَبَن باشد. و خبر داد كه حضرت زهراعليها‌السلام اوّل كسى است از اهل بيتش كه به او ملحق خواهد شد و در مجالس بسيار، اميرالمؤ منين عليه السلام را خبر داد كه ريشش از خون سرش خضاب خواهد شد و اميرالمؤ منينعليه‌السلام پيوسته منتظر آن خضاب بود.

و هم در مجالس بسيار، خبر داد از شهادت امام حسينعليه‌السلام و اصحاب آن حضرت و مكان شهادت ايشان و كشندگان ايشان و خاك كربلا را به امّ سلمه داد و خبر داد كه در هنگام شهادت حسينعليه‌السلام اين خاك خون خواهد شد. و خبر داد از شهادت امام رضاعليه‌السلام و مدفون شدن آن حضرت در خراسان و فرمود به زبير، اوّل كسى كه از عرب بيعت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را بشكند تو خواهى بود و فرمود به عباس عموى خود كه واى بر فرزندان من از فرزندان تو و خبر داد كه(ارضه)صحيفه قاطعه را كه قريش نوشته بودند ليسيده به غير نام خدا كه در آن است. و خبر داد از بنأ شهر بغداد و مردن رفاعة بن زيد منافق و هزار ماه سلطنت بنى اميّه و كشتن معاويه حُجْر بن عدى و اصحاب او را به ظلم. و از واقعه حرّه و كور شدن ابن عباس و زيد بن ارقم و مردن نجاشى پادشاه حبشه و كشته شدن اسود عَنْسى در يمن در همان شبى كه كشته شد.

و خبر داد از ولادت محمّد بن الحنفيه براى اميرالمؤ منينعليه‌السلام و نام و كُنْيت خود را به او بخشيد. و خبر داد از دفن شدن ابو ايّوب انصارى نزد قلعه قسطنطنيه الى غير ذلك.

علامه مجلسى در(حياة القلوب)بعد از تعداد جمله از معجزات آن حضرت فرموده:

(مؤ لف گويد: آنچه از معجزات آن حضرت مذكور شد از هزار يكى و از بسيار، اندكى است و جميع اقوال و اطوار و اخلاق آن حضرت معجزه بود، خصوصا اين نوع معجزه كه اخبار به امور مغيبه است كه پيوسته كلام معجز نظام سيد اَنام بر اين نوع مشتمل بوده و منافقان مى گفته اند كه سخن آن حضرت را مگوئيد كه در و ديوار و سنگ ريزه ها همه، آن حضرت را خبر مى دهند از گفته هاى ما. و اگر عاقلى تفكّر نمايد و عقل خود را حكم سازد هر حديثى از احاديث آن حضرت و اهل بيت آن حضرت و هر كلمه از كلمات ظريفه ايشان و هر حكمى از احكام شريعت مقدّسه آن حضرت معجزه اى است شافى و خرق عادتى است.

آيا عاقلى تجويز مى كند كه يك شخص از اشخاص انسانى بدون وحى و الهام جناب مقدس سبحانى شريعتى تواند احداث نمود كه اگر به آن عمل نمايند امور معاش و معاد جميع خلق منتظم گردد و رخنه هاى فِتَن و نزاع و فساد به آن مسدود گردد و هر فتنه و فسادى كه ناشى شود از مخالفت قوانين حقّه او باشد و در خصوص هر واقعه از بيوع و تجارات و مُضاربات و معاملات و منازعات و مواريث و كيفيت معاشرت پدر و فرزند و زن و شوهر و آقا و بنده و خويشان و اهل خانه و اهل بلد و امرأ و رعايا و ساير امور قانونى مقرّر فرموده باشد كه از آن بهتر تخيل نتوان كرد و در آداب حسنه و اخلاق كريمه در هر حديثى و خطبه اى اضعاف آنچه حكما در چندين هزار سال فكر كرده اند بيان نمايد و در معارف ربّانى و غوامض معانى در مدت قليل رسالت آن قدر بيان فرموده كه با وجود تضييع و افساد طالبان حُطام دنيا آنچه به مردم رسيده تا روز قيامت فحول عُلما در آنها تفكر نمايند به صد هزار يك اسرار آنها نمى توانند رسيد (146) انتهى.

فصل ششم: در وقايع ايّام و سنين عمر شريف حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مورّخين گفته اند كه شش هزار و صد و شصت و سه سال 6163 بعد از هُبوط آدمعليه‌السلام ولادت با سعادت حضرت خاتم النبيينصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم واقع شد و در 6169 وفات حضرت آمنه رضى اللّه عنها واقع شد. همانا چون حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شش ساله شد آمنه به نزديك عبدالمطلب آمد و گفت: خالان من (147) از بنى عدى بن النّجارند و در مدينه سكونت دارند اگر اجازت رود بدان اراضى شوم و ايشان را پرسشى كنم و محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نيز با خود خواهم برد تا خويشان من او را ديدار كنند. عبدالمطلب آمنه را رخصت داد و او پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را برداشته به اتفاق اُمّ اَيْمَن كه حاضنه (دايه ) آن حضرت بود روانه مدينه گشت. و در دارالنّابغه كه مدفن عبداللّه پدر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در آنجا است يك ماه سكون اختيار فرمود و خويشان خود را ديدار كرد و از آنجا به سوى مكّه كوچ داد هنگام مراجعت در منزل(اَبوا)كه ميانه مكه و مدينه است مزاج آن مخدّره از صحّت بگشت و هم در آن منزل درگذشت. جسد مباركش را در آنجا به خاك سپردند و اينكه در اين اعصار قبر آمنه را در مكه نشان دهند گويند براى آن است كه از(اَبوا)به مكه نقل كردند و چون آمنه رضى اللّه عنها وداع جهان گفت اُمّ اَيمن رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را برداشته به مكّه آورد عبدالمطّلب آن حضرت را در برگرفته رقّت نمود و از آن پس خود به كفالت آن حضرت بپرداخت. و هرگز بى او خوان طعام ننهادى و دست به خوردنى نبردى. گويند از بهر عبدالمطّلب فراشى بود كه هر روز در ظل كعبه مى گستردند و هيچ كس از قبيله وى بر آن وِسادَه پاى نمى نهاد و همين كه عبدالمطّلب بيرون مى شد بر آن فراش مى نشست و قبيله بيرون از آن وِسادَه جاى بر زمين مى كردند امّا حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و چون درمى آمد بر آن فراش مى رفت و عبدالمطّلب او را در آغوش مى كشيد و مى بوسيد و مى گفت:

(مارَاَيْتُ قُبْلَةً اَطْيَبَ مِنْهُ وَلا جَسَدا اَلْيَنَ مِنْهُ)

و در 6171 كه هشت سال از سنّ مبارك پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته بود عبدالمطّلب وفات فرمود. (148)

نقل است كه چون اجل آن بزرگوار نزديك شد ابوطالب را طلبيد و او را در باب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سفارش بسيار كرد و فرمود: او را حفظ كن و او را به لسان و مال و دست نصرت كن زود باشد كه او سيّد قوم شود، پس دست ابوطالب را گرفت و از وى عهد بستاد آنگاه فرمود: مرگ بر من آسان گشت، پس محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بر سينه خود گذاشت و بگريست و دختران خود را فرمود كه بر من بگرئيد و مرثيه گوييد كه قبل از مرگ بشنوم، پس شش تن دختران او هر يك قصيده اى در مرثيه پدر بگفتند و بخواندند. عبدالمطّلب اين جمله شنيد و از جهان بگذشت و اين هنگام صد و بيست ساله بود و روايات در مدح عبدالمطلب بسيار است و وارد شده كه او اوّل كسى بود كه قائل شد به بدا و مبعوث خواهد شد در قيامت با حُسن پادشاهان و سيماى پيغمبران. (149)

پنج سنّت عبدالمطّلب

و نيز روايت شده كه عبدالمطّلب در جاهليت پنج سنّت مقرر فرمود حق تعالى آنها را در اسلام جارى گردانيد:

اوّل آنكه زنان پدران را بر فرزندان حرام كرد و حق تعالى در قرآن فرستاد:

( وَلا تَنْكِحُوا مانَكَحَ آبآؤُكُمْ مِنَ النِّسآءِ. ) (150)؛

دوم آنكه گنجى يافت و خُمس آن را در راه خدا داد و خدا فرستاد:

( وَاعْلَموا اَنَّما غَنِمْتُمِ مِنْ شَىً فَأَنَّ للّهِ خُمُسَهُ. ) (151)؛

سوّم آنكه چون چاه زمزم را حفر نمود آن را سقايه حاجّ نمود و خدا فرستاد:

( اَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحآجِّ ) (152)؛

چهارم آنكه در ديه كشتن آدمى صد شتر مقرّر كرد و خدا اين حكم را فرستاد، پنجم آنكه طواف نزد قريش عددى نداشت پس عبدالمطّلب هفت شوط مقرّر كرد و خدا چنين مقرّر فرمود.

عبدالمطلب به اَزْلا م قمار نمى كرد و بت را عبادت نمى كرد و حيوانى كه به نام بت مى كشتند نمى خورد و مى گفت من بر دين پدرم ابراهيم باقيم (153). و بيايد در باب احوال امام رضاعليه‌السلام اشعارى از عبدالمطّلب كه حضرت امام رضاعليه‌السلام فرموده. و در سنه 6175 كه دوازده سال و دو ماه و دو روز از سن شريف حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته بود، ابوطالب از بهر تجارت، سفر شام را تصميم عزم داد و روايت شده كه چون ابوطالب اراده سفر شام كرد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مهار ناقه او چسبيد و گفت: اى عمّ! مرا به كه مى سپارى نه پدرى دارم و نه مادرى؛ پس ابوطالب گريست و آن حضرت را با خود برد و هرگاه در راه هوا گرم مى شد ابرى پيدا مى شد و بر بالاى سر آن حضرت سايه مى افكند تا آنكه در اثناى راه به صومعه راهبى رسيدند كه او را(بحيرا) (154) مى گفتند. چون ديد كه ابر با ايشان حركت مى كند از صومعه خود به زير آمد و طعامى براى ايشان مهيا كرده ايشان را به سوى طعام خود دعوت نمود، پس ابوطالب و ساير رفقا رفتند به صومعه راهب و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نزد متاع خود گذاشتند؛ چون(بحيرا)ديد كه ابر بر بالاى قافله گاه ايستاده است پرسيد: آيا كسى هست از اهل قافله كه به اينجا نيامده است؟ گفتند: نه، مگر يك طفلى كه او را نزد متاع خود گذاشته ايم. بحيرا گفت: سزاوار نيست كه كسى كه از طعام من تخلّف نمايد او را نيز بطلبيد؛ چون به نزد آن حضرت فرستادند و آن حضرت به صومعه روان شد ابر نيز همراه آن حضرت حركت كرد، پس بحيرا گفت كه اين طفل كيست؟ گفتند: پسر ابوطالب است. بحيرا با ابوطالب گفت: اين پسر تو است؟ ابوطالب فرمود: اين پسر برادر من است. پرسيد كه پدرش چه شد؟ فرمود: هنوز به دنيا نيامده بود كه پدرش وفات نمود. بحيرا گفت كه اين طفل را به بلاد خود برگردان كه اگر يهود او را بشناسند چنانكه من شناختم هرآينه او را بكشند و بدان كه شأن او بزرگ است و او پيغمبر اين امّت است كه به شمشير خروج خواهد فرمود. (155)

فقير گويد: كه در اينجا اختلاف است كه آيا ابوطالب با آن حضرت به شام رفت يا به سبب كلام بحيرا از همانجا با حضرت مراجعت كرد يا حضرت را برگردانيد و خود به شام رفت از براى هر يك قائلى است واللّه العالم.

و در سنه 6188 كه بيست و پنج سال از سنّ شريف حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته بود خديجه رضى اللّه عنها را تزويج فرمود و آن مخدّره دختر خويلد بن اسد بن عبدالعزّى بن قصىّ بن كلاب بوده و نخست زوجه عتيق بن عائذ المخزومى بود و فرزندى از او آورد كه(جاريه)نام داشت و از پس عتيق زوجه ابوهالة ابن منذر الا سدى گشت و از او هند بن ابى هالة را آورد و چون ابوهالة وفات كرد خديجه از مال خويش و شوهران ثروتى عظيم به دست آورد و آن را سرمايه ساخته به شرط مضاربه تجارت كرد تا از صناديد توانگران شد چندانكه نقل شده كه كارداران او هشتاد هزار شتر از بهر بازرگانى مى داشتند و روز تا روز مال او افزون مى شد و نام او بلند مى گشت و بر بام خانه او قبّه اى از حرير سبز با طنابهاى ابريشم راست كرده بودند با تمثالى چند. و قصه تزويج او با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مفصّل است و ذكرش خارج از اين مختصر است وليكن ما در اينجا به يك روايت اكتفا مى كنيم:

شيخ كلينى و غير او روايت كرده اند كه چون حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خواست كه خديجه بنت خويلد رضى اللّه عنها را به عقد خود درآورد ابوطالب با آل خود و جمعى از قريش رفتند به نزد ورقة بن نوفل عموى خديجه پس ابتدا كرد ابوطالب به سخن و خطبه اى ادا كرد كه مضمونش اين است:

حمد و سپاس خداوندى را سزاست كه پروردگار خانه كعبه است و گردانيده است ما را از زرع ابراهيمعليه‌السلام و از ذريّه اسماعيلعليه‌السلام و جاى داده است ما را در حرم امن و امان و گردانيده است ما را بر ساير مردم حكم كنندگان و مخصوص گردانيده است ما را به خانه خود كه مردم از اطراف جهان قصد آن مى نمايند و حرمى كه ميوه هرجا را به سوى او مى آوردند و بركت داده است بر ما در اين شهرى كه در آن ساكنيم؛ پس بدانيد كه پسر برادرم محمّد بن عبداللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به هيچ يك از قريش نمى سنجند مگر آنكه او زيادتى مى كند و هيچ مردى را با او قياس نكنند مگر آنكه او عظيمتر است و او را در ميان خلق عديل و نظير نيست و اگر در مال او كمى هست پس مال اعطائى است از حق تعالى كه جارى كرده بر بندگان به قدر حاجت ايشان و مانند سايه اى است كه به زودى بگردد. او را به خديجه رغبت است و خديجه را نيز با او رغبت است، آمده ايم كه او را از تو خواستگارى كنيم به رضا و خواهش او و هر مهر كه خواهيد از مال خود مى دهيم آنچه در حال خواهيد و آنچه مؤ جّل گردانيد و به پروردگار خانه كعبه سوگند مى خورم كه او را شأنى رفيع و منزلتى منيع و بهره اى شامل و دينى شايع و رأيى كامل است پس ابوطالب ساكت شد.

و ورقة عم خديجه كه از جمله قسّيسان و علماى عظيم الشأن بود به سخن درآمد و چون از جواب ابوطالب قاصر بود تواترى در نفس و اضطرابى در سخن او ظاهر شد و نتوانست كه نيك جواب بگويد.

چون خديجه آن حال را مشاهده نمود از غايت شوق به آن حضرت پرده حيا اندكى گشود و به زبان فصيح فرمود:

اى عمّ من! هر چند تو از من اَوْلى هستى به سخن گفتن در اين مقام امّا اختيار مرا بيش از من ندارى. تزويج كردم به تو اى محمد نفس خود را و مهر من در مال من است. بفرما عمّ خود را كه ناقه اى براى وليمه زفاف بكشد و هر وقت خواهى به نزد زن خود درآى؛ پس ابوطالب فرمود كه اى گروه گواه باشيد كه خديجه خود را به محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تزويج كرد و مَهْر را خود ضامن شد.

پس يكى از قريش گفت چه عجب است كه مَهْر را زنان براى مردان ضامن شوند! ابوطالب در غضب شده برخاست و چون آن جناب به خشم مى آمد جميع قريش از او مى ترسيدند و از سطوت او حذر مى نمودند؛ پس گفت كه اگر شوهران ديگر مثل فرزند برادر من باشند زنان به گرانترين قيمتها و بلندترين مهرها ايشان را طلب خواهند كرد و اگر مانند شما باشند مهر گران از ايشان خواهند طلبيد.

پس ابوطالب شتر نحر كرد و زفاف آن دُرّ صدف انبيأ و صدف گوهر خير النّسأ منعقد گرديد. و چون خديجه رضى اللّه عنها به حباله حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درآمد، عبداللّه بن غنم كه يكى از قريش است اين اشعار را در تهنيت انشاد كرد:

شعر:

هَنيئا مرئيا يا خَديجَةُ قَدْ جَرَتْ		لَكِ الطَّيْرُ فيما كانَ مِنكِ باَسْعَدٍ
تَزَوَّجْتِ مِنْ خَيْرِ الْبَرِيَّةِ كُلِها		وَ مَنْ ذَا الَّذى فِي النّاسع مِثْلَ مُحمّدٍ
بِهِ بَشَّرَ الْبِرّانِ عيسَى بْنُ مَرْيَمٍ		وَمُوسَى بْنُ عِمْرانَ فَياقُرْبَ مَوْعِدٍ
اَقَرَّتْ بِهِ الْكُتّابُ قِدْما بِاَنَّهُ		رَسُولٌ مِنَ الْبَطْحآءِ هادٍ وَ مُهْتَدٍ (156)

و در سال 6193 كه سى سال از ولادت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته بود ولادت با سعادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام واقع شد چنانكه بيايد در باب سوّم ان شأ اللّه تعالى.

و در 6198 كه سى و پنج سال از عمر آن حضرت گذشته باشد قريش كعبه را خراب كردند و از سر بنا كردند و بر طول و عرض خانه افزودند و ديوارها را بلند برآوردند به نحوى كه در جاى خود نگارش يافته.

و در 6203 روز بيست و هفتم شهر رجب كه با روز نوروز مطابق بود حضرت محمّد بن عبداللّه به سن چهل سالگى مبعوث به رسالت شد و به روايت امام حسن عسكرىعليه‌السلام چون چهل سال از سنّ آن حضرت گذشت حق تعالى دل او را بهترين دلها و خاشعتر و مطيعتر و بزرگتر از همه دلها يافت پس ديده آن حضرت را نور ديگر داد و امر فرمود كه درهاى آسمان را گشودند و فوج فوج از ملائكه به زمين مى آمدند و آن حضرت نظر مى كرد و ايشان را مى ديد و رحمت خود را از ساق عرش تا سر آن حضرت متصل گردانيد. پس جبرئيل فرود آمد و اطراف آسمان و زمين را فرو گرفت و بازوى آن حضرت را حركت داد و گفت: يا محمّد بخوان. فرمود: چه چيز بخوانم؟ گفت:

( اِقْرَء بِاسْمِ رَبَّكَ الَّذي خَلَقَ، خَلَقَ الاِنْسانَ مِنْ عَلَق... ) (157)

پس وحيهاى خدا را به او رسانيد. (158) و به روايت ديگر پس بار ديگر جبرئيل با هفتاد هزار ملك و ميكائيل با هفتاد هزار ملَك نازل شدند و كرسى عزّت و كرامت براى آن حضرت آوردند و تاج نبوت بر سر آن سلطان سرير رسالت گذاشتند و لواى حمد را به دستش دادند و گفتند بر اين كرسى بالا رو و خداوند خود را حمد كن و به روايت ديگر آن كرسى از ياقوت سرخ بود و پايه اى از آن از زبرجد بود و پايه اى از مرواريد. (159)

پس چون ملائكه بالا رفتند و آن حضرت از كوه حرأ به زير آمد، انوار جلال او را فرو گرفته بود كه هيچ كس را ياراى آن نبود كه به آن حضرت نظر كند و بر هر درخت و گياه و سنگ كه مى گذشت آن حضرت را سجده مى كردند و به زبان فصيح مى گفتند:(اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِىَّ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّهِ).

و چون داخل خانه خديجه شد از شعاع خورشيد جمالش خانه منور شد. خديجه گفت: يا محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين چه نور است كه در تو مشاهده مى كنم؟ فرمود كه اين نور پيغمبرى است، بگو:(لا اِلهَ ا لا اللّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ).

خديجه گفت كه سالها است من پيغمبرى ترا مى دانم، پس شهادت گفت و به آن حضرت ايمان آورد؛ پس حضرت فرمود: اى خديجه، من سرمائى در خود مى يابم جامه اى بر من بپوشان. چون خوابيد از جانب حق تعالى ندا به او رسيد:

( يا اَيُّهَا الْمُدَّثّرُ قُمْ فَاَنْذِرْ وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ ) (160)

اى جامه بر خود پيچيده برخيز پس بترسان مردم را از عذاب خدا، و پروردگار خود را پس تكبير بگو و به بزرگى ياد كن؛ پس حضرت برخاست و انگشت در گوش خود گذاشت پس گفت:

اَللّهُ اَكْبَرُ اَللّهُ اَكْبَرُ.

پس صداى آن حضرت به هر موجودى رسيد و همه با او موافقت كردند. (161)

و در 6207 اظهار فرمود رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دعوت خود را از پس آنكه مدت سه سال حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مردمان را پنهانى دعوت مى فرمود و گروهى روش آن حضرت را گرفتند و ايمان آوردند جبرئيل اين آيه مباركه آورد:( فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْمُشرِكينَ اِنّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئينَ ) . (162)

امر كرد آن حضرت را كه آشكارا دعوت كند؛ پس آن حضرت به كوه صفا بالا رفت و مردم را انذار كرد و شرح دعوت آن حضرت مردم را به دين مبين و خواندن قرآن مجيد برايشان و اذيت و آزارهائى كه به آن حضرت رسيد خارج از اين مختصر است. و ما در نوع پنجم از معجزات آن حضرت اشاره كرديم به آنچه مناسب اينجا است، به آنجا رجوع شود.

و از آن سوى كفّار قريش در رنج و شكنجه مسلمانان سخت كوشيدند و بدان كس كه قدرت بر زحمت او نداشتند به زبان زيان مى كردند و هركه را قوم و عشيرتى نبود به عذاب و عقاب مى كشيدند و در رمضأ مكّه به گرسنگى و تشنگى بازمى داشتند و زره در تن ايشان مى كردند و به توقف در آفتاب حكم مى دادند چندان كه از پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تبرى جويند.

فقير گويد كه در ذكر اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در ذكر عمّار اشاره خواهد شد به صدمات و اذيتهاى كفار قريش بر مسلمانان.

و در سال 6028 هجرت اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حبشه واقع شد. چون مسلمانان از شكنجه كفار قريش سخت به ستوه شدند و با ظلم كفار قريش صبر نتوانستند، از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دستورى طلبيدند تا به شهر ديگر شوند. حضرت ايشان را اجازت داد كه به ارض حبشه هجرت كنند؛ چه آنكه مردم حبشه از اهل كتاب اند و نجاشى پادشاه حبشه به كسى ظلم نمى كند. و اين هجرت نخستين است كه بعضى از اصحاب به سوى حبشه كوچ دادند و هجرت بزرگ آن بود كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به سوى مدينه كوچ داد و از كسانى كه به حبشه هجرت كردند عُثمان بن عفّان و زوجه اش حضرت رقيّه و ابوحُذَيْفة بن عُتْبَة بن ربيعة با زوجه اش سهلة. و در حبشه محمّد بن ابوحذيفه را حق تعالى به او داد و ديگر زُبير بن العوّام و مصْعَب ابن عُمَيْر بن هاشم بن عبدمناف بن عبدالدّار و عبدالرّحمن بن عوف و ابوسلمة و زوجه اش امّ سلمة و عثمان بن مظعون و عامر بن ربيعه و جعفر بن ابى طالب tبا زوجه اش اَسمأ بنت عُمَيْس و عمرو بن سعيد بن العاص و برادرش خالد و اين هر دو تن با زن بودند و ديگر عبداللّه بن جَحْش با زوجه اش امّ حبيبه دختر ابوسفيان و ابوموسى اشعرى و ابو عبيده جراح و اشخاصى ديگر كه جميعا زياده از هشتاد مرد باشند در ماه رجب از مكه بيرون شدند كشتى در آب راندند و به اراضى حبشه درآمدند و در آن مملكت از كين و كيد قريش و عذاب آن جماعت آسوده شدند و در جوار نجاشى ايمن زيستند و به عبادت حق تعالى پرداختند و حضرت ابوطالب در تحريص نجاشى به نصرت پيغمبر فرموده:

شعر:

تَعَلَّمْ مَليكَ الْحَبْشِ اَنَّ مُحَمّدا		نَبِىُّ كموُسى وَالْمَسيحِ بْنِ مَرْيَمٍ
اَتى بِهُدى مِثْلَ الَّذى اَتَيابِهِ		فكُلُّ بِاَمْرِ اللّهِ يَهْدى وَ يَعْصِمُ
وَ اِنَّكُمْ تَتلُونَهُ فى كِتابِكُمْ		بِصِدْقِ حَديثٍ لاحَديثِ الْمُرجِّم (163)
وَاِنَّكَ ما يَاْتيكَ مِنّا عِصابَةٌ		بِفَضْلِكَ اِلاّ عاوَدُوا بالَتّكَرُّمِ
فَلا تَجْعَلُوا للّهِ نِدًّا وَ اَسْلِمُوا		فَاِنَّ طَريقَ الْحَقِّ لَيْسَ بِمُظْلَمٍ (164)

و در سال 6209 كه پنج سال از بعثت گذشته باشد ولادت با سعادت حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها واقع شد به نحوى كه در باب دوم بيايد ان شأ اللّه تعالى.

و در سال 6210 حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به شعب درآمد. و مجمل آن چنان است كه چون مشركين نگريستند كه مسلمانان را پناه جائى مانند حبشه به دست شد هركس از مسلمين بدان مملكت سفر كردى ايمن گشتى و هم آن مردمان كه در مكّه سكونت دارند در پناه ابوطالب اند و در اسلام حمزه نيز ايشان را تقويتى شد، انجمنى بزرگ كردند و تمامى قريش بر قتل پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همدست شدند؛ چون ابوطالب بر اين انديشه آگهى يافت آل هاشم و عبدالمطّلب را فراهم كرد و ايشان را با زن و فرزند به درهّاى كه شِعْب ابوطالبش گويند جاى داد و اولاد عبدالمطّلب مسلمان و غير مسلمانشان از بهر حفظ قبيله و فرمانبردارى ابوطالب در نصرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خوددارى نكردند جز ابولهب كه سر برتافت و با دشمنان ساخت. و ابوطالب به اتفاق خويشان خود به حفظ و حراست رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پرداخت و از دو سوى آن درّه را ديده بان بازداشت و فرزند خود علىعليه‌السلام را بسيار شب به جاى پيغمبر خفتن فرمود. و حمزه همه شب با شمشير برگرد پيغمبر مى گشت؛ چون كفّار قريش اين بديدند و دانستند كه بدان حضرت دست نيابند چهل تن از بزرگان ايشان در دارالنّدوة مجتمع شدند و پيمان نهادند كه با فرزندان عبدالمطّلب و اولاد هاشم، ديگر به رفق و مدارا نباشند و زن بديشان ندهند و زن از ايشان نگيرند و بديشان چيزى نفروشند و چيزى از ايشان نخرند و با آن جماعت كار به صلح نكنند مگر وقتى كه پيغمبر را به دست ايشان دهند تا به قتل آورند و اين عهد را استوار كردند و بر صحيفه نگار نموده و مهر بر آن نهادند و به امّ الجلاس خاله ابوجهل سپردند تا نيكو بدارد و از اين معاهده بنى هاشم در شِعْب محصور ماندند و هيچ كس از اهل مكّه با ايشان نيروى فروختن و خريدن نداشت جز اوقات حج كه مقاتلت حرام بود و قبائل عرب در مكّه حاضر مى شدند ايشان نيز از شعب بيرون شده چيزهاى خوردنى از عرب مى خريدند و به شعب برده مى داشتند و اين را قريش نيز روا نمى دانستند و چون آگاه مى شدند كه يكى از بنى هاشم چيزى مى خواهد بخرد بهاى آن را گران مى كردند و خود مى خريدند و اگر آگاه مى شدند كه كسى از قريش به سبب قرابت يكى از بنى عبدالمطّلب از اشيأ خوردنى چيزى به شِعْب فرستاده او را زحمت مى كردند و اگر از مردم شعب كسى بيرون مى شد و بر او دست مى يافتند او را عذاب و شكنجه مى كردند. و از كسانى كه گاهى براى آنها خوردنى مى فرستاد ابوالعاص بن ربيع داماد پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و هشام بن عمرو و حكيم بن حَزام بن خُوَيْلد برادرزاده خديجه بود.

و نقل شده كه ابوالعاص شتران از گندم و خرما حمل داده به شعب مى برد و رها مى كرد و از اينجا است كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده كه ابوالعاص حق دامادى ما بگذاشت.

بالجمله، سه سال كار بدينگونه مى رفت و گاه بود كه فرياد اطفال بنى عبدالمطلب از شدت گرسنگى و جوع بلند بود تا بعضى مشركين از آن پيمان پشيمان شدند.

و پنج نفر از ايشان كه هِشام بن عمرو و زُهَيْر بْن اُمَيّة بن مُغيرة و مُطْعِم بْن عَدِىّ و اَبُو البَخْتَرى و زَمْعَة بن الا سود بن المطلب بن اَسَد مى باشند با هم پيمان نهادند كه نقض عهد كنند و آن صحيفه را بدرند. صبحگاه ديگر كه صناديد قريش در كعبه فراهم شدند و آن پنج نفر آمدند و از اين مقوله سخن در پيش آوردند كه ناگاه ابوطالب با جمعى از مردم خود از شعب بيرون آمده به كعبه اندرآمد و در مجمع قريش بنشست. ابوجهل را گمان آنكه ابوطالب از زحمت و رنجى كه در شعب برده صبرش تمام گشته و اكنون آمده كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را تسليم كند. ابوطالب آغاز سخن كرد و فرمود: اى مردمان سخنى گويم كه جز بر خير شما نيست، برادرزاده ام محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا خبر داده كه خداى(اَرَضه)را بدان صحيفه برگماشت تا رُقُوم جور و ظلم و قطيعت را بخورد و نام خدا را به جا گذاشت اكنون آن صحيفه را حاضر كنيد اگر او راست گفته است، شما را با او چه جاى سخن است از كيد و كينه او دست برداريد و اگر دروغ گويد، هم اكنون او را تسليم كنم تا به قتل رسانيد. مردمان گفتند نيكو سخنى است پس برفتند و آن صحيفه را از اُمّ جلاس بگرفتند و بياوردند چون گشودند تمام را(اَرَضه)خورده بودجز لفظ بِسْمِكَ اللّهُمَّ كه در جاهليت بر سر نامه ها مى نگاشته اند. مردمان چون اين بديدند شرمسار شدند.

پس مطعم بن عدِىّ صحيفه را بدريد و گفت: ما بيزاريم از اين صحيفه قاطعه ظالمه. آنگاه ابوطالب به شعب مراجعت فرمود. روز ديگر آن پنج نفر به اتفاق جمعى ديگر از قريش به شعب رفتند و بنى عبدالمطّلب را به مكّه آوردند و در خانه هاى خود جاى دادند و مدّت سه سال بود كه در شعب جاى داشتند. لكن مشركين بعد از آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از شعب بيرون شد هم بر عقيدت نخست چندانكه توانستند از خصمى آن حضرت خويشتن دارى نكردند و در اذيّت و آزار آن حضرت بكوشيدند به نحوى كه ذكرش را مقام گنجايش ندارد.

و در سال 6213 وفات ابوطالب و خديجه رضى اللّه عنهما واقع شد. امّا ابوطالب، پس وفاتش در بيست و ششم رجب آخر سال دهم بعثت اتفاق افتاد. حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مصيبت او بگريست و چون جنازه اش را حمل مى كردند آن حضرت از پيش روى جنازه او مى رفت و مى فرمود:

اى عمّ، صله رحم كردى و در كار من هيچ فرونگذاشتى خدا تو را جزاى خير دهد. و جلالت شأن ابوطالب و نصرتش از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و ديگر فضائل او از آن گذشته است كه در اين مختصر بگنجد و ما در فصل خويشان حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مختصرى از آن اشاره خواهيم نمود.

و بعد از سه روز و به روايتى سى وپنج روز، وفات حضرت خديجه رضى اللّه عنها واقع شد و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به دست خويش در(حَجُون) (165) مكه دفن كرد و بعد از وفات ابوطالب و خديجه رضى اللّه عنهما چندان غمناك بود كه از خانه كمتر بيرون شد و از اين روى آن سال را عامُالْحزْن نام نهاد. اميرالمؤ منينعليه‌السلام در مرثيه آن دو بزرگوار فرموده:

شعر:

اَعَيْنَىَّ جُود ا بارَكَ اللّهُ فيكُما		عَلى هالِكَيْنِ ما تَرى لَهُما مِثْلاً
عَلى سَيِّدِ الْبَطْحآءِ وَ ابْنِ رَئيسها		وَ سَيّدَةِ النِّسوانِ اَوَّلَ مَنْ صَلّى
مُصابُهُما دْجى لِىَ الْجَوَّ وَالْهَوا		فَبِتُّ اُقاسى مِنْهُما الْهَمَّ وَالثَّكْلى
لَقَدْ نَصَرا فِي اللّهِ دينَ مُحَمَّدٍ		عَلى مَنْ بَغى فِي الدّينِ قَد رَعَيا اِلاّ

و هم آن حضرت در مرثيه ابوطالب فرموده:

شعر:

اَبا طالِبٍ عِصْمَةُ الْمُسْتَجيرِ		وَغَيْثَ الَْمحُول وَ نُورَ الظُّلَمِ
لَقَدْ هَدَّ فَقْدُكَ اَهْلَ الْحِفاظِ		فَصَلّى عَلَيْكَ وَلِىُّ النِّعَمِ
وَلَقّاكَ رَبُّكَ رِضْوانَهُ		فَقَدْ كُنْتَ لِلطُّهْرِ مِنْ خَيْرِعَمِّ

و بعد از وفات ابوطالب مشركين عرب بر خصمى آن حضرت بيفزودند و زحمت او را پيشنهاد خاطر كردند چنانكه يكى از سُفهاى قوم به اغواى آن جماعت، روزى مشتى خاك بر سر مباركش ريخت و آن حضرت جز صبر چاره ندانست.

و در سال 6214 از جهت دعوت مردم، به طائف شد و ما قصه سفر آن حضرت را به طائف به نحو اختصار در صمن معجزات در استيلأ آن حضرت بر شياطين و جنّيان ذكر كرديم.

و در سال 6214 حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سَوْدَه بنت زَمْعَة را تزويج فرمود. و اين اوّل زنى بود كه آن حضرت بعد از خديجه تزويج فرمود.

حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تا خديجه زنده بود هيچ زن ديگر نگرفت و هم در آن سال عايشه را خطبه كرد و آن هنگام او شش ساله بود و زفاف او در سال اوّل هجرت افتاد و هم در آن سال ابتداى اسلام انصار شد.

و در سال 6215 معراج پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اتفاق افتاد.

معراج پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

بدان كه از آيات كريمه و احاديث متواتره ثابت گرديده است كه حق تعالى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در يك شب از مكّه معظمه تا مسجد اَقْصى و از آنجا به آسمانها تا سدْرَة الْمنتَهى و عرش اعلا سير داد. و عجائب خلق سموات را به آن حضرت نمود. و رازهاى نهانى و معارف نامتناهى به آن حضرت القا فرمود و آن حضرت در بيت المعمور و تحت عرش به عبادت حق تعالى قيام نمود. و با انبيأعليهما‌السلام ملاقات كرد و داخل بهشت شد و منازل اهل بهشت را مشاهده نمود.

و احاديث متواتره خاصّه و عامّه دلالت دارد كه عروج آن حضرت به بدن بود نه به روح، در بيدارى بود نه در خواب، و در ميان قدماى علماى شيعه در اين خلافى نبوده چنانچه علامه مجلسى فرموده: و شكّى كه بعضى در باب جسمانى بودن معراج كرده اند يا از عدم تتبع اخبار و آثار رسول خدا و ائمّه هُدىعليهما‌السلام است يا به سَبَب عَدم اعتماد بر اخبار حجّتهاى خدا و وثوق بر شبهات غير متديّنين از حكماست و اگر نه چون تواند بود كه شخص معتقد چندين هزار حديث از طرق مختلفه در اصل معراج و كيفيّات و خصوصيّات آن بشنود كه همه ظاهر و صريحند در معراج جسمانى به محض استبعاد وَهم يا شبهات واهيه حكما، همه را انكار و تأويل نمايد. (166)

و اگر(عرَجتَ بهِ)در بعض نسخ(عرَجْتَ بِروُحِهِ)ذكر شده منافات ندارد. و اين مثل(جئْتكَ بروُحى)است به بيانى كه مقام ذكرش نيست و تفصيل آن را شيخ ما علامه نورى در(تحيّة الزّائر)ذكر فرموده. (167)

و بدان كه اتفافى است كه معراج پيش از هجرت واقع شد و آيا در شب هفدهم ماه رمضان، يا بيست و يكم ماه مزبور، شش ماه پيش از هجرت واقع شده. يا در ماه ربيع الاوّل دو سال بعد از بعثت؟ اختلاف است و در مكان عروج نيز خلاف است كه خانه امّ هانى بوده يا شِعْب ابى طالب يا مسجدالحرام؟ و حق تعالى فرمود:

( سبحانَ الّذى اَسرى بعبدِهِ لَيلاً منَ الْمسجدِ الْحرامِ اِلَى الْمسجدِالاَْقصى... ) . (168)

يعنى منزّه است آن خداوندى كه سير داد بنده خود را در شبى از مسجدالحرام به سوى مسجداقصى آن مسجدى كه بركت داده ايم دور آن را براى آنكه نمايانيم او را آيات عظمت و جلال خود، به درستى كه خداوند شنوا و داناست.

بعضى گفته اند كه مراد از مسجدالحرام، مكّه معظّمه است؛ زيرا كه تمام مكّه محلّ نماز و محترم است. و مشهور آن است كه مسجد اقصى مسجديست كه در بيت المقدّس است. و از احاديث بسيار ظاهر مى شود كه مراد، بيت المعمور است كه در آسمان چهارم است و دورترين مسجدها است. و نيز اختلاف است كه معراج آن حضرت يك مرتبه بوده يا دو مرتبه يا زيادتر؟ از احاديث معتبره ظاهر مى شود كه چندين مرتبه واقع شد و اختلافى كه در احاديث معراج هست مى تواند محمول بر اين باشد. علما از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده اند كه حق تعالى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را صد و بيست مرتبه به آسمان برد و در هر مرتبه آن حضرت را در باب ولايت و امامت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و ساير ائمّه طاهرينعليهما‌السلام زياده از ساير فرايض تأكيد و توصيه فرمود. (169)

قال الْبُوصيرى:

شعر:

سَرَيْتَ مِنْ حَرَمٍ لَيْلاً اِلى حَرَمٍ		كَما سَرىَ الْبَدْرُ في داجٍ مِنَ الظُّلَمِ
فَظِلْتَ تَرْقى اِلى اَنْ نِلْتَ مَنْزلَةً		مِنْ(قابَ قَوْسَيْنِ)لَمْ تُدْرَكْ وَلَمْ تُرم
وَقَدّمَتْكَ جَميعُ الاَْنْبِيأِ بِها		وَالرُّسُلُ تَقْديمَ مَخْدوُمٍ عَلى خَدَمٍ
وَ اَنْتَ تَحْتَرِقُ السَّبْعَ الطِّباقَ بِهِمْ		فى مَوْكَبٍ كُنْتَ فيهِ صاحِبَ الْعَلَم
حَتّى اِذا لَمْ تَدَعْ شَأْوا لِمُسْتَبِقٍ		مِنَ الدُّنُوِّ وَلا مَرْقىً لِمُسْتَنِمٍ

و در سال 6216 بيعت مردم مدينه در عقبه بار دوم واقع شد و مردم مدينه با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عقد بيعت و شرط متابعت استوار كردند كه جنابش را در مدينه مانند تن و جان خويش حفظ و حراست نمايند و آنچه بر خويشتن نپسندند از بهر او پسنده ندارند. چون اين معاهده مضبوط شد مردم مدينه به وطن خويش باز شدند و كفار قريش از پيمان ايشان با پيغمبر آگاه گشتند اين معنى بر كين و كيد ايشان بيفزود كار به شورى افكندند، چهل نفر از دانايان مجرّب گزيده در دارالنّدوه جمع شدند شيطان به صورت پيرى از قبيله نجد داخل ايشان شد و بعد از تبادل افكار و اظهار رأيها، رأى همگى بر آن قرار گرفت كه از هر قبيله مردى دلاور انتخاب كرده و به دست هر يك شمشيرى برنده دهند تا به اتّفاق بر آن جناب تازند و خونش بريزند تا خون آن حضرت در ميان قبائل پهن و پراكنده شود و عشيره پيغمبر را قوّت مقاومت با جميع قبائل نباشد لاجرم كار بر دِيت افتد؛ پس جمله دل بر اين نهادند و به إعداد اين مهم پرداختند. پس آن اشخاصى كه ساخته اين كار شده بودند در شب اوّل ماه ربيع الا وّل در اطراف خانه آن حضرت آمدند و كمين نهادند از بهر آنكه چون پيغمبر به رختخواب رود بر سرش ريخته و خونش بريزند. حق تعالى پيغمبرش را از اين قصه آگهى داد و آيه شريفه( وَ اِذْ يمكرُ بكَ الَّذينَ كَفَروُا ) (170) نازل شد و مأمور گشت كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را به جاى خود بخواباند و از مدينه بيرون شود. پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام را فرمود كه مشركين قريش امشب قصد من دارند و حق تعالى مرا مأمور به هجرت كرده است و امر فرموده كه بروم به غار(ثور)و ترا امر كنم كه در جاى من بخوابى تا آنكه ندانند كه من رفته ام، تو چه مى گوئى و چه مى كنى؟ اميرالمؤ منينعليه‌السلام عرض كرد: يا نبى اللّه، آيا تو به سلامت خواهى ماند از خوابيدن من در جاى تو؟ فرمود: بلى، اميرالمؤ منينعليه‌السلام خندان شد و سجده شكر به جاى آورد و اين اوّل سجده شكر بود كه در اين امّت واقع شد؛ پس سر از سجده برداشت و عرض كرد: برو به هر سو كه خدا ترا مأمور گردانيده است، جانم فداى تو باد و هر چه خواهى مرا امر فرما كه به جان قبول مى كنم و در هر باب از حق تعالى توفيق مى طلبم؛ پس حضرت او را در برگرفت و بسيار گريست و او را به خدا سپرد و جبرئيل دست آن حضرت را گرفت و از خانه بيرون آورد و حضرت خواند:

( وَجعلْنا منْ بينِ اَيديهمْ سدّا وَ منْ خلْفهمِ سدّا فاَغشيناهمْ فهم لايُبْصِروُنَ ) (171)

و كف خاكى بر روهاى ايشان پاشيد و فرمود شاهَتِ الْوُجُوهُ و به غار ثور تشريف برد.

و به روايتى به خانه امّ هانى تشريف برد و در تاريكى صبح متوجه غار ثور شد از آن طرف اميرالمؤ منينعليه‌السلام در جاى آن حضرت خوابيد و رداى آن حضرت را بر خود پوشيد. كفار قريش خواستند آن شب در خانه آن حضرت بريزند ابولهب كه يك تن از ايشان بود مانع شد گفت: نمى گذارم كه شب داخل خانه شويد؛ زيرا كه در اين خانه اطفال و زنان هستند امشب او را حراست مى نمائيم صبح بر او مى ريزيم. همين كه صبح خواستند قصد خود را به عمل آورند اميرالمؤ منينعليه‌السلام مقابل ايشان برخاست و بانگ برايشان زد. آن جماعت گفتند: يا على، محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كجا است؟ فرمود: شما او را به من نسپرده بوديد، خواستيد او را بيرون كنيد، او خود بيرون رفت، پس دست از علىعليه‌السلام برداشته به جستجوى پيغمبر شدند.

حق تعالى اين آيه در شأن اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرو فرستاد:

( وَ مَنِ النّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغآءَ مَرضاتِ اللّهِ ) (172)

پس حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سه روز در غار ثور بود و در روز چهارم روانه مدينه شد و در دوازدهم ماه ربيع الا وّل سال سيزدهم بعثت وارد مدينه طيبه شد و اين هجرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه مبدأ تاريخ مسلمانان شد.

و در سال اوّل هجرى بعد از پنج ماه يا هشت ماه، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عقد برادرى مابين مهاجر و انصار بست و اميرالمؤ منينعليه‌السلام را برادر خود قرار داد و در ماه شوّال آن زفاف با عايشه فرمود.

وقايع سال دوم هجرى

در سال دوم هجرى قبله مسلمانان از جانب بيت المقدس به سوى كعبه گشت و در اين سال تزويج حضرت فاطمه صلَواتُ اللّهِ علَيْها با اميرالمؤ منينعليه‌السلام شد بعضى از محققين گفته اند كه سوره(هلْ اَتى)در شأن اهل بيتعليهما‌السلام نازل شده و حق تعالى بسيارى از نعمتهاى بهشت را در آن سوره مذكور داشته و ذكر حورالعين نفرموده!(لَعَلَّ ذلِكَ اِجْلالاً لِفاطِمَةَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْها)و در آخر شعبان سنه دو، روزه ماه رمضان فرض شد. و نيز در اين سال حكم قتال با مشركين نازل شد.

و پس از هفتاد روز از سنه دو گذشته، غزوه(اَبوأ)واقع شد و(اَبوأ) (173) نام دهى است بزرگ در ميان مكه و مدينه و آن از اعمال(فرْع)است از مدينه و در آنجا است قبر حضرت آمنه والده حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و هم دهى ديگر در آنجا است كه آن را(وَدّان) (174) گويند و از اينجا است كه اين غزوه را، غزوه وَدّان نيز گويند.

و در اين غزوه كار به صلح رفت و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدون محاربه مراجعت فرمود و حامل لوأ در اين غزوه حضرت حمزه بود. پس از اين(سَرِيّه حمزه)پيش آمد.

فرق غَزْوَه و سَرِيّه

بايد دانست كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لشكرى را به حرب مى گماشت و خود آن حضرت با آن لشكر بود آن را(غزوه)گويند و اگر آن حضرت با ايشان نبود آن را بعث و(سَرِيّه)گويند و سَريّه (175) طايفه اى از جيش را گويند كه فرستاده شود براى دشمن، اَقَلّش نُه نفر است و نهايتش چهارصد و بعضى گفته اند كه(سَرِيّه)از صد است تا پانصد و زيادتر را(منس)گويند واگر از هشتصد زيادتر شد(جيش)گويند و اگر از چهارهزار زيادتر شد(حجفلْ) (176) گويند و در عدد غزوات آن حضرت اختلاف است از نوزده تا بيست و هفت گفته اند لكن قتال در نُه غزوه واقع شده.

در شهر ربيع الا خر غزوه بُواط پيش آمد و آن چنان بود كه آن حضرت با دويست نفر از اصحاب به قصد كاروان قريش از مدينه تا ارض بُواط طىّ مسافت فرمود و با دشمن دُچار نشده مراجعت فرمود و بواط (177) كوهى است از جبال جهينه در ناحيه رَضْوى و رَضْوى (178) كوهى است مابين مكّه و مدينه نزديك به يَنْبَع كه كيسانيه مى گويند محمّد بن حنفيّه در آنجا مقيم است، زنده مى باشد تا خروج كند.

پس از غزوه بُواط، غزوه ذوالعُشَيْره پيش آمد و عُشَيره (179) نام موضعى است از براى بنى(مدْلِجْ)به(ينبع)در ميان مكه و مدينه و آن چنان است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيد كه ابوسفيان با جماعتى از قريش به جهت تجارت مسافر شام اند پس سر هم با جماعتى از اصحاب از دنبال او به ارض ذوالعُشيره آمد ابوسفيان را ملاقات نفرمود لكن بزرگان بنى مُدْلِجْ كه در نواحى ذوالعشيره بودند به خدمت آن حضرت رسيدند و كار بر مصالحه و مهادنه نهادند.

در شهر جمادى الا خرة غزوه بَدْر الاُؤ لى روى نمود از اين جهت كه خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه كرْزِ بن جابر الفهْرى از مكّه به اتفاق جمعى از قريش بيرون شده به سه منزلى مدينه آمدند و شتران آن حضرت و چهار پايان ديگر مردم را از مراتع مدينه برانده و به مكّه بردند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رايت جنگ را به علىعليه‌السلام سپرد و با جمعى از مهاجر بر نشسته به منزل سَفَوان (180) كه از نواحى بدر است بر سر چاهى فرود شد و سه روز آنجا بياسود و از هر جانب فحص حال مشركين فرمود و خبر ايشان نيافت لاجَرَم باز به مدينه شد و اين وقت سَلْخ جُمادى الا خرة بود.

و هم در سنه دو، غزوه بدر كبرى پيش آمد و ملخّصش آن است كه كفار قريش مانند عُتبَه و شَيْبَه و وليد بن عُتبه و ابوجهل و اَبُوالْبَخْتَرى و نَوْفَلِ بنِ خُوَيْلِدْ و ساير صناديد مكه با جماعت بسيار از مردمان جنگى كه مجموع ايشان به نُهصد و پنجاه تن به شمار رفته اند اعداد جنگ با پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كرده از مكّه بيرون شدند و ادوات طرب و زنان مُغَنّيه براى لهو و لعب با خود برداشتند و صد اسب و هفتصد شتر با ايشان بود.

و كار بر آن نهادند كه هر روز يك تن از بزرگان قريش علف و آذوقه لشكر را كفيل باشد و ده شتر نحر كند و از آن طرف حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با سيصد و سيزده تن از اصحاب خود از مدينه حركت كردند تا به اراضى بدر درآمدند و بدر اسم چاهى است در آنجا كه كشته هاى مشركين را در آنجا افكندند و چون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اراضى بدر قرار گرفت جاى به جاى دست مبارك بر زمين اشاره نمود و مى فرمود: ه ذ ا مَصْرَعُ فُلانٍ و كشتنگاه هر يك از صناديد قريش را مى نمود و هيچ يك جز آن نبود كه فرمود.

در اين وقت لشكر دشمن پديدار گشت كه از پيش روى بر سر تلّى برآمدند و نظاره لشكر پيغمبر همى كردند. مسلمانان در نظر ايشان سخت حقير و كم نمودند چنانكه ايشان نيز در چشم مسلمانان اندك نمودند.

ق الَ اللّهُ تعالى:( وَ اِذْ يريكموهمْ اِذِالْتقيْتُمْ في اَعْيُنِكُمْ قَليلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فى اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِىَ اللّهُ اَمْرا كانَ مَفْعُولا. ) (181)

قريش پس از نظاره پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در پشت آن تلّ فرود شدند و از آب دور بودند و چون فرود آمدند عمير بن وهب را با گروهى فرستادند كه لشكر اسلام را احتياط كند بلكه شمارِ ايشان را باز داند. پس عمير اسب بر جهاند و از هر سوى به گرد مسلمانان برآمد و بر گرد بيابان شد و نيك نظر كرد كه مبادا مسلمانان كمين نهاده باشند باز شده و گفت در حدود سيصد تن مى باشند و كمينى ندارند لكن ديدم شتران يثرب حمل مرگ كرده اند و زهر مهلك در بار دارند.

اَما ترَوْنهمْ خرْساً لا يَتَكَلَّمُونَ يَتَلَمَّظُونَ تَلَمُّظَ الاَفاعي مالَهُمْ مَلْجَأٌ اِلاّ سُيُوفُهُمْ وَ ما اَري هُمْ يُوَلّوُنَ حَتّى يُقْتَلُوا وَ لايُقْتَلُونَ حَتّى يَقْتُلُوا بِعَدَدِهِمْ؛

يعنى آيا نمى بينيد كه خاموشند و چون افعى زبان در دهان همى گردانند پناه ايشان شمشير ايشان است، هرگز پشت به جنگ نكنند تا كشته شوند و كشته نشوند تا به شمار خويش دشمن بكشند؛ پشت و روى اين كار را نيك بنگريد كه جنگ با ايشان كارى سهل نتواند بود. (182)

حكيم بن حزام چون اين بشنيد از عتبه درخواست كرد كه مردم را از جنگ بازنشاند عتبه گفت اگر توانى ابن حنظليّه يعنى ابوجهل را بگو هيچ توانى مردم را بازگردانى و با محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مردم او كه ابنأِ عمّ تواَند رزم ندهى؟ حكيم نزد ابوجهل آمد و پيغام عتبه بگذاشت ابوجهل گفت: اِنْتَفَخَ سُحْرُه؛ يعنى پر باد شده شُش او. كنايه از آنكه ترس و بددلى عارض او شده و هم عتبه بر پسر خود ابوحذيفه كه مسلمانى گرفته و با محمّد است مى ترسد.

حكيم سخنان ابوجهل را براى عتبه گفت كه ناگاه ابوجهل از دنبال رسيد عتبه روى با او كرد و گفت: يا مُصَفِّر الاِسْت (183) تعيير مى كنى مرا، معلوم خواهد شد كه كيست آن كس كه شُش او پر باد گشته. از آن طرف پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از بهر آنكه مسلمانان را دل به جاى آيد و كمتر بيم جنگ كنند به مفاد( وَ اِنْ جنحوا لِلسِّلْم فاجنحْ لَها ) (184) هر چند دانسته بود كه قريش كار به صلح نكنند از بهر آنكه جاى سخن نماند پيام براى قريش فرستاد كه ما را در خاطر نيست كه در حرب شما مبادرت كنيم؛ چه شما عشيرت و خويشان منيد، شما نيز چندان با من به معادات نرويد مرا با عرب بگذاريد اگر غالب شدم هم از براى شما فخرى باشد و اگر عرب مرا كفايت كرد شما به آرزوى خود برسيد بى آنكه رنجى بكشيد.

قريش چون اين كلمات شنودند از ميانه عتبه زبان برگشود و گفت: اى جماعت قريش هر كه سخن به لجاج كند و سر از پيام محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بتابد رستگار نشود؛ اى قريش گفتار مرا بپذيريد و جانب محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را كه مهتر و بهتر شما است رعايت كنيد. ابوجهل بيم كرد كه مبادا مردم به فرمان عتبه باز شوند گفت: هان، اى عتبه! اين چه آشوب است كه افكنده اى همانا از بيم عبدالمطّلب از بهر مراجعت حيلتى كرده اى؟ عتبه برآشفت و گفت: مرا به ترس نسبت دهى و خائف خوانى. از شتر به زير آمد ابوجهل را از اسب بكشيد و گفت: بيا تا ما با هم نبرد كنيم و بر مردمان مكشوف سازيم كه جَبان (185) كيست و شجاع كدام است؟ اَكابر قريش پيش شدند و ايشان را از هم دور كردند در اين وقت آتش حرب زبانه زدن گرفت و از دو سوى، مردان كارزار به جوش و جنبش درآمدند.

اوّل كس عتبه بود كه آهنگ ميدان كرد از خشم آنكه ابوجهلش به جُبْن نسبت داد پس بيتوانى زره بپوشيد و چون سرى بزرگ داشت در همه لشكر(خُودى)نبود كه بر سر او راست آيد لاجرم عِمامه به سر بست و برادرش شيبه و پسرش وليد را نيز فرمان داد كه با من به ميدان آييد و رزم دهيد. پس هر سه تن اسب برجهاندند و در ميان دو لشكر، كرّ و فرّى نموده مبارز طلبيدند سه نفر از طايفه انصار به جنگ ايشان آمدند. عتبه گفت: شما چه كسانيد و از كدام قبيله ايد؟ گفتند: ما از جمله انصاريم. عتبه گفت: شما كفو ما نيستيد ما را با شما جنگ نباشد و آواز برداشت كه اى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از بنى اعمام ما كس بيرون فرست تا با ما رزم دهد و از اقران و اكفأ ما باشد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز نمى خواست كه نخستين انصار به مقاتله شوند؛ پس علىعليه‌السلام و حمزة بن عبدالمطّلب و عبيدة بن الحارث بن المطّلب بن عبد مناف را رخصت رزم داد و اين هر سه تن چون شير آشفته به ميدان شتافتند. و حمزه گفت:

اَنا حمزَةُ بنُ عبدالمطلب اَسدُ اللّهِ وَاَسدُ رَسولِهِ. عتبه گفت: كُفْوٌ كَريمٌ وَ اَنَا اَسَدُ الحُلَفأ.

و از اين سخن، عتبه خود را سيّد حُلفاى مطيّبين شمرده و ما در ذكر آبأ پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اشاره به حِلْف مطيّبين نموديم.

بالجمله: اميرالمؤ منينعليه‌السلام با وليد دچار گشت و حمزه با شيبه و عُبيده با عُتْبه.

پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام اين رجز خواند:

شعر:

انَا ابنُ ذىِ الْحَوْضَيْنِ عبدالمطّلب

وَهاشِمُ الْمُطعِم فىِ الْعامِ السَّغَب

اُوْفي بِميثاقى وَاَحْمى عَنْ حَسَبٍ

پس شمشيرى بر دوش وليد زد كه از زير بغلش بيرون آمد و چندان ذراعش، سطبر و بزرگ بود كه چون بلند مى كرد صورتش را مى پوشانيد.

گويند آن دست مقطوع را سخت بر سر اميرالمؤ منينعليه‌السلام بكوفت و به جانب عتبه پدرش گريخت. حضرت از دنبالش شتافت و زخمى ديگر بر رانش بزد كه در زمان جان داد.

اما حمزه و شيبه با هم درآويختند و چندان شمشير بر هم زدند و به گرد هم دويدند كه تيغها از كار شد و سپرها درهم شكست، پس تيغ به يك سوى افكندند و يكديگر را بچسبيدند. مسلمانان از دور چون آن بديدند ندا در دادند كه يا على نظاره كن كه اين سگ چسان بر عمّت غلبه كرده، علىعليه‌السلام به سوى او شد و از پس حمزه درآمد و چون حمزه به قامت از شيبه بلندتر بود فرمود: اى عمّ! سر خويش به زير كن، حمزه سر فرو كرد پس علىعليه‌السلام تيغ براند و يك نيمه سر شيبه را بيفكند و او را هلاك كرد.

اما عبيده چون با عتبه نزديك شد و اين هر دو سخت دلاور و شجاع بودند پس بيتوانى با هم حمله بردند و عبيده تيغى بر فرق عتبه فرو كرد تا نيمه سر بدريد و همچنان عتبه در زير تيغ شمشيرى بر پاى عبيده افكند چنانكه ساقش را قطع كرد از آن سوى اميرالمؤ منينعليه‌السلام چون از كار شيبه پرداخت آهنگ عتبه نمود هنوز رمقى در عتبه بود كه جان او را نيز بگرفت؛ پس حضرت در قتل اين هر سه تن، شركت كرد و از اينجا است كه در مصاف معاويه او را خطاب كرده مى فرمايد:

عندى السَّيفُ الَّذى اَعضضْتُهُ (186) اَخاكَ و خالَكَ وَجَدَّكَ يَوْمَ بَدرٍ)يعنى: شمشيرى كه بر جد و دايى و برادرت در يك رزمگاه زدم، نزد من است (187)

پس آن حضرت به اتفاق حمزه، عبيده را برداشته به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورده پيغمبر سرش در كنار گرفت و چنان بگريست كه آب چشم مباركش بر روى عبيده دويد و مغز از ساق عبيده مى رفت و هنگام مراجعت از بدر در ارض(رَوْحآء)يا(صفرأ)وفات يافت و در آنجا مدفون گشت و او ده سال از آن حضرت افزون بود و حق تعالى اين آيه در حق آن شش تن كه هر دو تن با هم مخاصمت كردند فرو فرستاد:

( هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا في رَبِّهِمُ فَالَّذينَ كَفَروُا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنَ النّارِ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِم الْحَميمُ. ) (188)

بالجمله: بعد از كشته شدن اين سه نفر رُعبى در دل كفار افتاد، ابوجهل قريش را تحريص بر جنگ همى كرد. شيطان به صورت سراقة بن مالك شده قريش را گفت:

اِنّي جارٌ لَكُمْ اِدْفَعُوا اِلَىَّ ر ايتَكُمْ.

پس رايت ميسره را به دست گرفته و از پيش روى صف مى دويد و كفار را قويدل مى كرد بر جنگ. از آن طرف پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اصحاب را فرمود:

غُضّوُا اَبْصارَكُمْ وَ عضّوُا عَلَى النَّواجِدِ.

و بر قلّت اصحاب خويش نگريست دست به دعا برداشت و از حق تعالى طلب نصرت كرد، حق تعالى ملائكه را به مدد ايشان فرستاد.

قال اللّه تعالى:( وَلَقَد نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَاَنْتُم اَذِلَّةٌ... يُمْدِدْ كُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلا فٍ مِنَ المَلائكَةِ مُسَوِّمينَ ) (189)

پس جنگى عظيم در پيوست شيظان چون چشمش بر جبرئيل و صفوف فرشتگان افتاد عَلَم را بينداخته آهنگ فرار كرد، مُنَبَّه پسر حَجّاج گريبان او را گرفت و گفت: اى سراقه كجا مى گريزى؟ اين چه ناساخته كاريست كه در اين هنگام مى كنى و لشكر ما را در هم مى شكنى، ابليس دستى بر سينه او زد و گفت: دور شود از من كه چيزى مى بينم كه تو نمى بينى.

(قالَ تعالى:( فَلَمّا تَرائَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَى عَقِبَيْهِ وَ قالَ اِنّي بَرى ءُ مِنْكُمْ اِنّي اَرى ما لا تَرَوْنَ ) (190)

و حضرت اسداللّه الغالب على بن ابى طالبعليه‌السلام چون شير آشفته به هر سو حمله مى برد و مرد و مركب به خاك مى افكند تا آنكه سى وشش تن از اَبطال رجال رااز حيات بى بهره فرمود و از آن حضرت نقل است كه فرمود عجب دارم از قريش كه چون مقاتلت مرا با وليد بن عتبه مشاهده كردند و ديدند كه به يك ضرب من هر دو چشم حنظلة بن ابى سفيان بيرون افتاد چگونه بر حرب من اقدام مى نمايند؟! (191)

بالجمله؛ هفتاد نفر از صناديد قريش به قتل رسيدند كه از جمله آنها بود عتبه و شيبه و وليد بن عتبه و حنظلة بن ابى سفيان و طعيمة بن عدِىّ و عاص بن سعيد و نوفَل بن خُوَيْلد و ابوجهل. و چون سر ابوجهل را براى پيغمبر بردند سجده شكر به جاى آورد، پس كفار هزيمت كردند و مسلمانان از دنبال ايشان بشتافتند و هفتاد نفر اسير كردند و اين واقعه در هفدهم ماه رمضان بود. و از جمله اسيران، نضربن حارث و عُقْبَة بن ابى مُعَيْط بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمان قتل ايشان را داد و اين هر دو دشمن قوى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودند و عقبه همان است كه به رضاى اُميَّةِ بنِ خلَف كه او نيز كشته شد خيو (192) بر روى مبارك آن حضرت افكنده بود.

در خبر است كه چون نضر بن حارث به دست اميرالمؤ منينعليه‌السلام به قتل رسيد خواهرش در مرثيه او قصيده گفت كه از جمله اين سه بيت است:

شعر:

اَمُحَمَّدٌ (193) وَلاَ نْتَ نَجْلُ نَجيبَةٍ		في قَوْمِها وَالْفَحْلُ فَحْلُ مُعْرقٌ (194)
ما كانَ ضَرَّكَ لَو مَنَنْتَ وَرُبَّما		مَنَّ الْفَتى وَ هُوَ الْمُغيظ الْمُحْنَقُ
اَلنَّضْرُ اَقْرَبُ مَنْ اَسَرْتَ قِرابَةً		أ وَاَحَقُّهُمْ اِنْ كانَ عِتْقٌ يُعْتَقُ

چون مرثيه او به سمع مبارك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد فرمود: لَوْ كُنْتُ سَمِعْتُ شِعْرَها لَما قَتَلْتُهُ. (195)

و در سنه دو نيمه شوال كه بيست ماه از هجرت گذشته بود غزوه بَنى قَيْنُقاع پيش آمد و قيْنُقاع (196) طايفه اى از يهودان مدينه مى باشند. بدان كه كفار بعد از هجرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با آن حضرت سه قسم بودند. قسمى آنان بودند كه حضرت با آنها قرار گذاشته بود كه جنگ نكنند با آن حضرت و يارى هم نكنند دشمنان آن حضرت را و ايشان جهودان بنى قُرَيْظه و بنى النَّضير و بنى قَيْنُقاع بودند.

و قسم دوم آنان بودند كه با آن حضرت حرب مى كردند و دشمنى آن حضرت بپا مى داشتند و ايشان كفار قريش بودند.

قسم سوّم آنان بودند كه كارى با آن حضرت نداشتند و منتظر بودند كه ببينند چه خواهد شد عاقبت امر آن حضرت مانند طوائف عرب لكن بعضى از ايشان در باطن دوست داشتند ظهور امر آن حضرت را مانند قبيله خُزاعه و بعضى بعكس بودند مانند بنى بكر و بعضى بودند كه با آن حضرت بودند به ظاهر و با دشمنش بودند در باطن مانند منافقان و طوائف ثلاثه يهود غَدْر كردند؛ اوّل كسى كه نقض عهد كرد از ايشان، بنى قينقاع بودند.

و سببش آن شد كه در بازار بنى قينقاع زنى از مسلمانان بر درِ دكان زرگرى نشسته پس از آن زرگر يا مرد ديگرى از يهود براى تسخير جامه پشت او را چاك زد و گره بست، آن زن بى خبر بود چون برخاست سرينش پيدا شد يهوديان بخنديدند آن زن صيحه كشيد، مردى از مسلما چون اين بديد آن جهود را به كيفر اين كار زشت بكشت. يهودان از هر سو مجتمع شده آن مرد مسلمان را به قتل رسانيدند و اين قصه در حال به پيغمبر خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد، آن حضرت بزرگان يهود را طلب كرد و فرمود: چرا پيمان بشكستيد و نقض عهد كرديد از خداى بترسيد و بيم كنيد از آنچه قريش را افتاد كه با شما نيز تواند رسيد و مرا به رسالت باور داريد؛ چه دانسته ايد كه سخن من بر صدق است. ايشان گفتند: اى محمّد! ما را بيم مده و از جنگ قريش و غلبه بر ايشان فريفته مشو همانا با قومى رزم دادى كه قانون حرب ندانستند اگر كار با ما افتد طريق محاربت خواهى دانست، اين بگفتند و برخاستند و دامن برافشاندند و بيرون شدند. اين هنگام جبرئيل اين آيه شريفه آورد:

( وَاِمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيانَةً فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلى سَوآءٍ. ) (197)

پس حضرت اَبوُلُبابه را در مدينه خليفتى بداد و رايت جنگ به حمزه t سپرد و لشكر ساخت و آهنگ ايشان كرد. جماعت يهود چون قوّت مقابله و مقاتله نداشتند به حصارهاى خويش پناه جستند پانزده روز در تنگناى محاصره بودند تا كار بر ايشان تنگ شد و رعب و ترس در دلشان جاى كرد ناچار رضا دادند كه از حصار بيرون شده حكم خداى را گردن نهند. پس ابواب حصارها گشوده بيرون آمدند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امر فرمود منذِر بنِ قدامة سلمى را، تا دست آن جماعت را از پشت ببندد و در خاطر داشت كه ايشان را مقتول سازد و ايشان هفتصد تن مرد جنگى بودند. عبداللّه بن اُبَىّ كه در ميان مسلمانان مردى منافق بود از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درخواست كرد كه در حق ايشان احسان فرمايد و در اين باب اصرار كرد؛ پس حضرت از ريختن خون ايشان بگذشت ولكن به امر آن حضرت جلاى وطن كردند و اموال و اثقال و قلاع و ضياع ايشان به جاى ماند و به اَذْرِعات (198) شام پيوستند.

و نيز در سنه دو در ماه شوّال، غزوه قَرقَرةُ الْكُدْر (199) پيش آمد و آن آبى است از بنى سلَيم در سه منزلى مدينه. و سبب اين غزوه آن شد كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مسموع افتاد كه جماعتى از بنى سُلَيْم و بنى غطفان در قَرقَره الكُدْر انجمن كرده اند كه به خون قريش در مدينه شبيخون آرند، پس حضرت رايت جنگ را به اميرالمؤ منينعليه‌السلام داد و با دويست نفر از اصحاب دو روزه به آنجا تشريف برد وقتى رسيد كه آن جماعت رفته بودند از آن جماعت كسى ديدار نشد تا حضرت مراجعت فرمود و بعضى اين غزوه را در سال سوم ذكر كرده اند.

و نيز در سنه دو در عشْر آخر ذى القعده يا در ذى الحجه غزوه سَويق پيش آمد و سبب آن شد كه ابوسفيان بعد از واقعه بدر نذر كرد كه خود را به زن نچسباند و روغن به خود نمالد تا اين كين از محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اصحاب او باز جويد؛ پس با دويست تن از مكّه كوچ كرده تا عُرَيض كه در ناحيه مدينه واقع است رسيد و در آنجا يك تن از انصار را كه مَعْبَد (200) بن عمرو نام داشت با برزيگر او بگرفت و بكشت و يك دو خانه با چند نخله خرما بسوخت و دل بر آن نهاد كه به نذر خود عمل كرده پس به شتاب برگشت. چون اين خبر به محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد ابولُبابه را به خليفتى گذاشت و با دويست نفر از مهاجر و انصار از دنبال ابوسفيان شتافت. چون ابوسفيان را معلوم گشت كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با لشكر به استعجال مى آيد، هراسناك شد امر كه لشكريان انبانهاى سويق را كه به جهت زاد راه داشتند بريختند تا از بهر فرار سبكبار شوند و مسلمانان از دنبال رسيدند و آن انبانها را برگرفتند و از اين جهت اين غزوه را(ذات السّويق)خواندند؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تا اراضى قَرْقَرةُ الْكُدْر بر اثر ايشان رفت و ايشان را نيافت پس به مدينه مراجعت فرمود. و مدّت اين غزوه پنج روز بود و بعضى اين غزوه را در سال سوّم دانسته اند.

و در سنه دو، به قولى ولادت حضرت امام حسنعليه‌السلام واقع شد و بسيارى

سال سوم گفته اند. و كيفيّت ولادت شريفش بيايد در باب چهارم.

وقايع سال سوم هجرت

در سال سوم غزوه غطفان (201) پيش آمد و اين غزوه را غزوه ذى اَمَر (202) و غزوه اَنْمار نيز ناميده اند و آن موضعى است از نواحى نجد و سبب اين غزوه آن بود كه رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مسموع افتاد كه گروهى از بنى ثعلَبة و محارِبْ در(ذى اَمر)جمع شده اند كه اطراف مدينه را تاختنى كنند و غنيمتى به دست آرند و پسر حارث كه نام او(دُعْثُور)است و خطيب او را(غَوْرَث)گفته سيد آن سلسله است؛ پس پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با چهارصد و پنجاه نفر به شتاب به(ذى امر)رفت، دُعثور با مردمان خويش به قلَل جِبال گريختند و كسى از ايشان ديده نشد جز مردى از بنى ثَعْلَبَه كه مسلمانان او را گرفتند خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بردند حضرت بر او اسلام عرضه كرد اسلام آورد، پس باران سختى آمد چنانكه از تن و جامه لشكريان آب همى رفت مردمان از هر سو پراكنده شدند و به اصلاح كالاى خويش پرداختند و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز جامه برآورد و بيفشرد و بر شاخه هاى درختى افكند و خود نيز در سايه آن درخت بيارميد، در اين وقت دُعْثُور طمع در آن حضرت كرده با شمشير به بالين آن حضرت آمده و گفت: اى محمد منْ يَمْنَعُك مِنّى الْيَوْم؛ يعنى كيست كه ترا از شرّ من امروز كفايت كند؟ حضرت فرمود: خداوند عزّ و جلّ، در اين وقت جبرئيل بر سينه اش زد كه تيغ از دستش افتاد، و بر پشت افتاد. حضرت آن تيغ برگرفت و بر سر او ايستاد و فرمود: مَنْ يَمْنَعُكَ مِنّي؛ كيست كه ترا حفظ كند از من؟ گفت: هيچ كس! دانستم كه تو پيغمرى. پس شهادَتَيْن گفت. حضرت شمشيرش را به او ردّ كرد پس به نزد قوم خود رفت و ايشان را به اسلام دعوت كرد. حق تعالى اين آيه مباركه را در اينجا فرستاد:

( يا اَيُّهاِ الَّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ اِذْ هَمَّ قَوُمٌ اَنْ يَبْسُطُوا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ. ) (203)

پس پيغمبر خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه مراجعت فرمود و مدّت اين سفر بيست و يك روز بود.

و در سنه سه، بنابر قولى كعب بن اشرف جهود در 14 ربيع الاوّل مقتول گشت و او چندانكه توانستى از آزار مسلمانان دست باز نداشتى و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را هجا گفتى.

و نيز در سنه سه، غزوه بَحْران (204) پيش آمد و آن موضعى است در ناحيه فرع و فرع (به ضمّ) قريه اى است از نواحى رَبَذه و سبب اين غزوه آن شد كه خدمت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، عرض كردند كه جماعت بنى سُلَيْم در(بحران)انجمنى كرده اند و كيدى انديشيده اند. حضرت با سيصد تن به آهنگ ايشان حركت كرد بنى سُليم در اراضى خود پراكنده شدند حضرت بى آنكه دشمنى ديدار كند مراجعت فرمود.

و هم در سنه سه، ولادت امام حسينعليه‌السلام واقع شد. و نيز در اين سنه، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حفصه را در شعبان و زينب بنت خُزَيْمَة را در ماه رمضان تزويج فرمود.

و نيز در ماه شوال سنه سه، غزوه اُحُد روى داد و آن جَبَلى است مشهور نزديك به مدينه به مسافت يك فرسخ. همانا قريش بعد از واقعه بدر سخت آشفته بودند و سينه شان از كين و كيد مسلمانان مملو بود و پيوسته در اِعداد كار بودند و تجهيز جيش مى نمودند تا پنج هزار كس فراهم شد كه سه هزار شتر و دويست اسب در ميان ايشان بود پس به قصد جنگ با پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جانب مدينه كوچ دادند و جمعى از زنان خود را همراه برداشتند كه در ميان لشكر سوگوارى كنند و بر كشتگان خويش بگريند و مرثيه گويند تا كين ها بجوشد و دلها بخروشد.

از آن طرف پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون خبردار شد اِعداد جنگ فرموده با لشكر خود به اُحُد تشريف بُرد و مكانى را براى حرب اختيار فرمود و صف آرائى لشكر فرمود و لشكر را چنان بداشت كه كوه اُحد در قفا و جبل عينين از طرف چپ و مدينه در پيش روى مى نمود و چون در كوه عَيْنَيْن شكافى بود كه اگر دشمن خواستى كمين بازگشادى عبداللّه بن جُبَيْر را با پنجاه تن كماندار در آنجا گذاشت كه اَعدأ را از مرور آن شكاف مانع باشند و فرمود: اگر ما غلبه كنيم و غنيمت جوئيم قسمت شما بگذاريم شما در فتح و شكست ما از جاى خود نجنبيد. و چون از تسويه صفوف فارغ شد خطبه خواند و فرمود:

اَيُّها الناسُ! اوُصيكُمْ بِما اَوْصاني بِهِ اللّهُ فى كِتابِهِ مِنَ الْعَمَلِ بِطاعَتِهِ وَالتَّناهى عَنْ مُحارِمِهِ (و ساقَ الْخُطبَة الشّريفَةَ اِلى قَوْلِهِ) قَد بَيَّنَ لَكُمْ الْحَلالَ وَالحَرامَ غَيْر اَنَّ بَيْنَهُما شُبَها مِنَ الاَْمْرِ لَمْ يَعْلَمْها كَثيرٌ مِنَ النّاسِ اِلاّ مَنْ عُصِمَ فَمَنْ تَرَكَها حَفِظَ عِرْضَهُ وَ دينَهُ وَ منْ وَقَعَ فيها كان كالرّاعى اِلى جَنْبِ الْحِمى اَوْشَكَ اَنْ يَقَعَ فيهِ وَلَيْسَ مَلِكٌ اِلاّ وَلَهُ حِمىً اَلا وَ اَنَّ حمى اللّهِ محارمهُ وَاَلْمؤ مِنُ مِنَ المُؤ مِنينَ كَالرأسِ مِنَ اْلْجَسَدِ اِذا اشْتَكى تَداعى عَلَيْهِ سايِرُ جَسَدِهِ وَالسَّلامُ عَلَيْكُم.

از آن سوى مشركين نيز صفها برآراستند، خالد بن وليد با پانصد تن ميمنه را گرفت و عكْرِمَة بن ابى جهل با پانصد نفر بر ميسره بايستاد و صَفوان بن اُميّه به اتفاق عمرو بن العاص سالار سواران گشت و عبداللّه بن ربيعه قائد تير اندازان شد و ايشان صد تن كماندار بودند و شترى را كه بر آن بت هبلْ حمل داده بودند از پيش روى بداشتند و زنان را از پشت لشكريان واداشتند و رايت جنگ را به طلحة بن ابى طلحه سپردند. حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پرسيد كه حامل لِوأ كفار كيست؟ گفتند از قبيله بنى عبدالدار، حضرت فرمود: نَحْنُ اَحَقُّ بِالْوَفآءِ منهمْ. پس مُصْعَب بن عُمَيْر را كه از بنى عبدالدار بود طلبيد و رايت نصرت را به او سپرد.

مصعب علَم بگرفت و از پيش روى آن حضرت همى بود؛ پس طلحة بن ابى طلحه كه(كبش كتيبه) (205) و(صاحب علم مشركين)بود اسب بر جهاند و مبارز طلبيد، هيچ كس جرئت ميدان او نداشت، اميرالمؤ منينعليه‌السلام چون شير غرّنده با شمشير برنده به سوى او تاختن كرد و رجز خواند. طلحه گفت: اى قَصْم! دانستم كه جز تو كس به ميدان من نيايد؛ پس بر آن حضرت حمله كرد و شمشيرى بر آن حضرت فرود آورد، حضرت با سپر، آن زخم را دفع داد آنگاه چنان تيغى بر فرقش زد كه مغزش برفت و بر زمين افتاد و عورتش مكشوف شد، از على زنهار جست علىعليه‌السلام بازگشت.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از قتل او شاد گشت و تكبيرى بلند گفت، مسلمانان بانگ تكبير بلند كردند. از پس طلحه برادرش مُصعب عَلَم بگرفت، اميرالمؤ منينعليه‌السلام نيز او را بكشت؛ پس يك يك از بنى عبدالدار عَلَم گرفتند و كشته شدند تا آنكه از بنى عبدالدار ديگر كس نبود كه علمدار شود، غلامى از آن قبيله كه(صواب)نام داشت آن علم را برافراشت اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را نيز ملحق به ايشان نمود.

در خبر است كه اين غلام حبشى بود و در بزرگى جثه مانند گنبدى بود و در اين وقت دهانش كف كرده بود و ديده هايش سرخ شده بود و مى گفت: به خدا سوگند كه نمى كشم به عوض آقايان خود غير محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، مسلمانان از او ترسيدند و جرأت ميدان او نكردند. اميرالمؤ منينعليه‌السلام ضربتى بر او زد كه او را از كمر دو نيم كرد و بالايش جدا شد و نيم پائين ايستاده بود. مسلمانان بر او نظر مى كردند و از روى تعجّب مى خنديدند. پس مسلمانان حمله بردند و كفار را در هم شكستند و هزيمت دادند و هر كس از مشركين به طرفى گريخت و شترى كه هبلْ را حمل مى كرد در افتاد و هبلْ نگونسار شد. پس مسلمانان دست به غارت برآوردند كمانداران كه شكاف كوه را داشتند ديدند كه مسلمانان به نَهْب و غارت مشغولند قوّت طامعه ايشان را حركت داد از بهر غنيمت از جاى خود حركت كردند هر چند عبداللّه بن جُبَيْر ممانعت كرد، متابعت نكردند براى غارتگرى عزيمت لشكرگاه دشمنان كردند. عبداللّه با كمتر از ده كس باقى ماند خالد بن وليد به اتفاق عكرِمة بن اَبى جهل با دويست تن از لشكريان كه كمين نهاده بودند بر عبداللّه تاختن كرده و او را با آن چند تن كه به جاى بودند به قتل رسانيدند و از آنجا از قفاى مسلمانان بيرون شده تيغ بر ايشان نهادند و عَلَم مشركان بر پاى شد و هزيمت شدگان چون علم خود را بر پاى ديدند روى به مصاف نهادند و شيطان به صورت جعيْل بْن سِراقَه درآمد و ندا در داد كه اَلا اِنَّ مُحمَّدا قَدْ قُتِلَ؛ يعنى آگاه باشيد كه محمَّد كشته گشت. مسلمانان از اين خبر وحشت آميز به خويشتن شدند و از دهشت تيغ بر يكديگر نهادند به نحوى كه(يمان)پدر حذيفه را به قتل رسانيدند و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را گذاشته رو به هزيمت نهادند و اميرالمؤ منينعليه‌السلام پيش روى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رزم مى داد و از هر طرف كه دشمن به قصد آن حضرت مى آمد، اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را دفع مى داد تا آنكه نود جراحت به سر و صورت و سينه و شكم و دست و پاى اميرالمؤ منينعليه‌السلام رسيد. و شنيدند منادى از آسمان ندا كرد لا فتى اِلاّ علىٌ وَ لا سيفَ اِلاّ ذُوالْفقار. (206) و جبرئيل به پيغمبر عرض كرد: يا رسول اللّه! اين مواسات و جوانمردى است كه علىعليه‌السلام آشكار مى كند. حضرت فرمود: اِنَّهُ مني وَاَنا منهُ؛ على از من است و من از على ام. جبرئيل گفت: اَنَا مِنْكُما. (207)

بالجمله، نقل است كه عبداللّه بن قَمِئَة كه يك تن از مشركان بود به آهنگ پيغمبر تيغ كشيده قصد آن حضرت نمود، چون مُصعَب بن عُمَير عَلَمدار لشكر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود نخست قصد مصعب كرد دست راستش را قطع كرد علم را به دست چپ گرفت و دست چپش را نيز قطع كرد پس زخمى ديگر بر او زد تا شهيد شد و عَلَم بيفتاد لكن مَلَكى به صورت مُصْعب شده و عَلَم را برافراخت. ابن قَمِئَة پس از شهادت مصعب سنگى چند به دست كرده به سوى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پرانيد ناگاه سنگى بر پيشانى مبارك آن حضرت آمد و در هم شكست و حلقه هاى خون بر پيشانيش فرو ريخت و خون بر صورتش جارى شد حضرت آن خون را پاك مى كرد كه مبادا بر زمين رود و عذاب از آسمان فرو شود، و مى فرمود:

كَيْفَ يُفْلِحُ قَوْمٌ شَجُّوا نَبِيَّهُمْ وَهُوَ يَدْعُوهُم اِلَى اللّهِ تَعالى.

و عتبة بن ابى وقاص سنگى بر لب و دندان آن حضرت زد و بعضى شمشير بر آن حضرت فرود آوردند لكن چون زره بر تن مباركش بود كارگر نشد.

و نقل شده كه در اين گيرودار هفتاد ضرب شمشير بر آن حضرت فرود آوردند و خدايش حافظ بود، با اين همه زحمت كه بدان مظهر رحمت رسيد نفرين بر آن قوم نكرد بلكه گفت: اَللّهُمَّ اغفِرْ لِقَوْمي فَاِنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ. (208)

شهادت حضرت حمزه رضى اللّه عنه

و هم در اين حرب(وحشى) كه عَبْد جُبَيْرِ بِنِ مُطْعِمْ بود به كين حمزة بن عبدالمطّلب كمربست در كمين آن جناب نشست در وقتى كه آن جناب مانند شير آشفته حمله مى برد و با كفار رزم مى نمود حربه خود را به سوى آن حضرت پرتاب داد چنانكه بر عانه آن جناب آمده و از ديگر سوى سر به در كرد؛ و به قولى بر خاصره آن حضرت رسيد و از مثانه بيرون آمد، پس آن زخم آن حضرت را از پاى درآورد و بر زمين افتاد و شهيد گرديد.

پس(وحشى)به بالين حمزه آمد و جگرگاه آن جناب را بشكافت و جگرش را برآورده به نزد هند زوجه ابوسفيان آورد، او بستد؛ چه خواست لختى از آن بخورد در دهان گذاشت حق تعالى در دهانش سخت كرد تا اجزأ بدن آن حضرت با كافر آميخته نشود و لاجرم از دهان بيفكند از اين جهت به(هند جگرخواره)مشهور شد؛ پس هر حلى و زيورى كه داشت به(وحشى)عطا كرد آنگاه هند به مَصْرَع حمزه آمد و گوشهاى آن حضرت و بعضى ديگر از اعضاى آن حضرت را بريده تا با خود به مكّه بَرَد، زنان قريش به هند تأسى كرده به حربگاه آمدند و ساير شهيدان را مُثْله كردند، بينى بريدند و شكم دريدند و اجزأ قطع شده را به ريسمان كشيدند و دست برنجن ساختند و ابوسفيان بر مَصْرَع حمزه آمد و پيكان نيزه خود را بر دهان حمزه مى زد و مى گفت: بچش اى عاق.

حُلَيْس بْنِ عَلقمه چون اين بديد بانگ كرد كه اى بنى كنانه بنگريد اين مرد كه دعوى بزرگى قريش دارد با پسر عمّ كشته خود چه مى كند، ابوسفيان شرمگين شد گفت: اين لغزشى بود از من ظاهر شد اين را پنهان دار.

بالجمله، در اين غزوه از اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هفتاد تن شهيد گشت به شمار اسيران قريش كه در بَدْر اسير شدند و مسلمانان آنها را نكشتند و به رضاى خود فديه گرفتند و رها كردند كه در عوض به عدد ايشان سال ديگر شهيد شوند.

شايعه شهادت پيامبر در اُحُد

بالجمله، چون خبر شهادت رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مدينه پراكنده شد چهارده تن از زنان اهل بيت و نزديكان ايشان از مدينه بيرون شده تا جنگگاه بيرون آمدند. نخست حضرت زهراعليها‌السلام پدر بزرگوار خود را با آن جراحات دريافت و آن حضرت را در بركشيد و سخت بگريست، پيغمبر نيز آب در چشم بگردانيد آنگاه اميرالمؤ منينعليه‌السلام با سپر خويش آب همى آورد (209) و فاطمهعليها‌السلام از سر و روى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خون همى شست و چون خون باز نمى ايستاد قطعه اى از حصير به دست كرده بسوخت و با خاكستر آن جراحت پيغمبر را ببست و از آن پس رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با استخوان پوسيده زخمهاى خود را دود همى داد تا نشان به جاى نماند.

على بن ابراهيم قمى روايت كرده است كه چون جنگ ساكن شد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه كيست ما را از احوال حمزه خبر دهد؟ حارث بن صِمَّه (210) گفت: من موضع او را مى دانم. چون به نزديك او رسيد و حال او را مشاهده نمود نخواست كه آن خبر را او برساند. پس حضرت فرمود: يا على، عمويت را طلب كن. حضرت اميرعليه‌السلام آمد و نزديك حمزه ايستاد و نخواست كه آن خبر وحشت اثر را به سيّد بشر برساند؛ پس حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خود به جستجوى حمزه آمد چون حمزه را بر آن حال مشاهده كرد گريست و فرمود: به خدا سوگند كه هرگز در مكانى نايستاده ام كه بيشتر مرا به خشم آورد از اين مقام اگر خدا مرا تمكين دهد بر قريش هفتاد نفر ايشان را به عوض حمزه چنين تمثيل كنم و اعضاى ايشان را ببرَم؛ پس جبرئيل نازل شد و اين آيه را آورد:

( لَئن عاقبتمْ فعاقبوا بمثلِ ما عوقبتمْ بهِ وَلِئِنْ صبرتمْ لَهوَ خيرٌ لِلصّابِرينَ. ) (211)

يعنى اگر عقاب كنيد پس عقاب كنيد به مثل آنچه عقاب كرده شده ايد و اگر صبر كنيد البتّه بهتر است براى صبر كنندگان.

پس حضرت گفت كه صبر خواهم كرد و انتقام نخواهم كشيد، پس حضرت ردائى كه از بُرد يمنى بر دوش مباركش بود بر روى حمزه انداخت و آن ردأ به قامت حمزه نارسا بود و اگر بر سرش مى كشيدند پاهايش پيدا مى شد و اگر پاهايش را مى پوشانيدند سرش پيدا مى شد؛ پس بر سرش كشيد و پاهايش را از علف و گياه پوشانيد و فرمود كه اگر نه آن بود كه زنان عبدالمطّلب اندوهناك مى شدند هر آينه او را چنين مى گذاشتم كه درندگان صحرا و مرغان هوا گوشت او را بخورند تا روز قيامت از شكم آنها محشور شود؛ زيرا كه داهيه هر چند عظيمتر است ثوابش بيشتر است. (212) پس حضرت امر فرمود كه كشتگان را جمع كردند و نماز كرد برايشان و دفن كرد ايشان را و هفتاد تكبير بر حمزه گفت در نماز و بعضى گفته اند كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود جسد حمزه را با خواهرزاده اش عبداللّه بن جَحْش (213) در يك قبر نهادند. و عبداللّه بن عمرو بن حرام پدر جابر را با عَمْروبْن الْجَمُوح به يك قبر نهادند و از اين گونه، هر كس با كسى مألوف بود هر دو تن و سه تن را در يك لحد مى سپردند و آنانكه قرائت قرآن بيشتر كرده بودند به لحد نزديكتر مى نهادند و شهيدان را با همان جامه هاى خون آلود به خاك مى سپردند و آن حضرت مى فرمود:

(زَمِّلُوهمْ في ثِيابِهمِ وَ دِمآئِهِمُ فَاِنَّهُ لَيْسَ مِنْ كَلِمٍ كُلِمَ فِي اللّهِ اِلاّ وَهُوَ يَاْتِي اللّهَ يَوْمَ الْقيامة وَالْلَّوْنُ لَوْنُ الدَّمِ وَالرّيحُ ريحُ الْمِسْكِ.) (214)

لكن در حديثى وارد شده كه حضرت حمزه را كفن كرد براى آنكه او را برهنه كرده بودند (215) و روايت شده كه قبر عبداللّه و عمرو چون در معبر سيل بود وقتى سيلاب بيامد و قبر ايشان را ببرد، عبداللّه را ديدند كه دست بر جراحت خويش دارد چون دست او را باز داشتند خون از جاى جراحت برفت لاجرم دست او را به جاى خود گذاشتند. جابر گفت كه بعد از بيست و شش سال پدرم را در قبر بدون تغيير جسد يافتم گويا در خواب بود و علف حَرْمَل (اسپند) كه بر روى ساقهايش ريخته بودند تازه بود.

بالجمله؛ چون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از كار شهدا پرداخت راه مدينه پيش داشت به هر قبيله اى كه مى رسيد مرد و زن بيرون شده بر سلامتى آن حضرت شكر مى كردند و كشتگان خود را از خاطر مى ستردند.

پس(كبيشة)مادر سَعْد بن مُعاذ به نزد آن جناب شتافت و در اين وقت پسرش سعد عنان اسب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داشت پس عرض كرد: يا رسول اللّه! اينك مادر من است كه به ملازمت مى رسد. پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: مرحبا بها، چون كبيشة برسيد رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تعزيت فرزندش عمرو بن معاذ را باز داد. عرض كرد: يا رسول اللّه! چون ترا به سلامت يافتم هيچ مصيبت و اَلَمى بر من حملى و ثقلى نيفكند، پس حضرت دعا كرد كه حزن بازماندگانشان برود و حق تعالى مصيبتشان را عوض و اجر مرحمت فرمايد و به سعد فرمود كه جراحت يافتگان قوم خود را بگوى كه از مرافقت من باز ايستند و به منازل خود شده به مداواى خويش پردازند. پس سعد جراحت زدگان را كه سى تن بودند امر كرد بروند و خود سعد چون حضرت را به خانه رسانيد مراجعت كرد. اين هنگام كمتر خانه اى در مدينه بود كه از آن بانگ ناله و سوگوارى بلند نشود جز خانه حمزهعليه‌السلام پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اشك در چشمانش بگشت و فرمود: ولكنَّ حمزَةَ لا بواكي لَهُ الْيَوْم؛ يعنى شهداى اُحُد گريه كننده دارند لكن حمزه گريه كننده امروز ندارد. سَعْد بن مُعاذ و اُسَيْدِ بن حُضَيْر كه اين را شنيدند زنان انصار را گفتند: ديگر بر كشتگان خود نگرييد نخست برويد نزد حضرت فاطمهعليها‌السلام و او را همراهى كنيد در گريستن بر حمزه، آنگاه بر كشتگان خود گريه كنيد. زنان چنان كردند چون صداى گريه و شيون ايشان را پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيد فرمود: برگرديد، خدا شما را رحمت كند همانا مواسات كرديد. (216) و از آن روز مقرر شد كه هر مصيبتى بر اهل مدينه واقع شود، اول بر حمزه نوحه كنند آنگاه براى خود.

و فضايل حمزه بسيار است و شعرأ بسيار او را مرثيه گفته اند و من در كتاب(كحل البصر فى سيرة سيد البشر)به آن اشاره كرده ام و در(مفاتيح الجنان)فضل زيارت آن جناب را با الفاظ زياتش و زيارت شهدأ اُحُد ذكر كردم اين كتاب را مجال بيشتر از اين نيست و در ذكر خويشان حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز مختصرى از فضيلت او ذكر مى شود. ان شأ اللّه تعالى. (217)

و اين واقعه در نيمه شوال سنه سه واقع شد و بعضى گفته اند كه روز پنجشنبه پنجم شوال قريش به اُحُد رسيدند و جنگ در روز شنبه واقع شد. واللّه العالم.

غزوه حمرأ الاسد: و آن موضعى است كه از آنجاتا مدينه هشت ميل راه است و ملخص خبرش آن است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به ملاحظه اينكه مبادا قريش ساز مراجعت كنند و به سوى مدينه تاختن آرند حكم فرمود تا بلال ندا در داد كه حكم خداوند قادر و قاهر است كه بايد آنانكه در اُحُد حاضر بودند و جراحت يافتند به طلب دشمنان بيرون شوند؛ پس اصحاب كار معالجه و مداوا گذاشتند و بر روى زخمها سلاح جنگ پوشيدند و عَلَم را به دست اميرالمؤ منينعليه‌السلام داد.

با آنكه در خبر است كه چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از جنگ اُحد مراجعت نمود هشتاد جراحت به بدن مباركش رسيده بود كه فتيله داخل آنها مى شد بر روى نطعى خوابيده بود پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون او را بديد بگريست. پس تا حمرآء الا سد از پى كفّار بتاخت و در آنجا چند روز ماند آنگاه مراجعت فرمود و در مراجعت معاوية بن مغيره اموى و اَبُو عَزَّة جُمَحى را گرفته به مدينه آوردند، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر قتل ابوعزّه فرمان داد؛ زيرا كه چون در بدر اسير شد پيمان نهاد كه ديگر به جنگ مسلمانان بيرون نشود اين مرتبه نيز آغاز ضراعت و زارى نهاد كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را رها كند حضرت فرمود: لا يُلْدَغُ الْمُومِنُ مِنْ جُحْرٍ مَرَتَيْنِ؛مؤ من از يك سوراخ دوبار گزيده نمى شود پس او را به قتل رسانيدند. (218)

وقايع سال چهارم هجرى

در اين سال در ماه صفر، عامر بن مالك بن جعفر كه مُكَنّى به ابو برآء و ملقّب به(ملاعبُ الاَسنَّه)است و در قبيله بنى عامر بن صَعْصَعه صاحب حكم و فرمان بود از اراضى نجد به مدينه سفر كرد خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد، حضرت اسلام بر او عرضه كرد، عرض كرد: مرا از بيعت و متابعت تو هراس و هربى نيست لكن قوم من گروهى بزرگند، روا باشد كه جماعتى از مسلمانان را با من به نجد بفرستى تا مردمان را به بيعت و متابعت تو دعوت نمايند. فرمود: من از مردم نجد ايمن نيستم و مى ترسم بر ايشان آسيبى رسانند. عرض كرد: در جوار و اَمان من باشند كسى را با ايشان تعرضى نيست؛ پس حضرت هفتاد نفر و به قولى چهل نفر از اَخيار اصحاب انتخاب فرمود كه از جمله مُنْذِر بْن عمرو و حِرام (219) بن مِلْحان و برادرش سُلَيْم و حارث بن صِمَّه و عامر بن فُهَيْره و نافع بن بدَيْل بن ورقأ الخزائى و عمرو بن اُمَيّه ضَمْرى (220) و غير ايشان كه همگى از وجوه صحابه و قرّأ و عُبّاد بودند روزها هيزم مى كشيدند و مى فروختند و بهاى آن را از بهر اصحاب صُفَّه طعام مى خريدند و شبها را به نماز و تلاوت قرآن و عبادت به پا مى داشتند و هم از براى حجرات طاهرات هيزم نقل مى دادند.

پس پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مُنْذِر بن عَمْرو را در آن سَرِيّه امارت داد و به بزرگان نجد و قبيله بنى عامر مكتوب فرمود كه تعليم فرستادگان را در شرايع پذيرفتار باشيد. ايشان همه جا طىّ مسافت كردند تا به بِئْر مَعُونه (221) و آن، چاه آبى است ميان ارض بنى عامر و حرّه بنى سُليم در عاليه نجد؛ پس آن اراضى را لشكرگاه كردند و شتران خود را به عمرو بن اُميّه و مردى از انصار و به قولى حارث بن صمَّه سپردند تا بچرانند؛ آنگاه مكتوب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به حرام بن ملحان دادند تا به نزديك عامر بن الطفيل بن مالك عامرى كه برادرزاده عامر بن مالك بود ببرد و(حرام)آن مكتوب مبارك را به ميان قبيله برده به عامر دهد، عامر قبول نكرد و به قولى گرفت و بيفكند.(حرام)چون اين بديد فرياد برداشت كه اى مردمان، آيا مرا امان مى دهيد كه پيغام پيغمبر را بگذارم، هنوز سخن تمام نكرده كه يك تن از قفايش درآمده نيزه بدو زد كه از جانب ديگر سر به در كرد.(حِرام)گفت: فُزْتُ برَبِّ الْكعبةِ! اين وقت عامر بن الطفيل قبيله سلَيم و عصيَّة و رِعْل و ذَكْوان را جمع كرده بعد از آنكه قبيله بنى عامر به واسطه زينهارى ابوبرآء به او همراهى نكردند پس آن جماعت را برداشته در بئر مَعونه بر سر مسلمانان تاختند و تمامى را به قتل رسانيدند جز كعب بن زيد كه در آن حربگاه با جراحت بسيار افتاده بود، كفّار او را مقتول پنداشتند و به جاى گذاشتند. پس او جان به در بُرد و در جنگ خندق شهيد شد. و عمرو بن اميّه را گرفتند. عامر به ملاحظه آنكه عمرو از قبيله مُضَرْ است او را نكشت و گفت بر مادر من واجب شده است كه بنده اى آزاد كند پس موى پيشانى عمرو را بريد و در اِزاى نذر مادر، آزاد ساخت.

عمرو راه مدينه پيش گرفت همين كه به اراضى قَرْقَره رسيد به دو مرد از قبيله بنى عامر برخورد و ايشان در زينهار رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودند و عمرو از اين آگهى نداشت چون آن دو تن به خواب رفتند به عوض خون اصحاب خود، آن دو تن عامرى را بكشت چون به مدينه آمد و آن خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفت، حضرت فرمود: ايشان در امان من بودند اداى ديت ايشان بايد كرد. و رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم از شهادت شهدأ بئر معونه سخت ملول گشت گويند يك ماه يا چهل روز بر قبائل رعل و ذَكوان و عصيَّة نفرين مى كرد (222) و اضافه مى فرمود بر ايشان قبيله بنى لحيان عضْل و قاره را؛ زيرا كه سفيان بن خالد هُذَلى لِحْيانى جماعتى از عضل و قاره را به حيله روانه كرد تا به مدينه آمدند و اظهار اسلام كردند و ده تن از بزرگان اصحاب را مانند عاصم بن ثابت و مَرثَد بْن اَبى مَرْثَد و خُبَيْب بن عَدِىّ و هفت تن ديگر را همراه بردند كه در ميان قبيله تعليم شرايع كنند. چون به اراضى رَجيع كه آبى است از بنى هُذَيْل رسيدند دور ايشان را احاطه كردند هفت تن ايشان را بكشتند و سه نفر ديگر را امان دادند و با ايشان نيز غدر كردند، آخِرُ الاَمر ايشان نيز كشته شدند و اين سَرِيّه را(سَرِيّه رَجيع)گويند.

بالجمله؛ حسّان بن ثابت و كَعْب بن مالك در شكستن پيمان ابوبرآء شعرها انشأ كردند. ابوبرآء چندان ملول و حزين شد كه در آن حزن و اندوه بمرد و عامر بن الطُّفيل به نفرين حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در خانه زنى سَلوليّه غُدّه اى چون غدّه شتران برآورد و هلاك شد.

و نيز در سنه چهار، غزوه بنى النَّضير پيش آمد. همانا معلوم باشد كه جهودان بنى النَّضير هزار تن بودند و جهود بنى قريظه هفتصد تن و چون بنى النّضير هم سوگندان عبداللّه بن اُبىِّ منافق بودند قوتى به كمال داشتند و بر بنى قُرَيظه فزونى مى جستند چنانكه پيمان نهادند و سجلّ كردند كه چون از قبيله قريظه يك تن از بنى النضير بكشد خونخواهان ديت يك مرد تمام بگيرند و قاتل را نيز بكشند و اگر از بنى النضير يك تن از بنى قريظه بكشد روى قاتل را قير اندود كنند و واژگونه بر حِمارش نشانند و نيم ديت از وى ستانند.

و اين جمله در مدينه نشيمن داشتند و در امان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودند به شرط آنكه دشمنان را بر رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نشورانند و با اعداى دين همداستان نشوند.

ناگاه چنان افتاد كه مردى از قبيله قريظه يك تن از بنى النّضير بكشت، وارث مقتول خواست تا بر حسب پيمان و سجلّ هم قاتل را بكشد و هم ديت بستاند در اين وقت چون اسلام قوت يافته بود و جهودان ضعيف بودند بنى قريظه پيمان بشكستند و گفتند اين حكومت با تورات راست نيايد اگر خواهيد قصاص كنيد وگرنه ديت ستانيد، عاقبت سخن بدانجا ختم شد كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در ميان ايشان حاكم باشد. چون اين داورى به نزد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آوردند حضرت اين پيمان را كه با تورات راست نبود برانداخت و چنانكه بنى قريظه مى گفتند حكم آن حضرت نفاذ يافت. لاجرم بنى النضير برنجيدند و در دل گرفتند كه چون وقت به دست كنند كيدى كنند تا اينكه قصّه عمرو بن اميه و كشتن او دو نفر عامرى را كه در امان حضرت بودند پيش آمد. حضرت براى آنكه ديه آن دو نفر را از بنى النضير قرض كند يا استعانتى از ايشان جويد به جانب حِصن ايشان رفت، جهودان عرض كردند: آنچه فرمان دهى چنان كنيم لكن استدعا داريم آنكه به حصار ما درآمده امروز ميهمان ما باشيد، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به درون حصار شدن را روا ندانست لكن فرود شده پشت مبارك بر حصار ايشان داده بنشست. جهودان گفتند هرگز محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدين آسانى به دست نشود يك تن بر بام شود و سنگى بر سر او بغلطاند و ما را از زحمت او برهاند.

در حال، جبرئيل انديشه ايشان را مكشوف داشت. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از جاى خود حركت فرموده راه مدينه پيش گرفت. چون به مدينه درآمد مُحَمَّد بْن مَسْلَمَه را فرمود كه به نزديك بنى النضير مى شوى و ايشان را مى گوئى كه با من غَدْر كرديد و عهد خويش تباه ساختيد لاجرم از ديار من به در شويد، اگر از پس ده روز يك تن از شما ديده شود عرضه هلاك گردد. جهودان مهيّاى كوچ شدند عبداللّه بن اُبَىّ ايشان را پيغام داد كه شما هم سوگندان من مى باشيد هرگز از خانه هاى خود بيرون مشويد و حصار خود را از بهر دفاع محكم كنيد، من با دو هزار تن از قوم خود در يارى شما حاضرم، اگر رزم دهيد مقاتلت كنيم و اگر بيرون شويد موافقت نمائيم.

قالَ اللّهُ تعالى:( اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ نافَقُوا يَقُولُونَ لاِخوانِهِم... ) (223)

يهودان در حصانت حصون خويش پرداختند و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پيام فرستادند كه هرچه خواهى مى كن كه ما از خانه خويش بيرون نشويم. چون اين پيغام به حضرت رسيد تكبيرگفت و اصحاب نيز تكبير گفتند پس رايت جنگ را به اميرالمؤ منينعليه‌السلام داد و از پيش بفرستاد و خود آن جناب از دنبال شتاب گرفت و نماز ديگر در بنى النضير گذاشت و ايشان را محاصره فرمود و عبداللّه بن اُبَىّ از اعانت ايشان دست بازداشت.

( كمثلِ الشَّيْطانِ اِذْ قالَ لِلاِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمّا كَفَرَ قالَ اِنّى بَرىٌّ مِنْكَ اِنّى اَخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمينَ. ) (224)

جهودان پانزده شبانه روز در تنگناى حصار خويشتن دارى همى كردند. حضرت امر فرمود درختان خرماى ايشان را از بيخ بزنند جز يك نوع از خرما كه عَجْوة نام داشت. گويند حكمت اين حكم آن بود كه جهودان از وقوف در آن اراضى يك باره دل برگيرند. چون كار بر جهودان صعب افتاد ناچار دل بر جلاى وطن نهادند پيغام فرستادند كه ما را امان ده كه اموال و اَثقال خود را حمل داده كوچ كنيم. حضرت فرمود: زياده از آنچه شتران شما حمل تواند كرد با شما نگذارم. ايشان رضا ندادند، پس از چند روزى ناچار راضى شدند. حضرت فرمود: چون نخست سر برتافتيد هرچه داريد بگذاريد و بگذريد. جهودان هراسان شدند و دانستند كه اين نوبت به سلامت جان نيز دست نيابند سخن بر اين نهادند و از غم آنكه خانه هاى ايشان بهره مسلمانان خواهد گشت به دست خويش خانه هاى خود را همى خراب كردند.

قالَ اللّهُ تعالى:( يخرِبونَ بيوتهُمْ بِاَيْديهِمْ وَاَيْدى الْمؤْمِنينَ فَاعْتَبِروُا يا اوُلىِ الاَبْصار ) . (225)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم محمّد بن مَسْلَمَه را فرمان داد تا ايشان را كوچ دهد و هر سه تن را يك شتر و يك مشك بداد و به قولى ششصد شتر كه ايشان را بود، رخصت يافتند كه هرچه توانستند برگرفتند و حمل دادند و ديگر اسباب و اسلحه خود را جا گذاشتند، دف زنان و سرود گويان از بازار مدينه عبور كردند. كنايت از آنكه ما را از اين بيرون شدن اندوهى و باكى نباشد. آنگاه جماعتى به شام و گروهى به اَذْرِعات و برخى به خيبر شدند و اموال ايشان بهره رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شد كه هرچه خواهد بكند و به هركه خواهد عطا فرمايد؛ پس حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انصار را مختار فرمود كه اگر خواهيد اين مال را بر مهاجران قسمت كنم و حكم كنم كه از خانه هاى شما بيرون شوند و خود كار خويش را كفيل باشند و اگر نه شما را از اين غنيمت قسمت دهم و كار شما با مهاجرين برقرار باشد؛ چه از آن وقت كه آن حضرت به مدينه هجرت فرمود و امر فرمود كه هركس از انصار يك تن از مهاجران را به خانه خود جاى داده با مال خود شريك كند و معاش او را كفيل باشد، سَعْد بن مُعاذ و سعد بن عُباده عرض كردند كه اين مال را جمله بر مساكين مهاجرين قسمت فرماى كه ما بدان رضا داريم و همچنان ايشان را در خانه هاى خود بداريم و با اموال خود شريك و سهيم دانيم و تمامت انصار متابعت ايشان نمودند حضرت در حق ايشان دعا فرمود: قالَ: اَللّهُمَّ ارْحَمِ الاَنْصارَ وَاَبْنآءَ الاَنْصارِ وَأبنأ اَبْنآءِ الاَنْصار.

و هم اين آيه كريمه در حق ايشان نازل شد:( وَالَّذينَ تبوَّؤُ الدّارَ وَالايمانَ... ) (226)

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن مال را بر مهاجرين قسمت كرده و از انصار، جز سهل بن حنيف و اَبوُدجانه، كس را بهره نداد؛ زيرا كه ايشان را از اموال به غايت تهى دست يافت. آنگاه مرابع و مزارع و آبار و اَنهار آن جماعت را به اميرالمؤ منينعليه‌السلام بخشيد و آن حضرت از بهر اولاد فاطمهعليها‌السلام موقوف داشت. (227)

وقايع سال پنجم هجرى

و در سال پنجم هجرى، حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زينب بنت جَحْش را به حباله نكاح درآورد و هنگام زفاف او، آيه حجاب نازل گشت.

و نيز در سنه پنجم، غزوه مُرَيْسيع واقع شد و مُرَيْسيع (228) نام چاهى است كه بنى المُصْطلِق بر سر آن چاه نزول مى كردند. و آن آبى است از بنى خزاعه ميان مكّه و مدينه از ناحيه قديد و اين غزوه را غزوه بنى المصطلق نيز گويند و مُصْطَلِق (229) لقب جُذَيْمَة بن سعد است و ايشان بَطْنى از خزاعه مى باشند و سيّد قبيله و قائد ايشان حارث بن ابى ضرار بود. و سبب اين غزوه آن بود كه حارث بن ابى ضرار جماعتى را با خود بر حرب رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همداستان كرد چون اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد تجهيز لشكر كرده روز دوشنبه دوم شعبان از مدينه حركت فرمود و از زوجات، ام سلمه و عايشه ملازم آن حضرت بودند. در عرض راه به وادى خوفناكى درآمد و لشكريان فرود آمدند؛ چون پاسى از شب گذشت جبرئيلعليه‌السلام نازل شد و عرض كرد: يا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! جماعتى از كفّار جنّ در اين وادى انجمن شده اند و در خاطر دارند اگر توانند لشكريان را گزندى رسانند، پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را طلبيد و به جنگ ايشان فرستاد و اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر ايشان ظفر يافت. و ما اين قصّه را در معجزات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ذكر كرديم (ديگر تكرار نكينم ).

بالجمله؛ پس از آن رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اراضى مُرَيْسيع وارد شد و با حارث و قوم او جهاد كردند. صفوان كه صاحب لواى مشركين بود به دست قتاده كشته گشت و رايت كفار سرنگون شد و مردى كه مالك نام داشت با پسرش به دست اميرالمؤ منينعليه‌السلام به قتل رسيد. لشكر حارث فرار كردند مسلمانان از عقب ايشان بتاختند و ده تن از ايشان را به خاك انداختند و از مسلمانان يك تن شهيد شد.

بالجمله؛ از پس سه روز كه كار به حرب و ضرب مى رفت و جمعى از كفار كشته گرديدند و جمعى فرار نمودند بقيه اسير و دستگير گشتند از جمله دويست تن از زنان ايشان گرفتار گشت و دو هزار شتر و پنج هزار گوسفند غنيمت لشكريان گشت و از جمله زنان، برَّة دختر حارث بن ابى ضِرار بود كه در سهم ثابت بن قيس بن شماس واقع شد،(ثابت)او را مكاتب ساخت كه بهاى خود را تحصيل كرده به او بپردازد و آنگاه آزاد باشد.(برَّة)از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خواست كه در ادأ كتابت او اعانتى فرمايد. فرمود: چنين كنم و از آن بهتر در حق تو دريغ ندارم. گفت آن بهتر كدام است؟ فرمود: وجه كتابت ترا بدهم آنگاه ترا تزويج كنم. عرض كرد: هيچ دولت با اين برابر نبود. پس حضرت نجم كتابت وى بداد و او را از ثابت بن قيس بگرفت و نام او را جوَيْريَّة گذاشت و در سلك زوجات خويش منسلك ساخت. مسلمانان چون دانستند كه جُوَيْريَّة خاصّ رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گشت، گفتند روا نباشد كه خويشان ضجيع پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در قيد اسر و رقيّت باشند؛ پس هر زن كه از بنى المصطلق اسير داشتند آزاد ساختند. عايشه گفت: هرگز نشنيدم زنى را در حقّ خويشاوندان خود آن فضل و بركت كه جويريه را بود.

بالجمله؛ رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس از حرب، چهار روز ديگر در آن اراضى اقامت داشت آنگاه طريق مراجعت پيش گرفت و در مراجعت از اين غزوه، قصّه جَهْجاه (جهجاه بن مسعود) بن سعيد غفارى و سنان جُهَنى روى داد و عبداللّه اُبىِّ منافق گفت:( لَئِنْ رَجعنا اِلَى الْمدينةِ لَيخرجنَّ الاَعَزُّ مِنْهَا الاَذَلَّ ) (230) اگر به مدينه برگشتيم آن كس كه عزيزتر باشد ذليلتر را بيرون كند. كنايت از آنكه عزيز منم و رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نعوذُ باللّه ذليل است. زيد بن ارقم كه هنوز به حدّ بلوغ نرسيده بود كلمات او را شنيده براى حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل كرد. عبداللّه به نزد آن حضرت آمد و قسم خورد كه من نگفته ام و زيد دروغ گفته است. زيد آزرده خاطر بود كه سوره:(اِذا جآءَكَ الْمنافقُونَ)نازل شد و صدق زيد و نفاق ابن اُبىّ معلوم گشت و هم در مراجعت از اين غزوه، واقع شد قصّه اِفْك عايشه.

جنگ احزاب

و در شوّال سنه پنج، غزوه خندق پيش آمد و آن را غزوه احزاب نيز گويند؛ از بهر آنكه قريش از همه عَرَب استمداد نموده از هر قبيله حزبى فراهم كردند. و انگيزش اين غزوه از آن بود كه چون رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جهودان بنى النضير را از مدينه بيرون كرد عداوت ايشان با آن حضرت زياد شد، پس بيست تن از بزرگان ايشان مانند حُيَىّ بن أَخْطَب و سَلاّم (به تشديد لام ) بن أبى الحُقَيْق (كزبير) و كِنانة بن الرّبيع وهَوْذة (به فتح هأ) بن قيس و ابوعامر راهب منافق به مكّه شدند و با ابوسفيان و پنجاه نفر از صناديد قريش در خانه مكّه معاهده كردند تا زنده باشند از حرب محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دست بازندارند و سينه هاى خود را به ديوار خانه چسبانده و به سوگند اين معاهده را محكم كردند، پس از آن قريش و يهودان از قبايل و هم سوگندان خود استمداد كردند. ابوسفيان جمع آورى لشكر كرد پس با چهار هزار مرد از مكه بيرون شد و در لشكر ايشان هزار شتر و سيصد اسب بود و چون به مرُّالظَّهران رسيد دو هزار مرد از قبائل اَسْلَم و اَشْجَع و كِنانَة و فِزارَه و غَطفان بديشان پيوست و پيوسته مدد براى او مى رسيد تا وقتى كه به مدينه رسيد ده هزار تن مرد لشكرى براى او جمع شده بود.

پيشنهاد سلمان در جنگ خندق

اما از آن سوى، چون اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد با اصحاب در اين باب مشورت فرمود، سلمان رضى اللّه عنه عرض كرد كه در ممالك ما چون لشكرى انبوه بر سر بلدى تاختن كند از بهر حصانت گرد آن شهر را خندقى كنند تا روى جنگ از يك سوى باشد، حضرت سخن او را پسنديد اصحاب را امر به حَفْر خندق فرمود. هر ده كس را چهل ذَرْع و به روايتى ده ذرع بهره رسيد و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز با ايشان در حفر خندق مدد مى فرمود تا مدت يك ماه كار خندق را به پايان رسانيدند و طُرق آن را بر هشت باب نهادند و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمان داد تا در هر باب يك تن از مهاجر و يك تن از انصار با چند كس از لشكر حارس و حافظ باشند و حصار مدينه را نيز استوار فرموده زنان و كودكان را با اموال و اثقال جاى دادند سه روز پيش از آمدن قريش اين كارها به نظام شد.

اما از آن سوى ابوسفيان حُيَىّ بن اَخطب را طلبيد و گفت: اگر توانى جهود بنى قريظه را از محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بگردانى نيكوكارى است. حُيَىّ ابن اخطب به در حصار كعب بن اسد كه قائد قبيله بنى قريظه بود آمد در بكوفت. كعب دانست كه حُيَىّ است و از بهر چه آمده پاسخ نداد. دوباره سندان بكوفت و فرياد كرد كه اى كعب در بگشاى كه عزّت ابدى آورده ام اشراف قريش و قبائل عرب همدست و همداستان شده اينك ده هزار مرد جنگى در مى رسند. كعب گفت: ما در جوار محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جز نيكوئى مشاهده نكرده ايم بى موجبى معاهده او را نشكنيم.

بالجمله؛ حيىّ بن أَخطب به حيله و شيطنت داخل در حصار شده و دل كعب را نرم كرد و سوگند ياد كرد كه اگر قريش از محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بازگردند من به حصار تو درآيم تا آنچه از براى تو است مرا باشد آنگاه عهدنامه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را گرفت و پاره كرد و بيرون شده به ابوسفيان پيوست و او را بدين نقض عهد مژده داد. چون نقض عهد قريظه در چنين وقت كه لشكر قريش مى رسيد خَطْبى عظيم بود مسلمانان را كسرى در قلوب افتاد، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ايشان را دل همى داد و از جانب خداى وعده نصرت نهاد.

در اين هنگام لشكر كفّار فوج فوج از قفاى يكديگر رسيدند بعضى از مسلمين كه دلهاى ضعيف داشتند چون اين لشكر انبوه بديدند چنان ترسيدند كه چشمها در چشمخانه ها جا به جاى شد و دلها از فزع به گلوگاه رسيد.

كما قالَ اللّهُ تعالى:( اِذْ جآؤُكمْ منْ فوْقكمْ وَ منْ اَسفلَ منكمْ وَاِذْ زاغت الاَبْصارُ. ) (231)

بالجمله؛ لشكر كفّار از ديدن خندق شگفت ماندند؛ چه هرگز خندق ندانسته بودند. پس از آن سوى خندق بيست و چهار روز يا بيست و هفت روز مسلمانان را حصار دادند. اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در تنگناى محاصره گرفتار رنج و تَعَب بودند بعضى از منافقين مسلمانان را بيم داد و ايشان را بياموخت كه حفظ خانه هاى خود را بهانه كرده رو به سوى مدينه كنند.

قالَ اللّهُ تعالى:( وَيستاْذِنُ فريقٌ مِنْهُمُ النَّبِىَ يَقُولُونَ اِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ماهِىَ بِعَوْرَةٍ اِنْ يُريدوُنَ اِلاّ فِرارا. ) (232)

بالجمله؛ در ايّام محاصره حربى واقع نشد جز آنكه تير و سنگ به هم مى انداختند. پس يك روز عمرو بن عَبْدَودّ و نَوْفَلْ بن عبداللّه بن الْمُغَيْرَه و ضِرار بْن الْخَطّاب و هُبَيْرَة بن اَبى وَهب و عكرِمة بن اَبى جَهْل و مِرْداس فِهْرى كه همه از شُجْعان و فُرْسان قريش بودند تا كنار خندق تاختن كردند و مضيقى پيدا كرده از آن تنگناى جستن كردند و ابوسفيان و خالد بن الوليد با جماعتى از مبارزان قريش در كنار خندق صف زدند، عمرو بانگ داد كه شما هم درآئيد. گفتند شما ساخته باشيد اگر حاجت افتد ما نيز به شما پيوسته شويم.

پس عمرو چون ديو ديوانه اسب بر جهاند و لختى گرد ميدان براند و ندائى ضخم در داد و مبارز طلبيد چون عمرو را(فارس يلْيل)مى ناميدند و او را با(هزار سوار)برابر مى نهادند واصحاب، وصف شجاعت او را شنيده بودند لا جَرَم كَاَنَّ عَلى رُؤُسِهِمُ الطَّيرُ سرها به زير افكندند. ابن الخطّاب به جهت عذر اصحاب سخنى چند از شجاعت عمرو تذكره كرد كه خاطر اصحاب شكسته تر شد و منافقان چيره تر شدند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون شنيد كه عمرو مبارز مى طلبد فرمود: هيچ دوستى باشد كه شر اين دشمن بگرداند؟ على مرتضى صلوات اللّه عليه عرض كرد: من به ميدان او شوم و با او مبارزت كنم. حضرت خاموش شد. ديگر باره عمرو ندا در داد كه كيست از شما كه به نزد من آيد و نبرد آزمايد و گفت اَيُّها النّاس شما را گمان آن است كه كشتگان شما به بهشت روند و كشتگان ما به جهنّم، آيا دوست نمى دارد كسى از شما كه سفر بهشت كند يا دشمن خود را به جهنّم فرستد؟ پس اسب خود را به جولان درآورد و گفت:

شعر:

وَلَقَدْ بَحِحْتُ مِنَ النِّدأيِجَم

عِكُمْ هَلْ مِنْ مبارز؟ (233)

يعنى بانگ من درشت و خشن شد از بس طلب مبارز كردم. حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: كيست كه اين سگ را دفع كند؟ كسى جواب نداد، اميرالمؤ منينعليه‌السلام برخاست و گفت: من مى روم او را دفع كنم. حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه: يا على، اين عمرو بن عَبْدَودّ است! علىعليه‌السلام عرض كرد: من على بن ابى طالبم!

و چه نيكو گفته مرحوم ملك الشعرا در اين مقام:

شعر:

پيمبر سرودش كه عمرو است اين		كه دست يلى آخته زآستين
على گفت اى شاه اينك منم		كه يك بيشه شير است در جوشنم

پس پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زره خود را كه(ذات الفضول)نام داشت بر اميرالمؤ منينعليه‌السلام پوشانيد و عمامه سحاب خود را بر سر او بست و دعا در حق او كرد و او را به ميدان فرستاد. اميرالمؤ منينعليه‌السلام به سرعت آهنگ عمرو كرد و در جواب اشعار او فرمود:

شعر:

لاتَعْجَلَنَّ فَقَدْ اَتا		كُ مُجيبُ صَوتِكَ غَيْرَ عاجزٍ
ذُونِيَّةٍ وَبَصيرَةٍ		وَالصِدْقُ مُنْجى كُلَّ فائزٍ
اِنّى لاََرْجُو اَنْ اُقيمَ		عَلَيْكَ نائِحَةَ الْجَنائِزِ
مِنْ ضَرْبَةٍ نَجْلأ يَبْقى		صَوْتُها بَعْدَ الْهَزائِز (234)

اين وقت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:(بَرَزَ الا يمانُ كُلُّهُ اِلَى الشِّركِ كلِهِ) (235) پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام عمرو را دعوت فرمود به يكى از سه امره يا اسلام آورد، يا دست از جنگ پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدارد، يا از اسب پياده شود.عمرو امر سوم را اختيار كرد امّا در نهان از جنگ با اميرالمؤ منينعليه‌السلام ترسناك بود. لاجرَم گفت: يا على به سلامت باز شو هنوز ترا ميدان و نبرد با مردان نرسيده،(هنوزت دهان شير بويد همى)و من اينك هشتاد ساله مَردم، ديگر آنكه من با پدرت دوست بودم و دوست ندارم كه ترا بكشم و نمى دانم پسر عمّت به چه ايمنى ترا به جنگ من فرستاد و حال آنكه من قدرت دارم ترا به نيزه ام برُبايم و در ميان آسمان و زمين مُعلّق بدارم كه نه مرده باشى و نه زنده.

اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: اين سخنان بگذار، همانا من دوست مى دارم كه ترا در راه خدا بكشم. پس عمرو پياده شد و اسب خود راپى كرد و با شمشير كشيده بر سر اميرالمؤ منينعليه‌السلام تاخت و با يكديگر سخت بكوشيدند كه زمين از گرد تاريك شد و لشكريان از دو جانب ايشان را نمى ديدند. آخِر الاَمر عمرو فرصتى كرد و شمشير خود را بر اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرود آورد، اميرالمؤ منينعليه‌السلام سپر در سر كشيد شمشير عمرو سپر را دو نيمه كرد و سر آن جناب را جراحتى رسانيد، حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام چون شير زخم خورده شمشيرى بر پاى او زد و پاى او را قطع كرد، عمرو به زمين افتاد، حضرت بر سينه اش نشست، عمرو گفت: يا على! قَدْ جَلَسْتَ مِنّي مَجْلِساً عَظيما، يعنى اى على! در جاى بزرگى نشستى. آنگاه گفت: چون مرا كشتى جامه از تن من باز مكن، فرمود اين كار بر من خيلى آسان است.

كشته شدن عمرو بن عبدودّ به دست علىعليه‌السلام

و ابن ابى الحديد و غير او گفته اند كه چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام از عمرو ضربت خورد چون شير خشمناك بر عمرو شتافت و با شمشير سر پليدش را از تن بينداخت و بانگ تكبير برآورد مسلمانان از صداى تكبير علىعليه‌السلام دانستند كه عمرو كشته گشت. پس رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه ضربت على در روز خندق بهتر است از عبادت جن و انس تا روز قيامت. (236)

شيخ اُزْرى قصّه قتل عمرو را در قصيده(هائيّه)ايراد فرموده مناسب مى دانم در اينجا ذكر نمايم؛ قالَ رحمه اللّه:

شعر:

ظَهَرَتْ مِنْهُ فِي الْوَرى سَطَواتٌ		ما اَتَى الْقَوْمُ كُلُّهُمْ ما اَت يه ا
يَوْمَ غَصَّتْ بِجَيْشِ عَمْرو بْنِ وَدٍّ		لَهَواتِ الْفَلا وَضاقَ فَضاها
وَتَخَطّى اِلىَ الْمَدينَةِ فَرْدا		لايَهابُ الْعِدى وَلا يَخْشاها
فَدَعاهُمْ وَ هُمْ اُلوُفٌ وَل كِنْ		يَنْظُرُونَ الَّذي يَشِبُّ لَظاها
اَيْنَ اَنتُمْ مِنْ قَسْوَرٍ عامِري		تَتَّقِى الاُسْدَ بَاْسَهُ في شَراها
اَيْنَ مَنْ نَفْسُهُ تَتُوقُ اِلَى الْجَنّاتِ		اَوْ يُورِدُ الْجَحيمَ عِداها
فَابْتَدَى الْمُصْطَفى يُحَدِّثُ		عَمّايُوجَرُ الصّابِرُونَ فى اُخْري ها
قائلاً اِنَّ لِلْجَليلِ جِنانا		لَيْسَ غَيْرَ الْمُهاجِرينَ يَراها
مَنْ لِعَمْرٍو وَقَدْ ضَمِنْتُ عَلَى اللّهِ		لَهُ مِنْ جِنانِهِ اَعْلاها
فَالْتَوَوْا عَنْ جَوابِهِ كَسَوامٍ (237)		لا تَراها مُجيبَةً مَنْ دَعاها
فَاِذاهُمْ بِفارِسٍ قُرَشِي		تَرْجُفُ الاَرْضَ خيفَةً اَنْ يَطاها
قائلاً ما لَها (238) سِواىَ كَفيلٌ		هذِهِ ذِمَّةٌ عَلَىَّ وَفاها
وَمَشى يَطْلُبُ الْبراز كَما		تَمْشي خِماصُ الْحشى اِلى مَرْعاها
فَانْتَضى مُشْرِفِيَّةً فَتلَقّى		سَاقَ عَمْروٍ بِضَرْبَةٍ فَبَراها
وَاِلَى الْحَشْرِ رَنَّةُ السَّيْف مِنْهُ		يَمْلاَءُ الْخافِقَيْنِ رَجْعُ صَداها
يا لَها ضَرْبَةً حَوَتْ مَكْرُماتٍ		لَمْ يَزِنْ ثِقْلَ اَجْرِها ثَقَلاها
هذِهِ مِنْ عُلاهُ اِحْدى الْمَعالى		وَعَلى هذِهِ فَقِسْ ماسِواها

از جابر روايت است كه چون عمرو بر زمين افتاد رفقاى او گريختند و از خندق عبور كردند و نوفل بن عبداللّه در ميان خندق افتاد، مسلمانان سنگ بر او مى افكندند او گفت مرا به اين مذلّت مكشيد كسى بيايد و با من مقاتله كند. اميرالمؤ منينعليه‌السلام پيش شده و به يك ضربت كارش بساخت و هُبَيْره را ضربتى بر قرپوس زينش زد زره اش را افكند و بگريخت. پس جابر گفت: چه بسيار شبيه است قصّه كشتن عمرو به قصّه كشتن داود جالوت را!

بالجمله؛ آنگاه كه جنگ به پاى رفت قريش كس فرستادند كه جسد عمرو و نوفل را از مسلمانان بخرند و ببرند، رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: هُوَ لَكُمْ لا نَاْكُلُ ثَمَنَ الْمَوْت ى؛ جسدها مال خودتان باشد ما بهاى مردگان نمى خواهيم.

چون اجازت برفت خواهر عمرو بر بالين او بنشست ديد كه زره عمرو كه مانند آن در عرب يافت نمى شد با ساير اسلحه و جامه از تن عمرو بيرون نكرده اند، گفت: ماقَتَلَهُ اِلاّ كُفْوٌ كَريمٌ؛ يعنى برادر مرا نكشته است مگر مردى كريم. پس پرسيد: كيست كشنده برادر من؟ گفتند: على بن ابى طالبعليه‌السلام ! آنگاه اين دو بيت انشأ كرد: (239)

شعر:

لَوْ كانَ قاتِلُ عَمرْوٍوغَيْرَ قاتِلهِ		لَكُنْتُ اَبْكي عَلَيْهِ اَّخِرَ الاَْبَدِ
ل كِنّ قاتِلَهُ مَنْ لايُعابُ بِهِ		مَنْ كانَ يُدْعى اَبُوهُ بَيْضَة الْبَلَدِ (240)

يعنى اگر كُشنده عَمْرو، غير كشنده او(يعنى علىعليه‌السلام ) مى بود، هر آينه گريه مى كردم بر او تا آخرالزمان. ليكن كشنده عمرو كسى است كه عيب كرده نمى شود عمرو به كشته شدن از دست او آن كسى كه خوانده مى شد پدرش مهتر مردم.

بالجمله؛ در اين محاصره قريش اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، كار بر اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه سخت بود.

ابوسعيد خُدرى خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عرض كرد: قَدْ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحن اجرَ؛ جانهاى ما به لب آمد آيا كلمه اى تلقين مى فرماييد كه بدان ايمنى جوئيم؟ حضرت فرمود: بگوييد اَلل هُمَّ استُرْ عَوْراتِنا وَ ا مِنْ رَوْعاتِنا. منافقين نيز زبان شناعت دراز داشتند، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مسجد فتح درآمد و دست به دعا برداشت و گفت: ياصَريخَ الْمَكْرُوبينَ (الدّعأ) و از حق تعالى خواست كفايت دشمنان را، حق تعالى باد صبا را بر ايشان فرستاد كه زلزله در لشكرگاه كفّار درانداخت و خيمه ها و ديگ آنهارا سرنگون همى ساخت و به روايتى فرشتگان آتشها را مى نشاندند و ميخهاى خيام برمى كندند و طنابها را مى بريدند چندان كه كفار از هول و هيبت جز فرار و هزيمت چاره اى نديدند و سبب انهزام مشركين عمده اش قتل عمرو و نوفل شد.

( وَكفى اللّهُ الْمؤ منينَ الْقتالَ )( بعلى بن ابى طالب ) ( وَكانَ اللّهُ قويا عَزيزا ) (241)

بعضى از عُلما گفته اند كه اگر نه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رَحمَةً لِلْعالمين بودى اين باد كه بر اَحْزابْ وزيد از باد عقيم عاديان در شدت و سورت افزون آمدى.

از حُذيقه نقل است كه ابوسفيان گفت كه ديرى است در اين بلد مانديم و چهارپايان خويش را سقط كرديم و كارى نساختيم جهودان نيز با ما مخالفت كردند اكنون ببينيد اين باد با ما چه مى كند، بهتر آن است كه به سوى مكّه كوچ دهيم و از اين زحمت برهيم. اين بگفت و راه برگرفت، قريش نيز جنبش كردند و به حمل اثقال مشغول گشتند و به ابوسفيان ملحق شدند.

خيانت بنى قريظه و حكم سعد بن معاذ

و نيز در سنه پنج، غزوه بنى قُرَيْظَه واقع شد و آن (به ضمّ قاف بر وزن جُهَيْنه است )؛ چون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از جنگ خندق فارغ گشت به خانه فاطمهعليها‌السلام شد و تن بشست و مجمره طلبيد تا بخور طيب كند، جبرئيل آمد و عرض كرد كه سلاح جنگ باز كردى و هنوز فرشتگان در سلاح جنگند اكنون ساخته جنگ باش و بر يهودان بنى قريظه تاختن فرماى سوگند به خداى من اينك بروم تا حصار ايشان را مانند بيضه مرغى كه بر سنگ شكنند در هم شكنم. پس بلال از جانب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مردم را ندا داد كه حركت كنند و نماز عصر در بنى قريظه گذاشته شود. پس پانزده روز و به قولى بيست و پنج روز گرد حصار ايشان بودند و هر روز با سنگ و تير حرب قائم بود تا آنكه حق تعالى هَوْلى در دل يهودان افكند و از محاصره اصحاب ايشان را به تنگ آمده بودند از قِلاع خويش به زير آمدند و به حكومت سَعد بن مُعاذ در حقّ ايشان راضى شدند. سعد گفت: حكم من آن است كه مردان بنى قريظه را بكشيد و زنان و كودكانشان را برده گيريد و اموال ايشان را قسمت كنيد. پس مردان ايشان كشته گشتند و زنانشان اسير شدند و مالهايشان بهره مسلمانان شد. (242)

قال اللّه تعالى:( وَ اَنزَلَ الذَّينَ ظاهرُوهمْ منْ اَهْلِ الْكِتابِ مِنْ صَياصيهِمْ وَقَذَفَ فى قُلوبِهِمُ الرُّعْبَ فريقا يَقْتُلُونَ وَ تأْسِرونَ فرَيقا وَاَوْرَثَكُمْ اَرْضَهُمْ وَدِيارَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ وَاَرْضا لَمْ تَطَؤ ها وَكانَ اللّهُ على كُلِّ شَى ء قَديرا ) . (243)

و روايت است كه در غزوه خندق تيرى به رگ اكحل سعْد بن مُعاذ رسيد خون نمى ايستاد از حق تعالى خواست كه خون بايستد تا انجام امر بنى قريظه را بر مراد ديده آن وقت زخم باز شود. اين است كه كار بر مُراد او شد به همان جراحت از جهان فانى درگذشت. رَحْمةُ اللّه عَلَيْهِ.

و نيز در سنه پنج، ماه بگرفت جهودان مدينه طاس همى زدند و رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نماز خسوف گذاشت. و هم در اين سال غزوه دومة الجندل پيش آمد.

در آن اراضى گروهى از اشرار همدست شده بر مجتازان و كاروانيان تاختن مى بردند رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در 25 شهر ربيع الاوّل با هزار مرد رزم آزماى بيرون شده تا بدان نواحى تاختن برد. دزدان رهزن چون اين بدانستند بجستند، مسلمانان مال و مواشى ايشان را مأخوذ داشته براندند و طريق مدينه پيش داشتند و بيستم ربيع الثانى وارد مدينه شدند و(دُومه) (244) موضعى است در پنج منزلى شام نزديك(جَبَل طىّ)و مسافتش تا مدينه مشرفه پانزده يا شانزده روز است چون از سنگ بنا شده دومة الجندل گويند؛ چون كه(جندل)به معنى سنگ است.

وقايع سال ششم هجرى

در اين سال به قولى حج كعبه فريضه شد و آيه كريمه( وَاَتمُّوا الْحجَّ وَالْعمرَةَللّهِ ) (245) نزول يافت و بعضى گفته اند كه وجوب حج در سال نهم نازل شد.

و هم در اين سال، غزوه ذات الرِّقاعْ پيش آمد و چنان بود كه خبر به مدينه آوردند كه جماعت غَطفان و بَنى مُحارِب و اَنْمار و ثَعْلَبه به قصد مدينه تجهيز لشكر كنند حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ابوذر را به خليفتى گذاشت و در نيمه جُمادى الاُولى با چهارصد يا هفتصد كس به جانب نجد بيرون تاخت تا به موضع(نخله)رفت و از آنجا در ذات الرقاع فرود آمد؛ چون ايشان از عزم پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آگهى يافتند هَوْلى بزرگ در دلشان جاى كرده فرار كرده در سر كوهها پناه جستند و از غايت دَهْشت بسيارى از زنان خود را نتوانستند كوچ داد پس مسلمانان رسيدند و زنان ايشان را برده گرفتند در اين وقت هنگام نماز رسيد مسلمين بيم داشتند كه به نماز مشغول شوند دشمنان ناگاه بر ايشان بتازند؛ چه آنكه دشمنان از دور و نزديك نگران بودند در اين وقت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نماز خوف گذاشت و موافق بعضى روايات اين آيه مباركه در اين مقام نازل گشت:

( وَاِذا كُنْتَ فيهِمْ فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلوةَ فَلْتَقُمْ طائفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ... ) (246)

و در وجه تسميه اين غزوه به(ذات الرقاع)اختلاف است؛ بعضى گفته اند كه پاها از اثر پياده رفتن مجروح شده بود رقعه ها و پاره ها بر پاها پيچيدند و به قولى رايتها از رقعه ها كرده بودند. و بعضى گفته اند كه كوهى كه در آن اراضى بود رنگهاى مختلف داشت چون جامه مُرَقَّع و بعضى آن را اسم درختى گرفته اند كه پيغمبر در نزد آن فرود آمده و نقل شده كه در اين غزوه مسلمانان زنى را اسير كردند كه شوهرش غائب بود چون شوهرش حاضر شد از دنبال لشكر حضرت رفت چون حضرت در منزل فرود آمد، فرمود كه كى امشب پاسبانى ما مى كند؟ پس يك تن از مهاجران و يك تن از انصار گفتند ما حراست مى كنيم؛ و در دهان درّه ايستادند و مهاجرى خوابيد و انصارى را گفت كه تو اوّل شب حراست بكن و من در آخر شب. پس انصارى به نماز ايستاد و شوهر آن زن آمد. ديد شخصى ايستاده است تيرى بر او انداخت آن تير بر بدن انصارى نشست. انصارى تير را كشيد و نماز را قطع نكرد پس تير ديگر انداخت آن را نيز كشيد از بدن خود و نماز را قطع نكرد پس تير سوم افكند آن را نيز كشيد پس به ركوع و سجود رفت و سلام گفت و رفيق خود را بيدار كرد و او را اعلام كرد كه دشمن آمده است. شوهر آن زن ديد كه ايشان مطلع شدند گريخت و چون مهاجرى حال انصارى را ديد گفت: سبحان اللّه! چرا در تير اوّل مرا بيدار نكردى؟ گفت: سوره مى خواندم و نخواستم آن سوره را قطع كنم و چون تيرها پياپى شد به ركوع رفتم و نماز را تمام كردم وترا بيدار كردم و به خدا سوگند كه اگر نه خوف آن داشتم كه مخالفت آن حضرت كرده باشم و در پاسبانى تقصير نموده باشم هر آينه جانم قطع مى شد پيش از آنكه آن سوره را قطع كنم! (247)

فقير گويد: آن مرد مهاجرى، عمار ياسر بود و انصارى، عبّاد بن بشر و سوره اى كه مى خواند سوره كهف بود.

و نيز در سنه شش، غزوه بَنى لِحْيان اتفاق افتاد و(لَحيان)به كسر لام و فتح آن نيز لغتى است، ابن هذَيل بنِ مدْرِكه است و ايشان دو طايفه اند(عضل)و(قارَّة)از بهر آنكه از آن روز كه قبيله هذيل، عاصم بن ثابت و خبيبُ بنُ عدِىّ و ديگران را به قتل آوردند و با پيغمبر غدر كردند، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در دل داشت كه ايشان را كيفر كند. پس با دويست تن به قصد ايشان از مدينه بيرون شد؛ چون بنى لحيان از قصد آن حضرت آگهى يافتند به قلَل جبال شتافته متحصّن شدند. پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم يك دو روز در اراضى ايشان بود و تا عُسْفان تشريف برده مراجعت فرمود. مدّت اين سفر چهارده شبانه روز بود.

و هم در سنه شش، غزوه ذى قرَد اتفاق افتاد و آن را غزوه غابة نيز گويند و(قرَد) (248) آبى است نزديك مدينه. و سببش آن بود كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيست شتر شيرده داشت كه در غابه مى چريد و ابوذر غفارى نگهبان آنها بود پس عيينةِ ابنِ حصن (حصين ) فزارى با چهل سوار آنها را غارت كردند و پسرى از ابوذر شهيد كردند و مردى از غفار نيز بكشتند و زوجه او را نيز اسير كردند لكن آن زن ايشان را غافل كرده سوار بر شترى از شتران پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شده شبانه فرار كرده به مدينه آمد چون به خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد عرض كرد كه من نذر كرده ام هرگاه نجات يافتم اين شتر را نَحْر كنم. حضرت فرمود: اين بد پاداشى است كه به اين شتر مى كنى بعد از آنكه بر او سوار شدى و ترا به خانه آورد بخواهى او را كشتن و فرمود: لانَذْرَ في مَعْصِيَةٍ وَلا لاَِحَدٍ فيما لايُمْلَكُ.

بالجمله؛ چون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را آگهى دادند ندا بلند شد ي ا خَيْلَ اللّهِ اِرْكبوا؛ پس سوار شده با پانصد و به قولى با هفتصد نفر حركت فرمود و لِوائى به مقداد داده و او را جلوتر فرستاد مقداد به دنبال دشمن شده به آخر ايشان رسيده پس اَبوقَتاده مِسْعَدَه را بكشت و سَلَمَة بْن اَكْوَعْ پياده دنبال دشمن را گرفته و ايشان را مى زد و مى گفت:

خُذْها وَ اَنَا ابْنُ الاَكْوَعِ

وَالْيَومُ يَوْمُ الرُّضَعِ؛

يعنى بگير اين تير را و بدان كه منم پسر اكوع و امروز روز هلاك ناكسان و لئيمان است (منْ قوْلِهمْ لَئيمٌ راضعٌ اى رَضعَ اللُؤْمَ فى بطنِ اُمَّهِ) كفّار فرار كرده به شِعْبى درآمدند كه در آنجا چشمه ذى قَرَد بود خواستند آبى بنوشند از ترس لشكر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نياشاميده فرار كردند.

و هم در سنه شش، رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آهنگ مكّه فرمود براى عمره در ماه ذى القعدة و هفتاد شتر از بهر قربانى براند، از مسجد شَجَره اِحرام بر بست و هزار و پانصد و بيست يا چهارصد نفر همراه آن حضرت بود و از زنان، امّ سَلَمة ملازم خدمت آن حضرت بود. چون اين خبر به مشركين مكّه رسيد با هم قرار دادند كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از زيارت خانه باز دارند و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حدَيبيّه كه يك منزلى مكّه است بر سر چاهى كه اندك آب داشت لشكرگاه كرد و به اندك زمانى آب چاه تمام گشت، مردم به آن حضرت شكايت بردند. آن جناب تيرى بيرون كرده فرمود تا به چاه فرو كردند، آن وقت چندان آب بجوشيد كه تمامى لشكر سيراب شدند! (249)

صلح حديبيّه

بالجمله؛ در حدَيبيَّه (250) بدَيل بنِ وَرْقأ خزاعى از جانب قريش به حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و عرض كرد كه قريش متفق اند كه شما را از زيارت كعبه منع كنند. حضرت فرمود: ما براى جنگ بيرون نشده ايم بلكه قصد عُمْرَه داريم و شتران خويش را نَحْر كنيم و گوشت آنها را براى شما بگذاريم و قريش كه با ما آهنگ جنگ دارند زيان خواهند كرد. از پَسِ بُدَيْل، عُرْوَة بن مسعود ثقفى آمد، حضرت آنچه با بُدَيْل فرموده بود با وى فرمود. عروه در نهانى اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نگران بود يعنى مى نگريست حشمت پيغمبر را در چشم ايشان مشاهده مى فرمود چون به ميان قريش باز شد گفت: اى مردمان! به خدا سوگند كه من به درگاه كَسْرى و قيصر و نجاشى شده ام، هيچ پادشاهى در نزد رعيّت و سپاهش بدين عظمت نبوده است، آب دهان نيفكند جز آنكه مردمان بر روى و جلد خود مسح كنند و چون وضو سازد بر سر ربودن آب وضويش مردم نزديك است به هلاكت رسند اگر موئى از محاسنش بيفتد از بهر بركت برگيرند و با خود دارند و چون كارى فرمايد هر يك از ديگرى سبقت جويد و چون سخن گويد آوازها نزد او پست كنند و هيچ كس در وى تند نگاه نكند (251) اينك بر شما امرى فرموده كه رشد و صلاح شما در آن است بپذيريد؛ سوگند به خدا لشكرى ديدم كه جان فدا كنند تا بر شما غالب شوند.

بالجمله؛ حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عثمان را به مكّه فرستاد كه قريش را از قصد آن حضرت آگهى دهد و مسلمانان را بگويند كه فَرَج نزديك است. عثمان به جانب مكّه شد و ده نفر از مهاجرين از پس عثمان به مكّه شدند ناگاه خبر آوردند كه عثمان با آن ده نفر در مكه كشته گشتند و شيطان اين سخن را در لشكر پيغمبر پهن كرد، پيغمبر فرمود از اينجا باز نشوم تا سزاى قريش ندهم و در پاى درخت سمره كه در آن موضع بود بنشست و با اصحاب بيعت فرمود بر اينكه از جاى نروند و اگر حرب بر پاى شود دست باز ندارند و اين بيعت را بيعت الرّضوان گفته اند؛ زيرا كه خداى تعالى در سوره فتح فرموده:

( لَقَدْ رَضِىَ اللّهُ عَنِ المؤ مِنينَ اِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ... ) (252)

از اين بيعت در دل قريش هولى عظيم افتاد سُهيل بن عمرو و حفص بن احنف را فرستادند تا در ميان قريش و آن حضرت كار به مصالحه كنند. پس ما بين آن حضرت و سُهيل كار به صلح رفت و نامه صلح نوشتند كه ملخصش اين است كه:

(ده سال ميان مسلمانان و قريش محاربه نباشد و اموال و اَنْفُس يكديگر را زيان نكنند و به بلاد يكديگر بى زحمت و دهشت سفر كنند و هر كه از كافران مسلمانى گيرد قريش زحمت او نكند و هر كس به عهد قريش درآيد مسلمانان به كين او نشوند و سال آينده رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حج و عمره را قضا فرمايد اما مسلمين سه روز افزون در مكّه نمانند و اسلحه خويش در غلاف بدارند و اگر كسى بى اذن و اجازه ولىّ خود به حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيوسته شود هر چند مسلمان باشد او را نپذيرند و باز فرستند و هر كس از مسلمين بى اجازت ولىّ خود به نزد قريش شود او را نفرستند و در پناه خود نگاه بدارند.)

ناراحتى برخى از صحابه از قرار داد حديبيّه

گروهى از صحابه از اين صلح دلتنگ بودند و برخى را خاطر مشوّش، كه چرا خواب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه به زيارت كعبه رفته و عمره گذاشته و كليد خانه به دست داشته راست نيامد و فتح مكه نشد. و ابن الخطاب اين سخن از دل به زبان آورد و گفت:(م ا شَكَكْتُ في نُبُوَّة مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ و آلِهِ قَطُّ اِلاّ يَوْمَ الْحدَيبيَّه). (253) يعنى هرگز شك نكرده بودم در پيغمبرى و نبوت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنان شكى كه در روز حديبيّه كردم!؟

و با پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفت: ما چگونه بدين خوارى گردن نهيم و بدين مصالحه رضا دهيم؟ حضرت فرمود: من پيغمبر خدايم و كار جز به حكم خدا نكنم. گفت: تو ما را گفتى به زيارت كعبه رويم و عمره گزاريم چه شد؟ پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: هيچ، گفتم امسال اين كار به انجام شود؟ گفت نه، فرمود: پس چرا ستيزه كنى؟ در غم مباش كه زيارت كعبه خواهى كرد و طواف خواهى گذاشت. (254)

كَما قَالَ اللّهُ تَعالى:( لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحقِّ... ) (255)

وقايع سال هفتم هجرى

ذكر فتح خيبر

همانا معلوم باشد كه هنگام مراجعت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از حُديبيه سوره فتح بر آن حضرت نازل شد و اين به فتح خيبر بشارتى مى كرد كَما قالَ اللّهُ تعالى:( وَاَثابَهُمْ فَتْحا قَريبا ) (256) و اين خيبر راهفت حصن محكم بود و به اين اسامى معروف بودند:

1 ناعِم 2 قَموص (كصبور كوهى است به خيبر و بر آن كوه است حصار ابوالعتق يهودى ) 3 كتيبه (به تقديم تأ مثنّاة كسفينة ) 4 شِق (به كسر شين و فتح نيز) 5 نَطاة (به فتح نون ) 6 وطيح (به فتح واو و كسر طأ مهملة و آخر آن حأ مهمله بر وزن امير) 7 سُلالِم (به ضمّ سين مهمله و كسر لام ).

بعد از مراجعت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از حُديبيّه قريب بيست روز در مدينه بودند. آنگاه فرمود اِعداد جنگ كنند پس با هزار و چهارصد تن راه خيبر پيش گرفت. جهودان چون از قصد پيغمبر آگاهى يافتند در حصارها متحصّن شدند.

روزى مردم خيبر از بهر كار زرع و حرث بيل ها و زنبيل ها گرفته از قلعه هاى خويش بيرون شدند ناگاه چشم ايشان بر لشكر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلم افتاد كه در اطراف قِلاع پره زده اند فرياد برداشتند كه سوگند به خداى اينك محمّد و لشكر او است اين بگفتند و به حصارها گريختند. پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون اين بديد فرمود:

(اللّهُ اَكْبَرُ خَرَبَتْ خَيْبَرُ اِنّا م ا نَزَلْنا بِساحَةِ قَوْمٍ اِلاّ فَسآءَ صَباحُ الْمُنْذَرينَ).

همانا بيل و زنبيل را كه آلات هدم است چون رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در دست خيبريان معاينه فرمود به فال نيك گرفت كه خيبر منهدم خواهد شد. از آن طرف جهودان دل بر مقاتلت نهاده زن و فرزند را در قلعه كتيبه جاى دادند و علف و آذوقه در حصن ناعم و حصار صعب برهم نهادند و مردان جنگ در قلعه نطاة انجمن گشتند. حباب بن منذر عرض كرد اين جهودان اين درختان نخل را از فرزندان و اهل و عشيرت خود بيشتر دوست مى دارند اگر فرمان به قطع نخلستان رود اندوه ايشان فراوان گردد، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود باكى نباشد. پس اصحاب چهارصد نخله قطع كردند.

بالجمله؛ مسلمانان با جهودان جنگ كردند و بعضى از قلعه ها را فتح نمودند، آنگاه قلعه قموص را محاصره كردند و آن قلعه سخت و محكم بود و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دردى شديد در شقيقه مبارك پيدا شده بود كه نمى توانست در ميدان حاضر شود. لاجرم هر روز يك تن از اصحاب عَلَم بگرفت و به مبارزت شتافت و شبانگاه فتح نكرده باز شد. يك روز ابوبكر رايت برداشت و هزيمت شده باز آمد و روز ديگر عمر عَلَم بگرفت و هزيمت نموده برگشت چنانكه ابن ابى الحديد كه از اهل سنّت و جماعت است در قصيده فتح خيبر گويد:

شعر:

وَاِنْ اَنْسَ لا اَنْسَ الّذَينِ تَقَدّما		وَفَرَّهُما الْفَرُّقَدْ عَلِما حُوبٌ
وَلِلرّايَةِ العُظمى وَقَدْ ذَهَبا بِها		مَلابِسُ ذُلٍّ فَوْقَها وَجَلابيبُ
يَشُلُّهما مِنْ آلِ مُوسى شَمَرْدَلٌ		طَويلُ نِجادِ السَّيْفِ اَجْيَدُ يَعْبُوبُ
عَذَرْتُكُما اِنَّ الْحِمامَ لَمُبْغَضٌ		وَاِنَّ بَقآءَ النَّفسِ للنَّفسِ مَحْبُوبُ (257)

شبانگاه كه عمر آمد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: البتّه اين عَلَم را فردا به مردى دهم كه ستيزنده ناگريزنده است، دوست مى دارد خدا و رسول را و دوست مى دارد او را خدا و رسولش و خداى تعالى خيبر را به دست او فتح كند. روز ديگر اصحاب جمع گشته و همه آرزومند اين دولت بزرگ بودند، فرمود: على كجا است؟ عرض كردند: او را درد چشمى است كه نيروى جنبش ندارد. فرمود: او را حاضر كنيد! سَلَمَة بْن الاَْكْوَعْ برفت و دست آن حضرت را گرفته به نزديك پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد حضرت سر او را بر روى زانوى خود نهاده و آب دهان مبارك بر چشمهايش افكند همان وقت رَمَدش خوب گشت. حَسّان بن ثابت در اين باب اين اشعار بگفت:

شعر:

وَ كانَ عَلِىٌ اَرْمَدَ الْعَيْنِ يَبْتَغي		دَوآءً فَلَمّا لَمْ يُحِسَّ مُداوِيا
شَفاهُ رَسُولُ اللّهِ مِنْهُ بِتَفْلَةٍ		فَبُورِكَ مَرْقِيا وَبُورِكَ راقيا
وَقالَ سَاُعْطِى الرّايَةَ الْيَوْمَ صارِما		كَمِيّا مُحِبّا لِلرَّسُولِ مُوالِيا
يُحِبُّ اِل هى وَالاِل هُ يُحِبُّهُ		بِهِ يَفْتَحُ اللّهُ الْحُصُونَ الاَوابِيا
فَاَصْفى بِها دُونَ الْبَرِيَّةِ كُلِّها		عَليًّا وَسَمّاهُ الْوَزيرَ الْمُؤ اخِيا (258)

ترجمه: على گرفتار چشم درد بود و دنبال دارويى مى گشت تا بهبود يابد ولى به چيزى دست نيافت؛ تا اينكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به وسيله آب دهان خود شفا عنايت فرمود، پس مبارك باد آن كه شفا يافت و مبارك باد آن كسى كه شفا داد؛ و پيامبر فرمود كه امروز پرچم را به مرد شجاع و دليرى خواهم داد كه خدا را دوست مى دارد و خدا من پيامبر را دوست دارد و آن مرد دلاور را هم دوست دارد و به وسيله دست تواناى او، خداوند قلعه هاى محكم و نفوذناپذير را مى گشايد و نفوذپذير مى سازد و براى اين كار از ميان همه مسلمانان فقط علىعليه‌السلام را برگزيد و او را وزير و برادر خويش ناميد.

پس علم را به اميرالمؤ منينعليه‌السلام داد، اميرالمؤ منين عَلَم بگرفت و هَرْوَله كنان تا پاى حصار قموص برفت، مرْحب به عادت هر روز از حصار بيرون آمده مانند پيل دمنده به ميدان آمد و رَجَز خواند:

شعر:

قَدْ عَلِمَتْ خَيْبَرُ اَنّي مَرْحَبٌ

شاكِى السّلاحِ بَطَلٌ مجَرَّبٌ

به طور قطع مردم خيبر مى دانند كه من همانا مرحب هستم مجهز به سلاح بُرّان و پهلوانى مُجرّب

اميرالمؤ منينعليه‌السلام چون شير غضبان بر وى درآمد و فرمود:

شعر:

اَنَا الَّذى سَمَّتْنى اُمّى حَيْدَرَة

ضِرْغامُ آجامٍ وَلَيْثٌ قَسْوَرَةٌ... (259)

من آن كس هستم كه مادرم مرا حيدر ناميده و مانند شيران بيشه اى هستم كه بسيار خشمگين است

چون مرحب اين رجز از اميرالمؤ منينعليه‌السلام شنيد كلام دايه كاهنه اش به ياد آمد كه گفته بود كه بر همه كس غلبه توانى كرد الاّ آن كس كه نام او حيدره باشد كه اگر با او جنگ كنى كشته شوى؛ پس فرار كرد. شيطان به صورت حبرى ممثَّل شده و گفت: حيدره بسيار است از بهر چه مى گريزى؟ پس مرحب باز شتافت و خواست كه پيش دستى كند و زخمى بر آن حضرت زند كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را مجال نگذاشت و ذوالفقار بر سرش فرود آورده و او را به خاك هلاك انداخت؛ و از پس او رَبيع بن اَبى الْحقيق كه از صناديد قوم بود و عنتر خيبرى كه از اَبطال رجال و به شجاعت و جلادت معروف بود ومرَّة و ياسر و امثال ايشان را كه از شجعان يهود بودند، به قتل رسانيد.

يهودان هزيمت شده به قلعه قَموص گريختند و به چستى و چالاكى دروازه قَموص را ببستند. اميرالمؤ منينعليه‌السلام با شمشير كشيده به پاى دروازه آمد بى توانى آن دَرِ آهنين را بگرفت و حركت داد چنانكه آن قلعه را لرزشى سخت افتاد كه صَفيّه دختر حُيَىّ بن اخطب از فراز تخت خود به زير افتاد و در چهره او جراحتى رفت پس حضرت آن در را از جاى بكند و بر فراز سر بُرده سپر خود نمود و لختى رزم بداد، يهودان در بيغوله ها گريختند. آنگاه حضرت آن دَر را بر سر خندق، قَنْطَره (260) كرده و خود در ميان خندق ايستاده و لشكر را از آن عبور داد، آنگاه آن دَر را چهل ذراع به قفاى سر پرانيد، چهل كس خواستند او را جنبش دهند امكان نيافت.

اشعار شيخ اُزْرى در شجاعت علىعليه‌السلام

و شُعرا بخصوص شعراى عَرَب، اشعار بسيار در اين مقام گفته اند و شايسته است كه ما به چند بيت از اشعار شيخ اُزرى رحمه اللّه تمثل جوئيم؛

قالَ وَللّهِ دَرُّهُ:

شعر:

وَلَهُ يَوْمُ خَيْبَر فَتَكاتٌ		كَبُرَتْ مَنْظَرا عَلى مَنْ رَاها
يَوْمَ قالَ النَّبِىُّ اِنّى لاُعْطي		رايَتي لَيْثَها وَحامِي حِماها
فاستطالت اَعن آقُ كُلِّ فَرِيقٍ		لِيَرَوْا اَىَّ م آجِدٍ يُعْط اه ا
فَدَعا اَيْنَ وارِثُ الْحِلْمِ والْبَ		اْسِ مُجيرُ الايّامِ مِنْ بَاْساها
اَيْنَ ذُوالنَّجْدَةِ الْعُلى لَوْدَعَتْهُ		فِى الثُّرَيّا مَروُعَةٌ لَبّاها
فَاتاهُ الْوَصِىُّ اَرْمَدَ عَيْنٍ		فَسَقاها مِنْ ريقِهِ فَشَفاها
وَمَضى يَطْلُب الصّفُوفَ فَوَلَّتْ		عَنْهُ عِلْما بِأَنّهُ اَمْض اه ا
وَ بَرى مَرْحَبا بِكَفِر اِقْتِد ارٍ		اَقْوِيآءَ الاَقْدارِ مِنْ ضُعَفاها
وَدَحى بابَها بِقُوَّةِ بَأسٍ		لَوْ حَمَتْهُ الاَفْلاك مِنْهُ دَحاها
عائذٌ لِلْمُؤ مِّلينَ مُجيبٌ		سامِعٌ ماتُسِرُّ مِنْ نَجْوي ها

روايت شده كه در روز فتح خيبر جعفر بن ابى طالبعليه‌السلام از حبشه مراجعت فرمود و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از قدوم او مسرور شد و(نماز جعفر)را بدو آموخت (261) و جعفر از حبشه هدايا براى آن حضرت آورده بود از غاليه ها و جامه ها و در ميانه قطيفه زر تار بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اميرالمؤ منينعليه‌السلام عطا فرمود، حضرت اميرعليه‌السلام سلك آن را از هم باز كرد هزار مثقال به ميزان مى رفت، آن جمله را به مساكين مدينه بخش كرد و هيچ براى خود نگذاشت.

برگزارى عُمْرَةُ القضأ در سال هفتم هجرى

و هم در سال هفتم، عمرَةُ الْقضأ واقع شد. و آن چنان بود كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از خيبر مراجعت فرمود زيارت مكّه را تصميم عزم داد و در ماه ذى قعده فرمان كرد تا اصحاب ساخته سفر مكّه شوند و عُمره حُديبيه را قضا كنند. پس آن جماعت كه در حُديبيه حاضر بودند با جمعى ديگر عازم مكّه شدند و هفتاد شتر از بهر هَدْىْ برداشتند و سلاح برداشتند كه اگر قريش عهد بشكنند بى سلاح نباشند، لكن آن را آشكار نداشتند. پس حضرت بر ناقه قصوى سوار شد و اصحاب پياده و سواره ملازم ركاب شدند و شمشيرها در غلاف حمايل ساخته تلبيه كنان از(ثَنِيّه حَجُون)به مكّه درآمدند و عبداللّه رَواحه مهار شتر بكشيد و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همچنان به مسجدالحرام درآمد و سواره طواف فرمود و با محجَنى كه در دست داشت اِسْتِلام حجرالاَسوَد فرمود و امر فرمود اصحاب اضطباع (262) كرده و در طواف جلادتى كنند تا كافران ايشان را ضعيف ندانند و اين دويدن و شتاب از آن روز براى زائرين مكّه بماند. پس سه روز در مكّه ماندند آنگاه مراجعت نمودند.

ازدواج پيامبر با اُمّ حبيبه

و در سنه هفت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با امّ حَبيبه بنت ابى سفيان زفاف كرد و او در اوّل، زوجه عبداللّه بن جَحش بود به اتّفاق شوهر مسلمانى گرفت و با هم به حبشه هجرت نمودند و در حبشه شوهرش مرتدّ شد و بر دين ترسايان بمرد، لكن امّ حبيبه در اسلام خود ثابت ماند تا آنكه از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مكتوبى رسيد به نجاشى به خواستگارى آن حضرت امّ حبيبه را، پس نجاشى مجلسى بساخت و جعفر بن ابى طالب و مسلمين را جمع كرد و خود به وكالت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امّ حبيبه را با خالد بن سعيد بن العاص كه از جانب ام حبيبه وكالت داشت عقد بستند و نجاشى خطبه قرائت كرد به اين عبارت:

(اَلْحمدُللّهِ الملِكِ الْقدّوُسِ السَّلا مِ الْمؤ من الْمهيمنِ الْعزيزِ الْجبارِ اَشهدُ اَنْ لا اِل ه اِلا اللّهُ وَ اَنَّ محمَّدَا عبدُهُ وَرَسُولُهُ وَاَنَّهُ الَّذى بَشَّرَ بِهِ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ اَمّا بَعْدُ فَاِنَّ رَسولَ اللّهِ كتبَ اِلَىَّ اَنْ اُزَوِّجهُ اُمَّ حَبيبَةَ بِنْتَ اَبى سُفْيانٍ فَاَجَبْتُ اِلى مادَعاها اِلَيْهِ رَسُولُ اللّهِ وَاَصْدَقتُها اَرْبَعَ مِاَةَ دينارٍ).

آنگاه بفرمود چهارصد دينار مهر او را حاضر كردند.

آنگاه خالدبن سعيد گفت:

(اَلْحمدُ للّهِ اَحمدُهُ وَاَستعينهُ وَاَستغفرُهُ وَاَشهدُ اَنْ لا اِل هَ ا لا اللّهُ وَاَنَّ محَمَّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَدينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كرِهَ الْمشرِكونَ اَمّا بَعْدُ فَقَدْ اَجَبْتُ اِلى مادَعا اِلَيْهِ رَسُولُ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وَ زَوَّجْتُهُ اُمَّ حَبيبَة بِنْتَ اَبى سُفْيان فَباركَ اللّهُ لِرَسُولِهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ).

آنگاه خالد پولها را برداشت و نجاشى فرمود طعام آوردند و مجلسيان طعام خوردند و برفتند.

وقايع سال هشتم هجرى

در سنه هشت، جنگ مُوتَهْ واقع شد و آن قريه اى است از قراى بَلْقأ كه در اراضى شام افتاده است. و سبب اين حرب آن شد كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حارث بن عُمَيْر اَزْدِىّ را با نامه اى به سوى حاكم بصرى كه قصبه اى است از اَعمال شام فرستاد، چون به ارض موتَه رسيد، شرَحبيل بْن عَمْرو غَسّانىّ كه از بزرگان درگاه قيصر بود با او دچار شده او را به قتل رسانيد، چون اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد فرمان داد تا لشكر تهيه جنگ ديده به ارض جُرْف بيرون شوند و خود حضرت نيز به ارض جُرْف تشريف بردند لشكر را عرض دادند سه هزار مرد جنگى به شمار آمد؛ پس حضرت رايت سفيد ببست و به جعفر بن ابى طالب داد و او را امارت لشكر داد و فرمود اگر جعفر نماند، زيد بن حارثه امير لشكر باشد و اگر او را حادثه پيش آيد، عبداللّه بن رَواحة علَم بردارد و چون عبداللّه كشته شود، مسلمانان به اختيار خود كسى را برگزينند تا اِمارت او را باشد.

شخصى از جهودان كه حاضر بود عرض كرد: يا اباالقاسم! اگر تو پيغمبرى و سخن تو صدق است از اين چند كس كه نام بردى هيچ يك زنده برنگردد؛ زيرا كه انبيأ بنى اسرائيل اگر صد كس را بدين گون شمردند همه كشته شدند؛ پس حضرت فرمان كرد تا جائى كه حارث كشته شده تاختن كنند و كافران را به اسلام دعوت كنند اگر اسلام نياوردند با ايشان جنگ كنند. پس لشكريان طى مسافت كرده تا به مُوتَه نزديك شدند. اين خبر به شرَحبيل رسيد از قيصر لشكرى عظيم طلبيد، قريب صد هزار مرد بلكه افزون براى جنگ با اصحاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مهيّا شدند.

شهادت مظلومانه جعفر طيّار

مسلمانان كه خواهان شهادت و دخول جِنان بودند از كثرت لشكر فتورى در خود نديده و دل بر جنگ نهادند؛ پس هر دو لشكر مقابل هم صف كشيدند حضرت جعفر از پيش روى صف بيرون شد و ندا در داد كه اى مردم، از اسبها فرود شويد و پياده رزم دهيد، و اين سخن براى آن گفت تا مسلمانان پياده شوند و بدانند كه فرار نتوان كرد ناچار نيكو كارزار كنند. پس خود پياده شد و اسب خود را عقر كرد پس عَلَم بگرفت و از هر جانب حمله درانداخت. جنگ انبوه شد و كافران گروه گروه حمله ور گشتند و در پيرامون جعفر پرهّ زدند و شمشير بر او آوردند نخست دست راست آن حضرت را جدا كردند عَلَم را به دست چپ گرفت و همچنان رزم مى داد تا پنجاه زخم از پيش روى بدو رسيد؛ پس دست چپ را قطع كردند اين هنگام عَلَم را با هر دو بازوى خود افراخته مى داشت، كافرى شمشيرى بر كمرگاهش زد و آن حضرت را به قتل رسانيد عَلَم سرنگون شد؛ پس زيد بن حارثه عَلَم برداشت و نيكو مبارزت كرد تا كشته گشت. پس از او، عبداللّه بن رَواحه علم بگرفت و جهاد كرد تا به قتل رسيد. و ما در اواخر فصل معجزات پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اشاره به جنگ مُوتَه نموديم به آنجا مراجعه شود.

روايات در فضيلت جعفر بسيار است و روايت شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه مردم از درختهاى مختلف خلق شده اند و من و جعفر از يك درخت خلق شده ايم. و روزى با جعفر فرمود كه تو شبيه من هستى در خلقت و خُلق. (263)

ابن بابويه از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه حق تعالى به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وحى فرستاد كه من چهار خصلت جعفر بن ابى طالب را شكر كرده ام و پسنديده ام؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را طلبيد و از او آن چهار خصلت را پرسيد، و جعفر عرض كرد: يا رسول اللّه! اگر نه آن بود كه خدا ترا خبر داده است اظهار نمى كردم. اوّل آن است كه هرگز شراب نخوردم براى آنكه دانستم اگر شراب بخورم عقلم زايل مى شود، و هرگز دروغ نگفتم؛ زيرا كه دروغ مردى و مروّت را كم مى كند، و هرگز زنا با حرم كسى نكردم؛ زيرا دانستم كه اگر من زنا با حرم ديگرى كنم ديگرى زنا با حرم من خواهد كرد و هرگز بت نپرستيدم براى آنكه دانستم كه از آن نفع و ضرر متصّور نيست. پس حضرت دست بر دوش او زد و فرمود: سزاوار است كه خدا ترا دو بال بدهد كه با ملائكه پرواز كنى. (264) و در حديث سجّادى است كه هيچ روز بر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدتر نگذشت از روز اُحُد كه در آن روز عمش حمزه اسداللّه و اَسَد رَسُوله شهيد شد و بعد از آن، روز مُوتَه بود كه پسر عمّش جعفر بن ابى طالب شهيد شد. (265)

ذكر جنگ ذات السّلاسل

ملخص آن چنان است كه دوازده هزار سوار از اهل وادى يابس جمع شدند و با يكديگر عهد كردند كه محمد و على عليهما الصلوة والسلام را به قتل رسانند. جبرئيل اين خبر را به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسانيد و امر كرد آن حضرت را كه ابوبكر را با چهار هزار سوار از مهاجر و انصار به جنگ ايشان بفرستد؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ابوبكر را با چهار هزار نفر به جنگ ايشان فرستاد و امر فرمود كه اوّل اسلام بر ايشان عرضه كند هرگاه قبول نكردند با ايشان جنگ كند مردان ايشان را بكشد و زنان ايشان را اسير كند.

پس ابوبكر به راه افتاد و لشكر خود را به تأَنى مى برد تا به اهل وادى يابس رسيد نزديك به دشمن فرود آمد، پس دويست نفر از لشكر كفّار با اسلحه قتال به نزد ابوبكر آمدند و گفتند: به لات و عُزّى سوگند كه اگر خويشى و قرابت نزديك كه با تو داريم ما را مانع نمى شد ترا با جميع اصحاب تو مى كشتيم به قسمى كه در روزگارها بعد از اين ياد كنند؛ پس برگرديد و عافيت را غنيمت شمريد كه ما را با شما كارى نيست و ما محمد و برادرش على را مى خواهيم به قتل رسانيم؛ پس ابوبكر صلاح در برگشتن ديد لشكر را حركت داده به خدمت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مراجعت نمودند، حضرت با وى فرمود كه مخالفت امر من كردى آنچه گفته بودم به عمل نياوردى، به خدا قسم كه عاصى من گرديدى؛ پس عمر را به جاى او نصب كرد و با آن چهار هزار نفر لشكر كه با ابوبكر بودند او را به وادى يابس فرستاد قصّه او هم مثل قصّه ابوبكر شد. (266)

پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اميرالمؤ منينعليه‌السلام را طلبيد و او را وصيّت نمود به آنچه كه ابوبكر و عمر را به آنها وصيّت نمود و خبر داد آن حضرت را كه فتح خواهد كرد. پس حضرت اميرعليه‌السلام با گروه مهاجر و انصار متوجّه آن ديار گرديد و بر خلاف رفتار ابوبكر و عمر به تعجيل مى رفت تا به جائى رسيدند كه لشكر كفّار و ايشان همديگر را مى ديدند، پس امر فرمود ايشان را كه فرود آيند؛ پس باز دويست نفر مكمل و مسلّح از كفّار به سوى آن حضرت آمدند و پرسيدند كه تو كيستى؟ فرمود منم على بن ابى طالب پسر عمّ و برادر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شما را دعوت مى كنم به اسلام تا در نيك و بد با مسلمانان شريك باشيد. گفتند: ما ترا مى خواستيم و مطلب ما تو بود، اكنون مهيّاى جنگ شو و بدان كه ما ترا و اصحاب ترا خواهيم كشت و وعده ما و شما فردا چاشت است. حضرت فرمود كه واى بر شما، مرا شما به كثرت لشكر و وفور عسكر مى ترسانيد، من استعانت به خدا و ملائكه و مسلمانان مى جويم بر شما (وَلا حوْلَ وَلا قوَّةَ اِلاّ باللّهِ الْعلِىّ العظيمِ)، پس چون شب درآمد حضرت فرمود كه اسبان را رسيدگى كنيد و جو بدهيد و زين كنيد و مهيا باشيد. و چون صبح طالع شد در اوّل صبح فريضه صبح را اَدا كرد هنوز هوا تاريك بود كه بر سر ايشان غارت برد و هنوز آخر لشكر آن حضرت ملحق نشده بود كه مردان جنگى ايشان كشته گرديدند و زنان و فرزندانشان اسير گرديدند و مالهاى ايشان را به غنيمت گرفت و خانه هاى ايشان را خراب كرد و اموال ايشان را برداشت و برگشت.

و حق تعالى سوره عاديات را در اين باب فرستاد قالَ تعالى:

( وَالْعَادِياتِ ضَبْحا ) ؛ سوگند ياد مى كنم باسبان دونده كه در وقت دويدن نفس زنند نفس زدنى.

( فَالْمُورِياتِ قَدْحا ) ؛ پس بيرون آورندگان آتش از سنگها به سُمّهاى خويش.

على بن ابراهيم گفته است كه در زمين ايشان سنگ بسيار بود چون سُم اسبان بر آن سنگها مى خورد آتش از آنها مى جست (267).

( فَالْمُغيراتِ صُبْحا ) ؛ پس قسم به غارت كنندگان در وقت صبح.

( فَاَثَرْنَ بِهِ نَقْعا فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعا ) ؛ پس برانگيختند در سفيده دم گردى را در كنار آن قبيله پس به ميان درآوردند در آن وقت گروهى را از كافران.

( اِنَّ الاِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ وَاِنَّهُ عَلى ذلِكَ لَشَهيدٌ وَاِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَديدٌ ) ؛ به درستى كه انسان پروردگار خود را ناسپاس است و به درستى كه بر بخل و كفران خود گواه است و به درستى كه در محبت مال و زندگانى سخت است.

( اَفلا يعلَمُ اِذا بعثرَ ما فى الْقبُورِ وَحُصِّلَ ما فِى الصُّدُورِ اِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئذٍ لَخَبيرٌ ) ؛ آيا نمى داند انسان كه چون بيرون آورده شود آنچه در قبرها است از مردگان و حاضر كرده شود آنچه در سينه ها است، به درستى كه پروردگار ايشان در آن روز به كرده هاى ايشان دانا است.

و روايت شده كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام عِصابه اى داشت كه چون به جنگ شديد عظيمى مى رفت آن عصابه را مى بست؛ پس چون خواست به جنگ مذكور تشريف ببرد به نزد فاطمهعليها‌السلام رفت و آن عصابه را طلبيد، فاطمهعليها‌السلام گفت: پدرم مگر ترا به كجا مى فرستد؟ حضرت گفت: مرا به وادى الرّمل مى فرستد، حضرت فاطمهعليها‌السلام از خطر آن سفر گريان شد، پس در اين حال حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داخل شد و پرسيدند از فاطمهعليها‌السلام كه چرا گريه مى كنى، آيا مى ترسى كه شوهرت كشته شود؟ ان شأ اللّه كشته نمى شود. حضرت اميرعليه‌السلام عرض كرد: يا رسول اللّه! نمى خواهى كشته شوم و به بهشت بروم؟

پس حضرت اميرعليه‌السلام روانه شد و حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مشايعت او رفت تا مسجد اَحزاب. و چون مراجعت نمود حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با صحابه به استقبال آن حضرت بيرون رفت و صحابه از دو طرف راه صف كشيدند و چون نظر حضرت شاه ولايت بر خورشيد سپهر نبوّت افتاد خود را از اسب به زير افكند و به خدمت حضرت شتافت و قدم سعادت شيم و ركاب ظفَر انتساب آن حضرت را بوسيد، پس حضرت فرمود كه يا على! سوار شو كه خدا و رسول از تو راضيند؛ پس حضرت امير عليه السلام از شادى اين بشارت گريان شد و به خانه برگشت و مسلمانان غنيمتهاى خود را گرفتند. پس حضرت از بعضى از لشكر پرسيد كه چگونه يافتيد امير خود را در اين سفر؟ گفتند بدى از او نديديم وليكن امر عجيبى از او مشاهده كرديم، در هر نماز كه به او اقتدا كرديم سوره قلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ درآن نماز خواند، حضرت فرمود: يا على! چرا در نمازهاى واجب به غير قلْ هوَاللّهُ اَحدٌ سوره ديگرى نخواندى؟ گفت: يا رسول اللّه! به سبب آنكه آن سوره را بسيار دوست مى دارم. حضرت فرمود كه خدا نيز ترا دوست مى دارد چنانكه تو آن سوره را دوست مى دارى. پس حضرت فرمود كه يا على! اگرنه آن بود كه مى ترسم در حقّ تو طايفه اى از امّت بگويند آنچه نصارى در حق عيسى گفتند هر آينه سخنى چند در مدح تو مى گفتم، امروز بر هيچ گروه نگذرى مگر آنكه خاك از زير پاى تو از براى بركت بردارند. (268)

فقير گويد: كه اين جنگ را(ذات السّلاسل)گويند براى آن است كه حضرت امير عليه السلام چون بر دشمنان ظفر يافت اكثر مردان ايشان را كشت و زنان و اطفال ايشان را اسير كرد و بقيّه مردان ايشان را به زنجيرها و ريسمانها بست از آن جهت ذات السلاسل ناميده شد. و از آن موضع كه جنگ واقع شد تا مدينه پنج منزل راه بود.

در سنه هشت فتح مكّه معظمه واقع شد:

همانا از آن روز كه ميان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و قريش در حُديبيّه كار به صلح انجاميد از جمله شروط آن بود كه با جار جانبَيْن و حليف طرفَيْن تَعَرُّضى نشود قبيله بنى بكر و كِنانة حليف قريش بودند و جماعت بَنى خُزاعَه از حُلَفأ و هم سوگندان اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به شمار مى شدند و ميان بنى بكر و خزاعه رسم خصومت محكم بود. يك روز يكى از بنى بكر شعرى چند در هجاى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى خواند، غلامى از بنى خُزاعه اين بشنيد او را منع كرده مفيد نيفتاد، پس بر او دَويد و سر و روى او را درهم شكست؛ طايفه بنى بكر به جهت يارى او در مقاتلت بنى خزاعه يك جهت شدند و از قريش مدد خواستند، كفار قريش پيمان پيغمبر را شكستند و بنى بكر را به آلات حرب يارى دادند و جمعى نيز با ايشان همراه شده بر سر خزاعه شبيخون زدند در ميانه بيست تن از خزاعه مقتول گشت. اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد فرمود: نصرت داده نشوم اگر خزاعه را نصرت نكنم؛ پس در طلب لشكر به قبايل عرب كس فرستاد و پيام داد كه هركه ايمان به خدا دارد اَوَّل ماه رمضان شاكى الّسلاح در مدينه حاضر شود و هركه در مدينه بود به اِعداد جنگ مأمور گشت و در طرق و شوارع ديده بانان گذاشت كه كس اين خبر به مكّه نبرد.

حاطب بن اَبى بلْتعة مكتوبى به قريش نوشت و ايشان را از عزم پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آگهى داد و آن مكتوب را به زنى ساره نام داد كه به قريش رساند، ساره آن نامه را در گيسوان خود پوشيده داشت و راه مكه پيش گرفت، جبرئيل اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد و آن حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را با جمعى از دنبال آن زن فرستاد كه نامه را از او گرفته بياورد. حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام هرچه به آن زن فرمود نامه را بدهد قَسَم مى خورد كه نامه با من نيست حضرت تيغ بكشيد و فرمود: مكتوب را بيرون آر والاّ ترا خواهم كشت. ساره چون چنين ديد نامه را بيرون آورده و به آن حضرت داد. حضرت آن نامه را به خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد، حضرت از حاطب پرسيد: چرا چنين كردى؟ عرض كرد: خواستم حقّى بر قريش پيدا كنم كه به رعايت آن حمايت بازماندگان من كنند. پس اين آيه مباركه در اين وقت نازل شد:

( يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتِّخِذُوا عَدُوِّى وَ عَدُوَّكُمْ اَوْلِيآءَ... ) (269)

پس روز دوم ماه رمضان يا دهم آن با ده هزار مرد از مدينه حركت فرمود. ابن عباس گويد كه در منزل عُسْفان آن حضرت قَدَحى آب برگرفت و بياشاميد چنانكه مردم نگريستند و از آن پس تا مكّه روزه نگرفت. جابر گفته بعد از آنكه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آب آشاميد معروض داشتند كه بعضى از مردم روزه دارند دو كرّت فرمود: اوُلئِكَ الْعصاةُ. از آن سوى چنان افتاد كه عباس عموى آن حضرت با اهل و عشيرت خود از مكّه هجرت نموده به قصد مدينه در بيوت سُقْيا يا ذوالْحُلَيْفَه به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيوست، آن حضرت از ديدار او شاد خاطر گشت و فرمود: هجرت تو آخرين هجرتها است، چنانكه نبوّت من آخرين نبوّتها است و فرمان كرد تا اهل خود را به مدينه فرستاد و خويشتن همراه آن حضرت شد. پس حضرت طىّ طريق كرده تا چهار فرسخى مكه براند و در منزل مَرَّ الظَّهران فرود آمد

علّت دشمنى عمر بن خطّاب با ابوسفيان

عباس بن عبدالمطّلب با خود انديشيد كه اگر اين لشكر به مكّه درآيد از جماعت قريش يك تن زنده نماند، همى خواست تا به موضع اراك رفته مگر تنى را ديدار كند پس بر استر خاص رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نشسته تا اراك براند ناگاه بانگ ابوسفيان و بُديْل بْن وَرْقا را اصغا نمود كه با يكديگر سخن مى گويند، ابوسفيان را صدا زد. ابوسفيان عباس را بشناخت گفت: يا ابالفضل! باَبي اَنتَ وَاُمي، چه روى داده؟ عباس گفت: واى بر تو! اينك رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است با دوازده هزار مَرد مُبارز، ابوسفيان گفت: اكنون چاره كار ما چيست؟ عبّاس گفت: براين استر رديف من باش تا ترا خدمت آن حضرت ببرم و از بهر تو امان طلبم. و دانسته باش اى ابوسفيان كه امشب كار طلايه با عُمر بن الخطاب است اگر ترا ديدار كند زنده نگذارد؛ زيرا كه در ميان عمر و ابوسفيان در زمان جاهليّت كار به خصومت نهانى مى رفت. گويند هند زوجه ابوسفيان همواره با چند تن از جوانان قريش ابواب مؤ الفت و مخالطت بازداشت و عمر يك تن از آن جمله بود و از اين روى با ابوسفيان كه رقيب هند بود كينى و كيدى داشت.

بالجمله؛ ابوسفيان رديف عباس شد عباس آهنگ خدمت رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نمود چون به خيمه عُمر بن الخطّاب رسيد، عمر ابوسفيان را بديد از جاى بجست و خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و عرض كرد: يا رسول اللّه! اين دشمن خداى را نه امان است نه ايمان، بفرماى تا سر او را برگيرم. عبّاس گفت: يارسول اللّه! من او را امان داده ام.

پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: اى ابوسفيان! ساخته ايمان باش تا امان يابى.

قالَ فما نصنعُ بالّلا تِ وَالْعُزّى فَقالَ لَهُ عُمَرُ: اِسْلَحْ (270) عَلَيْهِما قالَ ابُوسُفيان: اُفٍّ لَكَ ما اَفْحَشَكَ ما يُدْخِلكَ يا عُمَر في كَلامي وَكَلامِ اِبْن عَمّي.

ابوسفيان گفت: با(لات)و(عُزّى)كه دو بُت بزرگند چه كنم؟ عُمر گفت: پليدى كن بر آنها. ابوسفيان از اين كلمه برآشفت و گفت: اُفّ باد بر تو چه قدر فحّاشى چه افتاده كه در ميان سخن من و سخن پسر عمّم درآئى. عمر گفت: اگر بيرون اين خيمه بودى با من نتوانستى چنين كرد. رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ايشان را از غلظت بازداشت و با عبّاس فرمود: امشب ابوسفيان را در خيمه خويش بدار بامداد نزد من حاضر كن. پس شب را ابوسفيان در خيمه عبّاس به صبح آورد.

صبح نداى اذان بلال شنيد، پرسيد اين چه منادى است؟ عباس فرمود: مؤ ذّن رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم است پس ابوسفيان نظاره كرد كه رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وضو مى ساخت و مردم نمى گذاشتند كه قطره اى از آب دست مباركش به زمين آيد و از يكديگر مى ربودند و بر روى خويش مى ماليدند.

فَقالَ: بِاللّهِ لَمْ اَرَكَالْيَوْمِ قَطُّ كَسْرى وَلا قَيْصَرَ!به خدا سوگند! هرگز نديده ام مانند چنين روزى را، كه پادشاه عجم و روم را به اين قسم تعظيم كنند!

بالجمله؛ بعد از نماز به خدمت آن حضرت آمد و از بيم جان شهادتين گفت. عباس عرض كرد: يا رسول اللّه! ابوسفيان مردى فخر دوست است او را در ميان قريش مكانتى مخصوص فرماى. حضرت فرمود: هركه از اهل مكه به خانه ابوسفيان داخل شود ايمن است؛ و هم فرمود هر كه سلاح از تن دور كند و يا به خانه خويش رود و در ببندد يا داخل مسجد الحرام شود ايمن است؛ پس امر فرمود كه ابوسفيان را در جاى مضيقى وادارد تا لشكر خدا بر او عبور دهد؛ پس ابوسفيان را در تنگناى مَعْبَر بازداشت و لشكر فوج فوج از پيش روى او مى گذشت، بعد از عبور طبقات لشكر و افواج سپاه كتيبه اى كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در قلب آن جاى داشت ديدار شد و پنج هزار مرد از اَبطال رِجال مهاجر و انصار ملازم ركاب بودند همه با اسبهاى تازى و شتران سرخ موى و تيغهاى مُهَنَّد و زِرِه داودى طىّ مسافت همى كردند. ابوسفيان گفت: اى عباس! پادشاهى برادر زاده تو بزرگ شد.

عباس مى گفت: وَيْحَكَ! پادشاهى مگوى، اين نبوّت و رسالت است. پس ابوسفيان شتاب زده به مكّه رفت قريش ابوسفيان را ديدند كه به شتاب همى آيد و از دور نگريستند كه غبار لشكر فضاى جهان را تار و تيره كرده و هنوز از رسيدن پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خبر نداشتند كه ابوسفيان فرياد كرد كه واى بر شما اينك محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كه با لشكرى چون بَحْر مَوّاج در مى رسد و دانسته باشيد هركه به خانه من درآيد و هر كه سِلاح جنگ بيفكند و هركه در خانه خود رود و دَرْ بر روى خود ببندد و هركه در مسجدالحرام درآيد، در امان است.

قريش گفتند: قَبّحَكَ اللّهُ! اين چه خبر است كه براى ما آورده اى. و هند ريش او را گرفت و بسيار آسيب كرد و فرياد زد كه بكشيد اين پير احمق را كه ديگر از اين گونه سخن نكند.

پس افواج كتائب از قفاى يكديگر مانند سيل تا ذى طوى براندند و رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در ذى طُوى آمد لشكريان در اطراف آن حضرت پرّه زدند. آن حضرت چون كثرت مسلمين و فتح مكّه نگريست هنگام وحدت و هجرت خويش را از مكّه ياد آورد و پيشانى مبارك را بر فراز پالان شتر نهاده سجده شكر گذاشت؛ چه آن هنگام كه هجرت به مدينه مى فرمود روى به مكّه نمود و فرمود:

(اَللّهُ يَعْلَمُ اَنّي اُحِبُّكَ وَلَوْلا اَنَّ اَهْلَكَ اَخْرَجُوني عَنْكَ لَما اثَرْتُ عَلَيْكَ بَلَدا وَلاَ ابْتَغَيْتُ بِكَ بَدَلاً وَاِنّي لَمُغْتَمُّ عَلى مُفارِقَتِكَ).

پس در حجون (271) فرود آمد در سرا پرده اى كه از اديم سرخ افراخته بودند پس غسل فرموده شاكى السِّلاح بر راحله خود برنشست و سوره فتح قرائت مى كرد تا به مسجد الحرام درآمد و حجرالاسود را با مِحْجَن خويش استلام فرمود و تكبير گفت، سپاه مسلمين نيز بانگ تكبير دادند چنانكه صداى ايشان همه دشت و كوه را گرفت. پس از ناقه فرود آمد و آهنگ تخريب اصنام و اوثان كه در اطراف خانه نصب بود فرمود و با آن چوب كه در دست داشت به آن بُتان اشاره مى فرمود با گوشه كمان به چشم ايشان مى خلانيد و مى فرمود:

( جآءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْباطِلُ اِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقا ) (272)( وَما يُبْدِى ءُ الْباطِلُ وَما يُعيدُ ) . (273)

بتان يك يك از آن اشاره به زمين سرنگون شدند و چند بتى بزرگ بر فراز كعبه نصب كرده بودند اميرالمؤ منينعليه‌السلام را امر فرمود كه پا بر كتف آن حضرت نهاده بالا رود و بتها را بر زمين افكنده بشكند. اميرالمؤ منينعليه‌السلام آن بتها را به زير افكند و درهم شكست آنگاه به رعايت اَدَب خود را از ميزاب (274) كعبه به زير انداخت و چون به زمين آمد تبسّمى كرد، حضرت سبب آن را پرسيد، عرض كرد: از جائى بلند خود را به زير افكندم و آسيبى نديدم! فرمود: چگونه آسيب بينى و حال آنكه محمَّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترا برداشته است و جبرئيل فرو گذاشته! پس گرفت آن حضرت كليد خانه كعبه را و در بگشود و امر فرمود كه صورت انبيأ و ملائكه را كه مشركين بر ديوار خانه رسم كرده بودند محو كنند. پس عضادَتيْن (275) باب را به دست داشت و تهليلات معروفه را بگفت آنگاه اهل مكه را خطاب كرد و فرمود: ماذا تَقُولُونَ وَماذا تظنُّونَ؟ در حق خويش چه مى گوئيد و چه گمان داريد؟ گفتند: نَقُولُ خَيْرا وَنَظُنُّ خَيْرا اَخٌ كَريمٌ وَابْنُ اَخٍ كَريمٍ وَقَدْ قدَرْتَ؛ سخن به خير مى گوئيم و گمان به خير مى بريم برادرى كريم و برادرزاده كريمى اينك بر ما قدرت يافته اى به هر چه خواهى دست دارى. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از اين كلمات رقّتى آمد و آب در چشم بگردانيد.

اهل مكّه چون اين بديدند گريه به هاى هاى از ايشان بلند شد و زارزار بگريستند. آنگاه حضرت فرمود: من آن گويم كه برادرم يوسف گفت( لا تَثْريبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُاللّهُ لَكمْ وَهُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمينَ ) . (276) پس جرم و جنايت ايشان را مَعْفُوّ داشت و فرمود: بد قومى بوديد از براى پيغمبر خود و او را تكذيب كرديد و از پيش برانديد و از مكّه بيرون شدن گفتيد و از هيچگونه زيان و زحمت مسامحت نكرديد و بدين نيز راضى نشديد تا مدينه بتاختيد و با من مقاتلت انداختيد و با اين همه از شما عفو كردم اِذْهَبُوا فَاَنْتُمُ الطُّلَقآءُ شما را آزاد كردم راه خويش گيريد و به هر جا خواهيد بباشيد.

پس هنگام نماز پيشين رسيد بلال را فرمان رفت تا بر بام خانه بانگ نماز در داد مشركين برخى در مسجدالحرام و گروهى بر فراز جبال چون اين ندا بشنيدند جماعتى از قريش سخنان زشت گفتند، از جمله عِكْرِمَة بن ابى جهل گفت: مرا بد مى آيد كه پسر رِياح مانند خر بر بام كعبه فرياد كند. و خالد بن اُسَيْد گفت: شكر خدا را كه پدر من زنده نماند تا اين ندا بشنود. اَبوسفيان گفت: من سخن نكنم زيرا كه اين ديوارها، محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را خبر دهند. جبرئيل اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داد. حضرت ايشان را حاضر ساخت و سخن هركس بر روى او بگفت؛ بعضى مسلمانى گرفتند پس مردان قريش آمدند و بيعت كردند از جمله ابوقُحافه بود كه در آن وقت پير و كور بود مسلمانى گرفت و سوره اِذا جآءَ نَصْرُاللّهِ وَالْفَتْحُ نازل شد.

بيعت زنان با پيامبر اسلام

پس نوبت زنان آمد؛ پس حضرت قدح آبى را دست در آن داخل كرد آنگاه با زنان فرمود هركه مى خواهد با من بيعت كند دست در اين قدح كند؛ زيرا كه من با زنان مصافحه نكنم و به قولى اُميّه خواهر خديجه از زنان براى آن حضرت بيعت گرفت و اين آيه مبارك در بيعت زنان فرود شد:

( يا اَيُّهَا النَّبِىُّ اِذا جآءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ.. ) . (277)

ظاهر معنى آيه آنكه اى پيغمبر هرگاه بيايند به سوى تو، زنان مؤ منه كه بيعت كنند با تو برآنكه شريك نگردانند با خدا چيزى را و دزدى نكنند و زنا ندهند و نكشند اولاد خود را و نياورند بهتانى كه افترا كنند ميان دستها و پاهاى خود يعنى فرزند ديگرى را به شوهر خود ملحق نكنند و نافرمانى تو نكنند در هر امر نيكى كه به ايشان بفرمائى پس بيعت كن با ايشان و طلب آمرزش كن از براى ايشان از خدا، به درستى كه خدا آمرزنده و مهربان است. چون حضرت اين آيه را بر ايشان خواند اُمّ حكيم (278) دختر حارث بن هشام كه زن عكرِمه پسر ابوجهل بود گفت: يا رسول اللّه! آن كدام معروف است كه حق تعالى فرموده كه ما معصيت تو در آن نكنيم؟ حضرت فرمود كه در مصيبتها طپانچه بر روى خود مزنيد و روى خود رامخراشيد و موى خود را مكنيد و گريبان خود را چاك نكنيد و جامه خود را سياه نكنيد و واويلاه مگوئيد و بر فراز قبر هيچ مرده اقامت نكنيد. پس بر اين شرطها حضرت با ايشان بيعت كرد.

ذكر غزوه حُنَيْن

بعد از فتح مكه قبايل عرب بيشتر فرمان پذير شدند و مسلمانى گرفتند لكن قبيله هَوازِن و ثَقيف كه مردمى دلاور بودند تنمّر و تكبّر ورزيدند و با هم پيمان نهادند كه با پيغمبر جنگ كنند پس مالك بن عَوْفِ نَصْرِىّ كه قائد هَوازِن بود به تجهيز لشكر پرداخت و قبائل را با زنان و كودكان و اموال و مواشى كوچ همى داد، و چهار هزار مرد جنگى در ميان ايشان بود. پس مالك كس به قبيله بنى سعد فرستاد و استمداد كرد، ايشان گفتند: محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رضيع ما است و در ميان ما بزرگ شده با او رزم ندهيم. مالك به تكرير اِرسال رُسُل و تقرير مكاتيب و رسائل گروهى را از ايشان بفريفت و با خود كوچ داد.

بالجمله؛ از دور و نزديك تجهيز لشكر كرد چندان كه سى هزار مَرْد دلاور بر او گرد آمد پس طىّ طريق كرد در پهن دشتى كه وادى حُنَيْن نام دارد اُطْراق كرد. از آن سوى اين خبر به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد به اِعداد كار پرداخت عَتابُ بن اُسَيْد را به حكومت مكّه بازداشت و مُعاذبن جَبَل را براى تعليم مردم مكّه نزد او گذاشت؛ پس با دو هزار نفر از اهل مكه و ده هزار مردم خود كه مجموع دوازده هزار بود و به قولى با شانزده هزار مرد جنگى از مكه خيمه بيرون زد و يك صد زِرِه و بعضى ديگر از آلات حرب از صفوان بن اميه به عاريت گرفت و كوچ داده راه با حنين نزديك كرد. و روايت است كه ابوبكر در آن روز گفت: عجب لشكرى جمع شده اند ما مغلوب نخواهيم شد و چشم زد لشكر را. (279)

قال اللّه تعالى:( لَقدْ نصرَكمُ اللّهُ في مواطنَ كثيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَنْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئا.. ) . (280)

از آن سوى مالك بن عوف فرمان داد تا جماعتى از لشكر او در طريق مسلمانان كمين نهادند و گفت چون لشكر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درآيند به يك باره حمله بريد. امّا رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون سفيده صبح بزد رايت بزرگ را به اميرالمؤ منينعليه‌السلام سپرد و ساير عَلَمها را به قائدان سپاه سپرد، پس از راه نشيب به وادى حُنَيْن متعاقب گشتند. نخست خالد بن الوليد با جماعتى كه ايشان را سلاح جنگ نبود بدان اراضى درآمد و چون طريق عبور لشكر به مضيقى مى رفت لشكريان همه گروه نتوانستند عبور داد ناچار به تفاريق از طريق متعدّده رهسپار بودند. اين هنگام مردم هَوازِن ناگاه از كمينگاه بيرون تاختند و مسلمانان را تيرباران كردند.

اوّل كس قبيله بنى سلَيم كه فوج خالد بودند هزيمت شدند و از دنبال ايشان مشركين قريش كه نومسلمان بودند بگريختند اين وقت اصحاب آن حضرت اندك شدند و نيروى آن جنگ با خود نديدند ايشان نيز هزيمت شدند.

و در اين حرب حضرت سوار بر استر بيضأ يا بر دُلْدل جاى داشت از قفاى هزيمتيان ندا درمى داد كه اِلى اَيْنَ اَيُّهَا النّاسُ؟ كجا فرار مى كنيد اى مردم؟

بالجمله؛ اصحاب همه فرار كردند جز ده نفر كه نُه نفر آنها از بنى هاسُم بودند و دهمى ايشان ايمن بن امّ ايمن بود و ايمن را مالك به قتل رسانيد باقى ماند همان نُه نفر هاشميّين. (281) عبّاس بن عبدالمطّلب از طرف راست آن حضرت بود و فضل بن عباس از طرف چپ و ابوسفيان بن حارث بن عبدالمطّلب زين استر را گرفته بود و اميرالمؤ منينعليه‌السلام در پيش روى آن حضرت شمشير مى زد و دشمن را دفع مى داد و نَوْفَل بن حارث و رَبيعَة بن حارث و عبداللّه بن زبير بن عبدالمطّلب و عُتْبَة و مُعْتِب دو پسران ابولهب اين جمله اطراف آن حضرت را داشتند و بقيه اصحاب همه فرار كردند؛ پس حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم استر خود را جنبش داد و به كفّار حمله برد و رزمى صعب افكند و فرمود:

شعر:

اَنَا النَّبىُّ لا كَذِبُ

اَنَا ابْنُ عبدالمطّلب.

من پيامبر خدا هستم و هيچ دروغى در اين ادعا نيست، منم فرزند عبدالمطّلب و جز در اين جنگ هيچگاه آن حضرت رزم نداد.

از فضل بن عباس نقل است كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام در آن روز چهل نفر از دليران و شجاعان را افكند كه هر يك را به دو نيم كرده بود چنانكه بينى و ذكر ايشان دو نصف شده بود نصفى در يك نيم بدن و نصف ديگر در نيم ديگر و فضل گفت كه ضربت آن حضرت هميشه بكر بود، يعنى به ضربت اوّل به دو نيم مى كرد و احتياج به ضربت دوم نداشت.

بالجمله؛ مردى از هوازِن كه نامش ابوجَرْوَل بود علم سياهى بر سرنيزه بلندى بسته بود در پيش لشكر كفار مى آمد و بر شتر سرخى سوار بود چون ظفر مى يافت بر مسلمانى، او را مى كشت، پس علم را بلند مى كرد كه كفّار مى ديدند و از پى او مى آمدند و اين رَجَز مى خواند و به جرئت تمام مى آمد:

شعر:

اَنَا اَبُو جَرْوَل لا بُراحَ

حَتّى نُبيحَ الْيَوْمَ اَوْ نُباحُ (282)

من ابوجَرْوَل هستم. ما از اينجا برنمى گرديم تا اينكه اين مسلمانان را نابود كنيم يا خود نابود شويم

پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام سر راه او را گرفت اوّل شترش را كه مانند شتر اصحاب جمَل بود ضربنى زد كه بر زمين افتاد آنگاه ضربتى بر اَبُوجَرْوَل زد و او را دو نيم كرد و فرمود:

شعر:

قَدْ عَلِمَ الْقَوْمُ لَدَى الصَّباحِ

اِنّي لَدَى الْهَيْجآء ذُونِضاحٍ (283)

مردم به طور قطع مى دانند كه من در ميدان جنگ سيراب كننده هستم دشمنان را به تير و شمشير

مشركين را بعد از قتل او توان مقاومت اندك شده رو به هزيمت نهادند، از آن طرف عبّاس كه مردى جَهوُرِىُّ الصَّوْت بود اصحاب را ندا كرد كه ي ا مَعْشَرَ الا نْصارِ يا اَصْحابَ بَيْعَةِ الشجرَةِ يا اَصحابَ (284) سُورَةِ البَقَرَةِ؛پس مسلمانان رجوع كردند و در عقب كفار تاختند. پس حضرت مشتى خاك بر دشمنان پراكند و فرمود شاهَتِ الْوُجُوهُ؛ روهاى شما زشت باد!

وقالَصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : اَللّهمَّ اِنَّكَ اَذَقتَ اَوَّلَ قرَيشٍ نكالاً فاَذِقْ آخِرَها نوالاًخدايا همانا تو آغاز قريش را سختى چشانيدى و اينك پايان آن را به خوشى ختم فرما.

و روايت شده كه پنج هزار فرشته در آن حربگاه حاضر شدند، و مالك بن عوف با جمعى از هَوازِن و ثَقيف فرار كرده به طائف رفتند و جماعتى به(اوطاس)كه موضعى است در سه منزلى مكه شتافتند و گروهى به بطن(نخله)گريختند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: هركس از مسلمانان كافرى را كشت سلاح جنگ و جامه مقتول از آنِ قاتل است.

گويند در آن حربگاه ابوطلحه بيست كس را بكشت و سلب ايشان را برگرفت. و در اين جنگ از مسلمانان چهار كس شهيد شد. چون جنگ حُنين به پاى رفت هزار و پانصد مرد دلاور با قائدى چند از پى هزيمتيان برفتند و هركه را بيافتند بكشتند.

اسارت خواهر رضاعى پيامبر

سه روز كار بدين گونه مى رفت تا زنان و اموال آن جماعت فراهم شد، پس حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امر فرمود هر غنيمت كه در جنگ حنين مأخوذ داشته اند در ارض جِعْرانَة (285) مضبوط دارند تا قسمت كنند و آن شش هزار اسير و بيست و چهار هزار اشتر و چهل هزار اوقيه نقره و بر زيادت از چهل هزار گوسفند بود. و در ميان اسيران، شَيْم أ (286) دختر حليمه خواهر رضاعى آن حضرت بود، چون خود را معرفى كرد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با او مهربانى فرمود و رداى خود را از براى او پهن كرد و او را بر روى رداى خود نشانيد و با او بسيار سخن گفت و احوال پرسيد و او را مخيّر كرد كه با آن حضرت باشد يا به خانه اش رود؛ شَيْما مراجعت به وطن را اختيار كرد. حضرت او را غلامى و به روايتى كنيزكى و دو شتر و چند گوسفند عطا كرد و در جعرانه كه تقسيم غنائم بود در باب اسيران هوازن با آن حضرت سخن گفت و شفاعت ايشان نمود؛ حضرت فرمود كه نصيب خود را و نصيب فرزندان عبدالمطّلب را به تو بخشيدم اما آنچه از ساير مسلمانان است تو خود از ايشان شفاعت كن به حقّ من برايشان شايد ببخشند.

چون حضرت نماز ظهر خواند، دختر حليمه برخاست و سخن گفت، همه از براى رعايت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اسيران هَوازِن را بخشيدند جز اَقْرَعْ بنِ حابِسْ و عيَيْنة بن حِصْن كه ابا كردند از بخشيدن. حضرت فرمود كه از براى حصّه ايشان در اسيران قرعه بيندازيد و گفت: خداوندا! نصيب ايشان را پست گردان. پس نصيب يكى از ايشان خادمى افتاد از بنى عقيل و نصيب ديگر خادمى از بنى نمير، چون ايشان چنين ديدند نصيب خود را بخشيدند.

و روايت شده كه روزى كه زنها را در وادى(اوطاس)، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قسمت فرمود امر كرد كه ندا كنند در ميان مردم كه زنان حامله را جماع نكنند تا وضع حمل ايشان شود و غير حامله را جماع نكنند تا يك حيض ببينند.

بالجمله؛ رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دوازده روز از ماه ذى القعده مانده بود كه از جعْرانه احرام بست و به مكّه آمد و طواف بگذاشت و كار عمره بكرد و همچنان عَتّاب بن اُسيد را به حكومت مكّه بازداشت و از بيت المال روزى يك درهم در وجه او مقرّر داشت و بسيار بود كه عَتّاب اداى خطبه نمودى و همى گفتى خداوند گرسنه بدارد جگر آن كس را كه روزى به يك درهم قناعت نتواند نمود، مرا رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درهمى دهد و بدان خرسندم و حاجت به كس نبرم.

و هم در سنه هشت، زينب بنت رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زوجه ابوالعاص بن الرّبيع وفات كرد. گويند از بهر او تابوتى درست كردند و اين اوّل تابوت است كه در اسلام ساخته شد. و او را دو فرزند بود يكى على كه نزديك به بلوغ وفات كرد و ديگر امامه كه بعد از فوت حضرت فاطمهعليها‌السلام بر حسب وصيت آن مظلومه، زوجه اميرالمؤ منينعليه‌السلام شد.

و هم در اين سال ابراهيم پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متولّد شد، و بيايد ذكر آن بزرگوار در فصل هشتم در بيان اولاد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

وقايع سال نهم هجرى

در مستهلّ سال نهم هجرى، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم براى اخذ زكات عاملان بگماشت تا به قبائل مسلمانان سفر كرده زكات اموال ايشان را مأخوذ دارند. بنو تميم زكات خود را ندادند پنجاه نفر براى كيفر آنها كوچ كردند پس ناگهانى برايشان بتاختند و يازده مرد و يازده زن و سى كودك از ايشان اسير كرده به مدينه بردند. از دنبال ايشان، بزرگان بنى تَميم مانند عُطارد بْن حاجب بن زُرارَة و زِبْرِقانْ بن بَدْر و عَمْرو بْن اَهْتَمْ و اَقْرَع بن حابِس با خطيب و شاعر خود به مدينه آمدند و به در حُجُرات پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عبور مى كردند و مى گفتند: يا محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! بيرون آى؛ آن حضرت را از خواب قيلوله بيدار كردند. اين آيه مباركه در اين باب نازل شد:

( اِنَّ الَّذينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَرآءِ الْحُجُراتِ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ اَنَّهُمْ صَبَروُا حَتّى تَخْرُجَ اِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرا لَهُم وَاللّهُ غَفُور رَحيمٌ ) . (287)

پس بنوتميم عرض كردند كه ما شاعر و خطيب خود را آورده ايم تا با تو به طريق مفاخرت سخن كنيم. حضرت فرمود: م ا بِالشِّعْرِ بُعِثْتُ وَلا بِالْفِخ ارِ اُمِرْتُمن نه براى شعر گفتن مبعوث شده ام و نه براى مفاخرت كردن امر شده ام بياريد تا چه داريد. عُطارِد برخاست و خطبه در فضيلت بنوتميم خواند؛ پس زِبْرِقان (288) بن بدر اين اشعار انشاد كرد:

شعر:

نَحْنُ الْكِرامُ فَلاحَىُّ يُعادِلُنا		نَحْنُ الرُّؤُسُ وَفينا السّادَةُ الرُّفَعُ
وَنُطْعِمُ النّاسَ عِنْدَ الْقَحْطِ كُلَّهُمُ		مِنَ الشَّريف اِذا لَمْ يُونَسِ الْفَزَعُ

چون خطيب و شاعر بنوتميم سخن به انجام بردند، ثابت بن قيس خطيب انصار به فرمان حضرت سيد ابرارصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خطبه اى اَفصح و اَطوَل از خطبه ايشان ادا كرد؛ آنگاه حضرت، حَسّان را طلبيد و امر فرمود ايشان را جواب گويد؛ حسّان قصيده اى در جواب گفت كه اين چند شعر از آن است:

شعر:

اِنَّ الذَّوائِبَ مِنْ فِهْرٍ وَاِخْوَتِهِمْ		قَدْ بَيَّنُوا سُنَّةً لِلنّاسِ تُتَّبَعُ
يَرْضى بِها كُلُّ مَنْ كانَتْ سَريرَتُهُ		تَقْوىَ الاِلهِ وَبِالاَمْرِ الَّذي شَرَعُوا
قَوْمٌ اِذا حارَبُوا ضَرُّوا عَدُوَّهُم		اَوْ حاوَلُوا النَّفْعَ في اَشْياعِهِمْ نَفَعُوا
سَجِيَّةٌ تِلْكَ مِنْهُمْ غَيْرُ مُحْدَثَةٍ		إ نّ الخَلا ئِقَ حَقا شَرُّها البَدَعُ
لا يَرْفَعُ النّ اسُ ما اَوْهَتْ اَكُفُّهُمْ		عِنْدَ الدِّفاعِ وَلا يُوهُونَ ما رَفَعُوا
اِنْ كانَ فِي النّاسِ سَبّاقُونَ بَعْدَهُمُ		فَكُلّ سَبْقٍ لاَدْنى سَبْقِهمْ تَبِعُ
لايَجْهَلُونَ وَاِنْ حاوَلَتْ جَهْلَهُمُ		في فَضْلِ اَحْلامِهِمْ عَنْ ذاكَ مُتَّسَعُ
اِنْ عِفَّةٌ ذُكِرَتْ فِي الْوَحْي عِفَّتُهُمْ		لايَطْمَعُونَ وَلا يُرْديهِمُ الطَّمَعُ

اَقْرَع بن حابِس گفت: سوگند به خداى كه محمّد را از غيب ظفر كرده اند، خطيب او از خطيب ما و شاعر او از شاعر ما نيكوتر است و اسلام خويش را استوار كردند؛ پس حضرت اسيران ايشان را بازگردانيد و هر يك را عطائى درخور او عنايت فرمود.

ذكر غزوه تَبُوك (289)

و آن نام موضعى است ميان حِجْر (290) و شام؛ و نام حِصن و چشمه اى است كه لشكر اسلام تا آنجا براندند و اين غزوه را غزوه فاضحه نيز گويند؛ چه بسيار كس از منافقين در اين غزوه فضيحت شدند و اين لشكر را جيش العُسْره گويند؛ چه در سختى و قحطى زحمت فراوان ديدند. و اين غزوه واپسين غزوات رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است و سبب اين غزوه آن بود كه كاروانى از شام به مدينه آمد براى تجارت به مردم مدينه ابلاغ كردند كه سلطان روم تجهيز لشكرى كرده و قبائل لَخْم و حُذام و عامله و غَسّان نيز بدو پيوسته اند و آهنگ مدينه دارند، و اينك مقدّمه اين لشكر به(بلْقأ)رسيده لاجرَم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمان كرد كه مسلمانان از دور و نزديك ساخته جنگ شوند. لكن اين سفر به مردم مدينه دشوار مى آمد؛ چه هنگام رسيدن ميوه ها و نباتات و درودن حبات و غلات بود و اين سفر دور و هوا گرم و اعدأ بسيار بودند لاجرم تثاقل مى ورزيدند آيه شريفه آمد كه:

( يا اَيُّها الَّذينَ آمنوا مالَكمْ اِذا قيلَ لَكمْ انفرُوا في سبيلِ اللّه اثّاقَلْتُمْ... ) . (291)

پس جماعتى براى تجهيز جيش صدقات خود را آوردند و ابوعقيل انصارى مزدورى كرده بود، دو صاع خرما تحصيل كرده يك صاع براى عيال خود نهاد و يك صاع ديگر براى ساز لشكر آورد. حضرت آن را گرفت و داخل صدقات كرد، منافقان بر قِلّت صدقه او سُخريّه كردند و بعضى حرفها زدند، آيه شريفه نازل شد:

( اَلَّذينَ يَلْمِزوُنَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤ مِنينَ فِى الصَّدَقاتِ... ) (292)

بالجمله؛ بسيارى از زنان مسلمين زيورهاى خود را براى حضرت فرستادند تا در اِعداد و تهيه سپاه به كار برد،پس حضرت كار لشكر بساخت و همى فرمود نَعْلَينْ فراوان با خود برداريد؛ چه مردم را چون نعلين باشد به شمار سواران رود؛ پس سى هزار لشكر آهنگ سفر تبوك كرد و از اين جماعت هزار تن سواره بود. جماعتى كه هشتاد و دو تن به شمار آمدند به عذر فقر و عدم بضاعت خواستند با لشكر كوچ نكنند و ديگر عذرها تراشيدند، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: زود باشد كه خداوند حاجت مرا به شما نگذارد؛ پس اين آيه نازل شد:

( وَجآءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الاَعْرابِ لِيُؤ ذَنَ لَهُمْ.. ) . (293)

و ديگر گروهى از منافقين بدون آنكه عذرى بتراشند از كوچ دادن تقاعد ورزيدند و بعلاوه مردم را نيز از اين سفر بيم مى دادند و مى گفتند هوا گرم است يا آنكه مى گفتند محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گمان مى كند كه حرب روم مانند ديگر جنگها است، هرگز يك نفر هم از اين لشكر كه با وى مى روند برنمى گردند، و امثال اين سخنان مى گفتند، در شأن ايشان نازل شد( فرِحَ الْمخلَّفون بِمَقْعَدِهِمْ.. ) . (294)

علّت شركت نكردن علىعليه‌السلام در جنگ تبوك

چون رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بعضى از منافقين را رخصت اقامت و تقاعد از سفر فرمود حق تعالى نازل فرمود( عَفَى اللّهُ عَنْكَ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ.. ) . (295)

بالجمله؛ چون منافقين رخصت اقامت يافتند در خاطر نهادند كه هرگاه سفر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم طول بكشد يا در تبوك شكسته شود خانه آن حضرت را نهب و غارت كنند و عشيرت و عيال را آن حضرت از مدينه بيرون نمايند. حضرت چون از مَكنون خاطر منافقين آگهى يافت، اميرالمؤ منينعليه‌السلام را به خليفتى در مدينه گذاشت تا منافقين از قصد خود باز ايستند و هم مردم بدانند كه خلافت و نيابت بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از براى علىعليه‌السلام است، پس از مدينه بيرون شد منافقين گفتند رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از علىعليه‌السلام ثقلى در خاطر است و اگرنه چرا او را با خود كوچ نداد. اين خبر چون به اميرالمؤ منينعليه‌السلام رسيد از مدينه بيرون شده در جُرْف به آن حضرت پيوست و اين مطلب را به حضرتش عرض كرد، حضرت او را امر به برگشتن كرد و فرمود:

(اَما ترْضى اَنْ تكونَ مني بمنزِلَةِ هارونَ منْ موسى اِلاّ اَنَّهُ لا نبىَّ بعدى). (296)

بالجمله؛ رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم طريق تبوك پيش داشت و لشكر كوچ دادند و در هيچ سفر چنين سختى و صعوبت بر مسلمانان نرفت؛ چه بيشتر لشكريان هر ده تن يك شتر زيادت نداشتند و آن را به نوبت سوار مى گشتند و چندان از زاد و توشه تهى دست بودند كه دو كس يك خرما قوت مى ساخت، يك تن لختى مى مكيد و يك نيمه آن را از بهر رفيق خود مى گذاشت!

(وَكانَ زادُهمُ الشَّعيرَ الْمسوَّس (297) وَالتَّمرَ الزَّهيدَ (298) وَالا هالَةَ (299) السَّخَنَةَ). (300)

و ديگر آنكه با حدّت هوا و سورت گرما آب در منازل ايشان ناياب بود چندان كه با اين همه قِلّت راحله، شتر خويش را مى كشتند و رطوبات اَحشأ و اَمعاى آن را به جاى آب مى نوشيدند و از اين جهت اين لشكر را جَيْشُ الْعُسْرَةِ مى ناميدند كه ملاقات سه عسرت بزرگ كردند.

قالَ اللّه تعالى:( لَقدْ تابَ اللّهُ علَى النَّبِىِّ وَالْمُهاجِرينَ وَالاَنْصارِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ فى ساعَةِ الْعُسْرَةِ.. ) . (301)

معجزات پيامبر در سفر جنگ تبوك

و در اين سفر معجزات بسيار از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ظاهر شد مانند اِخبار آن حضرت از سخنان منافقين و تكلّم آن حضرت با كوه و جواب او به لسان فصيح و مكالمه آن حضرت با جنّى كه به صورت مار بزرگ در سر راه پديدار شده بود و خبر دادن آن حضرت از شترى كه گم شده بود و زياد شدن آب چشمه تَبُوك به بركت آن حضرت اِلى غيرِ ذلك. بالجمله؛ رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وارد تبوك گشت؛ چون خبر ورود آن حضرت در اراضى تبوك پراكنده شد هراقليوس كه امپراطور اُروپا و ممالك شام و بيت المقدس بود و در حمصْ جاى داشت و از نخست به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ارادتى داشت و به روايتى مسلمانى گرفت، مردم مملكت را به تصديق پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دعوت كرد، مردم سر برتافتند و چنان برفتند كه هراقليوس بيمناك شد كه مبادا پادشاهى او تباهى گيرد، لاجَرَم دم فرو بست و از آن سوى چون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدانست كه آهنگ قيصر به سوى مدينه خبرى به كذب بوده است صناديد اصحاب را طلبيد و فرمود: شما چه مى انديشيد؟ از اينجا آهنگ روم كنيم تا مملكت بنى الاصفر را فرو گيريم يا به مدينه مراجعت نمائيم؟ بعضى صلاح را در مراجعت ديدند؛ پس حضرت از تبوك به جانب مدينه رهسپار گشت.

توطئه براى كشتن پيامبر در عَقَبه

و در مراجعت قصّه اصحاب عَقَبَه روى داد و ايشان جماعتى از منافقين بودند كه مى خواستند در عَقَبه شتر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را رم دهند و آن حضرت را بكشند، چون كمين نهادند جبرئيل پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از ايشان آگهى داد. پس حضرت سوار شد و عمّار ياسر را فرمود تا مهار شتر همى كشيد و حُذَيْفه را فرمود تا شتر براند چون به عقبه رسيد فرمان كرد كه كسى قبل از آن حضرت بر عَقَبَه بالا نرود و خود بر آن عقبه شد سواران را ديد كه بُرقعها آويخته بودند كه شناخته نشوند پس حضرت بانگ بر ايشان زد، آن جماعت روى برتافتند و عمّار با حُذَيْفه پيش شده بر روى شتران ايشان همى زد تا هزيمت شدند. پس پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حذيفه فرمود: شناختى اين جماعت را؟ عرض كرد: چون چهره هاى خود را پوشيده بودند نشناختم؛ پس پيغمبر نامهاى ايشان را برشمرد و فرمود اين سخن با كس مگوى و لهذا حُذيفه در ميان صحابه ممتاز بود به شناختن منافقين. (302) و در شأن او مى گفتند: صاحِبُ السِّرّ الَّذي لايَعْلَمُهُ غيرُهُ. و بعضى قصّه منافقين عَقََبه را در مراجعت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از سفر حجة الوداع نگاشته اند. و هم در مراجعت از تبوك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مسجد ضرار را كه منافقين بنا كرده بودند مقابل مسجد قُبا و مى خواستند ابوعامر فاسق را براى آن بياورند، فرمان داد كه خراب كنند و آتش زنند؛ پس آن مسجد را آتش زدند و از بنيان كندند و مطرح پليديها ساختند و در شأن اين مسجد و مسجد قبا نازل شده:( وَالَّذينَ اتَّخذُوا مسجدا ضِرارا.. ) . (303)

بالجمله؛ حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وارد مدينه گشت و به قولى هنوز از ماه رمضان چيزى باقى بود پس نخست چنانكه قانون آن حضرت بود به مسجد درآمد و دو ركعت نماز گزاشت پس از مسجد به خانه خود تشريف برد.

و بعد از مراجعت آن حضرت از تبوك در عشر آخر شوّال، عبداللّه بن اُبىّ كه رئيس منافقين بود مريض شد و بيست روز در بستر بيمارى بود و در ذى القعده وفات كرد و عنايت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق او به جهت رعايت پسرش عبداللّه و هم به جهت حكمتى چند كه ديگران بر آن واقف نبودند و اعتراض عمر بر آن حضرت در جاى خود به شرح رفته. و هم در سنه نهم، ابوبكر مأمور شد كه مكّه رود و آيات اوائل سوره بَرائت را بر مردمان قرائت كند؛ چون ابوبكر از مدينه بيرون شد و از ذوالحلَيفه محرم شده و لختى راه پيمود جبرئيل بر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شد و از خداى سلام آورد و گفت: لايُؤَدّيها اِلاّ اَنْتَ اَوْرَجُلٌ مِنْكَ. (304) يعنى اين آيات را از تو ادا نكند جز تو يا مردى كه از تو باشد و به روايتى گفت غير از علىعليه‌السلام تبليغ نكند؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اميرالمؤ منينعليه‌السلام را امر فرمود شتاب كند و آيات را از ابوبكر گرفته و خود در موسم حج بر مردم قرائت فرمايد. اميرالمؤ منينعليه‌السلام در منزل رَوْحأ به ابوبكر رسيد و آيات را گرفته به مكّه برد و بر مردم قرائت فرمود.

مراسم برائت از مشركين

و در احاديث معتبره از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آيات را برد و در روز عَرَفه در عَرَفات و در شب عيد در مشعر الحرام و روز عيد در نزد جمره ها و در تمام ايام تشريق در مِنى ده آيه اوّل برائت را به آواز بلند بر مشركين مى خواند و شمشير خود را از غلاف كشيده بود و ندا مى كرد كه طواف نكند دور خانه كعبه عريانى و حج خانه كعبه نكند مشركى و هر كس كه امان و پيمان او مدتى داشته باشد پس امان او باقى است تا مدّت او منقضى شود و هركه را مدّتى نباشد پس مدّت او چهار ماه است. و روايت شده كه روز اوّل ذى الحجة بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ابوبكر را با آيات بَرائت به مكه فرستاد و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در منزل رَوْح أ در روز سوم به ابوبكر رسيد آيات را گرفته و به مكّه رفت و ابوبكر برگشت و روايات در عزل ابوبكر از ادأ بَرائت و فرستادن اميرالمؤ منينعليه‌السلام در كتب سنّى و شيعه وارد شده. (305)

و نيز در سنه نهم، نجاشى پادشاه حبشه وفات كرد، و آن روز كه وفات نمود پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: امروز مردى صالح از جهان برفت برخيزيد تا بر وى نماز گزاريم. گويند جنازه نجاشى بر پيغمبر ظاهر شد پس اصحاب با پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر او نماز گزاشتند.

وقايع سال دهم هجرى

قصّه مباهله و نصاراى نَجْران

شيخ طبرسى و ديگران روايت كرده اند كه جمعى از اشراف نصاراى نجران، خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمدند و سركرده ايشان سه نفر بودند: يكى عاقب (306) كه امير و صاحب رأى ايشان بود و ديگرى عبدالمسيح كه در جميع مشكلات به او پناه مى بردند و سوم ابوحارثه (307) كه عالم و پيشواى ايشان بود و پادشاهان روم براى او كليساها ساخته بودند و هدايا و تحفه ها براى او مى فرستادند به سبب وفور علم او نزد ايشان؛ پس چون ايشان متوجّه خدمت حضرت شدند ابوحارثه بر استرى سوار شد و كُرْزُ بْن عَلْقَمَه برادر او در پهلوى او مى راند ناگاه استر ابوحارثه به سر درآمد پس كرْز ناسزائى به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفت، ابوحارثه گفت: بر تو باد آنچه گفتى! گفت: چرا اى برادر؟ ابوحارثه گفت: به خدا سوگند كه اين همان پيغمبرى است كه ما انتظار او را مى كشيديم! كرز گفت: پس چرا متابعت او نمى كنى؟ گفت: مگر نمى دانى كه اين گروه نصارى چه كرده اند با ما، ما را بزرگ كردند و صاحب مال كردند و گرامى داشتند و راضى نمى شوند به متابعت او و اگر ما متابعت او كنيم اينها همه از ما بازمى گيرند.

پس كُرْز اين سخن در دلش جا كرد تا آنكه به خدمت حضرت رسيد و مسلمان شد و ايشان در وقت نماز عصر وارد مدينه شدند با جامه هاى ديبا و حلّه هاى زيبا كه هيچ يك از گروه عرب با اين زينت نيامده بودند. و چون به خدمت حضرت رسيدند سلام كردند، حضرت جواب سلام ايشان نفرمود و با ايشان سخن نگفت؛ پس رفتند به نزد عثمان و عبدالرّحمن بن عوف كه با ايشان آشنائى داشتند و گفتند پيغمبر شما نامه به ما نوشت و ما اجابت او نموديم و آمديم و اكنون جواب سلام ما نمى گويد و با ما به سخن نمى آيد؟ ايشان آنها را به خدمت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آوردند و در آن باب با آن حضرت مذاكره كردند، حضرت فرمود كه اين جامه هاى حرير و انگشترهاى طلا را از خود دور كنيد و به خدمت آن حضرت رويد. چون چنين كردند و به خدمت حضرت پيغمبر رفتند و سلام كردند؛ حضرت جواب سلام ايشان گفت و فرمود كه به حق آن خداوندى كه مرا به راستى فرستاده است كه در مرتبه اوّل كه به نزد من آمدند شيطان با ايشان همراه بود و من براى اين جواب سلام ايشان نگفتم؛ پس در تمام آن روز از حضرت سؤ الها كردند و با حضرت مناظره نمودند؛ پس عالم ايشان گفت كه يا محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چه مى گوئى در باب مسيح؟ حضرت فرمود: او بنده و رسول خدا است. ايشان گفتند كه هرگز ديده اى كه فرزندى بى پدر به هم رسد؟ پس اين آيه نازل شد كه:

( إِنَّ مثلَ عي سى عندَاللّهِ كمثلِ آدَمَ خلَقهُ منْ ترابٍ ثمَّ قالَ لَهُ كن فَيَكُونُ ) . (308)

به درستى كه مَثَل عيسى نزد خدا مانند مثل آدم است كه خدا خلق كرد او را از خاك پس گفت مر او را كه باش پس به هم رسيد. و چون مناظره به طول انجاميد و ايشان لجاجت در خصومت مى كردند حق تعالى فرستاد كه:

ماجراى مباهله

( فمنْ حآجَّكَ فيهِ منْ بعدِ ما جآءَكَ منَ الْعلْمِ فقلْ تعالَوْا نَدْعُ اَبْنأَنا وَابْنآءَكُمْ وَنسآءَنا وَنسآءَكمْ وَاَنفسنا وَاَنفسكمْ ثمَّ نبتهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّه عَلَى الْكاذِبينَ ) . (309) (310)

يعنى پس هركه مجادله كند با تو در امر عيسى بعد از آنچه آمده است به سوى تو از علم و بيّنه و برهان پس بگو اى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيائيد بخوانيم پسران خود را و پسران شما را و زنان خود را و زنان شما را و جانهاى خود را و جانهاى شما را، يعنى آنها را كه به منزله جان مايند و آنها كه به منزله جان شمايند، پس تضرّع كنيم و دعا كنيم پس بگردانيم لعنت خدا را بر هر كه دروغ گويد از ما و شما.

و چون اين آيه نازل شد قرار كردند كه روز ديگر مباهله كنند و نصارى به جاهاى خود برگشتند. پس ابوحارثه با اصحاب خود گفت كه فردا نظر كنيد اگر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با فرزندان و اهل بيت خود مى آيد پس بترسيد از مباهله با او، و اگر با اصحاب و اتباع خود مى آيد از مباهله با او پروا مكنيد. پس بامداد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به خانه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آمد و دست امام حسنعليه‌السلام گرفت و امام حسينعليه‌السلام را در بر گرفت و حضرت اميرعليه‌السلام در پيش روى آن حضرت روان شد و حضرت فاطمهعليها‌السلام از عقب سر آن حضرت شد و از مدينه براى مباهله بيرون آمدند. چون نصارى آن بزرگواران را مشاهده كردند ابوحارثه پرسيد كه اينها كيستند كه با او همراهند؟ گفتند آنكه پيش روى او است پسرعمّ او است و شوهر دختر او و محبوبترين خلق است نزد او و آن دو طفل، دو فرزندان اويند از دختر او و آن زن، فاطمه دختر او است كه عزيزترين خلق است نزد او، پس حضرت به دو زانو نشست براى مباهله. پس سيّد و عاقب پسران خود را برداشتند براى مباهله، ابوحارثه گفت: به خدا سوگند كه چنان نشسته است كه پيغمبران مى نشستند براى مباهله و برگشت. سيّد گفت: به كجا مى روى؟ گفت: اگر محمد برحقّ نمى بود چنين جرئت نمى كرد بر مباهله و اگر با ما مباهله كند پيش از آنكه سال بر ما بگذرد يك نصرانى بر روى زمين نخواهد ماند!

و به روايت ديگر گفت كه من روهائى مى بينم كه اگر از خدا سؤ ال كنند كه كوهى را از جاى خود بكند هر آينه خواهد كند؛ پس مباهله مكنيد كه هلاك مى شويد و يك نصرانى بر روى زمين نخواهد ماند. پس ابوحارثه به خدمت حضرت آمد و گفت: اى ابوالقاسم! در گذر از مباهله با ما و با ما مصالحه كن بر چيزى كه قدرت بر اداى آن داشته باشيم. پس حضرت با ايشان مصالحه نمود كه هر سال دو هزار (311) حلّه بدهند كه قيمت هر حلّه چهل درهم باشد و برآنكه اگر جنگى روى دهد سى زِره و سى نيزه و سى اسب به عاريه بدهند و حضرت نامه صلح براى ايشان نوشت و برگشتند. پس حضرت فرمود كه سوگند ياد مى كنم به آن خداوندى كه جانم در قبضه قدرت او است كه هلاك نزديك شده بود به اهل نَجْران و اگر با من مباهله مى كردند هر آينه همه ميمون و خوك مى شدند و هر آينه تمام اين وادى برايشان آتش مى شد و مى سوختند و حق تعالى جميع اهل نجران را مستأصل مى كرد حتى آنكه مرغ بر سر درختان ايشان نمى ماند و همه نصارى پيش از سال مى مردند. چون سيّد و عاقب برگشتند بعد از اندك زمانى به خدمت حضرت معاودت نمودند و مسلمان شدند.

و صاحب كشاف (312) و ديگران از هل سنت در صحاح خود نقل كرده اند از عايشه كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در روز مباهله بيرون آمد وعبائى پوشيده بود از موى سياه پس امام حسن و امام حسين و حضرت فاطمه و على بن ابى طالبعليهما‌السلام را در زير عبا داخل كرد و اين آيه خواند:

( اِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطهِّرَكُمْ تَطْهيرا ) . (313)

و هم زمخشرى گفته است كه اگر گوئى كه دعوت كردن خصم به سوى مباهله براى آن بود كه ظاهر شود كه او كاذب است يا خصم او و اين امر مخصوص او و خصم او بود پس چه فايده داشت ضمّ كردن پسران و زنان در مباهله؟

جواب مى گوئيم كه ضمّ كردن ايشان در مباهله دلالتش بر وثوق و اعتماد بر حقيّت او زياده بود از آنكه خود به تنهائى مباهله نمايد؛ زيرا كه با ضمّ كردن ايشان جرئت نمود برآنكه اَعِزّه خود را و پاره هاى جگر خود را و محبوبترين مردم را نزد خود در معرض نفرين و هلاك درآورد و اكتفا ننمود بر خود به تنهائى و دلالت كرد برآنكه اعتماد تمام بر دروغگو بودن خصم خود داشت كه خواست خصم او با اَعِزّه و اَحِبّه اش هلاك شوند و مستأصل گردند اگر مباهله واقع شود و مخصوص گردانيد براى مباهله پسران و زنان را؛ زيرا كه ايشان عزيزترين اهلند و به دِل بيش از ديگران مى چسبند و بسا باشد كه آدمى خود را در معرض هلاكت درآورد براى آنكه آسيبى به ايشان نرسد و به اين سبب در جنگها زنان و فرزندان را با خود مى برده اند كه نگريزند. و به اين سبب حق تعالى در آيه، ايشان را بر(اَنفس)مُقَدَّم داشت تا اعلام نمايد كه ايشان بر جان مُقَدَّمند پس بعد از اين گفته است كه اين دليلى است كه از اين قويتر دليلى نمى باشد بر فضل اصحاب عبا. (314) انتهى.

سفر حجة الوداع پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

در سال دهم هجرى سفر حجة الوداع واقع شد. شيخ كُلينى روايت كرده است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بعد از هجرت ده سال در مدينه ماند و حجّ به جا نياورد تا آنكه در سال دهم، خداوند عالميان اين آيه فرستاد كه:

( وَ اَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجالاً وَعَلى كُلِّ ضامِرٍ يَاْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميق لِيَشْهَدوا مَنافِعَ لَهُمْ ) . (315)

پس امر كرد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مُؤَذِّنّان را كه اعلام نمايند مردم را به آوازهاى بلند به آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اين سال به حجّ مى رود؛ پس مطلع شدند بر حج رفتن آن حضرت هركه در مدينه حاضر بود و در اطراف مدينه و اعراب باديه. و حضرت نامه ها نوشت به سوى هركه داخل شده بود در اسلام كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اراده حجّ دارد پس هركه توانائى حجّ رفتن دارد حاضر شود؛ پس همه حاضر شدند براى حجّ با آن حضرت و در همه حال تابع آن حضرت بودند و نظر مى كردند كه آنچه آن حضرت به جاى مى آورد، به جاى آورند و آنچه مى فرمايد اطاعت نمايند و چهار روز از ماه ذى قعده مانده بود كه حضرت بيرون رفت، پس چون به ذى الحلَيفه رسيد اوّل زوال شمس بود پس مردم را امر فرمود كه موى زير بغل و موى زهار را ازاله كنند و غسل نمايند و جامه هاى دوخته را بكنند و لنگى و ردائى بپوشند. پس غسل احرام به جا آورد و داخل مسجد شَجَره شد و نماز ظهر را در آن مسجد ادا نمود پس عزم نمود بر حجّ تنها كه عمره در آن داخل نباشد؛ زيرا كه حجّ تمتّع هنوز نازل نشده بود و احرام بست و از مسجد بيرون آمد و چون به بَيْدآء رسيد نزد ميل اوّل مردم صف كشيدند از دو طرف راه پس حضرت تلبيه حجّ به تنهائى فرمود و گفت:

لَبَّيكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ لا شَريكَ لَكَ لبيك اِنَّ الْحَمْدَ والنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ لَكَ لا شَريكَ لَكَ و حضرت در تلبيه خود ذاالمعارج بسيار مى گفت و تلبيه را تكرار مى نمود در هر وقت كه سواره اى مى ديد يا بر تلّى بالا مى رفت يا از وادئى فرو مى شد و در آخر شب و بعد از نمازها، و هَدْى (316) با خود راند شصت و شش يا شصت و چهار شتر و به روايت ديگر صد شتر بود. و روز چهارم ذى الحجه داخل مكه شد و چون به در مسجدالحرام رسيد از دَرِ بنى شيبه داخل شد و بر دَرِ مسجد ايستاد و حمد و ثناى الهى به جاى آورد و بر پدرش ابراهيم عليه السلام صلوات فرستاد پس به نزديك حَجَرالاَسْوَد آمد و دست بر حجر ماليد و آن را بوسيده و هفت شوط بر دور خانه كعبه طواف كرد و در پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز طواف به جا آورد و چون فارغ شد به نزد چاه زمزم رفت و از آب زمزم بياشاميد و گفت:

اَللّهُمَ اِنّي اَسْئَلُكَ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وَشِفآءً مِنْ كُلِّ دآءٍ وَسُقْمٍ.

و اين دعا را رو به كعبه خواند پس به نزديك حجر آمد و دست بر حجر ماليد و حجر را بوسيد و متوجه صفا شد و اين آيه را تلاوت فرمود:

( اِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ فَمنْ حَجَّ الْبَيْتَ اَوِ اعْتَمَر فَلا جُناحَ عَلَيْهِ اَنْيطَّوَّفَ بِهِما ) . (317)

؛ يعنى به درستى كه كوه صفا و كوه مروه از علامتهاى مناسك الهى است، پس كسى كه حجّ كند خانه را يا عمره كند، پس باكى نيست بر او كه آنكه طواف كند به صفا و مروه. پس بر كوه صفا بالا رفت و رو به جانب رُكن يَمانى كرد و حمد و ثناى حق تعالى به جاى آورد و دعا كرد به قدر آنكه كسى سوره بقره را به تأنّى بخواند، پس سراشيب شد از صفا و متوجّه كوه مروه گرديد و بر مروه بالا رفت و به قدر آنچه توقّف نموده بود در صفا، در مروه نيز توقف نمود؛ پس باز از كوه به زير آمد و به جانب صفا متوجه شد باز بر كوه صفا توقّف نمود و دعا خواند و متوجّه مروه گرديد تا آنكه هفت شوط به جا آورد؛ پس چون از(سَعْى)فارغ شد و هنوز بر كوه مروه ايستاده بود رو به جانب مردم گردانيد و حمد و ثناى الهى به جاى آورد، پس اشاره به پشت سر خود نمود و گفت: اين جبرئيل است و امر مى كند مرا كه امر نمايم كسى را كه(هَدْى)با خود نياورده است به آنك مُحِلّ گردد و حجّ خود را به عمره منقلب گرداند و اگر من مى دانستم كه چنين خواهد شد هَدْى با خود نمى آوردم و چنان مى كردم كه شما مى كنيد ولكن هَدْى با خود رانده ام؛ پس مردى از صحابه گفت: چگونه مى شود ما به حج بيرون آئيم و از سر و موهاى ما آب غسل جنابت چكد؟ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را فرمود كه تو هرگز ايمان به حجّ تمتّع نخواهى آورد. (318) پس سُراقَة بْن مالِكِ بن جعشم كنانى برخاست و گفت: يا رسول اللّه! احكام دين خود را دانستيم چنانچه گويا امروز مخلوق شده ايم پس بفرما كه آنچه ما را امر فرمودى در باب حجّ مخصوص اين سال است يا هميشه ما را بايد حجّ تمتّع كرد؟ حضرت فرمود كه مخصوص اين سال نيست بلكه اَبدُالاباد اين حكم جارى است. پس حضرت انگشتان دستهاى خود را در يكديگر داخل گردانيد و فرمود كه داخل شد عمره در حجّ تا روز قيامت. پس در اين وقت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه از جانب يمن به فرموده حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متوجه حجّ گرديده بود داخل مكه شد و چون به خانه حضرت فاطمهعليها‌السلام داخل شد ديد كه حضرت فاطمه مُحِلّ گرديده و بوى خوش از او شنيد و جامه هاى ملوّن در بر او ديد، پس گفت كه اين چيست اى فاطمه؟ و پيش از وقت مُحِلّ شدن چرا مُحِلّ شده اى؟ حضرت فاطمهعليها‌السلام گفت كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا چنين امر كرد؛ پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بيرون آمد و به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شتافت كه حقيقت حال را معلوم نمايد چون به خدمت حضرت رسيد گفت: يا رسول اللّه! من فاطمهعليها‌السلام را ديدم كه مُحلّ گرديده و جامه هاى رنگين پوشيده است! حضرت فرمود كه من امر كردم مردم را كه چنين كنند؛ پس تو يا على به چه چيز احرام بسته اى؟ گفت: يا رسول اللّه، چنين احرام بستم كه(احرام مى بندم مانند احرام رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )؛ حضرت فرمود: بر احرام خود باقى باش مثل من و تو شريك منى در هَدْى من. (319)

حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در آن ايّام كه در مكّه بود با اصحاب خود در اَبْطَح نزول فرموده بود و به خانه ها فرود نيامده بود پس چون روز هشتم ذى الحجّه شد نزد زوال شمس امر فرمود مردم را كه غسل احرام به جا آورند و احرام به حجّ ببندند و اين است معنى آنچه حق تعالى فرموده است كه( فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْراهيمَ ) . (320) كه مراد از اين متابعت، متابعت در حجّ تمتع است؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيرون رفت با اصحاب خود تلبيه گويان به حجّ تا آنكه به منى رسيدند، پس نماز ظهر و عصر و شام و خفتن و صبح را در منى به جا آوردند و بامداد روز نهم بار كرد با اصحاب خود و متوجه عرفات گرديد. (321)

و از جمله بدعتهاى قريش آن بود كه ايشان از مشعر الحرام تجاوز نمى كردند و مى گفتند ما اهل حرميم و از حَرَم بيرون نمى رويم و ساير مردم به عرفات مى رفتند و چون مردم از عرفات بار مى كردند و به معشر مى آمدند ايشان با مردم از مشعر به منى مى آمدند و قريش اميد آن داشتند كه حضرت در اين باب با ايشان موافقت نمايد پس حق تعالى اين آيه را فرستاد:( ثُمَّ اَفيضُوا مِنْ حَيْثُ اَفاضَ النّاسُ ) ؛ (322) يعنى پس بار كنيد از آنجا كه با ركردند مردم حضرت فرمود مراد از مردم در اين آيه حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحاقعليهما‌السلام هستند و پيغمبرانى كه بعد از ايشان بودند كه همه از عرفات افاضه مى نمودند، پس چون قريش ديدند كه قبه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از مشعر الحرام گذشت به سوى عرفات در دلهاى ايشان خدشه به هم رسيد؛ زيرا كه اميد داشتند كه حضرت از مكان ايشان افاضه نمايد و به عرفات نرود، پس حضرت رفت تا به(نَمِرَه)فرود آمد در برابر درختان اَراك پس خيمه خود را در آنجا برپا كرد و مردم خيمه هاى خود را بر دور خيمه آن حضرت زدند. و چون زوال شمس شد حضرت غسل كرد و با قريش و ساير مردم داخل عرفات گرديد و در آن وقت تلبيه را قطع نمود و آمد تا به موضعى كه مسجد آن حضرت مى گويند. در آنجا ايستاد و مردم بر دور آن حضرت ايستادند. پس خطبه اى ادأ نمود و ايشان را امر و نهى فرمود، پس با مردم نماز ظهر و عصر را به جا آورد به يك اذان و دو اقامه، پس رفت به سوى محلّ وقوف و در آنجا ايستاد و مردم مبادرت مى كردند به سوى شتر آن حضرت و نزديك شتر مى ايستادند پس حضرت شتر را حركت داد ايشان نيز حركت كردند و بر دور ناقه جمع شدند. پس حضرت فرمود كه اى گروه مردم موقف همين زير پاى ناقه من نيست و به دست مبارك خود اشاره فرمود به تمام موقف عرفات و فرمود كه همه اينها موقف است؛ پس مردم پراكنده شدند و در مشعرالحرام نيز چنين كردند؛ پس مردم در عرفات ماندند تا قرص آفتاب فرو رفت پس حضرت بار كرد و مردم بار كردند و امر نمود ايشان را به تأنّى.

حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه مشركان از عرفات پيش از غروب آفتاب بار مى كردند، پس رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مخالفت ايشان نمود و بعد از غروب آفتاب روانه شد و فرمود كه اى گروه مردم حجّ به تاختن اسبان نمى باشد و به دوانيدن شتران نمى باشد وليكن از خدا بترسيد و سير نمائيد سير كردن نيكو، ضعيفى را پامال نكنيد و مسلمانى را در زير پاى اسبان مگيريد و آن حضرت سر ناقه را آن قدر مى كشيد براى آنكه تند نرود تا آنكه سر ناقه به پيش جهاز مى رسيد و مى فرمود كه اى گروه مردم بر شما باد به تأنى تا آنكه داخل مشعرالحرام شد؛ پس در آنجا نماز شام و خفتن را به يك اذان و دو اقامه ادا نمود و شب در آنجا به سر آورد تا نماز صبح را در آنجا نيز ادأ نمود و ضعيفان بنى هاشم را در شب به منى فرستاد و به روايت ديگر زنان را در شب فرستاد و اُسامة بن زيد را همراه ايشان كرد و امر كرد ايشان را كه جَمَره عَقَبه را نزنند تا آفتاب طالع گردد؛ پس چون آفتاب طالع شد از مشعر الحرام روانه شد و در منى نزول فرمود و جمره عقبه را به هفت سنگ زد و شتران هَدْى كه آن حضرت آورده بود شصت و چهار بود يا شصت و شش و آنچه حضرت اميرعليه‌السلام آورده بودسى و چهار بود يا سى وشش كه مجموع شتران آن دو بزرگوار صد شتر بود و به روايت ديگر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام شترى نياورده بود و مجموع صد شتر را حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را شريك گردانيد در هدْى خود و سى و هفت شتر را به آن حضرت داد. پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شصت و شش شتر را نحر فرمود و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام سى و چهار شتر نحر نمود، پس حضرت امر نمود كه از هر شترى از آن صد شتر پاره گوشتى جدا كردند و همه را در ديگى از سنگ ريختند و پختند و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از مراق آن تناول نمودند تا آنكه از همه آن شتران خورده باشند و ندادند به قصّابان پوست آن شتران را و نه جلهاى آنها را و نه قلاده هاى آنها را بلكه همه را تصدّق كردند. پس حضرت سر تراشيد و در همان روز متوجّه طواف خانه گرديد و طواف و سعى را به جا آورد و باز به منى معاودت فرمود و در منى توقّف نمود تا روز سيزدهم كه آخر ايّام تشريق است و در آن روز رَمى هر سه جمره نمود و بار دگر متوجه مكه گرديد. (323)

شيخ مفيد و طبرسى روايت كرده اند (324) كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اعمال حجّ فارغ شد متوجّه مدينه شد و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و ساير مسلمانان در خدمت آن حضرت بودند و چون به غَدير خُم رسيد و آن موضع در آن وقت محلّ نزول قوافِل نبود؛ زيرا كه آبى و چراگاهى در آن نبود، حضرت در آن موضع نزول فرمود و مسلمانان نيز فرود آمدند و سبب نزول آن حضرت در چنان موضع آن بود كه از حق تعالى تأكيد شديد شد بر آن حضرت كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را نصب كند به خلافت بعد از خود و از پيش نيز در اين باب وحى بر آن حضرت نازل شده بود لكن مشتمل بر توقيت و تأكيد نبود و به اين سبب حضرت تأخير نمود كه مبادا در ميان اُمّت اختلافى حادث شود و بعضى از ايشان از دين برگردند و خداوند عالميان مى دانست كه اگر از غدير خم درگذرند متفرّق خواهند شد بسيارى از مردم به سوى شهرهاى خود،پس حق تعالى خواست كه در اين موضع ايشان جمع شوند كه همه ايشان نصّ بر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را بشنوند و حجّت بر ايشان در اين باب تمام شود و كسى از مسلمانان را عُذرى نماند؛ پس حق تعالى اين آيه را فرستاد:

( يا اَيُّهَا الرُّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ.. ) . (325)

؛ يعنى اى پيغمبر برسان به مردم آنچه فرستاده شده است به سوى تو از جانب پروردگار تو در باب نص بر امامت على بن ابى طالبعليه‌السلام و خليفه گردانيدن او را در ميان امّت پس فرمود:

( وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ الناسِ.. ) . (326)

؛اگر نكنى پس نرسانده خواهى بود رسالت خدا را و خدا ترا نگاه مى دارد از شرّ مردم.

پس تأكيد فرمود در تبليغ اين رسالت و تخويف نمود آن حضرت را از تأخير نمودن در آن امر و ضامن شد براى آن حضرت كه او را از شر مردم نگاه دارد.

پس به اين سبب حضرت در چنان موضعى كه محل فرود آمدن نبود فرود آمد و مسلمانان همه برگرد آن حضرت فرود آمدند و روز بسيار گرمى بود پس امر فرمود درختان خارى را كه در آنجا بود زير آنها را از خس و خاشاك پاك كردند و فرمود پلانهاى شتران را جمع كردند و بعضى را بر بالاى بعضى گذاشتند، پس منادى خود را فرمود كه ندا در دهد در ميان مردم كه همه به نزد آن حضرت جمع شوند، پس همگى جمع شدند و اكثر ايشان از شدت گرما رداهاى خود را بر پاهاى خود پيچيده بودند و چون مردم اجتماع كردند حضرت بر بالاى آن پالانها كه به منزله منبر بود برآمد و حضرت اميرعليه‌السلام را بر بالاى منبر طلبيد و در جانب راست خود بازداشت پس خطبه خواند مشتمل بر حمد و ثناى الهى و به موعظه هاى بليغه و كلمات فصيحه ايشان را موعظه فرمود و خبر موت خود را داد و فرمود مرا به درگاه حق تعالى خوانده اند و نزديك شده است كه اِجابَت دعوت الهى كنم و وقت آن شده است كه از ميان شما پنهان شوم و دارفانى را وداع كنم و به سوى درجات عاليه آخرت رحلت نمايم و به درستى كه در ميان شما مى گذارم چيزى را كه تا متمسّك به آن باشيد هرگز گمراه نگرديد بعد از من كه آن كتاب خدا است و عترت من كه اهل بيت من اند؛ به درستى كه اين دو تا از هم جدا نمى شوند تا هر دو نزد حوض كوثر بر من وارد شوند؛ پس به آواز بلند در ميان ايشان ندا كرد كه آيا نيستم من سزاوارتر به شما از جانهاى شما؟ گفتند: چنين است؛ پس بازوهاى اميرالمؤ منينعليه‌السلام را گرفت و بلند كرد آن حضرت را به حدى كه سفيدى هاى زير بغلهاى ايشان نمودار شد و گفت: هر كه من مولى و اَوْلى به نفس اويم، پس على مولى و اَوْلى به نفس او است؛ خداوندا! دوستى كن با هر كه با على دوستى كند و دشمنى كن با هر كه با على دشمنى كند و يارى كن هر كه على را يارى كند و واگذار هركه على را واگذارد. پس حضرت از منبر فرود آمد و آن وقت نزديك زوال بود در شدّت گرما پس دو ركعت نماز كرد پس زوال شمس شد و مؤ ذن آن حضرت اذان گفت و نماز ظهر را با ايشان به جا آورد. پس به خيمه خود مراجعت فرمود و امر فرمود كه خيمه اى از براى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در برابر خيمه آن حضرت برپا كردند و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در آن خيمه نشست؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود مسلمانان را كه فوج فوج به خدمت آن حضرت بروند و آن جناب را تهنيت و مبارك باد امامت بگويند و سلام كنند بر آن جناب به امارت و پادشاهى مؤ منان و بگويند: اَلسَلام عَلَيك يااميرالمؤ منين! پس مردمان چنين كردند، آنگاه امر فرمود زنان خود و زنان مسلمانان را كه همراه بودند بروند و تهنيت و مبارك باد بگويند و سلام كنند به آن جناب به عمارت مؤ منان پس همگى به جا آورند و از كسانى كه در اين باب اهتمام زياده از ديگران كرد ابن الخطّاب بود كه زياده از ديگران اظهار شادى و بشاشت نمود به امامت و خلافت آن جناب و گفت:

بَخِّ بَخِّ لَكَ يا عَلىُّ اَصْبَحْتَ مَوْلاىَ و مَوْلى كُلِّ مُؤ مِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ! (327)

يعنى به به از براى تو يا على، گوارا باد تو را،گرديدى آقاى من و آقاى هر مرد مؤ من و زن مؤ منه اى! پس حسان بن ثابت به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و رخصت طلبيد از آن جناب كه در مدح اميرالمؤ منينعليه‌السلام در ذكر قصه غدير و نصب آن جناب به امامت و خلافت ودعاهايى كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق او فرموده قصيده اى انشأ نمايد چون از آن جناب مرخص شد بر بلندى برآمد و اين اشعار را به آواز بلند بر مردم خواند:

شعر:

يُناديهُمُيَومَ الْغَديرِنَبيُّهُم		بِخُّمٍ وَاَسمِعْبِالنَّبِى مُن ادِيا
وق الَ فَمَنْ مَوْليكُمْو وَلِيُّكُمْ		فَقالُوا ولَم يُبْدوا هُن اكَ التّعادِيا
اِلهُكَ مَوْلي ناوَاَنْتَ وَليُّن ا		وَلَنْ تَجِدَنْ مِنّالَكَالْيَوْمَ عاصِياً
فَقالَ لَهُقُمْ ياعَلىّ ُوَاِنَّني		رَضيتُكَ مِنْبَعْدي اِماماًوَهادياً
فَخَصَّ بِهادونَ الْبَريَّةِ كُلِهّا		عَليَّاًوَسَمّاهُ الْوزير الْمُواخيا
فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذاوَليُّهُ		فَكُونُوالَهُ اَتْب اعَ صدْقٍ مُوالِياً
هُن اكَ دَعَااللّهُمَ وَالِ وَليهُ		وَكُنْ لِلَّذي ع ادى عَلِيّاًمُعاِدياً (328)

واين اشعار را خاصّه و عامه به تواتر روايت كرده اند.

روايت است كه چون حسّان اين اشعاررا بگفت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: لا تَز الُ ي ا حَسّ انُ مُؤَيَّداً بِرُوحِ الْقُدُس م ا نَصَرْتَنا بِلِسانِكَ. يعنى پيوسته اى حسان مؤ يِّدى به روح القدس مادام كه يارى نمايى مارا به زبان خود و اين اشعارى بود از آن جناب بر آن كه حسّان بر ولايت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ثابت نخواهد ماند چنانكه بعد از وفات آن حضرت ظاهر شد.

و كميت شاعر نيز قصيده اى در قصّه غدير گفته كه اين سه شعر از آن است:

شعر:

وَيَومَ الدَّوْحِ دَوْحِ غَديرِخُمٍّ		اَبانَ لَهُ الْوِلايَةَلَوْ اُطيعا
وَل كِنَّالرِّجالَ تَب ايَعوُها		فَلَمْ اَرَمِثْلَها خَطَراًمَنيعاً
وَلَم اَرَ مِثْلَ ذاكَ اليَومِ يوماً		وَلَمْ اَرَمِثْلَهُ حَقَّاًاُضيعا

و اين احقر كتابى نوشتم در حديث غدير موسوم به(فيض القدير فيما يتعلّق بحديث الغدير)مقام را گنجايش نبود واگر نه ملخّصى از آن در اينجا ايراد مى كردم.

و چون در اوائل سال يازدهم هجرى بعد از سفر حجة الوداع وفات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم واقع شده، اينك ما شروع مى كنيم به ذكر وفات آن حضرت.

فصل هفتم: در وقوع مصيبت عظمى يعنى وفات پيغمبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

بدان كه اكثر علماى فريقين را اعتقاد آن است كه ارتحال سيد انبيأصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به عالم بقادر روز دوشنبه بوده است و اكثر علماى شيعى را اعتقاد آن است كه آن روز بيست و هشتم ماه صفر بوده است و اكثر علماى اهل سنت دوازدهم ماه ربيع الاول گفته اند. و در كشف الغمّه از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه آن حضرت در سال دهم هجرت به عالم بقا رحلت نمود و ازعمر شريف آن حضرت شصت و سه سال گذشته بود؛ چهل سال در مكه ماند تا وحى بر او نازل شد و بعد از آن سيزده سال ديگر در مكه ماند و چون به مدينه هجرت نمود پنجاه و سه سال از عمر شريفش گذشته بود و ده سال بعد از هجرت در مدينه ماند و وفات آن حضرت در دوم ماه ربيع الاوّل روز دوشنبه واقع شد؛

مؤ لف گويد: كه واقع شدن وفات آن حضرت در دوم ربيع الا وّل موافق با قول بعضى از اهل سنت است و از علماى شيعه كسى قائل به آن نشده پس شايد اين فقره از روايت محمول بر تقيه باشد. و بدان كه در كيفيّت وفات آن سرور و وصيّت هاى آن بزرگوار روايت بسيار وارد شده (329) و ما در اينجا اكتفا مى كنيم به آنچه شيخ مفيد و طبرسى رضوان اللّه عليهما اختيار كرده اند.

گفته اند (330) كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از حجّة الوداع مراجعت نمود و بر آن حضرت معلوم شد كه رحلت او به عالم بقا نزديك شده است پيوسته در ميان اصحاب خطبه مى خواند و ايشان را از فتنه هاى بعد از خود به مخالفت فرموده هاى خود حذر مى نمود و وصيّت مى فرمود ايشان را كه دست از سنّت و طريقه او بر ندارند و بدعت در دين الهى نكنند و متمسك شوند به عترت و اهل بيت او به اطاعت و نصرت و حراست، و متابعت ايشان را بر خود لازم دانند و منع مى كرد ايشان را از مختلف شدن و مرتد شدن و مكّرر مى فرمود كه ايّها النّاس من پيش از شما مى روم و شما در حوض كوثر بر من وارد خواهيد شد و از شما سؤ ال خواهم كرد كه چه كرديد با دو چيز گران بزرگ كه در ميان شما گذاشتم: كتاب خدا و عترت كه اهل بيت من اند، پس نظر كنيد كه چگونه خلافت من خواهيد كرد در اين دو چيز؛ به درستى كه خداوند لطيف خبير مرا خبر داده است كه اين دو چيز از هم جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند؛ به درستى كه اين دو چيز را در ميان شما مى گذارم و مى روم پس سبقت مگيريد بر اهل بيت من و پراكنده مشويد از ايشان و تقصير مكنيد در حق ايشان كه هلاك خواهيد شد و چيزى تعليم ايشان مكنيد؛ به درستى كه ايشان داناترند از شما و چنين نيابم شما را كه بعد از من از دين برگرديد و كافر شويد و شمشيرها بر روى يكديگر بكشيد پس ملاقات كنيد من يا علىعليه‌السلام را در لشكرى مانند سيل در فراوانى و سرعت و شدّت. و بدانيد كه على بن ابى طالب پسر عمّ و وصّى من است و قتال خواهد كرد بر تأويل قرآن چنانكه من قتال كردم بر تنزيل قرآن. و از اين باب سخنان در مجالس متعدّده مى فرمود؛ پس اُساَمة بن زيد را امير كرد و لشكرى از منافقان و اهل فتنه و غير ايشان براى او ترتيب داد و امر كرد او را كه با اكثر صحابه بيرون رود به سوى بلاد روم به آن موضعى كه پدرش در آنجا شهيد شده بود و غرض حضرت از فرستادن اين لشكر آن بود كه مدينه از اهل فتنه خالى شود و كسى با حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منازعه نكند تا امر خلافت بر آن حضرت مستقر گردد و مردم را مبالغه بسيار مى فرمود در بيرون رفتن و اُسامه را به جُرْف (331) فرستاد و حكم فرمود كه در آنجا توقف نمايد تا لشكر نزد او جمع شوند و جمعى را مقرّر نمود كه مردم را بيرون كنند و ايشان را حذر مى فرمود از دير رفتن؛ پس در اثناى آن حال آن حضرت را مرضى طارى شد كه به آن مرض به رحمت الهى واصل گرديد، چون آن حالت را مشاهده نمود دست اميرالمؤ منينعليه‌السلام را گرفت و متوجه بقيع گرديد و اكثر صحابه از پى او بيرون آمدند و فرمود كه حق تعالى مرا امر كرده است كه استغفار كنم براى مردگان بقيع چون به بقيع رسيد گفت: اَلسَّلامُ علَيكمْ، اى اَهل قبور گوارا باد شما را آن حالتى كه صبح كرده ايد در آن و نجات يافته ايد از فتنه هائى كه مردم را در پيش است، به درستى كه رو كرده است به سوى مردم فتنه هاى بسيار مانند پاره هاى شب تار؛ پس مدّتى ايستاد و طلب آمرزش براى جميع اهل بقيع كرد و رو آورد به سوى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و فرمود كه جبرئيل در هر سال قرآن را يك مرتبه به من عرضه مى كرد و در اين سال دو مرتبه عرضه نمود و چنين گمان دارم كه اين براى آن است كه وفات من نزديك شده است؛ پس فرمود كه يا على به درستى كه حق تعالى مرا مخيّر گردانيده است ميان خزانه هاى دنيا و مخلّد بودن در آن يا رفتن به بهشت، و من اختيار لقاى پروردگار خود كردم چون بميرم عورت مرا بپوشان كه هر كه به عورت من نظر كند كور مى شود؛ پس به منزل خود مراجعت نمود و مرض آن حضرت شديد شد و بعد از سه روز به مسجد آمد عصابه به سر بست و به دست راست بر دوش اميرالمؤ منينعليه‌السلام و به دست چپ بر دوش فضل بن عبّاس تكيه فرموده بود تا آنكه بر منبر بالا رفت و نشست و گفت: اى گروه مردم! نزديك شده است كه من از ميان شما غايب شوم هر كه را نزد من وعده ای باشد بیایدوعدة خود را بگیرد ، هرکه را بر من قرض باشد مرا خبر دار گرداند و استیفای دین خود نماید ، ای گروه مردم ! نیست میانة خدا و میانة احدی وسیله ای که به سبب آن خیری بیابد یا شری از او دور گردد مگر عمل به طاعت خدا.»

«ایها الناس ! دعوی نکند دعوی کننده ای بر من بی عمل رستگار می گرد م و آرزو نکند آرزو کننده ای که بی طاعت خدا به رضای او می رسیم به حق آن خداوندی که مرا به حق به خلق فرستاده است که نجات نمی دهد از عذاب الهی مگر عمل نیکو یا رحمت حق تعالی ، و اگر من معصیت کنم هر آینه به جهنم می روم ، خداوندا آیا رسانیدم رسالت تو را؟»

پس از منبر فرود آمد و با مردم نماز سبکی ادا کرد ، و به خانة «ام سلمه» برگشت ، یک روز یا دو روز در آنجا ماند، پس «عایشه» زنان دیگر را راضی کرد و به نزد حضرت آمد و التماس كرد و آن حضرت را به خانه خود برد و چون به خانه عايشه رفت مرض آن حضرت شديد شد.

پس بلال هنگام نماز صبح آمد و در آن وقت حضرت متوجه عالم قدس بود چون بلال نداى نماز در داد حضرت مطلع نشد پس عايشه گفت كه ابوبكر را بگوئيد كه با مردم نماز كند و حفصه گفت كه عمر را بگوئيد كه با مردم نماز كند! حضرت چون سخن ايشان را شنيد و غرض ايشان را دانست فرمود كه دست از اين سخنان بداريد كه شما به زنانى مى مانيد كه يوسف را مى خواستند گمراه كنند و چون حضرت امر كرده بود كه شيخين با لشكر اُسامه بيرون روند و در اين وقت از سخنان آن دو زن يافت كه ايشان به مدينه برگشته اند بسيار غمگين شد و با آن شدّت مرض برخاست كه مبادا يكى از آن دو نفر با مردم نماز كند و اين باعث شبهه مردم شود و دست بر دوش اميرالمؤ منينعليه‌السلام و فضل بن عبّاس انداخته با نهايت ضعف و ناتوانى پاهاى نازنين خود را مى كشيد تا به مسجد درآمد و چون نزديك محراب رسيد ديد كه ابوبكر سبقت كرده است و در محراب به جاى آن حضرت ايستاده است و به نماز شروع كرده است؛ پس به دست مبارك خود اشاره كرد كه پس بايست و خود داخل محراب شد و نماز را از سر گرفت و اعتنا نكرد به آن مقدار نمازى كه سابق شده بود و چون سلام نماز گفت به خانه برگشت و شيخَيْن و جماعتى از مسلمانان را طلبيد و فرمود كه من نگفتم كه با لشكر اسامه بيرون رويد؟ گفتند: بلى يا رسول اللّه! چنين گفتى. فرمود: پس چرا امر مرا اطاعت نكرديد؟ ابوبكر گفت كه من بيرون رفتم و برگشتم براى آنكه عهد خود را با تو تازه كنم. عمر گفت: يارسول اللّه! من بيرون نرفتم براى آنكه نخواستم كه خبر بيمارى ترا از ديگران بپرسم. پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه روانه كنيد لشكر اسامه را و بيرون رويد با لشكر اسامه. (332) و موافق روايتى فرمود خدا لعنت كند كسى را كه تخلّف نمايد از لشكر اسامه سه مرتبه اين سخن را اعاده فرمود (333) و مدهوش شد از تعب رفتن به مسجد و برگشتن و از حزن و اندوهى كه عارض شد آن حضرت را به سبب آن ناملايماتى كه مشاهده نمود؛ پس مسلمانان بسيار گريستند و صداى نوحه و گريه از زنان و فرزندان آن حضرت بلند شد و شيون از مردان و زنان مسلمانان برخاست؛ پس حضرت چشم مبارك گشود و به سوى ايشان نظر كرد و فرمود كه بياوريد از براى من دواتى و كتف گوسفندى تا آنكه بنويسم از براى شما نامه اى كه گمراه نشويد هرگز؛ پس يكى از صحابه برخاست كه دوات و كتف را بياورد عمر گفت: برگرد كه اين مرد هذيان مى گويد! و بيمارى بر او غالب گرديده است! و ما را كتاب خدا بس است! (334) پس اختلاف كردند آنها كه در آن خانه بودند بعضى گفتند كه قول، قول عمر است و بعضى گفتند كه قول، قول رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم است و گفتند كه در چنين حالى چگونه مخالفت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روا باشد؛ پس بار ديگر پرسيدند كه آيا بياوريم آنچه خواستى يا رسول اللّه؟ فرمود كه بعد از اين سخنان كه از شما شنيدم مرا حاجتى به آن نيست ولكن وصيت مى كنم شما را كه با اهل بيت من نيكو سلوك كنيد. و حضرت رو از ايشان گردانيد و ايشان برخاستند و باقى ماند نزد او عباس و فضل پسر او و على بن ابى طالبعليه‌السلام و اهل بيت مخصوص آن حضرت. پس عباس گفت: يا رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اگر اين امر خلافت در ما بنى هاشم قرار خواهد گرفت پس ما را بشارت ده كه شاد شويم و اگر مى دانى كه بر ما ستم خواهند كرد و خلافت را از ما غصب خواهند كرد پس به اصحاب خود سفارش ما را بكن. حضرت فرمود كه شما را بعد از من ضعيف خواهند كرد و بر شما غالب خواهند شد، و ساكت شد پس مردم برخاستند در حالى كه گريه مى كردند و از حيات آن حضرت نااميد گرديدند.

پس چون بيرون رفتند حضرت فرمود كه برگردانيد به سوى من برادرم على و عمويم عباس را؛ پس فرستادند كسى را كه حاضر كرد ايشان را همين كه در مجلس قرار گرفتند حضرت رو به عباس كرد و فرمود: اى عمّ پيغمبر! قبول مى كنى وصيّت مرا و وعده هاى مرا به عمل مى آورى و ذمت مرا برى مى گردانى؟ عباس گفت: يا رسول اللّه! عموى تو پيرمردى است كثير العيال و عطاى تو بر باد پيشى گرفته و بخشش تو از ابر بهار سبقت كرده و مال من وفا نمى كند به وعده ها و بخششهاى تو. پس حضرت روى مبارك را گردانيد به سوى اميرالمؤ منينعليه‌السلام و فرمود: اى برادر! تو قبول مى كنى وصيت مرا و به عمل مى آورى وعده هاى مرا و ادا مى كنى ديون مرا و ايستادگى مى كنى در امور اهل من بعد از من؟ اميرالمؤ منينعليه‌السلام گفت: بلى، يا رسول اللّه! فرمود: نزديك من بيا، چون نزديك آن حضرت رفت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به خود چسبانيد پس بيرون كرد انگشتر خود را و فرمود: بگير اين را و بر انگشت خود كن و طلبيد شمشير و زره و جميع اسلحه خود را و به اميرالمؤ منينعليه‌السلام عطا كرد و پس طلبيد آن دستمالى را كه بر شكم خود مى بست وقتى كه سلاح مى پوشيد در حَرْب و به اميرالمؤ منينعليه‌السلام داد؛ پس فرمود برخيز برو به سوى منزل خود به استعانت خداى تعالى؛ پس چون روز ديگر شد مرض آن حضرت سنگين شد و مردم را منع كردند از ملاقات آن حضرت و اميرالمؤ منينعليه‌السلام ملازم خدمت آن حضرت بود و از او مفارقت نمى نمود مگر براى حاجت ضرورى؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حال خود آمد فرمود: بخوانيد براى من برادر و ياور مرا؛ پس ضعف او را فرو گرفت و ساكت شد. عايشه گفت: بخوانيد ابوبكر را! پس ابوبكر آمد و بالاى سر آن حضرت نشست چون حضرت چشم خود را باز كرد و نظرش به او افتاد روى خود را گردانيد. ابوبكر برخاست و بيرون شد و مى گفت: اگر حاجتى به من داشت اظهار مى كرد. باز حضرت كلام سابق را اعاده فرمود؛ حفصه گفت: بخوانيد عمر را! چون عمر حاضر شد و حضرت او را ديد از او هم اعراض فرمود؛ پس فرمود بخوانيد از براى من برادر و ياورم را؛ امّ سلمه گفت: بخوانيد على را همانا كه پيغمبر غير او را قصد نكرده.

چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام حاضر شد اشاره كرد پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به سوى او كه نزديك من بيا؛ پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام خود را به آن حضرت چسبانيد و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به او راز گفت در زمان طويلى؛ پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام برخاست و در گوشه اى نشست و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در خواب رفت. پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام بيرون آمد مردم به او گفتند: يا اباالحسن چه رازى بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با تو مى گفت؟ حضرت فرمود كه هزار باب از علم تعليم من نمود كه از هر بابى هزار باب مفتوح مى شود و وصيّت كرد مرا به آن چيزى كه به جا خواهم آورد آن را ان شأ اللّه تعالى.

پس چون مرض حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سنگين شد و رحلت او به رياض جنّت نزديك گرديد، حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را فرمود كه يا على سر مرا در دامن خود گذار كه امر خداوند عالميان رسيده است و چون جان من بيرون آيد آن را به دست خود بگير و بر روى خود بكش پس روى مرا به سوى قبله بگردان و متوجّه تجهيز من شو و اوّل تو بر من نماز كن و از من جدا مشو تا مرا به قبر من بسپارى و در جميع اين امور از حق تعالى يارى بجوى؛ چون حضرت امير سر مبارك آن سرور را در دامن خود گذاشت حضرت بى هوش شد، پس حضرت فاطمهعليها‌السلام نظر به جمال بى مثال آن حضرت مى كرد و مى گريست و ندبه مى كرد و مى گفت:

شعر:

وَاَبْيَضُ يُسْتَسْقَى الْغَمامُ بِوَجْهِهِ

ثِمال الْيَتامى عِصْمَةٌ لِلاَرامِلِ (335)

؛ يعنى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سفيد روئى است كه مردم به بركت روى او طلب باران مى كنند و فريادرس يتيمان و پناه بيوه زنان است؛ چون آن حضرت صداى نور ديده خود فاطمه را شنيد ديده خود گشود و به صداى ضعيفى گفت كه اى دختر! اين سخن عمّ تو ابوطالب است اين را مگو بلكه بگو:

( وَما محَّمدٌ اِلاّ رَسولٌ قدْ خلَتْ منْ قبلِهِ الرُسلُ اَفاِنْ ماتَ اَوْقتلَ انقلَبْتُمْ عَلى اَعْقابِكُمْ ) . (336)

پس فاطمه بسيار گريست، پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را اشاره كرد كه نزديك من بيا؛ چون فاطمهعليها‌السلام نزديك او رفت، رازى در گوش او گفت كه صورت فاطمه برافروخته شد و شاد گرديد! پس چون روح مقدّس آن حضرت مفارقت كرد حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام دست راستش در زير گلوى آن حضرت بود، پس جان شريف رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از ميان دست اميرالمؤ منينعليه‌السلام بيرون رفت، پس دست خود را بلند كرد و بر رُوى خود كشيد؛ پس ديده هاى حقّ بين پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پوشانيد و جامه بر قامت باكرامتش كشيد، پس مشغول گرديد بر امر تجهيز آن حضرت.

روايت شده كه از حضرت فاطمهعليها‌السلام پرسيدند كه اين چه راز بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با تو گفت كه اندوه تو مبدّل به شادى شد و قلق و اضطراب تو تسكين يافت؟فرمود كه پدر بزرگوارم مرا خبر داد كه اول كسى كه از اهل بيت به او ملحق خواهد شد من خواهم بود و مدت حيات من بعد از او امتدادى نخواهد داشت و به اين سبب شدت اندوه و حزن من تسكين يافت! پس اميرالمؤ منين متوجه غسل او شد و طلبيد فضل بن عباس را و امر كرد او را كه آب به او بدهد پس غسل داد او را بعد از اينكه چشم خود را بسته بود. پس پاره كرد پيراهن آن حضرت را از نزد گريبان تا مقابل ناف مبارك آن حضرت، و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام مباشر غسل و حنوط و كفن آن حضرت بود و(فضل)آب به او مى داد و اعانت مى كرد آن حضرت را بر غسل دادن؛ پس چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام از غسل آن حضرت فارغ شد پيش ايستاد و به تنهايى بر آن حضرت نماز كرد و هيچ كس مشاركت نكرد و آن حضرت در نماز كردن بر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مردم درمسجد جمع شده بودند و گفتگو مى كردند در باب اينكه چه كسى را مقدم دارند در نماز بر آن حضرت و در كجا دفن كنند آن جناب را؛ پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بيرون آمد و رفت نزد ايشان و فرمود: كه همانا پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امام و پيشواى ما است در حال حيات و بعد از ممات پس دسته دسته مردم بيايند بر آن حضرت نماز كنند بدون تقدم امامى و بروند به درستى كه حق تعالى قبض روح نمى فرمايد پيغمبرى را در مكانى مگراينكه پسنديده آن مكان را از براى قبر او و من پيغمبر را دفن خواهم نمود در حجره اى كه وفات آن حضرت در آن واقع شده.

پس مردم تسليم كردند اين امر را و راضى شدند به آن پس چون مسلمانان از نماز بر آن حضرت فارغ شدند عباس عموى پيغمبر مردى را روانه كرد به سوى ابوعبيده جرّاح كه(قبر كن)اهل مكه بود و ديگرى را فرستاد به سوى زيد بن سهل كه(قبر كن)اهل مدينه بود و آنها را طلبيد از براى كندن قبر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ پس زيد بن سهل را ملاقات نمود و امر كرد او را به حفر قبر آن حضرت، پس چون زيد از حفر قبر فارغ شد اميرالمؤ منينعليه‌السلام و عبّاس وفضل بن عباس و اسامة بن زيد داخل در قبر شدند براى آنكه آن حضرت را دفن نمايند. طايفه انصار چون چنين ديدند صدا بلند كردند و قسم دادند اميرالمؤ منينعليه‌السلام را كه يك نفر از ما نيز با خود مصاحب كن در دفن كردن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تا آنكه ما نيز از اين حظّ و بهره دارا شويم؛ پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام اَوْسِ بن خوْلىّ را كه مردى بدْرى و از افاضل قبيله خَزْرج بُود امر كرد كه داخل قبر شود؛ پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام جَسَد نازنين پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را برداشت و به اَوْس داد كه در قبر بگذرد پس چون حضرت را داخل قبر نمود امر كرد او را كه از قبر بيرون بيايد پس اَوْس بيرون آمد و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در قبر نازل شد و صورت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از كفن ظاهر گردانيد و گونه مبارك آن حضرت را بر زمين مقابل قبله نهاد پس خشت لحد را چيد و خاك بر روى او ريخت و اين واقعه هايله در روز دوشنبه بيست و هشتم ماه صفر سال يازدهم از هجرت بود. و سنّ شريف آن حضرت شصت و سه سال بود و بيشترمردم حاضر نشدند بر نماز و دفن آن حضرت به جهت مشاجره در امر خلافت كه مابين مهاجر و انصار واقع بود. انتهى. (337)

آيا پيامبر به شهادت رسيد؟

در احاديث معتبره وارد شده است كه آن حضرت به شهادت از دنيا رفت چنانكه صفّار به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه در روز خيبر زهر دادند آن حضرت را در دست بزغاله چون حضرت لقمه اى تناول فرمود آن گوشت به سخن آمد و گفت: يا رسول اللّه! مرا به زهر آلوده اند؛ پس حضرت در مرض موت خود مى فرمود كه امروز پشت مرا در هم شكست آن لقمه كه در خيبر تناول كردم و هيچ پيغمبر و وصىّ پيغمبرى نيست مگر آنكه به شهادت از دنيا بيرون مى رود. (338) و در روايت ديگر فرمود كه زن يهوديه آن حضرت را زهر داد در ذراع گوسفندى و چون حضرت قدرى از آن تناول فرمود آن ذراع خبر داد كه من زهرآلوده ام پس حضرت آن را انداخت و پيوسته آن زهر در بدن آن حضرت اثر مى كرد تا آنكه به همان علت از دنيا رحلت فرمود. (339) صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ.

و مستحب است زيارت آن حضرت از نزديك و دور چنانكه شيخ شهيد در(دروس)فرموده كه مستحب است زيارت پيغمبر و ائمه در هر روز جمعه اگرچه زائر از قبرهاى ايشان دور باشد و اگر در بالاى بلندى بايستد و زيارت كند افضل است انتهى. (340)

و نيز سزاوار است زيارت حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در عقب هر نمازى به اين الفاظى كه حضرت امام رضاعليه‌السلام تعليم ابن ابى نصر بَزَنْطى، فرمودند:

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّهِ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِاللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خِيَرَةَ اللّه اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حَبيبَ اللّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا صَفْوَةَ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا اَمينَ اللّهِ اَشْهَدُ اَنَّكَ رَسُولُ اللّهِ وَاَشْهَدُ اَنَّكَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَاَشْهَدُ اَنَّكَ قدْ نصَحْتَ لاُِمَّتِكَ وَجاهَدْتَ في سَبيلِ رَبِّكَ وَعَبَدْتَهُ حَتّى اَتي كَ الْيَقينُ فَجَزاكَ اللّهُ يا رَسولَ اللّهِ اَفضل ما جزى نبيا عَنْ اُمَّتِهِ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ اَفْضَلَ ما صَلَّيْتَ عَلى اِبْراهيمَ وَ آلِ اِبْراهيمَ اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ.

فصل هشتم: در بيان احوال اولاد امجاد پيغمبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

در(قُرْب الا سْناد)از حضرت صادقعليه‌السلام روايت شده است (341) كه از براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از خديجه متولد شدند: طاهر و قاسم و فاطمه و ام كلثوم و رقيه و زينب. و تزويج نمود فاطمه را به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و زينب را به ابى العاص (342) بن رَبيع كه از بنى اميّه بود و امّ كلثوم را به عثمان بن عفان و پيش از آنكه به خانه عثمان برود به رحمت الهى واصل شد و بعد از او حضرت، رقيه را به او تزويج نمود. پس از براى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مدينه ابراهيم متولّد شد از ماريه قبطيّه كه به هديه فرستاده بود از براى آن حضرت او را پادشاه اسكندريّه با اَسْتر اشهبى و بعضى از هداياى ديگر.

فقير گويد: آنچه مشهور است و مورّخين نوشته اند تزويج امّكلثوم به عثمان بعد از وفات رقيّه است و رُقيّه در سال دوم هجرى در هنگامى كه جنگ بدر بود وفات كرد. و شيخ طبرسى و ابن شهر آشوب روايت كرده اند كه اولاد امجاد آن مفخر عِباد از غير خديجه به هم نرسيد مگر ابراهيم كه از ماريه به وجود آمد و مشهور آن است كه براى آن حضرت سه پسر به وجود آمد: اوّل قاسم و به اين سبب آن حضرت را ابوالقاسم كُنْيَت كردند و او پيش از بعثت آن جناب متولّد شد؛ دوم عبداللّه كه بعد از بعثت متولّد شد او را ملقّب به طيب و طاهر گردانيدند و هر دو در طفوليت در مكه به بهشت ارتحال نمودند و بعضى طيّب و طاهر را نام دو پسر ديگر مى دانند غير عبداللّه و بر اين قول وقعى نگذاشته اند؛ سوم ابراهيمعليه‌السلام و روايت شده كه چون رقيّه دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وفات يافت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را خطاب نمود كه ملحق شو به گذشتگان شايسته ما عثمان بن مظعون و اصحاب شايسته او و جناب فاطمهعليها‌السلام بر كنار قبر رقيّه نشسته بود و آب از ديده اش در قبر مى ريخت، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آب از ديده نور ديده خود پاك مى كرد و در كنار قبر ايستاده بود و دعا مى كردپس فرمود كه من دانستم ضعف و ناتوانى او را و از حق تعالى خواستم كه او را امان دهد از فشار قبر (343) و مشهور آن است كه ولادت ابراهيمعليه‌السلام در مدينه شد در سال هشتم هجرت و ابورافع بشارت اين مولود را به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داد، حضرت غلامى به او بخشيد و آن فرزند را ابراهيم نام نهاد و در روز هفتم از براى او عقيقه فرمود و سرش را تراشيد و به وزن موى سرش نقره تصدّق نمود بر مساكين و فرمود كه مويش را در زمين دفن كردند. و زنان انصار در شير دادن او نزاع كردند، پس حضرت او را به(امّ برده)دختر منذربن زيد داد كه او را شير بدهد و ابراهيمعليه‌السلام در دنيا چندان مكث نكرد در سال دهم هجرى در روز هيجدهم ماه رجب وفات يافت و مدّت عمر شريفش يك سال و ده ماه و هشت روز بود. و به روايتى يك سال و شش ماه و چند روزى؛ و او را در بقيع دفن كردند (344) و در فوت او سه امر غريب به ظهور آمد كه در موضع خود به شرح رفته. (345)

و ابن شهر آشوب رحمه اللّه از ابن عبّاس روايت كرده است (346) كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نشسته بود و بر ران چپش ابراهيم پسرش را نشانيده بود و بر ران راست خود امام حسينعليه‌السلام را و يك مرتبه اين را مى بوسيد و يك مرتبه او را ناگاه آن جناب را حالت وحى عارض شد و چون آن حالت از او زايل گرديد فرمود كه جبرئيل از جانب پروردگار من آمد و گفت: اى محمّد! پروردگارت ترا سلام مى رساند و مى فرمايد كه اين هر دو را براى تو جمع نخواهم كرد يكى را فداى ديگرى گردان پس حضرت نظر كرد به سوى ابراهيم و گريست و نظر كرد به سوى سيدالشهدأعليه‌السلام و گريست پس فرمود كه ابراهيم، مادرش ماريه است و چون بميرد به غير از من كسى محزون نخواهد شد. و مادر حسين، فاطمه است و پدرش على است كه پسر عمّ من و به منزله جان من و گوشت و خون من است و چون او بميرد دخترم و پسر عمم هر دو اندوهناك مى شوند و من نيز بر او محزون مى گردم و من اختيار مى كنم حزن خود را بر حز ن ايشان؛ اى جبرئيل! ابراهيم را فداى حسين كردم و به فوت او رضا دادم! پس بعد از سه روز مُرغ روح ابراهيم به جنّات نعيم پرواز نمود و بعد از آن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هرگاه امام حسينعليه‌السلام را مى ديد او را بر سينه خود مى چسبانيد و لبهاى او را مى مكيد و مى گفت: فداى تو شوم اى كسى كه ابراهيم را فداى تو كردم. و از حضرت صادقعليه‌السلام روايت شده كه چون ابراهيم از دنيا رحلت كرد آب از ديده هاى مبارك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرو ريخت و فرمود كه ديده مى گريد و دل اندوهناك مى شود و نمى گويم چيزى كه باعث غضب پروردگار گردد؛ پس خطاب به ابراهيم كرد كه ما بر تو اندوهناكيم اى ابراهيم؛ پس در قبر ابراهيم رخنه اى مشاهده نمود و به دست خود آن رخنه را اصلاح كرد و فرمود كه هرگاه احدى از شما عملى بكند بايد كه محكم بكند پس فرمود كه ملحق شو به سلف شايسته خود عثمان بن مظعون رحمه اللّه تعالى. بيايد ذكر عثمان بن مظعون در ذيل شهادت عثمان بن اميرالمؤ منينعليه‌السلام .

فصل نهم: در بيان مختصرى از احوالخويشان پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

شيخ طبرسى و ديگران روايت كرده اند كه آن حضرت را نُه عمو بود كه ايشان فرزندان عبدالمطلب بودند، حارث و زبير و ابوطالب و حمزه و غَيداق (347) و ضِرار (348) و مُقَوّم (349) و ابولهب و عبّاس، و حارث بزرگترين فرزندان عبدالمطّلب بود و عبدالمطّلب را به آن سبب(ابوالحارث)مى گفتند و با او در حفر جاه زمزم شريك بود و فرزندان حارث، ابوسفيان و مغيرَه و نوْفل (بر وزن جوهر) و ربيعه و عبد شمس بودند (350) و ابوسفيان برادر رضاعى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود به سبب شيرى كه از حليمه سعديّه خورده بود، و به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شبيه بود، در سنه بيست وفات كرد و در بقيع به خاك رفت و به قولى در خانه عقيل بن ابى طالب مدفون شد. و از نَوْفَل چند فرزند بماند از جمله فرزندان او، مغيرة بن نوفل است و او همان است كه ابن ملجم مرادى ملعون را گرفت بعد از آنكه ضربت بر آن حضرت زده بود و فرار مى كرد. در تاريخ است كه او قاضى بود در زمان عثمان و در صفين با حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام حاضر بود و بعد از اميرالمؤ منينعليه‌السلام اُمامه بنت ابى العاص بن ربيع را تزويج كرد؛ امامه از براى او يحيى را بزاد و ربيعة بن حارث همان است كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در فتح مكّه فرمود:

(اَلا اِنَّ كلَّ مُاثَرَةٍ كانَتْ فِي الْجاهِلِيَّةِ مَوْضُوعَةٌ تَحْتَ قَدَمَىّ وَدِمآء الْجاهِلِيَّةِ مَوْضُوعَةٌ وَاِنَّ اَوَّلَ دَمٍ اَضَعُ دَمَ اِبْنِ رَبيعَةِ بْنِ الحارثِ).

چه آنكه يك پسرش در جاهليت به قتل رسيده بود. و عبّاس بن ربيعه شجاعتش در صفين مشهور است و عبدشمس بن حارث را حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عبداللّه نام كرد و گفته شده كه فرزندان او در شام هستند، و ابوطالب با عبداللّه پدر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و زبير از يك مادر بودند و مادر ايشان فاطمه دختر عَمرو بْنِ عائذِ بْن عِمْران بْن مَخْزوُم بود، و نام ابوطالب عبدمناف بود و او را چهار پسر بود، طالب و عقيل و جعفر و علىعليه‌السلام و نقل شده كه مابين هر يك از اين چهار برادر ده سال فاصله بوده و ابوطالب دو دختر داشت، امهانى كه نامش فاخته بود و جُمانه (351) و مادَرِ همه فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبدمناف بود. و از همه فرزند ماند بغير از طالب، و جمانه زوجه سفيان بن الحارث بن عبدالمطّلب بوده و امّهانى زوجه ابو وهب هبيْرَة بن عمرو مخزومى بوده و از او اولاد آورد كه يكى از آنها جُعدة بن هبيرَه است كه فارِس ميدان حرب و شجاع بوده و از جانب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام امارت خراسان داشت. و ابوطالب پيش از هجرت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به سه سال به رحمت الهى واصل شد و به قولى بعد از سه روز از وفات او، وفات خديجه واقع شد و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن سال را(عامُ الْحُزْن)نام نهاد و ما ذكر كرديم وفات اين دو بزرگوار را در فصل شش.

و اما عباس؛ كُنْيَت او ابوالفضل بود و سقايت زمزم با او بود و در جنگ بدر اسلام آورد و در مدينه در آخر ايّام عثمان وفات يافت و در آخر عمر نابينا شده بود و مادر او و ضرار، نتيله بود و او را نه پسر و سه دختر بود، عبداللّه و عبيداللّه و فضل و قثم (352) و معْبد (353) و عبدالرّحمن و تَمّام و كُثَيِّر و حارث و امحبيب و آمنه و صفيه. و مادر امحبيب و شش برادر كه اسمشان مقدّم ذكر شد امالفضل لُبابه دختر حارث هلالى خواهر ميمونه دختر حارث زوجه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده و با آنكه امّالفضل ايشان را در يك خانه بزاد مدفن ايشان از هم دور افتاده، قبر فضل در(اجنادين)از اراضى روم است، و معبد و عبدالرّحمن در(افريقيّه)است، و عبداللّه در طائف، و عبيداللّه در يَمَن، و قُثَم در سمرقند است.

و بَغَوى گفته كه امّالفضل زنى است كه بعد از خديجه رضى الله عنها اسلام آورده. و بعضى اولاد عبّاس را ده پسر گفته اند به زيادتى عون؛ و مؤ يّد اين كلام تصريح عبّاس است به عدد آنها؛ چنانچه شيخ شهيد ثانى در(شرح دِرايه) (354) خود فرموده كه(تَمام) (355) از همه پسران عبّاس كوچكتر بوده و عبّاس او را در برمى گرفت و مى گفت:

شعر:

تَمُّوا بِتَمامٍ فَصاروُا عَشَرة

يا رَبِّ فَاجْعَلْهُمْ كِراما بَررَة

وَاجْعَلْ لَهُمْ ذِكْرا وَاَنْمِ الشَّجَرَة (356)

و اما ابولَهب پس فرزندان او عتبه و عتيْبَه و مُعْتَبّ و دُرَّة بودند و مادر ايشان امجميل خواهر ابوسفيان است كه حق تعالى او را(حَمَّالة الْحَطَب)فرموده است. و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را شش عمه بود از چند مادر اُمَيْمَه و امّحكيم يا اُمّ حكيمه و برَّة و عاتكه و صفيه و اَرْوى (357). امّا اميمه كه بعضى او را فاطمه گفته اند پس او زوجه جحش بن ريان بوده، و از او عبداللّه و عُبيداللّه و ابواحمد و زينب و حَمْنَه (358) و امّحبيبه آورده. و زينب همان است كه زوجه زيد بن حارثه بود، زيد او را طلاق داد و حق تعالى او را به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تزويج فرموده.

و اما ام حكيم بن عبدالمطّلب؛ پس او زوجه كُزَيْر (359) بن ربيعة بن حبيب بن عبد شمس بن عبدمناف بوده، و از او عامر را آورد و او پدر عبداللّه عامر است كه والى عراق و خراسان بود از جانب عثمان. و امّا بَرَّة بنت عبدالمطّلب؛ پس زوجه اَبُورُهْم بوده و بعد از او زوجه عبدالاسد بن هلال مخزومى شده و از براى او زائيده ابوسلمه را و ابوسلمه اسمش عبداللّه است و او اوّل كس است كه مهاجرت كرد به حبشه با زوجه اش اُمّسَلَمه پس از آن هجرت كرد به مدينه و در بَدْر و اُحُد حاضر بود و در اُحُد جراحتى يافت و به آن زخم وفات كرد و بعد از او، حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زوجه اش اُم سَلَمه را تزويج فرمود.

و اما عاتكه بنت عبدالمطّلب؛ پس او زوجه عُمَيْر بْن وَهَب بوده پس از آن زوجه كلدة بن عبدمناف بن عبدالدّار شد و امّا صفيّه بنت عبدالمطّلب؛ پس او زوجه حارث بن حرب بن اميّه بود و بعد از او عوّام بن خُوَيْلد برادر حضرت خديجه او را خواست و از وى زُبَيْر به هم رسيد. و روايت شده كه در وقت وفات حضرت عبدالمطّلب اين شش دختر همگى حاضر بودند، عبدالمطّلب با ايشان فرمود كه بر من بگرئيد و مرثيه بگوئيد و بخوانيد كه قبل از مرگ بشنوم. پس هر يك قصيده اى در مرثيه پدر بگفتند و بخواندند، عبدالمطّلب آن مرثيه را بشنيد آنگاه از جهان بگذشت.

فضائل و مقامات ابوطالب رضى اللّه عنه

و در ميان عموهاى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، حضرت ابوطالب و حمزه از همه افضل بودند. و ابوطالب اسمش عبدمناف است و كنيتش ابوطالب چنانكه پدرش عبدالمطلّب فرموده:

شعر:

وَصَيْتُ مَنْ كَنَّيْتُهُ بِطالِبٍ

عَبْدَ مَنافٍ وَ هُوَ ذوتجارُبٍ (360)

و آن بزرگوار سيّد بطحأ و شيخ قريش و رئيس مكّه و قبله قبيله بود.

وَ كانَ رَحِمَهُ اللّهُ شَيْخا جسيما وَسيما، عَلَيْهِ بَهأُ الْمُلُوكِ وَوقارُ الْحُكَمآءِ.

گويند: به اكثم بن صيفى حكيم عرب گفتند از كه آموختى حكمت و رياست و حلم و سيادت خود را؟ گفت: از حليف حلم و ادب، سيد عجم و عرب حضرت ابوطالب بن عبدالمطّلب (361) و در روايات بسيار است كه مثلش مَثَل اصحاب كهف است، ايمان خود را پنهان كرد تا بتواند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نصرت كند و شرّ كفار قريش را از آن حضرت بگرداند و ابوطالب مستودع وصايا و آثار انبيأ بود و آنها را به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ردّ كرد. (362)

و در خبر است كه نور آن جناب خاموش كند نورهاى خلايق را مگر پنج نور (كه نور محمّد و على و حسن و حسين و ائمهعليهما‌السلام مى باشد) و اگر گذاشته شود ايمان ابوطالب در كفّه ترازوئى و ايمان اين خلق در كفّه ديگر، هر آينه رجحان و زيادتى پيدا كند ايمان ابوطالب بر ايمان ايشان! و اميرالمؤ منينعليه‌السلام دوست مى داشت كه روايت شود اشعار ابوطالب و تدوين شود و مى فرمود: بياموزيد آن را و تعليم كنيد اولاد خود را؛ زيرا كه آن جناب بر دين خدا بود و در اشعارش علم بسيار است. (363)

بالجمله؛ خدمات ابوطالب در دين و نصرتش از حضرت سيّد المرسلينصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از آن گذشته است كه بيان شود و بس است در اين مقام فرمايش پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرموده: پيوسته قريش از من جبان و ترسان بودند يعنى جرئت بر اذيّت مرا نداشتند تا وفات كرد ابوطالب؛ يعنى آن وقت جرئت بر من يافتند و بر اذيّت من اقدام كردند.

ابن ابى الحديد گفته: (364)

شعر:

وَلَوْلا اَبُوطالِبُ وَابْنُهُ		لَما مَثَّلَ الدّينَ شَخْصٌ فَقاما
فذاكَ بِمَكّةَ آوى وَحامى		وَذاكَ بِيَثْرِبَ جَسّ الْحَماما (365)

و اما حمزة بن عبدالمطّلب پس جلالتش بسيار است و در غزوه اُحُد شهيد شد و ما شهادت او را نگاشتيم.

و جعفر بن ابى طالبعليهما‌السلام در موْتَه شهيد شد و ما در ذكر معجزات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و وقايع سال هشتم هجرى شهادت او را ذكر كرديم.

فضائل حضرت حمزه و جعفر طيّارعليهما‌السلام

اينك به مختصرى از فضائل حمزه و جعفر اشاره مى كنيم:

ابن بابويه از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايت كرده است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه بهترين برادران من على است و بهترين عموهاى من حمزه است و عبّاس با پدرم از يك اصل برآمده است و فرمود كه حضرت در نماز بر حمزه هفتاد تكبير گفت و در(قُرْب الا سناد)از حضرت صادقعليه‌السلام مروى است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمودند كه از ما است رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه سيّد پيشينيان و پسينيان است و خاتم پيغمبران است و وصىّ او كه بهترين اوصياى پيغمبران است و دو فرزند زاده او حسن و حسينعليهما‌السلام كه بهترين فرزندزاده هاى پيغمبرانند و بهترين شهيدان حمزه كه عمّ او است و جعفر كه با ملائكه پرواز مى كند و قائم آل محمد صلوات اللّه عليهم اجمعين (366). و روايات به اين مضمون بسيار وارد شده است.

و علىّ بن ابراهيم روايت كرده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه پروردگار من برگزيد مرا با سه نفر از اهل بيت من كه من بهترين و پرهيزكارترين ايشانم و فخر نمى كنم، برگزيد مرا و على و جعفر دو پسر ابوطالب را و حمزه پسر عبدالمطّلب را الخ. (367)

و ايضا روايت كرده است از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام در تفسير آيه:

( منَ الْمؤ منينَ رِجالٌ صدَقوا م ا عاهدُوا اللّهَ علَيهِمْ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً ) . (368)

كه مراد از(منْ قضى نحبهُ)حمزه و جعفر(مَنْ يَنْتَظِرُ)علىّ بن ابى طالب است. (369)

و نيز از آن حضرت در(بصائر) (370) روايت شده كه بر ساق عرش نوشته است كه حمزه شير خدا و شير رسول خدا و سيّدالشّهدأ است.

و شيخ طوسى از جابر انصارى روايت كرده است كه عبّاس مرد بلند قامت و خوشرو بود، روزى به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد چون حضرت را نظر بر او افتاد تبسم نمود و فرمود كه اى عمّ! تو صاحب جمالى. عباس گفت: يا رسول اللّه! جمال مرد به چه چيز است؟ فرمود: به راستى گفتار در حقّ؛ پرسيد كه كمال مرد به چه چيز است؟ فرمود كه پرهيزكارى از محرّمات و نيكى خلق. (371) و از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايت شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند كه حرمت مرا در حق عبّاس رعايت كنيد كه او بقيه پدران من است. (372)

و ابن بابويه روايت كرده است كه روزى جبرئيل بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شد و قباى سياهى پوشيده بود و كمربندى بر روى آن بسته بود و خنجرى بر آن كمربند زده بود، حضرت فرمود: اى جبرئيل! اين چه زىّ است؟ جبرئيل گفت: زىّ فرزندان عمّ تو عبّاس است؛ يا محمّد واى بر فرزندان تو از فرزندان عمّ تو عباس. پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از خانه بيرون آمد و با عبّاس گفت: اى عمّ من! واى بر فرزندان من از فرزندان تو، عباس گفت:يا رسول اللّه! اگر رخصت مى دهى آلت مردى خود را قطع مى كنم. حضرت فرمود كه قلم (373) جارى شده است به آنچه در اين امر واقع خواهد شد. (374)

و از ابن عباس روايت كرده است كه روزى على بن ابى طالبعليه‌السلام از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پرسيد كه يا رسول اللّه! آيا تو عقيل را دوست مى دارى؟ فرمود: بلى، واللّه او را دوست مى دارم به دو دوستى: يكى دوستى او، ديگرى آنكه ابوطالب او را دوست مى داشت و همانا فرزند او كشته خواهد شد در محبّت فرزند تو و ديده هاى مؤ منين بر او خواهد گريست و ملائكه مقرّبان بر او صلوات خواهند فرستاد؛ پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن قدر گريست كه آب ديده اش بر سينه اش جارى شد و فرمود: به خدا شكايت مى كنم آنچه به اهل بيت من خواهد رسيد بعد از من. (375) و در ذكر اصحاب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بيايد ذكر عقيل و عبداللّه بن جعفر و عبداللّه بن عبّاس ان شأ اللّه تعالى.

فصل دهم: در ذكر احوال چند نفر از اصحاب پيغمبر (ص ) و اشاره به فضائل آنها

شرح حال جناب سلمان رحمه اللّه

اوّل سلمان محمدى است رضوان اللّه عليه (376)، كه اوّل اركان اربعه و مخصوص به شرافت(سَلْمانُ منَّا اَهْلَ الْبَيْتِ) (377) و منخرط در سلك اهل بيت نبوّت و عصمت است و در فضيلت او، جناب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده:

سلْمانُ بحرٌ لاينزَفٌ وَكنز لاينفَدُ، سلمانُ مِنّا اَهْلَ الْبَيْتِ يَمْنَحُ الْحِكمَةَ وَيُؤ تى الْبُرهانَ. (378)

و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را مثل لقمان حكيم بلكه حضرت صادقعليه‌السلام او را بهتر از لقمان فرموده و حضرت باقرعليه‌السلام او را از(متوسمين) (379) شمرده است. (380) و از روايات مستفاد شده كه آن جناب(اسم اعظم)مى دانست (381) و از محدَّثين (382) (به فتح دال ) بوده. و از براى ايمان ده درجه است و او در درجه دهم بوده و عالم به غيب و منايا و از تحف بهشت در دنيا ميل فرموده و بهشت مشتاق و عاشق او بوده و خدا و رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را دوست مى داشتند. و حق تعالى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را امر فرموده به محبّت چهار نفر كه سلمان يكى از ايشان است و آياتى در مدح او و اَقران او نازل شده و جبرئيل هر وقت بر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل مى شد امر مى كرده از جانب پروردگار كه سلمان را سلام برساند و مطلع گرداند او را به علم منايا و بلايا و اَنساب (383)؛ و شبها براى او در خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مجلس خلوتى بوده و حضرت رسول و اميرالمؤ منين صلوات اللّه عليهما و آلهما چيزهائى تعليم او فرمودند از مكنون و مخزون علم اللّه كه احدى غير او قابل و قوّه تحمّل آن را نداشته؛ و رسيده به مرتبه اى كه حضرت صادقعليه‌السلام فرموده:

(اَدْرَكَ سلْمانُ الْعلْمَ الاَوَّلَ وَالْعلْمَ الا خرَ وهوَ بحرٌ لا ينزَحُ وَهوَ منا اَهلَ الْبَيْتِ). (384)

سلمان درك كرد علم اوّل و آخر را و او دريائى است كه هرچه از او برداشته شود تمام نشود و او از ما اهل بيت است.

قاضى نوراللّه فرموده:(سلمان فارسى از عنفوان صبا در طلب دين حقّ ساعى بود و نزد علمأ اديان از يهود و نصارى و غيرهم تردّد مى نمود و در شدائدى كه از اين ممَرّ به او مى رسيد صبر مى ورزيد تا آنكه در سلوك اين طريق زياده از ده خواجه او را فروختند و آخر الا مر نوبت به خواجه كاينات عليه و آله افضل الصلوة رسيد و او را از قوم يهود به مبلغى خريد و محبّت و اخلاص و مودّت و اختصاص او نسبت به آستان نبوى به جائى رسيد كه از زبان مبارك آن سرور به مضمون عنايت مشحون سَلْمانُ مِنّا اَهْلَ الْبَيْتِ سرافراز گرديد وَلَنِعْمَ ما قيلَ:

شعر:

كانَتْ مَوَدَّةُ سَلْمان لَهُ نَسَبا

وَلَمْ يَكُنْ بَيْنَ نُوحٍ وَابْنِه رَحِما). (385)

شيخ اجلّ ابوجعفر طوسى نَوَّرَاللّهُ مَشْهَدَهُ در كتاب(امالى)از منصور بن بزرج روايت نموده كه گفت به حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام گفتم كه اى مولاى من از شما بسيار ذكر سلمان فارسى مى شنوم سبب آن چيست؟ آن حضرت در جواب فرمودند كه مگو سلمان فارسى بگو سلمان محمّدى و بدان كه باعث بر كثرت ذكر من او را سه فضيلت عظيم است كه به آن آراسته بود، اوّل اختيار نمودن اوهواى اميرالمؤ منينعليه‌السلام را بر هواى نفس خود، ديگر دوست داشتن او فقرا را و اختيار او ايشان را بر اغنيأ و صاحبان ثروت و مال، ديگر محبّت او به علم و علمأ.

اِنَّ سَلْمانَ كانَ عَبْدا صالحا حَنيفا مُسْلِما وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ (386)

و همچنين روايت نموده به اسناد خود از سُدَيْر صيرفى از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام كه جماعتى از صحابه با هم نشسته بودند و ذكر نسب خود مى نمودند و به آن افتخار مى كردند و سلمان نيز در آن ميان بود، پس عُمر رو به جانب سلمان كرد و گفت: اى سلمان! اصل و نسب تو چيست؟

فقالَ سلْمانُ: اَنا سلْمانُ بْنُ عَبْدِاللّهِ كُنْتُ ضالاً فَهَد انِىَ اللّهُ بِمُحمَّدٍ صَلَّى اللّهُ علَيهِ وَ آلِهوَكنتُ عائِلاً فاَغنانِىَ اللّهُ بِمُحمَّدِّ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَكُنْتُ مَمْلوكا فاَعتقنى اللّهُ تعالى بمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَهذا حَسَبي وَنَسَبي يا عُمَرُ. انتهى. (387)

و در خبر است كه وقتى ابوذر بر سلمان وارد شد در حالتى كه ديگى روى آتش گذاشته بود ساعتى با هم نشستند و حديث مى كردند ناگاه ديگ از روى سه پايه غلطيد و سرنگون شد و ابدا از آنچه در ديگ بود قطره اى نريخت، سلمان آن را برداشت و به جاى خود گذاشت؛ باز زمانى نگذشته بودكه دوباره سرنگون شد و چيزى از آن نريخت؛ ديگر باره سلمان آن را برداشت و به جاى خود گذاشت. ابوذر وحشت زده از نزد سلمان بيرون شد و به حالت تفكّر بود كه جناب اميرالمؤ منينعليه‌السلام را ملاقات نمود و حكايت را براى آن حضرت بگفت، آن جناب فرمود: اى ابوذر! اگر خبر دهد سلمان ترا به آنچه مى داند هرآينه خواهى گفت رَحِم اللّهُ قاتِلَ سَلْمانَ! اى ابوذر سلمان باب اللّه است در زمين، هر كه معرفت به حال او داشته باشد مؤ من است و هركه انكار او كند كافر است و سلمان از ما اهل بيت است. (388)

و هم وقتى مقداد بر سلمان وارد شد ديد ديگى سر بار گذاشته بدون آتش مى جوشد، به سلمان گفت: اى ابوعبداللّه! ديگ بدون آتش مى جوشد؟! سلمان دودانه سنگ برداشت و در زير ديگ گذاشت سنگها شعله كشيدند مانند هيزم ديگ جوشش زيادتر شد. سلمان فرمود: جوش ديگ را تسكين كن. مقداد گفت: چيزى نيست كه در ديگ بزنم تا جوش او را فرو نشانم. سلمان دست مبارك خود را مانند كفچه داخل در ديگ كرد و ديگ را بر هم زد تا جوشش ساكن شد و مقدارى از آن آش برداشت با دست خود و با مقداد ميل فرمود. مقداد از اين واقعه خيلى تعجّب كرد و قصّه را براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل كرد. (389)

بالجمله؛ روايات در مدح او زياده از آن است كه ذكر شود و بيايد جمله اى از آنها در احوال حضرت ابوذر رضى اللّه عنه.

در سنه 36 در مدائن وفات كرد و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در همان شب از مدينه به(طىّ الارض)بر سر جنازه او حاضر شد و او را غسل داد و كفن كرد و نماز بر او خواند و در همانجا به خاك رفت. و در روايتى است كه چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر سر جنازه سلمان وارد شد رِدأ از صورت او برداشت سلمان به صورت آن جناب تبسّمى كرد حضرت فرمود:

(مرْحبا ي ااَبا عَبْداللّهِ اِذا لَقيتَ رَسُولَ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وآلِهِ فَقُلْ لَهُ مامَرَّ عَلى اَخيك مِنْ قَوْمِكَ).

پس حضرت او را تجهيز كرد و بعد از تجهيز و تكفين ايستاد به نماز بر او، حضرت جعفر طيّار و حضرت خضر در نماز حضرت سلمان حاضر شدند در حالتى كه با هر كدام از آن دو نفر هفتاد صف از ملائكه بود كه در هر صفى هزار هزار فرشته بود. (390) و حضرت اميرعليه‌السلام در همان شب به مدينه مراجعت فرمود و فعلاً قبر شريف سلمان در مدائن بابقعه و صحن بزرگى ظاهر و مزار هر بادى و حاضر است. و من در(هدية الزّائرين)و(مفاتيح)زيارت آن جناب را نقل كرده ام. (391)

شرح حال ابوذر غفارى

دوم اَبُوذَر رضى اللّه عنه است، اسم آن جناب جُندب بن جُناده (392) از قبيله بنى غفار است و آن جناب يكى از اركان اربعه و سوم كس و به قولى چهارم يا پنجم كس است كه اسلام آورد (393) و بعد از مسلمانى به اراضى خود شد و در جنگ بدْر و اُحد و خندق حاضر نبود آنگاه به خدمت حضرت رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شتافت و ملازمت خدمت داشت و مكانت او در نزد رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زياده از آن است كه ذكر شود و حضرت در حق او فراوان فرمايش كرده و او را(صِدّيقُ امّت) (394) و(شبيه عيسى بن مريم) (395) در زهد گرفته و در حق او حديث مشهور (ما اَظَلَّتِ الخَضْرأ الخ) فرموده. (396)

علامه مجلسى در(عين الحياة)فرموده كه آنچه از اخبار خاصّه و عامّه مستفاد مى شود آن است كه بعد از رتبه معصومينعليهما‌السلام در ميان صحابه كسى به جلالت قدر و رفعت شأن سلمان فارسى و ابوذر و مقداد نبود و از بعضى اخبار ظاهر مى شود كه سلمان بر او ترجيح دارد و او بر مقداد. (397)

و فرموده از حضرت امام موسى كاظمعليه‌السلام مروى است كه در روز قيامت منادى از جانب ربالعزّة ندا كند كه كجايند حوارى و مخلصان محمّد بن عبداللّه كه بر طريقه آن حضرت مستقيم بودند و پيمان آن حضرت را نشكستند؟ پس برخيزد سلمان و ابوذر و مقداد. (398) و مروى است از حضرت صادقعليه‌السلام كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه خدا مرا امر كرده است به دوستى چهار كس از صحابه، گفتند: يا رسول اللّه كيستند آن جماعت؟ فرمود كه علىّ بن ابى طالب و مقداد و سلمان و ابوذر. (399) و به اسانيد بسيار در كتب سنى و شيعه مروى است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه آسمان سايه نكرده بر كسى و زمين برنداشته كسى را كه راستگوتر از ابوذر باشد. (400)

و ابن عبدالبرّ كه از اعاظم علماى اهل سنت است در كتاب(استيعاب)از حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روايت كرده است كه فرمود: ابوذر در ميان امّت من به زهد عيسى بن مريم است. و به روايت ديگر شبيه عيسى بن مريم است در زهد. (401) و ايضاً روايت نموده است ك حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمودند كه ابوذر علمى چند ضبط كرد كه مردمان از حمل آن عاجز بودند و گرهى بر آن زد كه هيچ از آن بيرون نيامد. (402)

ابن بابويه رحمه اللّه به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه روزى ابوذر رحمه اللّه بر حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشت، جبرئيل به صورت دحيه كلبى در خدمت آن حضرت به خلوت نشسته و سخنى در ميان داشت، ابوذر گمان كرد كه دحيه كلبى است و با حضرت حرف نهانى دارد بگذشت، جبرئيل گفت: يا رسول اللّه! اينك ابوذر بر ما گذشت و سلام نكرد اگر سلام مى كرد ما او را جواب سلام مى گفتيم به درستى كه او را دعائى هست كه در ميان اهل آسمانها معروف است، چون من عروج كنم از وى سؤ ال كن. چون جبرئيل برفت ابوذر بيامد، حضرت فرمود كه اى ابوذر! چرا بر ما سلام نكردى؟ ابوذر گفت: چنين يافتم كه دحيه كلبى در حضرتت بود و براى امرى او را به خلوت طلبيده اى نخواستم كلام شما را قطع كنم؛ حضرت فرمود كه جبرئيل بود و چنين گفت، ابوذر بسيار نادم شد، حضرت فرمود: چه دعا است كه خدا را به آن مى خوانى كه جبرئيل خبر داد كه در آسمانها معروف است؟ گفت اين دعا را مى خوانم:

اَللّهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ الايمانَ بِكَ وَالتَّصْديقَ بِنَبِيِّكَ وَالْعافِيَةَ مِنْ جَميعِ الْبَلأِ وَالشُّكْرَ عَلى الْعافيَةِ وَالْغِنى عَنْ شِرار النّاسِ. (403)

از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام منقول است كه ابوذر از خوف الهى چندان گريست كه چشم او آزرده شد، به او گفتند كه دعا كن كه خدا چشم تو را شفا بخشد. گفت: مرا چندان غم آن نيست. گفتند چه غم است كه ترا از چشم خود بى خبر كرده؟ گفت: دو چيز عظيم كه در پيش دارم كه بهشت و دوزخ است! (404)

ابن بابويه از عبداللّه بن عباس روايت كرده كه روزى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مسجد قُبا نشسته بود و جمعى از صحابه در خدمت او بودند فرمود: اوّل كسى كه از اين در درآيد در اين ساعت، شخصى از اهل بهشت باشد! چون صحابه اين را شنيدند جمعى برخاستند كه شايد مبادرت به دخول نمايند؛ پس فرمود: جماعتى الحال داخل شوند كه هر يك بر ديگرى سبقت گيرند هركه در ميان ايشان مرا بشارت دهد به بيرون رفتن آذرماه، او از اهل بهشت است؛ پس ابوذر با آن جماعت داخل شد، حضرت به ايشان فرمود: ما در كدام ماهيم از ماههاى رومى؟ ابوذر گفت كه آذر به در رفت يا رسول اللّه. حضرت فرمود كه من مى دانستم وليكن مى خواستم كه صحابه بدانند كه تو از اهل بهشتى و چگونه چنين نباشى و حال آنكه ترا بعد از من از حرم من به سبب محبّت اهل بيت من و دوستى ايشان بيرون خواهند كرد، پس تنها در غربت زندگانى خواهى كرد و تنها خواهى مرد، و جمعى از اهل عراق سعادت تجهيز و دفن تو خواهند يافت آن جماعت رفيقان من خواهند بود در بهشتى كه خدا پرهيزكاران را وعده فرموده. (405)

ارباب سِيَر معتمده نقل كرده اند كه حاصلش اين است كه ابوذر در زمان عُمَر به ولايت شام رفت و در آنجا بود تا زمان خلافت عثمان و بنابر آنكه مُعاوية بن ابى سفيان از جانب عثمان والى آن ولايت بود و به تجملات دنيا و تشييد مبانى و عمارات عُليا مشعوف و مايل بود زبان به توبيخ و سرزنش او گشاده و مردم را به ولايت خليفه بحق حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ترغيب مى نمود و مناقب آن حضرت را بر اهل شام مى شمرد به نحوى كه بسيارى از ايشان را به تشيع مايل گردانيد و چنين مشهور است كه شيعيانى كه در شام و(جبل عامل)اند به بركت ابوذر است. معاويه حقيقت حال را به عثمان نوشت و اعلام نمود كه اگر چند روز ديگر در اين ولايت بماند مردم اين ولايت را از تو منحرف مى گرداند. عثمان در جواب او نوشت كه چون نامه من به تو برسد البتّه بايد كه ابوذر را بر مركبى درشت رَوْ نشانى و دليلى عنيف با او فرستى كه آن مركب را شب و روز براند تا خواب بر او غالب شود و ذكر من و ذكر تو از خاطر او فراموش شود. چون آن نامه به معاويه رسيد ابوذر را بخواند و او را بر كوهان شترى درشت رَوْ و برهنه بنشاند و مرد درشت عنيف را با او همراه كرد. ابوذر رحمه اللّه مردى دراز بالا و لاغر بود و آن وقت شيب و پيرى اثرى تمام بر او كرده بود و موى سر و روى او سفيد گشته ضعيف و نحيف شده.(دليل)شتر را به عنف مى راند و شتر جهاز نداشت از غايت سختى و ناخوشى كه آن شتر مى رفت رانهاى ابوذر مجروح گشت و گوشت آن بيفتاد و كوفته و رنجور به مدينه داخل شد و با عثمان ملاقات نموده آنجا نيز بر اعمال و اقوال عثمان اعتراض مى كرد و هرگاه او را مى ديد اين آيه را مى خواند:

( يوْمَ يحمى علَيها فى نار جهنَّمَ فتكوى بها جباههمْ وَجنوبهم وَظُهُورُهُمْ.. ) . (406)

و غرضش تعريض بر عثمان بود الى غير ذلك. (407)

بالجمله؛ عثمان تاب امر به معروف و نهى از منكر ابوذر نياورد و حكم به خروج او و اهل و عيال او را از مدينه به رَبَذَه كه بهترين مواضع نزد او بود نمود و به اين اكتفا نكرده او را از فتوى دادن مسلمانان منع نمود و به اين نيز اكتفا ننموده در حين خروج ابوذر، حكم نمود كه هيچ كس بر تشييع او اقدام ننمايد. اميرالمؤ منينعليه‌السلام و حسنينعليهما‌السلام و عقيل و عمّار ياسر و بعضى ديگر به مشايعت او بيرون رفتند و مروان بن الحكم در راه ايشان را پيش آمده گفت: چرا از شما حركتى صادر گردد كه خلاف حكم خليفه عثمان باشد؟ و ميان اميرالمؤ منينعليه‌السلام و مروان گفتگويى شد حضرت اميرعليه‌السلام تازيانه در ميان دو گوش اشتر مروان زد، مروان نزد عثمان رفته شكايت كرد. چون حضرت اميرعليه‌السلام و عثمان با هم ملاقات كردند عثمان به حضرت اميرعليه‌السلام ، گفت كه مروان از تو شكوه دارد كه تازيانه در ميان دو گوش اشتر او زده اى؟ آن حضرت جواب دادند كه اينك شتر من بر دَر سراى ايستاده است حكم بفرماى تا مروان بيرون رود و تازيانه در ميان دو گوش او زند. (408)

بالجمله؛ ابوذر در رَبذَه شد و ابتلاى او به جائى رسيد كه فرزندش(ذَرّ)وفات يافت و او را گوسفندى چند بود كه معاش خود و عيال به آنها مى گذرانيد آفتى در ميان آنها به هم رسيد و همگى تلف شدند و زوجه اش نيز در رَبذَه وفات يافت. همين ابوذر مانده بود و دخترى كه نزد وى مى بود، دختر ابوذر گفت كه سه روز بر من و پدرم گذشت كه هيچ به دست ما نيامد كه بخوريم و گرسنگى بر ما غلبه كرد پدر به من گفت كه اى فرزند، بيا به اين صحراى ريگستان رويم شايد گياهى به دست آوريم و بخوريم؛ چون به صحرا رفتيم چيزى به دست نيامد؛ پدرم ريگى جمع نمود و سر بر آن گذاشت نظر كردم چشمهاى او را ديدم مى گردد و به حال احتضار افتاده، گريستم و گفتم: اى پدر من! با تو چه كنم در اين بيابان با تنهائى و غربت؟ گفت: اى دختر! مترس كه چون من بميرم جمعى از اهل عراق بيايند و متوجه امور من شوند و به درستى كه حبيب من رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا در غزوه تَبوك چنين خبر داده؛ اى دختر چون من به عالم بقأ رحلت كنم عبا را بر روى من بكش و بر سر راه عراق بنشين چون قافله پيدا شود نزديك برو و بگو ابوذر كه از صحابه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است وفات يافته. دختر گفت كه در اين حال جمعى از اهل رَبَذَه به عيادت او آمدند و گفتند: اى ابوذر! چه آزار دارى و از چه شكايت دارى؟ گفت: از گناهان خود. گفتند: چه چيز خواهش دارى؟ گفت: رحمت پروردگار خود مى خواهم. گفتند: آيا طبيبى مى خواهى كه براى تو بياوريم؟ گفت: طبيب مرا بيمار كرده، طبيب خداوند عالميان است درد و دوا از اوست! دختر گفت كه چون نظر وى بر ملك الموت افتاد گفت: مرحبا به دوستى كه در هنگامى آمده است كه نهايت احتياج به او دارم و رستگار مباد كسى كه از ديدار تو نادم و پشيمان گردد، خداوندا! مرا زود به جوار رحمت خويش برسان به حق تو سوگند كه مى دانى كه هميشه خواهان لقاى تو بوده ام و هرگز كارِهْ مرگ نبوده ام. دختر گفت كه چون به عالم قدس ارتحال نمود عبا را بر سر او كشيدم و بر سر راه قافله عراق نشستم، جمعى پيدا شدند به ايشان گفتم كه اى گروه مسلمانان! ابوذر مصاحب حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وفات يافته؛ ايشان فرود آمدند و بگريستند و او را غسل دادند و كفن كردند و بر او نماز گزارده و دفن كردند و مالك اشتر در ميان ايشان بود. (409)

مروى است كه مالك گفت من او را در حلّه اى كفن كردم كه با خود داشتم و قيمت آن حلّه چهار هزار درهم بود. (410) و ابن عبدالبرّ ذكر كرده است كه وفات ابوذر در سال سى و يكم يا سى و دوم هجرت بود و عبداللّه بن مسعود بر او نماز گزاشت. (411)

شرح حال مقداد

سوم ابومعبد مقداد بن الاسود است، اسم پدرش عمرو بَهْرائى است و چون اسود بن عبديغوث او را تبنّى نموده معروف به مقداد بن الاسود شده است. آن بزرگوار قديم الا سلام و از خواصّ اصحاب سيّد اَنام و يكى از اركان اربعه و بسيار عظيم القدر و شريف المنزله است؛ ديندارى و شجاعت او از آن افزون است كه به تحرير آيد سُنّى و شيعه در فضيلت و جلالت او همداستانند. از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روايت كرده اند كه فرمود خداوند تعالى مرا به محبّت چهار تن امر فرموده و فرموده كه ايشان را دوست بدارم، گفتند: ايشان كيستند؟ فرمود: علىعليه‌السلام و مقداد و سلمان و ابوذر رضوان اللّه عليهم اجمعين. (412) و ضُباعة بنت زبيربن عبدالمطّلب كه دختر عموى رسول خدا باشد زوجه او بوده و در جميع غزوات در خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مجاهده كرده و او يكى از آن چهار نفر است كه بهشت مشتاق ايشان است (413) و اخبار در فضيلت او زياده از آن است كه در اينجا ذكر شود و كافى است در اين باب آن حديثى كه شيخ كَشّى از امام محمّد باقرعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود:

(اِرتَدَّ النّاسُ اِلاّ ثَلاثَ نَفَرٍ سَلْمانُ وَ اَبُوذَر وَالْمِقْدادُ، قالَ فَقُلْتُ عَمّار؟ قالَ كانَ حاصَ حيصةً ثمّ رَجعَ ثمّ قالَ اِنْ اَرَدْتَ الذي لَمْ يشكَّ وَلمْ يدْخلْهُ شىٌ فَالمِقدادُ)؛ (414)

يعنى حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام فرمود كه مردم مرتد شدند مگر سه نفر كه آن سلمان و ابوذر و مقداد است، پس راوى پرسيد كه آيا عمّار بن ياسر با ظهور محبّت او نسبت به اهل البيتعليهما‌السلام در اين چند كس داخل نبود؟ حضرت فرمود كه اندك ميلى و تردّدى در او ظاهر شد بعد از آن رجوع به حق نمود؛ آنگاه فرمود كه اگر خواهى آن كسى را كه هيچ شكى براى او حاصل نشد پس بدان كه او مقداد است و در خبر است كه دل مقدّس او مانند پاره آهن بود از محكمى.

وَعنْ كتاب(الاِخْتِصاص)عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِعليه‌السلام قالَ إِنَّما مَنْزِلَةُ الْمِقْدادِ بْنِ الاَسوَدِ في ه ذِهِ الاُمَّةِ كَمَنْزلَةِ اَلِف فِى الْقُرْآنِ لا يَلْزَقُ بِها شَىٌ. (415) جايگاه مقداد در اين امّت مانند جايگاه الف در قرآن است كه حرف ديگر به آن نمى چسبد در سنه 33 در(جرْف)كه يك فرسخى مدينه است وفات كرد. پس جنازه او را حمل كردند و در بقيع دفن نمودند و قبرى كه در شهر(وان)به وى نسبت دهند واقعيّت ندارد بلى محتمل است كه قبر فاضل مقداد سيورى يا قبر يكى از مشايخ عرب باشد.

پسر مقداد دشمن علىعليه‌السلام بود

و از غرائب آن است كه مقداد با اين جلالت شأن پسرش معبد نااهل اتفاق افتاد و در حرْب جمل به همراهى لشكر عايشه بود و كشته شد و چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر كشتگان عبور فرمود به معبد كه گذشت فرمود: خدا رحمت كند پدر اين را كه اگر اوزنده بود رأيش اَحْسَن از رأى اين بود. عمّار ياسر در خدمت آن جناب بود عرضه داشت كه الحمد للّه خدا معبد را كيفر داد و به خاك هلاكش انداخت به خدا قسم يا اميرالمؤ منين كه من باك در كشتن كسى كه از حق عدول كند از هيچ پدر و پسرى ندارم، حضرت فرمود: خدا رحمت كند ترا و جزاى خير دهد. (416)

شرح حال بلال

چهارم بِلالِ بْنِ رِياح مؤ ذّن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، مادرش جُمانَة، كُنْيَتش ابو عبداللّه و ابوعمر و از سابقين در اسلام است و در بدر و اُحُد و خندق و ساير مشاهد با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده و نقل شده كه(شين)را(سين)مى گفت و در روايت است كه(سين)بلال نزد حق تعالى(شين)است. (417) و از حضرت صادقعليه‌السلام مروى است كه فرمود: خدا رحمت كند بلال را كه ما اهل بيت را دوست مى داشت و او بنده صالح بود و گفت اذان نمى گويم براى اَحَدى بعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس از آن روز ترك شد(حىَّ على خير الْعملِ) (418) و شيخ ما در(نفس الرّحمن)نقل كرده كه چون بلال از حبشه آمد در مدح حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خواند:

شعر:

اره بره كنكره

كرا كرامندره

حضرت فرمود به حسان كه معنى اين شعر بالا را به عربى نقل كن. حَسّان گفت:

شعر:

اِذِ الْمَكارِمُ فى آف اقِن ا ذُكِرَتْ

فَاِنَّما بِكَ فينا يُضْرَبُ الْمَثَلُ (419)

شعر:

وفات كرد بلال در شام به طاعون در سنه 18 يا سنه 20 و در باب صغير مدفون شد. فقير گويد: اينك قبر او مزارى است مشهور و من به زيارت او رفته ام.

شرح حال جابربن عبداللّه انصارى

پنجم جابر بنِ عبدِ اللّه بن عمرو بن حرام الانصارى، صحابى جليل القدر و از اصحاب بدْر است. روايات بسيار در مدح او رسيده و او است كه سلام حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام رسانيده و او اوّل كسى است كه زيارت كرده حضرت امام حسينعليه‌السلام را در روز اربعين و اوست كه لوح آسمانى را كه در اوست نصّ خدا بر ائمّه هدىعليهما‌السلام در نزد حضرت فاطمه(صلوات اللّه عليها)زيارت كرده و از آن نسخه برداشته. از(كشف الغمه)نقل است كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام با پسرش امام محمّد باقرعليه‌السلام به ديدن جابر تشريف بردند و حضرت باقر در آن وقت كودكى بود پس حضرت سجادعليه‌السلام به پسرش فرمود كه ببوس سر عمويت را، حضرت باقرعليه‌السلام نزديك جابر شد و سر او را بوسيد، جابر در آن وقت چشمانش نابينا بود عرض كرد كه كى بود اين؟ حضرت فرمود كه پسرم محمّد است. پس جابر آن حضرت را به خود چسبانيد و گفت: يا محمّد! محمّد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترا سلام مى رساند. و از روايت(اختصاص)منقول است كه جابر از حضرت باقرعليه‌السلام درخواست كرد كه ضامن شود شفاعت او را در قيامت، حضرت قبول فرمود. (420) و اين جابر در بسيارى از غزوات پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود و در غزوه صفّين با اميرالمؤ منينعليه‌السلام همراه بود و در اعتصام به حبل اللّه المتين و متابعت اميرالمؤ منينعليه‌السلام فروگذار نكرد و پيوسته مردم را به دوستى اميرالمؤ منينعليه‌السلام تحريص مى نمود و مكرّر در كوچه هاى مدينه و مجالس مردم عبور مى كرد و مى گفت: علِىُّ خيرُ الْبشر فمنْ اَبى فقد كفر (421) و هم مى فرمود: معاشر اصحاب، تأديب كنيد اولاد خود را به دوستى علىعليه‌السلام ، پس هر كه ابأ كرد از دوستى او ببينيد مادرش چه كرده.

شعر:

محبّت شه مردان مَجُو زبى پدرى

كه دست غير گرفته است پاى مادر او (422)

در سنه 78 وفات كرد و در آن وقت چشمان او نابينا شده بود و زياده از نود سال عمر كرده بود و او آخر كسى است از صحابه كه در مدينه وفات كرد و پدرش عبداللّه انصارى از نُقَبأ حاضرين بَدْر و اُحُد است و در اُحُد شهيد شد و او را با شوهر خواهرش عمروبن الجموح در يك قبر دفن كردند و قصّه شكافتن قبر او با قبور شهدأ اُحُد در زمان معاويه براى جارى كردن آب معروف است.

شرح حال حُذيفه

ششم حذيفة بن اليمان العنسى است كه از بزرگان اصحاب سيّدالمرسلين و خاصّان جناب اميرالمؤ منين عليهما و آلهما السّلام است و يكى از آن هفت نفرى است كه بر حضرت فاطمهعليها‌السلام نماز گذاشتند و او با پدر و برادر خود صفوان در حرب اُحُد در خدمت حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حاضر بوده و در آن روز يكى از مسلمانان، پدر او را به گمان آنكه از مشركين است در اثناى گرمى جنگ شهيد كرده و بنابر سرّى كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با او در ميان نهاده بود به حال منافقين صحابه معرفت داشت (423) و اگر در نماز جنازه كسى حاضر نمى شد خليفه ثانى بر او نماز نمى گزاشت و از جانب او سالها در مدائن والى بود، پس او را عزل كرد و حضرت سلمان رضى اللّه عنه والى آنجا شد، چون وفات كرد دوباره حُذيفه والى آنجا شد و مستقر بود تا نوبت به شاه ولايت علىعليه‌السلام رسيد، پس از مدينه رقمى مبارك باد و فرمان همايونى به اهل مداين صادر شد و از خلافت خود و استقرار حُذيفه در آنجا به نحوى كه بود اطّلاع داد ولكن حُذيفه بعد از حركت آن حضرت از مدينه به جانب بصره به جهت دفع شرّ اصحاب جَمَل و قبل از نزول موكب همايون به كوفه، وفات كرد و در همان مداين مدفون شد.

و از ابوحمزه ثمالى روايت است كه چون حذيفه خواست وفات كند فرزند خود را طلبيد و وصيت كرد او را به عمل كردن اين نصيحتهاى نافعه فرمود: اى پسرجان من! ظاهر كن مأيوسى از آنچه كه در دست مردم است كه در اين يأس، غنى و توانگرى است و طلب مكن از مردم حاجات خود را كه آن فقر حاضر است و هميشه چنان باش كه روزى كه در آن هستى بهتر باشى از روز گذشته، و هر وقت نماز مى كنى چنان نماز كن كه گويا نماز وداع و نماز آخر تو است و مكن كارى را كه از آن عذر بخواهى. (424)

و از(رجال ابن داود)و غيره نقل شده كه فرموده حُذَيفه بن اليمان يكى از اركان اربعه است. و بعد از وفات حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در كوفه ساكن شد و بعد از بيعت با حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به چهل روز در مدائن وفات يافت (425) و در مرض موت، پسران خود صفوان و سعيد را وصيت نمود كه با حضرت اميرعليه‌السلام بيعت نمايند و ايشان به موجب وصيّت پدر عمل نموده در حرب صِفّين به درجه شهادت رسيدند. (426)

شرح حال ابوايّوب انصارى

هفتم اَبُو ايَّوب انصارى خالد بن زيد است كه از بزرگان صحابه و حاضر شدگان در بدر و ساير مشاهد است و او همان است كه جناب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در وقت هجرت از مكّه و ورود به مدينه به خانه او وارد شد و خدمات او و مادرش نسبت به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مادامى كه در خانه او تشريف داشت معروف است (427) و در شب زفاف حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به صفيّه، ابوايوب سلاح جنگ بر خود راست كرده بود و در گرد خيمه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حراست بود بامداد كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را ديد براى او دعا كرد و گفت: اَللّهُمَّ احْفَظْ اَبا اَيُّوبَ كَما حَفِظَ نَبِيَّكَ. (428)

سيد شهيد قاضى نوراللّه در(مجالس)در ترجمه او فرموده: ابوايوب بن زيد الانصارى، اسم او خالد است اما كُنْيه او بر اسم غلبه نموده، در غزاى بدر و ديگر مشاهد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حاضر بوده و آن حضرت از خانه ابوايّوب نقل نموده و در حرب جَمَل و صِفّين و خوارج در ملازمت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام مجاهده مى نموده (429) و در(ترجمه فتوح ابن اعثم كوفى) (430) مسطور است كه ابوايّوب در بعضى از ايّام حرب صفين از لشكر اميرعليه‌السلام بيرون آمد و در ميدان حرب مبارز خواست هر چند آواز داد از لشكر شام كسى به جنگ او روى ننهاد و بيرون نيامد چون هيچ مبارزى رغبت محاربه او نكرد ابوايّوب اسب راتازيانه زد و بر لشكر شام حمله كرد هيچ كس پيش حمله او نايستاد روى به سراپرده معاويه آورد. معاويه بر دَرِ سراپرده خود ايستاده بود ابوايّوب را بديد بگريخت و به سراپرده درآمد و از ديگر جانب بيرون شد، ابو ايوب بر در اوبايستاد و مبارز خواست جماعتى از اهل شام روى به جنگ او آوردند ابو ايوب بر ايشان حمله ها كرد و چند كس نامى را زخمهاى گران زد پس به سلامت بازگشت و به جاى خويشتن آمد. معاويه با رنگى زرد و رويى تيره به سراپرده خود در آمد و مردم خود را سرزنش بسيارنمود كه سوارى از صف علىعليه‌السلام چندين تاخت كه به سراپرده من در آمد مگر شما را بند كرده و دستهاى شما را بسته بودند كه هيچ كس را ياراى آن نبود كه مشتى خاك بر گرفتى و بر روى اسب او پاشيدى. مردى از اهل شام كه نام او مُتَرَفَع بن منصور بود گفت: اى معاويه دل فارغ دار كه من همان نوع كه آن سوار حمله كرد و به سراپرده تو در آمد حمله خواهم كرد و به در سراپرده على بن ابى طالبعليه‌السلام خواهم رفت اگر على راببينم و فرصت كنم او را زخمى زنم و تو را خوش دل گردانم؛ پس اسب براند و خويشتن را در لشكرگاه اميرالمؤ منينعليه‌السلام انداخت و به سراپرده او تاخت. ابوايّوب انصارى چون او را بديد اسب به سوى او براند چون بدو رسيد شمشيرى بر گردن او زد، گردن او ببريد و شمشير به ديگر سو بگذشت و از صافى دست و تيزى شمشير سر او بر گردن او بود چون اسب سكندرى خورد سر او به يك جانب افتاد و تنه او بر جانبى ديگر به زمين آمد و مردمان كه نظاره مى كردند از نيكوئى زخم ابوايّوب تعجّبها نمودند و بر وى ثناها كردند.

ابوايّوب در زمان معاويه به غزاى روم رفت و در اثناى ورود به آن ديار بيمار گرديد و چون وفات يافت وصيّت نمود كه هرجا با لشكر خصم ملاقات واقع شود او را دفن كنند بنابراين در ظاهر استانبول نزديك به سُور آن بلده او را مدفون ساختند و مرقد منوّر او محل استشفاى مسلمانان و نصارى است. صاحب(استيعاب) (431) در باب كُنى آورده كه چون اهل روم از حرب فارغ شدند قصد آن كردند كه نبش قبر او نمايند، مقارن آن حال باران بسيار كه ياد از قهر پروردگار مى داد بر ايشان واقع شد و ايشان متنبّه شدند دست از آن بداشتند (432) انتهى.

فقير گويد: كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از مدفن ابوايّوب خبر داده در آنجا كه فرموده دفن مى شود نزد قسطنطنيه مرد صالحى از اصحاب من. (433)

شرح حال خالد بن سعيد

هشتم خالد بن سَعيد بن العاص بن اُميّة بن عبدالشمس بن عبدمناف بن قصّى القرشى الا موى، نجيب بنى اميه و از سابقين اوّلين و متمسّكين به ولايت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده. و سبب اسلام او آن شد كه در خواب ديد آتش افروخته است و پدرش مى خواهد او را در آن آتش افكند حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به سوى خود كشيد و از آتش نجاتش داد. خالد چون بيدار شد اسلام آورد. (434) و او با جعفر به حبشه مهاجرت كرد و با جعفر مراجعت نمود و در غزوه طائف و فتح مكّه و حُنَين بوده و از جانب حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم والى بر صدقات يمن بوده و اوست كه با نجاشى پادشاه حبشه، امّ حبيبه دختر ابوسفيان را در حبشه براى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عقد بستند. خالد بعد از وفات پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با ابوبكر بيعت نكرد تا آنگاه كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را اكراه بر بيعت نمودند او از روى كراهت بيعت نمود و او يكى از آن دوازده نفر بود كه انكار بر ابوبكر نمودند و محاجّه كردند با او در روز جمعه در حالى كه بر فراز منبر بود و حديث آن در كتاب(احتجاج)و(خصال)است. (435)

در(مجالس المؤ منين)است كه دو برادران او ابان و عمر نيز از بيعت با ابوبكر ابا نمودند و متابعت اهل بيت نمودند. وَقالُوا لَهُمْ اِنَّكُمْ لَطُوالُ الشَّجَرِ طَيِّبَةُ الثَّمَر وَ نَحْنُ تَبَعٌ لَكُمْ. (436)

نهم خزيمَة (437) ابن ثابت الا نصارى مُلَقَّب به(ذوالشَّهادَتَيْن)؛ به سبب آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شهادت او را به منزله دو شهادت اعتبار فرموده در غزاى بدر و مابعد آن از مَشاهد حاضر بوده و از سابقين كه رجوع كردند به اميرالمؤ منينعليه‌السلام معدود است. از(كامل بهائى)نقل است كه در روز صفين خزَيمة بن ثابت و ابوالهيثم انصارى جِدى مى نمودند در نصرت علىعليه‌السلام ، آن حضرت فرمود: اگرچه در اوّل امر مرا خذلان كردند اما به آخر، توبه كردند و دانستند كه آنچه كردند بد بود. (438) صاحب(استيعاب) (439) آورده كه خزيمه در حرب صفين ملازم حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و چون عمّار ياسر شهيد شد او نيز شمشير كشيده با دشمنان كارزار مى كرد تا شربت شهادت چشيد رضوان اللّه تعالى عليه.

و روايت شده كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام در هفته آخر عمر خود خطبه خواند و آن آخر خطبه حضرت بود و در آن خطبه فرمود:

اَينَ اِخوانى الَّذينَ رَكبوا الطَّريقَ وَمَضَوْا عَلَى الحَقِّ؟ اَيْنَ عَمّارُ؟ وَاَيْنَ ابْنُ التَّيِهانُ؟ وَاَينَ ذُو الشَّهادَتينِ؟ وَاَينَ نظرآؤُهمْ منْ اِخوانهِمُ الَذينَ تَعاقَدوُا عَلَى الَمَنِيَّةِ وَاُبْرِدَ بِرُؤُسِهِمْ اِلَى الْفَجَرَةِ. ثُمَّ ضَرَبَعليه‌السلام يَدَهُ اِلى لِحْيَتِهِ الشَريفَةِ فَاَطالَ البُكأَ ثمَّ قالَ أَوْهِ على اِخوانىَ الَّذينَ تلَوُا الْقرآنَ فاَحكمُوهُ. (440) يعنى: كجايند برادران من كه راه حق را سپردندو با حق رخت به خانه آخرت بردند؟ كجاست عمّار؟ كجاست پسر تيهان؟ و كجاست ذوالشَّهادتَيْن؟ و كجايند همانندانِ ايشان از برادرانشان كه با يكديگر به مرگ پيمان بستند و سرهاى آنان را به فاجران هديه كردند؟ پس دست به ريش مبارك خود گرفت و زمانى دراز گريست سپس فرمود: دريغا! از برادرانم كه قرآن را خواندند و در حفظ آن كوشيدند.

شرح حال زيد بن حارثه

دهم زيد بن حارثة بن شُراحيل الكَلْبى، و او همان است كه در زمان جاهليت اسير شد حكيم بن حزام او را در بازار عُكاظ از نواحى مكّه بخريد از براى خديجه آورد؛ خديجه رضى الله عنها او را به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بخشيد. حارثه چون اين بدانست خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و خواست تا فديه دهد و پسر خود را برهاند، حضرت فرمود: او را بخوانيد و مختار كنيد در آمدن با شما يا ماندن به نزد من؛ زيد گفت: هيچ كس را بر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اختيار نكنم! حارثه گفت: اى فرزند! بندگى را بر آزادگى اختيار مى نمائى و پدر را مهجور مى گذارى؟ گفت: من از آن حضرت آن ديده ام كه ابدا كسى را بر آن حضرت اختيار نخواهم كرد. چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين سخن از زيد شنيد او را به حجر مكّه آورد و حضّار را فرمود: اى جماعت! گواه باشيد كه زيد فرزند من است، ارث از من مى برد و من ارث از او مى برم. چون حارثه اين بديد از غم فرزند آسوده گشت و مراجعت كرد. از آن وقت مردم او را زيد بن محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نام كردند. اين بود تا خداوند اسلام را آشكار نمود و اين آيه مباركه فرود شد:( ما جَعَلَ اَدْعِيآءَكُمْ اَبْنآءَكُمْ.. ) . (441)

چون حكم برسيد فى قَوْلِهِ تعالى:( اُدْعُوهُمْ لابائهِمْ ) كه فرزند خوانده را به اسم پدرش بخوانند، اين هنگام زيد بن حارثه خواندند و ديگر زيد بن محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نگفتند (442) و آيه شريفه( ما كانَ محمَّدٌ اَبا اَحدٍ من رِجالِكمْ ) (443) نيز اشاره به همين مطلب است نه آنكه مراد آن باشد كه پدر حسن و حسين نيست؛ چه آنها پسران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى باشند به حكم (اَبْنآئَنا) (444) در آيه مباهله و غيره. و زيد، كُنْيَه اش ابواُسامه است به نام پسرش اُسامه و شهادتش در مؤ ته واقع شد در همان جائى كه جعفر بن ابى طالبعليه‌السلام شهيد گشته. (445)

شرح حال سَعْد بن عُباده

يازدهم سَعْد بْن عُبادَة بْن دُلَيْم بْن حارِثَةِ الْخَزْرَجى الا نصارى، سيّد انصار و كريم روزگار و نقيب رسول مختارصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده؛ در عقبه و بدر حاضر شده و در روز فتح مكّه رايت مبارك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به دست او بوده و او مردى بزرگ بوده وجودى به كمال داشت و پسرش قيس و پدر و جدّش نيز(جواد)بودند و در اطعام مهمان و واردين خوددارى نمى فرمودند؛ چنانچه در زمان دُليم جدّش منادى ندا درمى داد هر روز در اطراف دارضيافت او(مَنْ اَرادَ الشَّحْمَ وَاللَّحْمَ فَلْيَأْتِ دارَ دُلَيم). بعد از دُلَيم، پسرش عُباده نيز به همين طريق بود و از پس او سعد نيز بدين قانون مى رفت و قيس بن سعد از پدران بهتر بود. و دُلَيم و عباده هر سال ده نفر شتر از براى صنم منات هديه مى كردند و به مكّه مى فرستادند و چون نوبت به سعد و قيس رسيد كه مسلمانى داشتند آن شتران را همه سال به كعبه مى فرستادند. و وارد شده كه وقتى ثابت بن قيس با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، گفت: يا رسول اللّه! قبيله معد در جاهليّت پيشوايان جوانمردان ما بودند، حضرت فرمود:

الناسُ معادِنُ كمعادِنِ الذَّهبِ وَالفضَّةِ خيارُهمْ فى الْجاهِلِيَّةِ خِيارُهُمْ فِى الاِسْلامِ اِذا فَقَهُوا.

و سعد چندان غيور بود كه غير از دختر باكره تزويج نكرد و هر زنى كه طلاق گفت كسى جرئت تزويج او نكرد. (446)

بالجمله؛ اين سعد همان است كه در روز سقيفه او را آورده بودند در حالتى كه مريض بود و خوابانيده بودند و خَزْرَجيان مى خواستند با او بيعت كنند و مردم را نيز به بيعت او مى خواندند لكن بيعت از براى ابوبكر شد و چون مردم جمع شدند كه با ابوبكر بيعت كنند بيم مى رفت كه سعد در زير قدم طريق عدم سپارد، لاجَرَم فرياد برداشت كه اى مردم مرا كشتيد! عُمر گفت: اُقْتُلُوا سَعْدا قَتَلَهُ اللّهُ؛ بكشيد او را كه خدايش بكشد. قيس بن سعد كه چنين ديد برجست و ريش عمر را بگرفت و بگفت: اى پسر صَهّاك حبشيّه و اى ترسنده گريزنده در ميدان و شير شرزه امن و امان! اگر يك موى سَعد بن عُباده جنبش كند از اين بيهوده گوئى يك دندان در دهان تو به جاى نماند از بس دهانت با مشت بكوبند. (447) و سعد بن عباده به سخن آمد و گفتا: اى پسر صَهّاك! اگر مرا نيروى حركت بود در كيفر اين جسارت كه ترا رفت هرآينه تو و ابوبكر در بازار مدينه از من نعره شيرى مى شنيديد كه با اصحاب خود از مدينه بيرون مى شديد و شما را ملحق مى كردم به جماعتى كه در ميان ايشان بوديد ذليل و ناكس تر مردم به شمار مى شديد. آنگاه گفت: يا آلَ خَرْزَج احْمِلُوني مِنْ مَكانِ الْفتنةِ. او را به سراى خويش حمل كردند و بعد هم هرچه خواستند كه از وى بيعت بگيرند بيعت نكرد و گفت: سوگند به خداى كه هرگز با شما بيعت نكنم تا هرچه تير در تيركش دارم بر شما بيندازم و سنان نيزه ام را از خون شما خضاب كنم و تا شمشير در دستم است بر شما شمشير زنم و با اهل بيت و عشيره ام با شما مقاتلت كنم و به خدا سوگند كه اگر تمام جن و انس با شما جمع شوند من با شما دو عاصى بيعت نكنم تا خداى خود را ملاقات كنم. و آخر الا مر بيعت نكرد تا در زمان عمر از مدينه به شام رفت و او را قبيله بسيار در حوالى دمشق بود هر هفته در دهى پيش خويشان خود مى بود در يك وقتى از دهى به دهى ديگر مى رفت از باغى كه در رهگذر او بود او را تير زدند و به قتل رسانيدند و نسبت دادند قتل او را به جنّ و اززبان جنّساختند:

شعر:

قَدْ قَتَلْنا سَيّدَ الخَزْرَج سَعْدَ بْنَ عُبادَه

فَرَمَيْناهُ بِسَهْمَيْن فَلَمْ نَخْطَ فُؤ ادَهُ (448)

شرح حال ابودُجانه

دوازدهم اَبُودُجانه (449) اسمش سِماك بن خَرَشَة بن لَوْذان است و از بزرگان صحابه و شجاعان نامى و صاحب حِرْز معروف است و او همان است كه در جنگ يمامه حاضر بود و چون سپاه مُسَيْلمه كذّاب در حديقة الرّحمن كه به حديقة الموت نام نهاده شد پناه بردند و در باغ را استوار بستند، ابودُجانه كه دل شير و جگر نهنگ داشت مسلمانان را گفت كه مرا در ميان سپرى برنشانيد و سر نيزه ها را بر اطراف سپر محكم داريد آنگاه مرا بلند كنيد و بدان سوى باغ اندازيد. مسلمانان چنين كردند پس ابودجانه به باغ جستن كرد و چون شير بخروشيد و شمشير بكشيد و همى از سپاه مسيلمه بكشت. برأِ بن مالك از مسلمانان داخل باغ شد و دَرِ باغ را گشود تا مسلمانان داخل باغ شدند ولكن ابودُجانه و بَرأ هر دو در آنجا كشته شدند وبه قولى ابُودُجانه زنده بودچندانكه درصِفّين ملازم ركاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام گشت. (450)

شيخ مفيد در(ارشاد)فرمود: روايت كرده مفضّل بن عمر از حضرت صادقعليه‌السلام كه فرمود: بيرون مى آيد با قائمعليه‌السلام از ظَهْر كوفه بيست و هفت مرد تا آنكه فرموده و سلمان و ابوذر و ابودُجانه انصارى و مقداد و مالك اشتر پس مى باشند ايشان در نزد آن حضرت از انصار و حُكّام. (451)

شرح حال ابن مسعود

سيزدهم عبداللّه بن مسعود الْهذَلى حليف بنى زهره از سابقين مسلمين است و در ميان صحابه به علم قرائت قرآن معروف است. علماى ما فرموده اند كه او مخالطه داشته با مخالفين و به ايشان ميل داشته و علماى سنت او را تجليل بسيار كنند و گويند كه او اَعلَم صحابه بوده به كتاب اللّه تعالى؛ و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده كه قرآن را از چهار نفر اخذ كنيد و ابتدا كرد به ابن امّ عبد كه عبداللّه بن مسعود باشد و سه نفر ديگر معاذ بن جَبَل و اُبَىّ بن كَعْب و سالم مولى ابوحُذيفه. وَقالُوا قالَصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : مَنْ اَحَبَّ اَن يَسْمَعَ الْقُرآنَ غَضَّا فَلْيَسْمَعْهُ مِنْ ابْنِ اُمّ عَبْدٍ (452)

و ابن مسعود همان است كه سر ابوجهل را در يوم بَدْر از تن جدا كرد (453) و اوست كه به جنازه حضرت ابوذر رضى اللّه عنه حاضر شده (454) و اوست از آن جماعتى كه انكار كردند بر ابوبكر جُلوسش را در مجلس خلافت (455)؛ اِلى غيْر ذلك. و او را اَتباع و اصحابى بود كه از جمله ايشان است رَبيع بن خُثَيْم كه معروف است به خواجه ربيع و در مشهد مقدّس مدفون است.

شرح حال عمّار

چهاردهم عَمّار بْن ياسِر الْعَنسى (بالنّون ) حليف بنى مخزوم مُكَنّى به ابى يَقْظان از بزرگان اصحاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و از اَصْفيأ اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از معذّبين فى اللّه و از مهاجرين به حبشه و از نمازگزارندگان به دو قبله و حاضر شدگان در بدر و مَشاهد ديگر است. و آن جناب و پدرش ياسر و مادرش سميَّه و برادرش عبداللّه در مبدء اسلام، اسلام آوردند و مشركين قريش ايشان را عذابهاى سخت نمودند، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر ايشان مى گذشت ايشان را تسلّى مى داد و امر به شكيبائى مى نمود و مى فرمود: صبرا يا آل ياسر فاِنَّ موْعدَكمْ الْجنَّةُ (456) و مى گفت: خدايا! بيامرز آل ياسر را و آمرزيده اى.

(ابن عبدالبرّ)روايت كرده كه كفّار قريش ياسر و سميّه و پسران ايشان عمّار و عبداللّه را با بلال و خَبّاب و صُهَيْب مى گرفتند و ايشان را زره هاى آهنين بر تن مى كردند و به صحراى مكّه در آفتاب، ايشان را نگاه مى داشتند به نحوى كه حرارت آفتاب و آهن بدن ايشان را مى پخت و دماغشان را به جوش مى آورد طاقتشان تمام مى شد با ايشان مى گفتند اگر آسودگى مى خواهيد كفر بگوئيد و سَبّ نَبىّ نمائيد، ايشان لاعلاج تقيّهً اظهار كردند. آن وقت قوم ايشان آمدند و بساطهائى از پوست آوردند كه در آن آب بود ايشان را در ميان آن آبها افكندند و چهار جانب آنها را گرفتند و به منزل بردند.

فقير گويد: كه قوم ياسر و عمّار ظاهرا بنى مخزومند؛ چه آنكه ياسر قحطانى و از عنس بن مذحج است و با دو برادر خود حارث و مالك به جهت طلب برادر ديگر خود از يمن به مكّه آمدند، ياسر در مكّه بماند و دو برادرش برگشتند به يمن و ياسر حليف ابوحُذيفة بن المغيرة المخزومى گرديد و سميّه كنيز او را تزويج كرد و عمّار متولّد شد ابوحذيفه او را آزاد كرد لاجرَم ولأ عمار براى بنى مخزوم شد و به جهت همين حلف و ولأ بود كه چون عثمان، عمّار را بزد تا فتق پيدا كرد و ضلعش شكست بنى مخزوم اجتماع كردند و گفتند: واللّه اگر عمّار بميرد ما احدى را به مقابل او نخواهيم كشت مگر عثمان را! (457)

شهادت سميه رحمة اللّه عليها

بالجمله؛ كفّار قريش ياسر و سميّه را هر دو را شهيد كردند و اين فضيلت از براى عمّار است كه خودش و پدر و مادرش در راه اسلام شهيد شدند. و سميّه مادر عمّار از زنهاى خيرات و فاضلات بود و صدمات بسيار در اسلام كشيد آخرالا مر ابوجهل او را شتم و سبّ بسيار نمود و حربه بر او زد و او را شقه نمود و او اوّل زنى است كه در اسلام شهيد شده.

وَ فى الْخَبَر اَنَّهُ قالَ عَمّارُ لِلنَّبِىِّصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : يا رَسُولَ اللّهِ! بَلَغَ الْعَذابُ مِنْ اُمّي كُلَّ مَبْلَغٍ فَقالَ صَبْرا يا اَبّا الْيَقْظانِ اَللّهُمَّ لا تُعَذِّبْ اَحَدا مِنْ آلِ ياسِرٍ بِالنّار (458)

و اما عمار؛ نقل است كه مشركين قريش او را در آتش افكندند رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: يا نارُ كوني بَرْدا وَسَلاما عَلى عَمّار كَما كُنْتِ بَردا وَسَلاما عَلى اِبْراهيمَ. (459)

آتش او را آسيب نكرد. و حمل كردن عمّار در وقت بنأ مسجد نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دو برابر ديگران احجار را و رجز او و گفتگوى او با عثمان و فرمايش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در جلالت شأن او مشهور است و از(صحيح بخارى)نقل است كه عمار دو برابر ديگران حمل اَحْجار مى نمود تا يكى از براى خود و يكى در ازاى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم باشد؛ آن حضرت گرد از سر و روى او مى سترد و مى فرمود:

وَيح عمار تقتلُهُ الْفئَةُ الْباغية يدْعوهمْ اِلَى الْجنَّةِ وَيدْعونهُ اِلَى النارِ. (460)

و هم روايت است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق او فرموده:

عمارٌ معَ الْحقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَمّار حَيْثُ كانَ عَمّار جَلَدة بَيْنَ عَيْنى وَاَنْفى تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الباغية. (461) و نيز فرمود كه عمّار از سر تا پاى او مملو از ايمان است. (462)

بالجمله؛ عمار در نهم صفر سنه 37 به سن نود در صِفّين شهيد شد رضوان اللّه عليه و در(مجالس المؤ منين)است كه حضرت اميرعليه‌السلام به نفس نفيس بر عمّار نماز كرد و به دست مبارك خود او را دفن نمودومدّت عمرعمارياسرنودويك سال بود. (463)

و بعضى از مورّخين آورده اند كه عمار ياسر رضى اللّه عنه در آن روزى كه به سعادت شهادت فائز شد روى سوى آسمان كرد و گفت: اى بار خداى! اگر من دانم كه رضاى تو در آن است كه خود را در آب فرات انداخته غرقه گردانم چنين كنم و نوبتى ديگر گفت كه اگر من دانم كه رضاى تو در آن است كه من شمشير بر شكم خود نهاده زور كنم تا از پشت من بيرون رود چنين كنم و بار ديگر فرمود كه اى بار خداى! من هيچ كارى نمى دانم كه بر رضاى تو اقرب باشد از محاربه با اين گروه و چون از اين دعا و مناجات فارغ شد با ياران خويش گفت كه ما در خدمت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سه نوبت با اين عَلَمها كه در لشكر معاويه اند با مخالفين و مشركين حرب كرده ايم و اين زمان با اصحاب اين رايات حرب مى بايد كرد و بر شما مخفى و پوشيده نماند كه من امروز كشته خواهم شد و من چون از اين عالم فانى رو به سراى جاودانى نهم كار من حواله به لطف ربّانى كنيد و خاطر جمع داريد كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام مقتداى ما است، فرداى قيامت از جهت اَخيار با اَشرار خصومت خواهد كرد. و چون عمار از گفتن امثال اين كلمات فارغ گشت تازيانه بر اسب خود زد و در ميدان آمده قتال آغاز نهاد و على التّعاقب و التّوالى حمله ها مى كرد و رجزها مى گفت تا جماعتى از تيره دلان شام به گرد او درآمدند و شخصى مُكَنّى به اَبى العاديه زخمى بر تهيگاه وى زد و از آن زخم بى تاب و توان شد و به صف خويش مراجعت نمود و آب طلب داشت غلام او(رشد)نام قَدَحى شير پيش او آورد، چون عمّار نظر در آن قدح كرد فرمود: صَدَقَ رَسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و از حقيقت اين سخن استفسار نمودند، جواب فرمود كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا اخبار نموده كه آخر چيزى كه از دنيا روزى تو باشد شير خواهد شد؛ آنگاه قدح شير را بر دست گرفته بياشاميد و جان شيرين نثار جانان كرده به عالم بقا خراميد و اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر اين حال اطلاع يافته بر بالين عمار آمد و سر او را به زانوى مبارك نهاده فرمود:

شعر:

اَلا اَيُّهَا الْمَوْتُ الَّذي هُوَ قاصِدي		اَرِحْنى فَقَدْ اَفْنَيْتَ كُلَّ خَليلٍ
اَراكَ بَصيرا بِالَّذينَ اُحِبُّهُمْ		كَانَّكَ تَنْحُو نَحْوَهُمْ بِدَليلٍ

پس زبان به كلمه اِنا للّه و اِنا اِلَيْه راجِعُونَ گشوده فرمود هركه از وفات عمّار دلتنگ نشود او را از مسلمانى نصيب نباشد خداى تعالى بر عمّار رحمت كند در آن ساعت كه او را از بدو نيك سؤ ال كنند، هرگاه كه در خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سه كس ديده ام چهارم ايشان عمار بوده و اگر چهار كس ديده ام عمّار پنجم ايشان بوده، نه يك بار عمار را بهشت واجب شد بلكه بارها استحقاق آن پيدا كرده جَنّات عَدْن او را مُهَيّا و مُهَنّا باد كه او را بكشتند و حق با او بود و او با حق بود؛ چنانكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در شأن او فرموده: يَدُورُ مَعَ عَمّارٍ حَيْثُ دارَ و بعد از آن علىعليه‌السلام فرمود كشنده عمّار و دشنام دهنده و رباينده سلاح او به آتش دوزخ معذب خواهد شد. آنگاه قدم مبارك پيش نهاد بر عمّار نماز گزارد و به دست همايون خويش او را در خاك نهاد. رَحْمَةُ اللّهِ وَرِضْوانُه عَلَيْه وَطُوبى لَهُ و حُسْنُ مآب.

شعر:

خوش دمى كز بهر يار مهربان ميرد كسى		چون ببايد مُردبارى اين چنين ميرد كسى
چون شهيدعشق رادركوى خودجامى دهند		جاى آن دارد كه بهر آن زمين ميرد كسى (464)

شرح حال قيس بن عاصم

پانزدهم قيس بن عاصم الْمِنْقَرىّ در سال نهم با وَفْد بنى تَميم به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اسلام آورد حضرت فرمود: هذا سيِّدُ اَهلِ الْوَبر. (465) و او مردى عاقل و حليم بود؛ چندان كه احنف بن قيس معروف به كثرت حلم، حلم را از او آموخته؛ چنانكه در تاريخ است كه وقتى از احنف پرسيدند كه از خود حليم تر كسى يافته اى؟ گفت: آرى من اين حلم را از قيس بْن عاصم منقرى آموخته ام. يك روز به نزد او آمدم او با مردى سخن مى گفت ناگاه چند تن از مردم بَرادَر او را با دست بسته آوردند و گفتند هم اكنون پسرت را مقتول ساخت او را بسته آورديم، قيس اين بشنيد و قطع سخن خويش نكرد آنگاه كه سخنش تمام گشت پسر ديگرش را طلبيد و گفت: قُمْ يا بُنَىَّ اِلى عَمِّكَ فَاَطْلِقْهُ وَاِلى اَخيكَ فاَدْفنهُ؛ يعنى برخيز اى پسرك من، دست عمويت را بگشا و برادرت را به خاك سپار! آنگاه فرمود: مادر مقتول را صد شتر عطا كن باشد كه حزن او اندك شود اين بگفت و از طرف اَيمَن به سوى اَيْسَر تكيه زد و بگفت:

شعر:

اِنّي امْرؤْ لايَعْتَري خُلْقي

دَنَسٌ يُفَنِّدُهُ ولا أَفِنُ (466)

و اين قيس همان است كه با جماعتى از بنى تميم خدمت حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيدند و از آن حضرت موعظه نافعه خواستند آن حضرت ايشان را موعظه فرمود به كلمات خود، از جمله فرمود: اى قيس! چاره اى نيست از براى تو از قرينى كه دفن شود با تو و او زنده است و دفن مى شوى تو با او و تو مرده اى پس او اگر(كريم)باشد گرامى خواهد داشت ترا و اگر او(لئيم)باشد واخواهد گذاشت ترا و به داد تو نرسد و محشور نخواهى شد مگر با او و مبعوث نشوى مگر با او و سؤ ال كرده نخواهى شد مگر از او؛ پس قرار مده آن را مگر عمل صالح؛ زيرا كه اگر صالح باشد اُنس خواهى گرفت با او و اگر فاسد باشد وحشت نخواهى نمود مگر از او و او عمل تو است. قيس عرض كرد: يا نبى اللّه! دوست داشتم كه اين موعظه به نظم آورده شود تا ما افتخار كنيم به آن بر هر كه نزديك ما است از عرب و هم آن را ذخيره خود مى كرديم. آن جناب فرستاد حَسّان بن ثابت شاعر را حاضر كنند كه به نظم آورد آن را؛ صَلْصال بن دَلْهَمِسْ حاضر بود و به نظم درآورد آن را پيش از آنكه حَسّان بيايد، و گفت:

شعر:

تَخَيَّرْ خليطا مِنْ فِعالِكَ اِنَّما		قَرينُ الْفَتى فِي الْقَبْر ما كانَ يَفْعَلُ
ولابُدَّ قَبْلَ الْمَوْتِ مِنْ اَنْ تُعِدَّهُ		لِيَوْمٍ يُنادِى المَرْءُفيهِ فَيُقْبِلُ
فَاِنْ كُنْتَ مَشْغُولاً بِشَى ءٍ فلا تَكُنْ		بِغَيْرِ الَّذي يَرْضى بِهِ اللّهُ تَشْغَلُ
فَلَنْ يَصْحُبَ الاِنْسانَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ		وَمِنْ قَبْلِهِ اِلا الَّذي كانَ يَعْمَلُ
اَلا اِنَّمَا الا نسانُ ضَيْفٌ لاَهْلِهِ		يُقيمُ قَليلاً بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَرْحَلُ (467)

شرح حال مالك بن نُوَيْره

شانزدهم مالِكِ بنِ نوَيرَة الحنفى اليربوعى از ارداف ملوك و شجاعان روزگار و فصحاى شيرين گفتار و صحابه سيّد مختار و مخلصان صاحب ذوالفقار بوده. قاضى نوراللّه در(مجالس)شطرى از احوال خير مآل او و شهادت يافتن او به سبب محبّت اهل بيت در دست خالد بن وليد ذكر كرده و هم در احوال او گفته از برآء بن عازب روايت كرده اند كه گفت در اثناى آنكه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با اصحاب خود نشسته بودند رؤ ساى بنى تميم كه يكى از ايشان مالك بن نوَيره بود درآمدند و بعد از اداى خدمت گفت: يا رسول اللّه! عَلِّمْنِى الايمانَ فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : الا يمانُ اَنْ تشهدَ اَنْ لااِل هَ اِلا اللّهُ وَاَني رَسولُ اللّهِ وَتُّصلِّىَ الْخمْسَ وَتَصُومَ شَهْرَ رَمَضانَ وَتؤَدِّىَ الزَّك وةَ وَتحجَّ الْبيتَ وَتُوالى وَصِيّى هذا. وَاَشارَ اِلى عَلِىّ بْنِ ابى طالبعليه‌السلام .

؛ يعنى مالك به حضرت رسالت گفت: مرا طريق ايمان بياموز، آن حضرت فرمود: ايمان آن است كه گواهى دهى به آنكه لا اِلهَ اِلا اللّه و به آنكه من رسول خدايم و نماز پنجگانه بگزارى و روزه ماه رمضان بدارى و به اداى زكات و حجّ خانه خداى رو آورى و اين را كه بعد از من وصِىّ من خواهد بود دوست دارى و اشاره به على بن ابى طالبعليه‌السلام كرد، و ديگر آنكه خون ناحق نريزى و از دزدى و خيانت بپرهيزى و از خوردن مال يتيم و شُرْب خَمْر بگريزى و ايمان به احكام شريعت من بياورى و حلال مرا حلال و حرام مرا حرام دانى و حقگذارى ضعيف و قوى و صغير و كبير به جا آرى. آنگاه شرايع اسلام و احكام آن را بر او شمرد تا ياد گرفت. آنگاه مالك برخاست و از غايت نشاط دامن كشان مى رفت و با خود مى گفت: تَعَلَّمْتُ الايمانَ وَرَبِّ الْكَعْبَةِ؛ يعنى به خداى كعبه كه احكام دين آموختم و چون از نظر حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دور شد آن حضرت فرمودند كه:

(مَنْ اَحَبَّ اَنْ يَنْظُرَ اِلى رَجُلٍ مِنْ اَهْلِ الجَنَّةِ فَلْيَنْظُرْ اِلى هذا الرّجُلِ)

دو نفر از حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دستورى طلبيده از عقب او رفتند و آن بشارت به وى رسانيدند و از او التماس نمودند كه چون حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترا از اهل جنّت شمرده مى خواهيم كه جهت ما طلب مغفرت كنى، مالك گفت: لا غَفَرَ اللّهُ لكُم ا؛خداى تعاى شما را نيامرزد كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه صاحب شفاعت است مى گذاريد و از من درخواست مى كنيد كه جهت شما استغفار كنم!؟ پس آن دو نفر مكَدَّر بازگشتند چون حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نظر بر روى ايشان افتاد گفت كه فِى الْحَقِّ مَبْغضَةٌ؛ يعنى شنيدن سخن حق گاه است كه آدمى را خشمناك و مكَدَّر سازد. و آخر چون حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وفات يافت مالك به مدينه آمد و تفحّص نمود كه قائم مقام حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كيست؟ در يكى از روزهاى جمعه ديد كه ابوبكر بر منبر رفته و از براى مردم خطبه مى خواند، مالك بى طاقت شد با ابوبكر گفت كه تو همان برادر تيمى ما نيستى؟ گفت: بلى، مالك گفت: چه كار پيش آمد آن وصّى حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را كه مرا به ولايت او مأمور ساخته بود؟ مردم گفتند: اى اعرابى! بسيار است كه كارى از پس كارى حادث مى شود. مالك گفت: واللّه! هيچ كارى حادث نشده بلكه شما خيانت كرده ايد در كار خدا و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بعد از آن متوجه ابوبكر شد و گفت: كيست كه ترا بر اين منبر بالا برده و حال آنكه وصى پيغمبر نشسته است، ابوبكر به حاضران گفت كه اين اعرابى بَوالٌ على عقبيه را از مسجد رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيرون كنيد. پس قُنْفُذ و خالد بن وليد برخاستند و مالك را پى گردنى زده از مسجد بيرون كردند. مالك بر اشتر خود سوار شد صلوات بر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرستاد و بعد از صلوات اين ابيات بر زبان راند:

شعر:

اَطَعْنا رَسُولَ اللّهِ ما كانَ بَيْنَنا		فَي ا قَوْمِ ما شَاْني وَشَاْنِ اَبى بَكْرٍ
اِذا ماتَ بَكْرٌ قامَ بَكْرٌ مَقامَهُ		فَتِلْكَ وَبَيْتِ اللّهِ قاصِمَةُ الظَّهْرِ (468)

مؤ لف گويد: كه شيعه و سنى نقل كرده اند كه خالد بن وليد، مالك را بى تقصير بكشت و سر او را ديك پايه نمود و در همان شب كه او را به قتل رسانيد با زوجه اش همبستر شد و طايفه مالك را بكشت و زنان ايشان را اسير كرده به مدينه آوردند و ايشان را اهل(رِدَّه)ناميدند. (469)

باب دوّم در بيان تاريخ ولادت ووفات سيّدة النّسأ ومخدومه ملائكة السَّمأ، شفيعه روز جزأ حضرت فاطمه زهرأعليها‌السلام است

فصل اوّل: در بيان ولادت با سعادت حضرت فاطمهعليها‌السلام

شيخ طوسى در(مصباح)واكثر عُلما ذكر كرده اند كه ولادت آن حضرت در روز بيستم ماه جمادى الا خره بوده وگفته اند كه در روز جمعه سال دوّم از بعثت بوده و بعضى سال پنجم از بعثت گفته اند (470) وعلامه مجلسى رحمه اللّه در(حياة القلوب)فرموده كه صاحب(عُدَدْ)روايت كرده است كه پنج سال بعد از بعثت حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت فاطمهعليها‌السلام از خديجه متولد شد وكيفيّت حمل خديجه به آن حضرت چنان بود كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در ابطح نشسته بود با اميرالمؤ منينعليها‌السلام وعمار بن ياسر ومنذر بن ضحضاح وحمزه وعباس وابوبكر وعمر، ناگاه جبرئيل نازل شد با صورت اصلى خود وبالهاى خود را گشود تا مشرق ومغرب را پر كرد وندا كرد آن حضرت را كه اى محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خداوند على اعلاترا سلام مى رساند وامر مى نمايد كه چهل شبانه روز از خديجه دورى اختيار كنى؛ پس آن حضرت چهل روز به خانه خديجه نرفت وروزها روزه مى داشت و شبها تا صباح عبادت مى كرد وعمار را به سوى خديجه فرستاد وگفت: اورا بگوكه اى خديجه نيامدن من به سوى تواز كراهت وعداوت نيست وليكن پروردگار من چنين امر كرده است كه تقديرات خود را جارى سازد وگمان مبر در حق خود جز نيكى وبه درستى كه حق تعالى به تومباهات مى كند هر روز چند مرتبه با ملائكه خود وبايد هر شب در خانه خود را ببندى ودر رختخواب خود بخوابى ومن در خانه فاطمه بنت اسد مى باشم تا مدّت وعده الهى منقضى گردد. وخديجه هر روز چند نوبت از مفارقت آن حضرت مى گريست وچون چهل روز تمام شد جبرئيل بر آن حضرت نازل شد وگفت: اى محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خداوند على اعلاترا سلام مى رساند كه مهيّا شوبراى تحفه وكرامت من، پس ناگاه ميكائيل نازل شد وطبقى آورد كه دستمال از سندس بهشت بر روى آن پوشيده بودند ودر پيش آن حضرت گذاشت وگفت: پروردگار تومى فرمايد كه امشب بر اين طعام افطار كن و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام گفت كه هر شب چون هنگام افطار آن حضرت مى شد مرا امر مى كرد كه در را مى گشودم كه هركه خواهد بيايد وبا آن حضرت افطار نمايد، در اين شب مرا فرمود كه بر دَرِ خانه بنشين ومگذار كسى داخل شود كه اين طعام بر غير من حرام است؛ پس چون اراده افطار نمود طبق را گشود ودر ميان آن طبق از ميوه هاى بهشت يك خوشه خرما ويك خوشه انگور بود وجامى از آب بهشت، پس از آن ميوه ها تناول فرمود كه سير شد واز آن آب آشاميد تا سيراب شد وجبرئيل از ابريق بهشت آب بر دست مباركش مى ريخت وميكائيل دستش را مى شست واسرافيل دستش را از دستمال بهشت پاك مى كرد وطعام باقيمانده با ظرفها به آسمان بالارفت. وچون حضرت برخاست كه مشغول نماز شود جبرئيل گفت كه در اين وقت نماز ترا جايز نيست (معلوم است كه مراد نمازهاى نافله ومستحبّى است نه نماز فريضه چه دأب نبى وامام بر آن است كه نماز را مقدم بر افطار مى دارند) بايد كه الحال به منزل خديجه روى وبا او مضاجعت نمائى كه حق تعالى مى خواهد كه در اين شب از نسل توذريه اى طيّبه خلق نمايد.

پس آن حضرت متوجّه خانه خديجه شد وخديجه گفت كه من با تنهائى الفت گرفته بودم وچون شب مى شد درها را مى بستم وپرده ها را مى آويختم ونماز خود را مى كردم ودر جامه خواب خود مى خوابيدم وچراغ را خاموش مى كردم در اين شب در ميان خواب بودم كه صداى دَرِ خانه را شنيدم، پرسيدم كه كيست در را مى كوبد كه به غير محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ديگرى را روا نيست كوبيدن آن؟ آن حضرت فرمود: اى خديجه! باز كن در را كه منم محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون صداى فرح افزاى آن حضرت را شنيدم از جا جستم ودر را گشودم و پيوسته عادت آن حضرت آن بود كه چون اراده خوابيدن مى نمود آب مى طلبيد و وضوء تجديد مى كرد ودوركعت نماز به جا مى آورد وداخل رختخواب مى شد و در اين شب مبارك سحر هيچ يك از اينها نكرد وتا داخل شد دست مرا گرفت وبه رختخواب برد وچون از مضاجعت برخاست من نور فاطمه را در شكم خود يافتم. (471)

كيفيت ولادت با سعادت آن حضرت

چنان است كه:

شيخ صدوق رحمه اللّه به سند معتبر از مُفَضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت: از حضرت صادقعليه‌السلام سؤ ال كردم كه چگونه بود ولادت حضرت فاطمهعليها‌السلام ؟ حضرت فرمود كه چون خديجه اختيار مزاوجت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نمود، زنان مكه از عداوتى كه با آن حضرت داشتند از او هجرت (472) نمودند وبر اوسلام نمى كردند ونمى گذاشتند كه زنى به نزد او برود، پس خديجه را به اين سبب، وحشتى عظيم عارض شد وليكن عمده غم و جزع خديجه براى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود كه مبادا از شدت عداوت ايشان آسيبى به آن حضرت برسد. چون به حضرت فاطمهعليها‌السلام حامله شد فاطمه در شكم با اوسخن مى گفت ومونس اوبود و او را صبر مى فرمود، خديجه اين حالت را از حضرت رسالت پنهان مى داشت، پس روزى حضرت داخل شد شنيد كه خديجه سخن مى گويد با شخصى وكسى را نزد اونديد فرمود كه اى خديجه با كه سخن مى گوئى؟ خديجه گفت: فرزندى كه در شكم من است با من سخن مى گويد ومونس من است! حضرت فرمود كه اينك جبرئيل مرا خبر مى دهد كه اين فرزند دختر است واواست نسل طاهر باميمنت وبركت وحق تعالى نسل مرا از اوبه وجود خواهد آورد، واز نسل اوامامان وپيشوايان دين به هم خواهند رسيد وحق تعالى بعد از انقضاى وحى، ايشان را خليفه هاى خود خواهد گردانيد در زمين. وپيوسته خديجه در اين حالت بود تا آنكه ولادت جناب فاطمهعليها‌السلام نزديك شد چون درد زائيدن در خود احساس كرد به سوى زنان قريش وفرزندان هاشم كس فرستاد كه نزد اوحاضر شوند؛ ايشان در جواب اوفرستادند كه فرمان ما نبردى وقبول قول ما نكردى وزن يتيم ابوطالب شدى كه فقير است و مالى ندارد ما به اين سبب به خانه تونمى آئيم ومتوجّه امور تو نمى شويم.

خديجه چون پيغام ايشان را شنيد بسيار اندوهناك گرديد در اين حالت ناگاه ديد ك چهار زن گندم گون بلند بالانزد اوحاضر شده وبه زنان بنى هاشم شبيه بودند، خديجه از ديدن ايشان بترسيد، پس يكى از ايشان گفت كه مترس اى خديجه كه ما رسولان پروردگاريم به سوى تو؛ وما ظهيران توئيم، منم ساره زوجه ابراهيمعليه‌السلام ودوّم آسيه دختر مزاحم است كه رفيق توخواهد بود در بهشت وسوم مريم دختر عِمران است وچهارم كلثوم خواهر موسى بن عمران است وحق تعالى ما را فرستاده است كه در وقت ولادت نزد توباشيم وترا بر اين حالت معاونت نمائيم. پس يكى از ايشان در جانب راست خديجه نشست وديگرى در جانب چپ وسوم در پيش رووچهارم در پشت سر، پس حضرت فاطمهعليها‌السلام پاك وپاكيزه فرود آمد وچون به زمين رسيد نور اوساطع گرديد به مرتبه اى كه خانه هاى مكّه را روشن گردانيد ودر مشرق ومغرب زمين موضعى نماند مگر آنكه از آن نور روشن شد وده نفر از حورالعين به آن خانه درآمدند وهر يك اِبْريقى وطشتى از بهشت در دست داشتند وابريقهاى ايشان مملوبود از آب كوثر، پس آن زنى كه در پيش روى خديجه بود جناب فاطمهعليها‌السلام را برداشت وبه آب كوثر غسل يا شست و شوداد ودوجامه سفيدى بيرون آورد كه از شير سفيدتر واز مُشْك وعَنْبَر خوشبوى تر بود وفاطمهعليها‌السلام را در يك جامه از آن پيجيد وجامه ديگر را مقنعه اوگردانيد پس اورا به سخن درآورد، فاطمه گفت:

اَشهدُ اَنْ لااِلهِ اِلا اللّهُ وَاَنَّ اَبي رَسولُ اللّهِ سيِّدُ الاَنبيأِ وَاَنَّ بَعْل ي سَيِّدُ الاَوْصِيأِ وَوُلْدي سادَةُ الاَسْباطِ.

يعنى گواهى مى دهم به يگانگى خدا وبه آنكه پدرم رسول خدا سيد پيغمبران است وشوهرم سيد اوصيأ پيغمبران است وفرزندانم سادات فرزندزاده هاى پيغمبران است.

پس بر هر يك از آن زنان سلام كرد وهر يك را به نام ايشان خواند، پس آن زنان شادى كردند وحوريان بهشت پخندان شدند ويكديگر را بشارت دادند به ولادت آن سيّده زنان عالميان. ودر آسمان نور روشنى هويدا شد كه پيشتر چنان نورى مشاهده نكرده بودند، پس آن زنان مقدّسه با خديجه خطاب كردند وگفتند: بگير اين دختر را كه طاهره ومطهّره است پاكيزه وبا بركت است، حق تعالى بركت داده او را ونسل اورا، پس خديجه آن حضرت را گرفت شاد وخوشحال وپستان خود را در دهان اوگذاشت، پس فاطمهعليها‌السلام در روزى آن قدر نموّ مى كرد كه اطفال ديگر در ماهى نموّ كنند ودر ماهى آن قدر نموّ مى كرد كه اطفال ديگر در سال نموّ كنند. (473)

فصل دوّم: در بيان برخى اسامى والقاب شريفه حضرت فاطمه (ع ) وبرخى ازفضائل آن جناب

ابن بابويه به سند معتبر از يونس بن ظبيان روايت كرده است كه حضرت صادقعليها‌السلام فرموده كه فاطمهعليها‌السلام را نه نام است نزد حق تعالى: فاطمهعليها‌السلام وصديقه ومباركه وطاهره وزكيّه وراضيه ومرضيّه ومُحدّثه وزهرأ. پس حضرت فرمود كه آيا مى دانى كه چيست تفسير فاطمه؟ يونس گفت، گفتم: خبر ده مرا از معنى آن اى سيّد من؛ حضرت فرمود: فُطِمَتْ مِنَ الشَّر؛ يعنى بريده شده است از بديها، پس حضرت فرمود كه اگر اميرالمؤ منينعليه‌السلام تزويج نمى نمود اورا، كفوى ونظيرى نبود اورا بر روى زمين تا روز قيامت نه آدم ونه آنها كه بعد از او بودند. (474)

علامه مجلسى رحمه اللّه در ذيل ترجمه اين حديث فرموده كه(صديقه)به معنى معصومه است، و(مباركه)يعنى صاحب بركت در علم وفضل وكمالات و معجزات واولاد كرام و(طاهره)يعنى پاكيزه از صفات نقص و(زكيّه)يعنى نموّ كننده در كمالات وخيرات و(راضيه)يعنى راضى به قضاى حق تعالى و(مرضيه)يعنى پسنديده خدا ودوستان خدا و(محدّثه)يعنى مَلَك با اوسخن مى گفت و(زهرأ)يعنى نورانى به نور صُورى ومعنوى. وبدان كه اين حديث شريف دلالت كند بر اينكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام از جميع پيغمبران واوصياى ايشان به غير از پيغمبر آخرالزّمان افضل مى باشد بلكه بعضى استدلال بر افضليت فاطمه زهراعليها‌السلام بر ايشان نيز كرده اند انتهى. (475)

ودر احاديث متواتره از طريق خاصّه وعامّه روايت شده است كه آن حضرت را براى اين فاطمه ناميده اند كه حق تعالى اورا وشيعيان اورا از آتش جهنم بريده است. (476) وروايت شده كه از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پرسيدند كه به چه سبب فاطمه را بتول مى نامى؟ فرمود: براى آنكه خونى كه زنان ديگر مى بينند اونمى بيند، ديدن خون در دختران پيغمبران ناخوش است. (477)

شيخ صدوق رحمه اللّه به سند معتبر روايت كرده است كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از سفرى مراجعت مى فرمود اوّل به خانه حضرت فاطمهعليها‌السلام تشريف مى بردند ومدتى مى ماندند وبعد از آن به خانه زنان خود مى رفتند؛ پس در بعضى از سفرهاى آن حضرت جناب فاطمهعليها‌السلام دو دستبند وگلوبند وگوشواره از نقره ساخت وپرده بر دَرِ خانه آويخت، چون آن جناب مراجعت فرمود به خانه فاطمهعليها‌السلام تشريف برد واصحاب بر در خانه توقف نمودند چون حضرت داخل خانه شد وآن حال را در خانه فاطمه مشاهده فرمود، غضبناك بيرون رفت وبه مسجد درآمد وبه نزد منبر نشست، حضرت فاطمه دانست كه حضرت براى زينتها چنين به غضب آمدند، پس گردنبند ودست برنجها وگوشواره ها را كند وپرده ها را گشوده وهمه را به نزد آن جناب فرستاد وبه آن شخص كه آنها را مى برد گفت به حضرت بگوكه دخترت سلام مى رساند ومى گويد اينها را در راه خدا بده. چون آنها را به نزد آن حضرت آوردند سه مرتبه فرمود: كرد فاطمه آنچه را كه مى خواستم پدرش فداى اوباد! دنيا از براى محمد وآل محمد نيست اگر دنيا در خوبى نزد خدا برابر پشه اى بود خدا در دنيا كافران را شربتى آب نمى داد؛ پس برخاست وبه خانه فاطمهعليها‌السلام داخل شد. (478)

شيخ مفيد وشيخ طوسى از طريق عامه روايت كرده اند كه حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه فاطمه پاره تن من است هركه اورا شاد گرداند مرا شاد گردانيده است وهركه اورا آزرده كند مرا آزرده است، فاطمهعليها‌السلام عزيزترين مردم است نزدمن. (479)

وشيخ طوسى از عايشه روايت كرده است كه مى گفت: نديدم احدى را كه در گفتار وسخن شبيه تر باشد از فاطمه به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چون فاطمه به نزد آن حضرت مى آمد اورا مرحبا مى گفت ودستهاى اورا مى بوسيد ودر جاى خود مى نشاند، چون حضرت به خانه فاطمه مى رفت برمى خاست واستقبال آن حضرت مى كرد ومرحبا مى گفت ودستهاى آن حضرت را مى بوسيد. (480)

قطب راوندى مرسلاً روايت كرده است كه چون حضرت فاطمهعليها‌السلام از دنيا رحلت فرمود اُمّ اَيْمَن سوگند ياد كرد كه ديگر در مدينه نماند؛ زيرا كه نمى توانست جاى آن حضرت را خالى ببيند پس، از مدينه متوجه مكه شد در بعضى از منازل او را تشنگى عظيمى روى داد چون از آب مأيوس شد دست به سوى آسمان دراز كرد وگفت: خداوندا! من خادمه حضرت فاطمهعليها‌السلام ام، آيا مرا از تشنگى هلاك خواهى كرد؟ پس به اعجاز فاطمهعليها‌السلام دَلْوآبى از آسمان براى اوبه زير آمد چون از آن آب بياشاميد تا هفت سال محتاج به خوردن وآشاميدن نگرديد، مردم او را روزهاى بسيار گرم براى كارها مى فرستادند تشنه نمى شد. (481)

چادر نورانى ومسلمان شدن هشتاد يهودى

ابن شهر آشوب وقطب راوندى روايت كرده اند كه روزى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام محتاج به قرض شد وچادر حضرت فاطمهعليها‌السلام را به نزد مرد يهودى كه نامش زيد بود رهن گذاشت وآن چادر از پشم بود وقدرى از جوبه قرض گرفت. پس يهودى آن چادر را به خانه برد ودر حجره گذاشت، چون شب شد زن يهودى به آن حجره درآمد نورى از آن چادر ساطع ديد كه تمام حجره را روشن كرده بود چون زن آن حالت غريب را مشاهده كرد به نزد شوهر خود رفت وآنچه ديده بود نقل كرد، پس يهودى از استماع آن حالت در تعجب شد وفراموش كرده بود كه چادر حضرت فاطمهعليها‌السلام در آن خانه است به سرعت شتافت وداخل آن حجره شد كه ديد شعاع چادر آن خورشيد فلك عِصْمت است كه مانند بَدْر مُنير خانه را روشن كرده است، يهودى از مشاهده اين حالت تعجبش زياده شد پس يهودى وزنش به خانه خويشان خود دويدند وهشتاد نفر از ايشان را حاضر گردانيدند واز بركت شعاع چادر فاطمهعليها‌السلام همگى به نور اسلام منوّر گرديدند. (482)

در(قُرْب الاسناد)به سند معتبر از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مقرر فرمود كه هرچه خدمت بيرون در باشد از آب وهيزم وامثال اينها حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به جا آورد وهرچه خدمت اندرون خانه باشد از آسيا كردن ونان وطعام پختن وجاروب كردن وامثال اينها با حضرت فاطمهعليها‌السلام باشد. (483)

وابن بابويه به سند معتبر از حضرت امام حسنعليه‌السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمود كه در شب جمعه مادرم فاطمهعليها‌السلام در محراب خود ايستاده ومشغول بندگى حق تعالى گرديد وپيوسته در ركوع وسجود وقيام ودعا بود وتا صبح طالع شد شنيدم كه پيوسته دعا مى كرد از براى مؤ منين ومؤ منات وايشان را نام مى برد ودعا براى ايشان بسيار مى كرد واز براى خود دعائى نمى كرد، پس گفتم: اى مادر! چرا از براى خود دعا نكردى چنانكه از براى ديگران كردى؟ فرمود: يا بُنَىَّ! الْجارُ ثُمَّ الدّار؛ اى پسرجان من! اوّل همسايه را بايد رسيد وآخر خود را. (484)

ثعلَبى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به خانه فاطمهعليها‌السلام درآمد فاطمه را ديد كه جامه پوشيده از جُلهاى شتر وبه دستهاى خود آسيا مى گردانيد ودر آن حالت فرزند خود را شير مى داد، چون حضرت اورا بر آن حالت مشاهده كرد آب از ديده هاى مباركش روان شد وفرمود: اى دختر گرامى! تلخيهاى دنيا را امروز بچش براى حلاوتهاى آخرت. پس فاطمهعليها‌السلام گفت: يا رسول اللّه! حمد مى كنم خدا را بر نعمتهاى اووشكر مى كنم خدا را بر كرامتهاى او؛ پس حق تعالى اين آيه را فرستاد:

( وَلَسوْفَ يعطيكَ ربُّكَ فَتَرْضى ) ؛ (485) يعنى حق تعالى در قيامت آن قدر به تو خواهد داد كه راضى شوى. (486)

واز حسن بَصْرى نقل شده كه مى گفت: حضرت فاطمهعليها‌السلام عابدترين امت بود ودر عبادت حق تعالى آن قدر بر پا مى ايستاد كه پاهاى مباركش ورم مى كرد. (487) ووقتى پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اوفرمود چه چيز بهتر است از براى زن؟ فاطمهعليها‌السلام گفت: آنكه نبيند مردى را ونبيند مردى اورا؛ پس حضرت نور ديده خود را به سينه چسبانيد وفرمود:( ذُرِّيَّةً بعضه ا منْ بَعْضٍ ) (488). (489)

واز(حليه ابونُعَيْم)روايت شده كه حضرت فاطمهعليها‌السلام آن قدر آسيا گردانيد كه دستهاى مباركش آبله پيدا كرد واز اثر آسيا دستهاى مباركش پينه كرد. (490)

وشيخ كلينى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود در روى زمين گياهى اشرف وپرمنفعت تر از(خرفه)نيست واوسبزى فاطمهعليها‌السلام است پس فرمود: خدا لعنت كند بنى اُميه را كه ناميدند خرفه را به بَقْلَة الحُمَقأ به جهت بغض وعداوتى كه با ما وفاطمه داشتند. (491)

حجاب فاطمهعليها‌السلام در برابر مرد نابينا

سيد فضل اللّه راوندى در(نَوادر)روايت كرده از اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه شخص نابينائى اذن خواست از حضرت فاطمهعليها‌السلام كه داخل خانه شود، فاطمهعليها‌السلام خود را از اومستور كرد، پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به فاطمهعليها‌السلام فرمود: به چه سبب خود را مستور كردى وحال آنكه اين مرد نابينا ترا نمى بيند؟ عرض كرد: اگر اومرا نمى بيند من اورا مى بينم، اگر در پرده نباشم استشمام رايحه مى نمايد. پس حضرت فرمود: شهادت مى دهم كه توپاره تن من مى باشى. (492)

ونيز روايت كرده كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اصحاب خود از حقيقت زن سؤ ال فرمود، اصحاب گفتند كه زن عورت است؛ فرمود در چه حالى زن به خدا نزديكتر است؟ اصحاب جواب نتوانستند، چون فاطمهعليها‌السلام اين مطلب را شنيد عرض كرد كه نزديكترين حالات زن به خدا آن است كه ملازم خانه خود باشد وبيرون از خانه نشود. حضرت فرمود: فاطمه پاره تن من است. (493)

اثر(تسبيحات)حضرت زهراعليها‌السلام

مؤ لف گويد: كه فضايل ومناقب آن مخدره زياده از آن است كه در اينجا ذكر شود وما چون بنابر اختصار داريم به همين قدر اكتفا مى كنيم وبركاتى كه از آن بى بى به ما رسيده از جمله(تسبيح)معروف آن حضرت است كه احاديث در فضيلت آن بسيار است وكافى است آنكه هر كه مداومت كند به آن، شقى وبدعاقبت نمى شود، و خواندن آن بعد از هر نمازى بهتر است نزد حضرت صادقعليه‌السلام از هزار ركعت نمازگزاردن در هر روزى، (494) وكيفيت آن عَلَى الاَْشْهَر سى وچهار مرتبه اللّهُ اَكْبَرُ وسى وسه مرتبه اَلْحمدُللّه وسى وسه مرتبه سُبْحانَ اللّه است كه مجموع صد مى شود. وديگر(دعاى نور)است كه آن حضرت تعليم حضرت سلمان رضى اللّه عنه كرده وفرموده اگر مى خواهى در دنيا هرگز ترا تب نگيرد مداومت كن بر آن، وآن دعا اين است:

بِسْمِ اللّه الرَّحْم نِ الرَّحيم

بسمِ اللّهِ النُّورِ بسمِ اللّهِ نورِ النُّورِ بِسْمِ اللّهِ نُورٌ عَلى نُورٍ بِسْمِ اللّهِ الذَّى هُوَ مُدَبِّرُ الاُمُورِ بِسْمِ اللّهِ الَّذى خَلَقَ النُّورَ مِنَ النُّورِ اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى خَلَقَ النُّورَ مِنَ النُّورِ وَ اَنزَلَ النُّورَعلَى الطُّورِ فى كت ابٍ مسطورٍ فى رَقٍّ منشورٍ بقدَرٍ مقدُورٍ عل ى نبي مَحْبُورٍ اَلْحَمْدُلِلّهِ الَذى هُوَ بِالْعِزِّ مَذْكُورٌ وَ بِالْفَخْرِ مَشْهُورٌ وَ عَلىَ السَّرأِ وَالضَّرا ء مَشْكُورٌ وَ صَلَّى اللّهُ عَل ى سَيِّدِن ا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرينَ.

سلمان گفت چون از حضرت فاطمهعليها‌السلام آموختم آن را به خدا قسم به بيشتر از هزار نفر از اهل مكه ومدينه كه مبتلابه تب بودند آموختم پس همه شفا يافتند به اذن خداى تعالى. (495) وديگر نماز استغاثه به آن مخدّره(صلوات اللّه عليها)است كه روايت شده هرگاه ترا حاجتى باشد به سوى حق تعالى وسينه ات از آن تنگ شده باشد پس دوركعت نماز بكن وچون سلام نماز گفتى سه مرتبه تكبير بگووتسبيح حضرت فاطمهعليها‌السلام بخوان پس به سجده برووصد مرتبه بگويا مَولاتى يا فاطِمَةُ اَغيثينى، پس جانب راست رورا بر زمين گذار وهمين را صد مرتبه بگو، پس به سجده برووهمين را صد مرتبه بگو، پس جانب چپ رورا بر زمين گذار وصد مرتبه بگو، پس باز به سجده برووصد وده مرتبه بگووحاجت خود را ياد كن، به درستى كه خداوند بر مى آورد آن را ان شأ اللّه تعالى. (496)

وديگر محدّث فيض در(خلاصة الاذكار)نقل كرده از حضرت زهراعليها‌السلام روايت است كه حضرت رَسُولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر من وارد شد در وقتى كه رختخواب خود را پهن كرده بودم ومى خواستم بخوابم، فرمود: اى فاطمه! مخواب مگر بعد از آنكه چهار عمل به جا آورى: ختم قرآن كنى، وپيغمبران را شفيعان خود گردانى، ومؤ منين را از خود خشنود گردانى، وحج وعمره بكنى. اين را فرمود وداخل نماز شد، من توقف كردم تا نماز خود را تمام كرد، گفتم: يا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! امر فرمودى به چهار چيزى كه من قدرت ندارم در اين وقت آنها را به جا آورم؛ آن حضرت تبسّم كرد وفرمود: هرگاه بخوانى قُلْ هُوَ اللّهُ را سه مرتبه، پس گويا ختم قرآن كردى وهرگاه صلوات بفرستى بر من وبر پيغمبران پيش از من، ما شفيعان توخواهيم بود در روز قيامت وهرگاه استغفار كنى از براى مؤ منين، پس تمامى ايشان از توخشنود شوند، وهرگاه بگوئى سبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ وَلا اِل هَ اِلااللّهُ وَاللّهُ اَكْبَرُ پس گويا حج وعمره كرده اى. (497)

فقير گويد: شيخ ما در(مستدرك)فرموده كه بعض معاصرين ما از اهل سنت در كتاب(خلاصة الكلام فى امرآء البلد الحرام)اين دعا را از بعض عارفين نقل كرده:

اَللّهمَّ رَبَّ الْكعبةِ وَباني ها وفاطمةَ وَاَبيها وَبعل ها وَبنيها نوِّرْ بصري وَ بصيرتي وَسِرّي وَسَريَرتي وبه تحقيق كه به تجربه رسيده اين دعا براى روشنى چشم وهركه بخواند اين دعا را در وقت سرمه كشيدن حق تعالى نورانى كند چشم اورا.

فصل سوّم: در تاريخ وفات آن مجلّله ووصيّتهاى آن حضرت

بدان كه در روز وفات آن حضرت اختلاف بسيار است واظهر نزد احقر آن است كه وفات آن حضرت در سوم جمادى الا خره واقع شده چنانكه مختار جمعى از بزرگان علمأ است واز براى من شواهدى است بر اين مطلب كه جاى ذكرش نيست. (498) پس بقاى آن حضرت بعد از پدر بزرگوار خود، نود وپنج روز بوده. واگرچه در روايت معتبر وارد شده است كه مدت مكث آن مخدّره بعد از پدر خود در دنيا هفتاد وپنج روز بوده لكن توان وجهى براى آن ذكر كرد به بيانى كه مقام ذكرش در اينجا نيست ولكن خوب است عمل شود به هر دوطريق در اقامه مصيبت وعزاى آن حضرت چنانكه فعلاً معمول است. به هرحال؛ بعد از پدر بزرگوار خود در دنيا چندان مكث نكرد وپيوسته نالان وگريان بود، در آن مدت قليل آن قدر اذيّت ودرد كشيد كه خداى داند واگر كسى تأمل كند در آن كلمات كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام بعد از دفن فاطمهعليها‌السلام با قبر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خطاب كرد مى داند كه چه مقدار بوده صدمات آن مظلومه. واز آن كلمات است:

ستُنَبِّئُكَ اِبْنَتُكَ بِتَظافُرِ اُمَّتِكَ عَلى هَضْمِها فَاحْفِهَا السُّؤ الَ وَاسْتَخْبِرْهَا الْح الَ فكمْ منْ غليلٍ مُعْتَلَجٍ بِصَدْرِه ا لَمْ تَجِدْ اِلى بَثِّهِ سَبيلاً وَسَتَقُولُ وَيْحَكُمُ اللّهُ وَهُوَ خَيْرُ الْحاكِمينَ. (499)

حاصل عبارت آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى گويد: وبه زودى خبر خواهد داد ترا دختر توبه معاونت ويارى كردن امت تويكديگر را بر غصب حق من وظلم كردن در حق او، پس از اوبپرس احوال را چه بسيار غمها ودردهاى سوزنده كه در سينه فاطمهعليها‌السلام بر روى هم نشسته بود كه به كسى اظهار نمى توانست كرد وبه زودى همه را به شما عرض خواهد كرد وخدا از براى اوحكم خواهد كرد واوبهترين حكم كنندگان است.

ابن بابويه به سند معتبر روايت كرده است كه(بَكّائُون)يعنى بسيار گريه كنندگان پنج نفر بودند: آدم ويعقوب ويوسف وفاطمه بنت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و على بْن الحُسين صَلَواتُ اللّه عَلَيْهم اَجْمَعين.

اما آدم پس در مفارقت بهشت آن قدر گريست كه به روى وخَدّ اواثر گريه مانند دو نهر مانده بود؛ واما يعقوب پس بر مفارقت يوسف آن قدر گريست كه نابينا شد تا آنكه گفتند به او: به خدا سوگند كه پيوسته ياد مى كنى يوسف را تا آنكه خود را مريض وبدنت را از غصه گداخته كنى يا هلاك شوى؛ (500) اما يوسف پس آن قدر در مفارقت يعقوب گريست تا آنكه اهل زندانى كه يوسف در آنجا محبوس بود از گريه اومتأذى شدند و گفتند به اوكه يا در شب گريه كن وروز ساكت باش تا ما آرام بگيريم يا در روز گريه كن ودر شب ساكت باش، پس با ايشان صلح كرد كه در يكى از آن دووقت گريه كند ودر ديگرى ساكت باشد؛ واما فاطمهعليها‌السلام پس آنقدر گريست بر وفات رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه اهل مدينه از گريه اومتأذى شدند وگفتند به اوكه ما را آزار كردى از بسيارى گريه خود، پس آن حضرت مى رفت به مقبره شهداى احد وآنچه مى خواست مى گريست وبه سوى مدينه برمى گشت؛ واما على بن الحسينعليهم‌السلام پس بر مصيبت پدر خود بيست سال گريست وبه روايتى چهل سال وهرگز طعام نزد اونگذاشتند كه گريه نكند وهرگز آبى نياشاميد كه نگريد تا آنكه يكى از آزاد كرده هاى آن حضرت گفت: فداى توشوم يابن رسول اللّه! مى ترسم كه خود را از گريه هلاك كنى، حضرت فرمود كه(شكايت مى كنم مصيبت واندوه خود را به سوى خدا ومى دانم از خدا آنچه شما نمى دانيد)همانا من هرگز به ياد نمى آورم شهادت فرزندان فاطمه را مگر آنكه گريه در گلوى من مى گيرد.

شيخ طوسى به سند معتبر از ابن عباس روايت كرده است كه چون هنگام وفات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شد آن قدر گريست كه آب ديده اش بر محاسن مباركش جارى شد گفتند: يا رسول اللّه! سبب گريه شما چيست؟ فرمود: گريه مى كنم براى فرزندان خود وآنچه نسبت به ايشان خواهند كرد بَدانِ امّت من بعد از من، گويا مى بينم فاطمه دختر خود را بر اوستم كرده باشند بعد از من واوندا كند كه يا اَبَتاه، واَحدى از امت من اورا اعانت نكند؛ چون فاطمهعليها‌السلام اين سخن را شنيد گريست، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه گريه مكن اى دختر من، فاطمهعليها‌السلام گفت: گريه نمى كنم براى آنچه بعد از توبا من خواهند كرد وليكن مى گريم از مفارقت تويا رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . حضرت فرمود كه بشارت باد ترا اى دختر من كه زود به من ملحق خواهى شد وتو اول كسى خواهى بود كه از اهل بيت من به من ملحق مى شود. (501)

در كتاب(روضة الواعظين)وغيره روايت كرده اند كه حضرت فاطمهعليها‌السلام را مرض شديدى عارض شد وتا چهل روز ممتد شد چون دانست موت خود را اُمّ اَيْمَن واَسمأ بنت عُمَيسْ را طلبيد وفرستاد ايشان را كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را حاضر سازند، چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام حاضر شد گفت: اى پسر عم! از آسمان خبر فوت من به من رسيد ومن در جناح سفر آخرتم ترا وصيت مى كنم به چيزى چند كه در خاطر دارم. حضرت فرمود: آنچه خواهى وصيت كن اى دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس بر بالين آن حضرت نشست وهركه را در آن خانه بود بيرون كردند. پس فرمود كه اى پسر عم! هرگز مرا دروغگووخائن نيافتى واز روزى كه با من معاشرت نموده اى مخالفت تونكرده ام. حضرت فرمود كه معاذ اللّه توداناترى به خدا ونيكوكارتر وپرهيزكارتر وكريم تر واز خدا ترسانترى از آنكه ترا سرزنش كنم به مخالفت خود وبر من بسيار گران است مفارقت تووليكن مرگ امرى است كه چاره از آن نيست، به خدا سوگند كه تازه كردى بر من مصيبت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را وعظيم شد وفات تو بر من، پس مى گويم: اِنّ ا للّه وَ اِنا اِلَيهِ ر اجِعُون براى مصيبتى كه بسيار دردآورنده است مرا وچه بسيار مرا وچه بسيار سوزنده وبه حزن آورنده است مرا، به خدا سوگند كه اين مصيبتى است كه تسلى دهنده ندارد ورَزيه اى است كه هيچ چيز عوض آن نمى تواند شد؛ پس ساعتى هر دوگريستند، پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام سر حضرت فاطمهعليه‌السلام را ساعتى به دامن گرفت وآن حضرت را به سينه خود چسبانيد فرمود كه هرچه مى خواهى وصيّت بكن كه آنچه فرمائى به عمل مى آورم و امر ترا بر امر خود اختيار مى كنم؛ پس فاطمهعليها‌السلام گفت كه خدا ترا جزاى خير دهد اى پسر عم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، وصيت مى كنم ترا اول كه بعد از من اُمامه را به عقد خود درآورى؛ زيرا كه مردان را چاره از زن گرفتن نيست اوبراى فرزندان من مِثْل من است. پس گفت كه براى من نعشى قرار ده زيرا كه ملائكه را ديدم كه صورت نعش براى من ساختند. حضرت فرمود كه وصف آن را براى من بيان كن؛ پس وصف آن را بيان كرد وحضرت از براى اودرست كرد واول نعشى كه در زمين ساختند آن بود. پس گفت كه باز وصيّت مى كنم ترا كه نگذارى بر جنازه من حاضر شوند يكى از آنهائى كه بر من ستم كردند وحق مرا گرفتند؛ چه ايشان دشمن من ودشمن رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اند ونگذارى كه احدى از ايشان واتباع ايشان بر من نماز كنند ومرا در شب دفن كنى در وقتى كه ديده ها در خواب باشد. (502)

در(كشف الغمه)وغير آن روايت كرده اند كه چون وفات حضرت فاطمهعليها‌السلام نزديك شد اَسمآء بنت عميس را فرمود كه آبى بياور كه من وضو بسازم، پس وضوساخت وبه روايتى غسل كرد نيكوترين غسلها وبوى خوش طلبيد وخود را خوشبوگردانيد وجامه هاى نوطلبيد وپوشيد وفرمود كه اى اسمأ! جبرئيل در وقت وفات پدرم چهل درهم كافور آورد از بهشت، حضرت آن را سه قسمت كرد يك حصه براى خود گذاشت ويكى از براى من ويكى از براى علىعليه‌السلام ، آن كافور را بياور كه مرا به آن حنوط كنند چون كافور را آورد فرمود كه نزديك سر من بگذار پس پاى خود را به قبله كرد وخوابيد وجامه بر روى خود كشيد وفرمود كه اى اسمأ! ساعتى صبر كن بعد از آن مرا بخوان اگر جواب نگويم علىعليه‌السلام را طلب كن، بدان كه من به پدر خود ملحق گرديده ام! اسمأ ساعتى انتظار كشيد بعد از آن، آن حضرت را ندا كرد وصدائى نشنيد، پس گفت: اى دختر مصطفى! اى دختر بهترين فرزندان آدم! اى دختر بهترين كسى كه بر روى زمين راه رفته است! اى دختر آن كسى كه در شب معراج به مرتبه(قابَ قَوْسَيْن اَوْ اَدْنى)رسيده است! چون جواب نشنيد جامه را از روى مباركش برداشت ديد كه مرغ روحش به رياض جنّات پرواز كرده است پس بر روى آن حضرت افتاد آن حضرت را مى بوسيد ومى گفت: چون به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برسى سلام اسمأ بنت عُمَيْس را به آن حضرت برسان؛ در اين حال (503) حضرت امام حسن وامام حسينعليهم‌السلام از در درآمدند وگفتند: اى اسمأ! مادر ما، در اين وقت چرا به خواب رفته است؟ اسمأ گفت: مادر شما به خواب نرفته وليكن به رحمت رب الارباب واصل گرديده است؛ پس حضرت امام حسنعليه‌السلام خود را بر روى آن حضرت افكند وروى انورش را مى بوسيد و مى گفت: اى مادر! با من سخن بگوپيش از آنكه روحم از بدن مفارقت كند و حضرت امام حسينعليه‌السلام بر روى پايش افتاد ومى بوسيد آن را ومى گفت: اى مادر! منم فرزند توحسين، با من سخن بگوپيش از آنكه دلم شكافته شود واز دنيا مفارقت كنم؛ پس اسمأ گفت: اى دوجگر گوشه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! برويد وپدر بزرگوار خود را خبر كنيد وخبر وفات مادر خود را به او برسانيد؛ پس ايشان بيرون رفتند چون نزديك به مسجد رسيدند صدا به گريه بلند كردند؛ پس صحابه به استقبال ايشان دويدند گفتند: سبب گريه شما چيست، اى فرزندان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حق تعالى هرگز ديده شما را گريان نگرداند، مگر جاى جدّ خود را خالى ديده ايد گريان گرديده ايد از شوق ملاقات او؟ گفتند: مادر ما از دنيا مفارقت كرده، چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام اين خبر وحشت اثر را شنيد بر روى در افتاد وغش كرد، پس آب بر آن حضرت ريختند تا به حال آمد ومى فرمود: بعد از توخود را به كه تسلى بدهم، پس اين دوشعر را در مصيبت آن حضرت ادا فرمود:

شعر:

لِكُلِّ اجْتِماعٍ مِنْ خَليلَيْن فِرْقَةٌ		وَكُلُّ الَّذى دُونَ الْفِر اقِ قَليلٌ (504)
وَاِنَّ افْتِقادى واحِدا بَعْدَ واحِدٍ (505)		دَليلٌ عَلى اَنْ لا يَدُوُمَ خَليلٌ

؛يعنى هر اجتماعى از دودوست، آخر به جدائى منتهى مى شود وهر مصيبتى كه غير از جدائى ومرگ است، اندك است ورفتن فاطمه بعد از حضرت رسالت پيش من دليل است بر آنكه هيچ دوستى باقى نمى ماند. (506)

وموافق روايت(روضة الواعظين)چون خبر وفات حضرت فاطمهعليها‌السلام در مدينه منتشر گرديد ومردان وزنان همه گريان شدند در مصيبت آن حضرت وشيون از خانه هاى مدينه بلند شد، زنان ومردان به سوى خانه آن حضرت دويدند. زنان بنى هاشم در خانه آن حضرت جمع شدند نزديك شد كه از صداى شيون ايشان، مدينه به لرزه در آيد وايشان مى گفتند: اى سيّده واى خاتون زنان! اى دختر پيغمبر آخرالزّمان! مردم فوج فوج به تعزيه به سوى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام مى آمدند، آن حضرت نشسته بود وحسنَيْن در پيش آن حضرت نشسته بودند و مى گريستند ومردم از گريه ايشان مى گريستند. ام كلثوم به نزد قبر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد وَغَلَبَها نشيجُها وگفت: يا ابتاه، يا رسول اللّه! امروز مصيبت توبر ما تازه شد وامروز تواز دنيا رفتى، دختر خود را به سوى خود بردى.

ومردم جمع شده بودند وگريه مى كردند وانتظار بيرون آمدن جنازه مى كشيدند، پس ابوذر بيرون آمد وگفت: بيرون آوردن جنازه به تأخير افتاد؛ پس مردم متفرق شدند وبرگشتند، چون پاسى از شب گذشت وديده ها به خواب رفت جنازه را بيرون آوردند حضرت اميرالمؤ منين وحسن وحسينعليها‌السلام وعمار ومقداد وعقيل وزُبير واَبوذر وسلمان وبُرَيْده وگروهى از بنى هاشم وخواصّ آن حضرت بر حضرت فاطمهعليها‌السلام نماز كردند ودر همان شب اورا دفن كردند. حضرت اميرعليه‌السلام بر دور قبر آن حضرت هفت قبر ديگر ساخت كه ندانند قبر آن حضرت كدام است. وبه روايتى ديگر، چهل قبر ديگر را آب پاشيد كه قبر آن مظلومه در ميان آنها مشتبه باشد، وبه روايت ديگر قبر آن حضرت را با زمين هموار كرد كه علامت قبر معلوم نباشد. اينها براى آن بود كه عين موضع قبر آن حضرت را ندانند وبر قبر اونماز نكنند وخيال نبش قبر آن حضرت را به خاطر نگذرانند وبه اين سبب در موضع قبر آن حضرت اختلاف واقع شده است. بعضى گفته اند كه در بقيع است نزديك قبور ائمه بقيععليهما‌السلام وبعضى گفته اند مابين قبر حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ومنبر آن حضرت مدفون است؛ زيرا كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: مابين قبر من ومنبر من باغى است از باغهاى بهشت ومنبر من بر درى است از درهاى بهشت. (507) وبعضى گفته اند كه آن حضرت را در خانه خود دفن كردند واين اَصَحّ اقوال است چنانكه روايت صحيحه بر آن دلالت مى كند. (508)

ابن شهر آشوب وديگران روايت كرده اند كه چون آن حضرت را خواستند كه در قبر گذارند دودست از ميان قبر پيدا شد شبيه به دستهاى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وآن حضرت را گرفت به قبر برد. (509)

شيخ طوسى وكلينى به سندهاى معتبر از حضرت امام زين العابدين وامام حُسينعليهما‌السلام روايت كرده اند كه چون حضرت فاطمهعليها‌السلام بيمار شد وصيّت نمود به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه كتمان كند بيمارى اورا ومردم را بر احوال اومطلع نگرداند واعلام نكند اَحدى را به مرض او؛ پس حضرت به وصيّت اوعمل نموده خود متوجّه بيماردارى اوبود واَسمأ بنت عُمَيْس آن حضرت را در اين امور معاونت مى كرد ودر اين مدت احوال اورا پنهان مى داشتند از مردم، چون نزديك وفات آن حضرت شد وصيت فرمود كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام خود متوجه غسل وتكفين اوشود ودر شب اورا دفن نمايد وقبرش را هموار كند؛ پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام خود متوجّه غسل وتكفين وامور اوگرديد و اورا در شب دفن كرد واثر قبر اورا محونمود وچون خاك قبر آن حضرت را با دست خود فشاند حزن واندوه آن حضرت هيجان كرد آب ديده هاى مباركش بر روى اَنْوَرش جارى شد وروبه قبر حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گردانيد وگفت: اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّهِ سلام از من بر توباد واز جانب دختر وحبيبه تو ونور ديده تووزيارت كننده توكه به زيارت توآمده است ودر ميان خاك در عرصه توخوابيده حق تعالى اورا در ميان اهل بيت اختيار كرد كه زود به توملحق گردد، و كم شد يا رسول اللّه از برگزيده توصبر من وضعيف شد از مفارقت بهترين زنان قوّت من وليكن با صبر كردن در مصيبت تووتاب آوردن اندوه مفارقت توگنجايش دارد كه در اين مصيبت صبر كنم به تحقيق كه ترا با دست خود در قبر گذاشتم بعد از آنكه جان مقدس تودر ميان سينه ونحر من جارى شد وبه دست خود ديده ترا پوشانيدم وامور ترا خود متكفل شدم، بلى در كتاب خدا هست آنكه قبول بايد كرد بهترين قبول كردنها وبايد گفت: اِنّا للّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ امانت خود را به خود برگردانيدى وگروگان خود را از من بازگرفتى وحضرت زهرا را از من ربودى، چه بسيار قبيح است آسمان سبز وزمين گردآلود در نظر من يا رسول اللّه. اندوه من هميشه خواهد بود وشبهاى من به بيدارى خواهد گذشت، اين اندوه از من به در نخواهد رفت تا آنكه حق تعالى از براى من اختيار كند آن خانه اى را كه اكنون تودر آنجا مقيمى، در دلم جراحتى است چرك آورنده ودر سينه ام اندوهى است از جا به درآورنده وچه بسيار زود جدائى افتاد ميان ما وبه سوى خدا شكايت مى كنم حال خود را وبه زودى خبر خواهد داد ترا دختر توبه معاونت ويارى كردن امت تويكديگر را بر غصب حق من وظلم كردن در حق او، پس از اوبپرس احوال را چه بسيار غمها در سينه اوبر روى هم نشسته بود كه به كسى اظهار نمى توانست كرد وبه زودى همه را به توخواهد گفت وخدا از براى اوحكم خواهد كرد واوبهترين حكم كنندگان است. سلام بر توباد يا رسول اللّه سلام وداع كننده اى كه از مواصلت ملال به هم نرسانيده باشد واز روى دشمنى مفارقت ننمايد، اگر از نزد قبر توبروم از ملالت نيست واگر نزد قبر تواقامت نمايم از بدگمانى من نيست به آن ثوابهائى كه خدا وعده داده است صبر كنندگان را وصبر مبارك ونيكوتر است واگر نبود غلبه آن جماعتى كه بر ما مستولى گرديده اند هرآينه اقامت نزد قبر ترا بر خود لازم مى دانستم ونزد ضريح تومعتكف مى گرديدم وهرآينه فرياد به ناله برمى داشتم مانند فريادِ زن فرزند مرده در اين مصيبت بزرگ پس خداى مى بيند ومى داند كه دختر ترا پنهان دفن مى كنم از ترس دشمنان اووحقّتش را غصب كردند به قهر و ميراثش را منع كردند علانيه وحال آنكه از زمان تومدّتى نگذشته بود ونام توكهنه نشده بود، پس به سوى توشكايت مى كنم يا رسول اللّه ودر اطاعت توتسلى نيكو هست پس صلوات خدا بر اووبر توباد ورحمت خدا وبركات او. (510)

علامه مجلسى از(مصباح الانوار)نقل كرده واواز حضرت صادقعليه‌السلام از پدران بزرگوار خود كه چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام حضرت فاطمهعليها‌السلام را در قبر گذاشت گفت:

بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللّهِ صلى اللّه عليه وآله و سلّم سَلَّمْتُكِ اَيَّتُهَا الصِّدّيقَةُ اِلى مَنْ هُوَ اَوْلى بِكِ مِنّي وَرَضيتُ لَكِ بم ا رَضىَ اللّهُ تع الى لَكِ؛ پس تلاوت فرمود: (مِنْه ا خَلَقْن اكُمْ وَفيه ا نُعيدُكُمْ وَمِنْه ا نُخْرِجُكُمْ ت ارَةً اُخْرى ). (511)

پس چون خاك بر اوريخت امر فرمود كه آب بر آن ريختند پس نشست نزد قبر آن حضرت با چشم گريان ودل محزون وبريان، پس عباس عموى آن حضرت دستش را گرفت واز سر قبر اوببرد. (512)

شيخ شهيد رحمه اللّه در مزار(دروس)فرموده كه مستحب است زيارت حضرت فاطمه دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وزوجه اميرالمؤ منين ومادر حسن وحسينعليهما‌السلام . وروايت شده كه آن مخدّره فرمود خبر داد مرا پدر بزرگوارم كه هركه بر اووبر من سه روز سلام كند حق تعالى بهشت را بر اوواجب گرداند. گفتند به حضرت فاطمهعليها‌السلام كه آيا در حيات شما؟ فرمود بلى، و همچنين است بعد از ممات ما. وهرگاه زائر خواست آن حضرت را زيارت كند در سه موضع زيارت كند: در خانه آن حضرت ودر روضه ودر بقيع. ولادت آن حضرت واقع شد پنج سال بعد از مبعث، وبه رحمت خدا واصل شد بعد از پدر بزرگوار خود قريب به صد روز انتهى. (513)

علامه مجلسى فرموده: سيد بن طاوس(عليه الرحمة)روايت كرده است كه هركه آن حضرت را زيارت كند به اين زيارت كه بگويد:

اَلسَّلامُ علَيكِ ي ا سيِّدَةَ نسأِ العالَمين اَلسَّلامُ عَلَيْكِ ي ا و الِدَةَ الْحُجُجِ عَلَى النّاسِ اَجْمَعينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ اَيَّتُهَا الْمَظْلوُمَةُ الْمَمْنوُعَةُ حَقُّها

پس بگويد: اَللّهمَّ صلِّ على اَمتكَ وَابنةِ نبيِّكَ وَ زَوْجةِ وَصىِّ نبيِّك صَلوةً تَزْلفُه ا فَوْقَ زُلْفى عِب ادِكَ الْمُكْرَمينَ مِنْ اَهْلِ السَّمواتِ وَاَهْلِ الارَضَينَ.

پس طلب آمرزش كند از خدا، حقّ تعالى گناهان اورا بيامرزد واورا داخل بهشت كند. واين زيارت مختصر معتبرى است وهمه وقت مى توان كردن. (514)

مؤ لف گويد: كه ما در كتاب(مفاتيح)و(هدية الزّايرين)ثواب زيارت واختلاف در قبر آن حضرت وكيفيت زيارت آن مظلومه را ذكر كرده ايم (514) ودر اين مختصر به همين قدر اكتفا مى كنيم.

وبدان كه آن حضرت را چهار اولاد بوده امام حسن وامام حُسين وزينب كبرى و زينب صغرى كه مكنات است به ام كلثوم(سلام اللّه عليهم اجمعين)وفرزندى را حامله بوده كه اورا پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم محسن ناميده بود وبعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن طفل را سقط فرمود.

شيخ صدوق فرموده: در معنى حديث نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه به اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: اِنَّ لَكَ كَنْزا فِى الْجَنَّةِ وَ اَنْتَ ذُوقَرْنَيْها شنيدم كه از بعض مشايخ خود كه مى فرمود: اين گنجى كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده به اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه در بهشت دارد، اين همان(مُحسن)است كه به واسطه فشار دَرِ خانه سِقط شد.

فقير گويد: كه من مصائبى كه بر حضرت زهراعليها‌السلام وارد شده در كتاب مخصوصى ايراد كردم وناميدم آن را (بَيْتُ الاَحْزان فى مَصائِبِ سَيِّدَةِ النِّسْوان). هركه طالب است به آنجا رجوع كند، اين كتاب محل آن نيست. وَاللّه تَعالى الْمُوَفِّقُ وَهُوَ الْمُسْتَعان.

باب سوّم درتاريخ ولادت و شهادت سيدالاوصيأوامام أتقيأ حضرت اميرالمؤ منين على بن ابى طالبعليه‌السلام

فصل اوّل: در ولادت باسعادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام

مشهور آن است كه آن حضرت در روز جمعه سيزدهم ماه رجب بعد از سى سال از عام الفيل در ميان كعبه معظمه متولد شده است، (515) پدر آن حضرت ابوطالب پسر عبدالمطلب بوده كه با عبداللّه پدر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برادر اعيانى (پدرى و مادرى ) بوده و مادر آن حضرت، فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبدمناف بوده و آن حضرت و برادرانش اوّل هاشمى بودند كه پدر و مادرشان هر دو هاشمى بودند. و در كيفيت ولادت آن جناب روايات بسيار است و آنچه به سندهاى بسيار وارد شده آن است كه روزى عباس بن عبدالمطّلب با يزيد بن قعنب و با گروهى از بنى هاشم و جماعتى از قبيله بنى العزّى در برابرخانه كعبه نشسته بودند ناگاه فاطمه بنت اسد به مسجد درآمد و به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام نه ماه آبستن بود و او را درد زائيدن گرفته بود، پس در برابر خانه كعبه ايستاد و نظر به جانب آسمان افكند و گفت:پروردگارا! من ايمان آورده ام به تو و به هر پيغمبر و رسولى كه فرستاده اى و به هر كتابى كه نازل گردانيده اى و تصديق كرده ام به گفته هاى جدّم ابراهيم خليل كه خانه كعبه بنا كرده او است، پس سؤ ال مى كنم از تو به حق اين خانه و به حق آن كسى كه اين خانه را بنا كرده است و به حق اين فرزندى كه در شكم من است و با من سخن مى گويد و به سخن گفتن خود مونس من گرديده است و يقين دارم كه او يكى از آيات جلال و عظمت تو است كه آسان كنى بر من ولادت مرا.

عباس و يزيد بن قعنب گفتند كه چون فاطمه از اين دعا فارغ شد ديديم كه ديوارِ عقب خانه شكافته شد فاطمه از آن رخنه داخل خانه شد و از ديده هاى ما پنهان گرديد، پس شكاف ديوار به هم پيوست به اذن خدا. و ما چون خواستيم در خانه را بگشاييم چندان كه سعى كرديم در گشوده نشد دانستيم كه اين امر از جانب خدا واقع شده و فاطمه سه روز در اندرون كعبه ماند اهل مكه در كوچه ها و بازارها اين قصه را نقل مى كردند و زنها در خانه ها اين حكايت را ياد مى كردند و تعجب مى نمودند تا روز چهارم رسيد پس همان موضع از ديوار كعبه كه شكافته شده بود ديگر باره شكافته شد فاطمه بنت اسد بيرون آمد و فرزند خود اَسَداللّه الغالب على بن ابى طالبعليه‌السلام را در دست خويش داشت و مى گفت: اى گروه مردم! به درستى كه حق تعالى برگزيد مرا از ميان خلق خود و فضيلت داد مرا بر زنان برگزيده كه پيش از من بوده اند؛ زيرا كه حق تعالى برگزيد آسيه دختر مزاحم را و او عبادت كرد حق تعالى را پنهان در موضعى كه عبادت در آنجا سزاوار نبود مگر در حال ضرورت يعنى خانه فرعون؛ و مريم دختر عمران را حق تعالى برگزيد و ولادت حضرت عيسىعليه‌السلام را بر او آسان گردانيد و در بيابان درخت خشك را جنبانيد و رُطب تازه از براى او از آن درخت فرو ريخت و حق تعالى مرا بر آن هر دو زيادتى داد و همچنين بر جميع زنان عالميان كه پيش از من گذشته اند؛ زيرا كه من فرزندى آورده ام در ميان خانه برگزيده او و سه روز در آن خانه محترم ماندم و از ميوه ها و طعامهاى بهشت تناول كردم و چون خواستم كه بيرون آيم در هنگامى كه فرزند برگزيده من بر روى دست من بود، هاتفى از غيب مرا ندا كرد كه اى فاطمه! اين فرزند بزرگوار را(على)نام كن به درستى كه منم خداوند علىّ اعلا و او را آفريده ام از قدرت و عزّت و جلال خود و بهره كامل از عدالت خويش به او بخشيده ام و نام او را از نام مقدّس خود اشتقاق نموده ام و او را به آداب خجسته خود تأديب نموده ام و اُمور خود را به او تفويض كرده ام و او را بر علوم پنهان خود مطلع كرده ام و در خانه محترم من متولّد شده است و او اول كسى است كه اذان خواهد گفت بر روى خانه من و بتها را خواهد شكست و آنها را از بالاى كعبه به زير خواهد انداخت و مرا به عظمت و مجد و بزرگوارى و يگانگى ياد خواهد كرد و اوست امام و پيشوا بعد از حبيب من برگزيده از جميع خلق من محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه رسول من است و او وصى او خواهد بود خوشا حال كسى كه او را دوست دارد و يارى كند او را، و واى بر حال كسى كه فرمان او نبرد و يارى او نكند و انكار حق او نمايد. (516)

و در بعضى روايات است كه چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام متولد شد ابوطالب او را بر سينه خود گرفت و دست فاطمه بنت اسد را گرفته به سوى ابطح آمدند و ندا كرد به اين اشعار:

شعر:

يارَبِّ ياذَا الْغَسَقِ الدُّجِىِّ		وَالْقَمَرِ الْمبْتَلَجِ الْمضِىِّ
بَيِّنْ لَنا مِنْ حُكْمِكَ المَقْضيِّ		ماذا تَرى فى اِسْمِ ذَا الصَّبِىِّ

؛مضمون اين اشعار آن است كه اى پروردگارى كه شب تار و ماه روشن و روشنى دهنده را آفريده اى، بيان كن از براى ما كه اين كودك را چه نام گذاريم؟ ناگاه مانند ابر چيزى از روى زمين پيدا شد نزديك ابوطالب آمد، ابوطالب او را گرفت و با علىعليه‌السلام به سينه خود چسبانيد و به خانه برگشت چون صبح شد ديد كه لوح سبزى است در آن نوشته شده است:

شعر:

خُصِّصْتُما بِالْوَلَدِ الْزَّكِىِّ		وَالطّاهِرِ الْمُنْتَجَبِ الْرَّضِىِّ
فَاِسْمُهُ مِنْ شامِخٍ عَلِي		عَلِىُّ اشْتُقَ مِنَ الْعَلِىِّ

؛حاصل مضمون آنكه مخصوص گرديديد شما اى ابوطالب و فاطمه به فرزند طاهر پاكيزه پسنديده، پس نام بزرگوار او علىعليه‌السلام است و خداوند على اعلا نام او را از نام خود اشتقاق كرده است.

پس ابوطالب آن حضرت را على نام كرد و آن لوح را در زاويه راست كعبه آويخت و چنان آويخته بود تا زمان هشام بن عبدالملك كه آن را از آنجا فرود آورد و بعد از آن ناپيدا شد. (518)

و اخبار در باب ولادت آن حضرت و كيفيت آن بسيار است و مقام را گنجايش بيش از اين نيست و اين فضيلت از خصايص آن حضرت است؛ چه اشرف بِقاع حَرَمِ مكه است و اشرف مواضع حرم مسجد است و اشرف موضع آن كعبه است و احدى غير از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در چنين مكانى متولد نشده، و نيز متولّد نشده مولودى در سيّد ايّام كه روز جمعه باشد در شهر حرام كه ماه رجب باشد در بيت الحرام سواى اميرالمؤ منينعليه‌السلام ابوالائمّة الكرام عَلَيه وَ آلِهِ آلاف السَّلام.

وفى حديقة الحقيقة:

شعر:

هذِهِ مِنْ عُلاهُ اِحْدىَ الْمَع الى		وَعَلي هذِهِ فَقِسْ ماسِو اه ا
اى سنائى بقوّت ايمان		مدح حيدر بگو پس از عثمان
با مديحش مدايح مُطلق		زَهَقَ الْب اطِلَ است و ج أَ الْحَقّ
در پس پرده آنچه بود آمد		اَسَد اللّه در وجود آمد

وَلَنِعْمَ ما قالَ الْحِمْيَرى:

شعر:

وَلَدَتْهُ في حَرَمِ الاِلهِ وَاَمْنِهِ		وَالْبَيْتُ حَيْثُ فِن آئُهُ وَالْمَسْجِدُ
بَيْضآءَ طاهِرَةَ الثِّيابِ كَريمَةً		ط ابَتْ وَط ابَ وَليدُه اوَالمَوْلِدُ
في لَيْلَةٍ غابَتْ نُحُوسُ نُجُومِها		وَبَدَتْ مَعَ الْقَمَرِ المُنيرِ الاسْعَدُ
مالُفَّ في خِرَقِ الْقَوابِلِ مِثْلُهُ		اِلا ابْنُ آمِنَةَ النَّبِىُّ مُحَمَّدٌ. (519)

شعر:

على است صاحب‌عزو جلال ورفعت‌وشأن				على است بحر معارف،على است كوه‌وقار
دليل رفعت شأن على اگرخواهى				بدين كلام دمى گوش خويشتن مى دار
چه خواست مادرش از بهر زادنش جائى				درون خانه خاصش بداد جا جَبّار
زبهر مدخل آن پيشواى خيل زنان				شكافت حضرت ستّار كعبه را ديوار
پس آن مطهّره با احترام داخل شد				در آن مكان مقدّس بزاد مَرْيم وار
برون چه خواست كه آيدپس ازچهارم روز				ندا شنيد كه رو نام او على بگذار
فداى نام چنين زاده اى بود جانم			چنين امام گزينيد يا اوْلِى الابْصار

فصل دوّم: در بيان فضائل اميرالمؤ منينعليه‌السلام است

بر اهل دانش و بينش مخفى نيست كه فضائل اميرالمؤ منين علىعليه‌السلام را هيچ بيان و زبان برنسنجد و در هيچ باب و كتاب نگنجد بلكه ملائكه سموات ادراك درجات او نتوانند كرد، و فى الحقيقة فضائل آن حضرت را اِحْصأ نمودن، آب دريا را به غرفه پيمودن است. و در احاديث وارد شده كه مائيم كلمات پروردگار كه فضائل ما را احصا نمى توان كرد. (520) وَلَنِعْمَ ما قيلَ:

شعر:

كتاب فضل ترا آب بحر كافى نيست

كه تر كنم سر انگشت و صفحه بشمارم

و به همين ملاحظه اين احقر را جرئت نبود كه قلم بر دست گيرم و در اين باب چيزى نويسم ليكن چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام معدن كرم و فتوت است رجأ واثق آن است كه بر من ببخشايد و اين مختصر خدمت را قبول فرمايد. وَما تَوْفيقى اِلا بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ اُنيبُ.

بدان كه فضائل يا نفسانيه است يا بدنيّه و اميرالمؤ منينصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و سلامَّكْمَل و اَفْضَل تمام مردم بود بعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اين دو نوع فضايل به وجوه عديده. و ما در اينجا به ذكر چهارده وجه از آن اكتفا مى كنيم و به اين عدد شريف تبرّك مى جوئيم:

مجاهدت حضرت علىعليه‌السلام

وجه اول: آنكه آن جناب جهادش در راه خدا زيادتر و بلايش عظيم تر بود از تمامى مردم در غزوات پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و هيچ كس به درجه او نرسيد در اين باب؛ چنانكه در غزوه بَدْر كه اول جنگى بود كه مؤ منين به آن مُمْتحَن شدند، جناب اميرالمؤ منينعليه‌السلام در آن جنگ به دَرك فرستاد وليد و شيبه و عاص و حنظله و طعمه و نوفل و ديگر شجاعان مشركين را و پيوسته قتال كرد تا نصف مشركين كه مقتول گشتند بر دست آن حضرت كشته گرديدند و نصف ديگر را باقى مسلمين با سه هزار ملائكه مُسَوّمين كشتند؛ و ديگر غزوه اُحُد بود كه مردم فرار كردند و آن حضرت ثابت ماند و لشكر دشمن را از دور پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دور مى كرد و از آنها مى كشت تا زخمهاى كارى بر بدن مقدسش وارد شد با اين همه رنج و تَعَب، آن حضرت را هول و هرب نبود و پيوسته اَبطال رجال را كشت تا از حضرت جبرئيل در ميان آسمان و زمين نداى لاسَيْفَ اِلا ذُوالْفِقار وَلا فَتى اِلا عَلىّ شنيده شد. و ديگر غزوه احزاب بود كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام عَمْروبن عَبْدَود را كشت و فتح بر دست آن حضرت واقع شد و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق او فرمود كه(ضربت علىعليه‌السلام بهتر است از عبادت جن و انس). و ديگر جنگ خيبر بود كه مَرحَب يهودى بر دست آن حضرت كشته گشت و دَرِ قلعه را با آن عظمت به دست معجزنماى خود كند و چهل گام دور افكند و چهل نفر از صحابه خواستند حركت دهند نتوانستند! و ديگر غزوه حُنَيْن بود كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با ده هزار نفر از مسلمين به جنگ رفت و ابوبكر از كثرت جمعيت تعّجب كرد و تمام منهزم شدند و با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم باقى نماند مگر چند نفر كه رئيس آنها اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود، پس آن حضرت اَبُوجَرْوَلْ را كشت تا آنكه مشركين دلشكسته شدند و فرار كردند و فرار كنندگان مسلمين برگشتند. و غير اين غزوات از جنگهاى ديگر كه ارباب سيَر و تواريخ ضبط نموده اند و بر متتبّع آنها ظاهر است كثرت جهاد و شجاعت و بزرگى ابتلأ آن حضرت در آن غزوات. (521)

علم علىعليه‌السلام

وجه دوم: آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام اَعْلَم و داناترين مردم بود و اعلميّت آن جناب به جهاتى چند ظاهر است.

اوّل: آنكه آن جناب در نهايت فطانت و قوّت حدس و شدّت ذكاوت بود و پيوسته ملازم خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود و از آن حضرت استفاده و از نور مشكات نبوّت اقتباس مى نمود و اين برهانى است واضح بر اَعْلَميت آن جناب بعد از نبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ بعلاوه آنكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در هنگام رحلت از دنيا هزار باب علم تعليم آن حضرتعليه‌السلام نمود كه از هر بابى هزار باب ديگر مفتوح مى شد؛ چنانكه از اخبار معتبره مستفيضه بلكه متواتره استفاده شده و شيعه و سنى روايت كرده اند كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق آن جناب فرمود: اَنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَعَلِىُّ بابُها. (522) و معنى آن چنان است كه حكيم فردوسى گفته:

شعر:

چه گفت آن خداوند تنزيل و وحى		خداوند امر و خداوند نهى
كه من شهر عِلمم عَليّم در است		درست اين سخن قول پيغمبر است
گواهى دهم كاين سخن راز او است		تو گوئى دو گوشم بر آواز اوست (8)

دوّم: آنكه بسيار اتّفاق افتاد كه صحابه احكام الهى بر آنها مشتبه مى شد و بعضى غلط فتوى مى دادند و رجوع به آن حضرت مى كردند و آن جناب ايشان را به طريق صواب مى داشت و هيچ گاهى نقل نشده كه آن حضرت در حكمى به آنها رجوع كند و اين دليل اَعلَميّت آن حضرت است و حكايت خطاهاى صحابه و رجوع ايشان به آن حضرت بر ماهر خبير واضح و مستنير است.

سوم: مفاد حديث(اَقْضاكُمْ عَلِىُّ) (523) است كه مستلزم است اعلميّت را؛ چه قضا مستلزم علم است.

سرچشمه همه علوم، حضرت علىعليه‌السلام است

چهارم: قضيه استناد فُضلا و علماى هر فنى است به آن حضرت چنانكه از كلمات ابن ابى الحديد نقل شده كه گفته بر همه معلوم است كه اشرف علوم، علم معرفت و خداشناسى است و اساتيد اين فن شاگردان آن جناب اند. امّا از شيعه و اماميه پس ظاهر است و محتاج به ذكر نيست و اما از عامّه پس استاد اين فن از اشاعره ابوالحسن اشعرى است و او تلميذ ابوعلى جبائى است كه يكى از مشايخ معتزله است و استاد معتزله واصل بن عطا است و او شاگرد ابوهاشم عبداللّه بن محمّد حنفيّه است و او شاگرد پدرش و پدرش محمّد شاگرد پدر خود اميرالمؤ منين است و از جمله علوم، علم تفسير قرآن است كه تمامى از آن حضرت مأخوذ است و ابن عباس كه يكى از بزرگان و مشايخ مفسّرين است شاگرد اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و از جمله علوم، علم نحو است و بر همه كس معلوم است كه اختراع اين علم از آن جناب شده و ابوالاسود دُئَلى استاد اين علم به تعليم آن حضرت تدوين اين فن نمود، و نيز واضح است كه تمام فقهأ منتسب مى نمايند خود را به آن حضرت و از قضايا و احكام آن جناب استفاده مى نمايند و ارباب علم طريقت نيز خود را به آن جناب نسبت مى دهند و تمامى دَم از مولى مى زنند و خِرقه كه شعار ايشان است به سند متّصل به اعتقاد خود به آن حضرت مى رسانند. (524)

پنجم: آنكه خود آن حضرت خبر داد از كثرت علم خود در مواضع متعدّده چنانچه مى فرمود: بپرسيد از من از طرُق آسمان همانا شناسائى من به آن، بيشتر است از طُرُق زمين. (525) و مكرّر مردم را مى فرمود: سلُوني قبلَ اَنْ تفقدُوني. (526) هرچه مى خواهيد از من بپرسيد پيش از آنكه من از ميان شما مفقود شوم و پيوسته مردم نيز از آن حضرت مطالب مشكله و علوم غامضه مى پرسيدندو جواب مى شنيدند. واز غرائب آنكه اين كلمات را بعد از آن حضرت هركه ادّعا كرد در كمال ذلّت و خوارى رسوا شد؛ چنانكه واقع شد اين مطلب از براى(ابن جوزى) (527) و(مقاتل بن سليمان) (528) و(واعظ بغدادى) (529) در عهد ناصر عباسى و حكايت رسوا شدن ايشان بعد از تَفَوُّه به اين كلمات در كتب سِيَر و تواريخ مسطور است، و اين نيز برهانى شده براى مقصود ما؛ چه آنكه نقل شده كه خود آن جناب از اين مطلب خبر داد فرمود: لا يَقُولُها بَعْدي اِلاّ مُدَّعٍ كذّابٌ. (530) هيچ كس بعد از من بدين كلمه سخن نكند مگر آنكه ادعاى مطلب دُروغ كرده باشد.و نيز حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام گاهى دست بر شكم مبارك مى نهاد و مى فرمود: اِنَّ هي هنا لَعلْما جَمّا؛ در اينجا علم بسيار جمع شده است و گاهى مى فرمود: وَاللّهِ لَوْ كُسِرَت (ثُنِّيَتْ: نسخه بدل ) لِىَ الْوَسادَةُ لَحَكَمْتُ بَيْنَ اهْلِ التَّوْري ة بِتَوْر يتِهِم (531).

بالجمله؛ نقل نشده از احدى آنچه از آن حضرت نقل شده از اصول علم و حكمت و قضاياى كثيره و ما امروز مى بينيم كه حكمايى مانند ابن سينا و نصيرالدين محقق طوسى و ابن ميثم و مانند ايشان و همچنان علماى اَعلام و فقهاى كِرام چون علامه و محقق و شهيد و ديگران رضوان اللّه عليهم در تفسير و تأويل كلمات آن حضرت از يكديگر استمداد كرده اند و علوم بسيار از كلمات و قضاياى آن جناب استفاده نموده اند.

دلالت آيه مباهله بر افضليت علىعليه‌السلام

وجه سوم از وجوهى كه دلالت بر فضيلت و اَفضليّت آن حضرت مى كند آن چيزى است كه از آيه مباركه(تطهير)و آيه وافى هدايه(مباهله)استفاده شده به بيانى كه در جاى خودش به شرح رفته و اين مختصر را گنجايش بسط نيست. بلى از فخر رازى، كلامى در ذيل آيه مباهله منقول است كه نقل آن در اينجا مناسب است، فخر بن الخطيب گفته كه شيعه از اين آيه استدلال مى كنند بر آنكه على بن ابى طالبعليه‌السلام از جميع پيغمبران بجز پيغمبر خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و از جميع صحابه افضل است؛ زيرا كه حق تعالى فرموده( وَاَنفسن ا وَاَنفُسَكُمْ ) (532)؛ بخوانيم نفسهاى خود و نفسهاى شما را و مراد از(نفس)نفس مقدّس نبوى نيست؛ زيرا كه دعوت اقتضاى مغايرت مى كند و آدمى خود را نمى خواند؛ پس بايد مراد ديگرى باشد و به اتفاق، غير از زنان و پسران كسى كه به(اَنْفُسَنا)تعبير از او شده باشد به غير از على بن ابى طالبعليه‌السلام نبود، پس معلوم شد كه حق تعالى نفس على را نفس محمد گرفته است و اتحاد حقيقى ميان دو نفس محال است؛ پس بايد كه مجاز باشد و در(علم اصول)مقرّر است كه حمل لفظ بر اَقرَب مجازات اَوْلى است از حمل بر اَبعد، و اَقرَب مجازات استواى على است با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در جميع امور و شركت در جميع كمالات مگر آنچه به دليل خارج شود مانند نبوّت كه به اجماع بيرون رفته است و علىعليه‌السلام در اين امر با او شريك نيست اما در كمالات ديگر با او شريك است كه از جمله فضيلت رسول خداست بر ساير پيغمبران و جميع صحابه و مردمان پس علىعليه‌السلام نيز بايد افضل باشد. تمام شد موضع حاجت از كلام فخر رازى. (533) وَلنِعْمَ مَا قالَ ابْن حماد رحمه اللّه:

شعر:

وَسَمّاهُ رَبُّ الْعَرْشِ فى الذِّكْرِ نَفْسَهُ		فَحَسْبُكَ ه ذَا الْقَوْلُ اِنْ كُنْتَ ذاخُبْرِ
وَق الَ لَهُمْ هذ ا وَصِيّي وَو ارِثي		وَمَنْ شَدَّ رَبُّ الْعالَمينَ بِهِ أَزْري
عَلىُّ كَزُرّي مِنْ قَميصي اِشارَةٌ		بِاَنْ لَيْسَ يَسْتَغْنِي الْقَميصُ عَنِ الزُّرِّ (534)

ابن حماد در هر يك از اين سه شعر اشاره به فضيلتى از فضايل اميرالمؤ منينعليه‌السلام نموده در شعر اوّل اشاره به آيه مباهله و در ثانى به حديث غدير و تعيين كردن پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن جناب را به وصايت و در شعر سوم اشاره كرده به حديث شريف نبوى كه به اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرموده چنانكه ابن شهر آشوب نقل كرده(اَنْتَ زُرّى مِنْ قَميصي)؛ (535) يعنى نسبت تو با من نسب تكمه است با پيراهن و ابن حماد در شعر خود گفته كه اين تشبيه اشاره است به آنكه همچنان كه پيراهن تكمه لازم دارد و محتاج است به او، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هم علىعليه‌السلام را لازم دارد و از او مستغنى نيست.

سخاوت حضرت علىعليه‌السلام

وجه چهارم: كثرت جود و سخاوت آن جناب است و اين مطلب مشهورتر است از آنكه ذكر شود، روزها روزه مى گرفت و شبها به گرسنگى مى گذرانيد و قوت خود را به ديگران عطا مى فرمود، و سوره هلْ اَتى در باب ايثار آن حضرت نازل شده و آيه( اَلّذَينَ يُنْفِقُونَ اَمْو الَهُمْ بِاللَّيْل وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلانِيَةً ) (536) در شأن او وارد شده. مزدورى مى كرد و اجرتش را تصدّق مى نمود و خود از گرسنگى بر شكم مبارك سنگ مى بست و بس است شهادت معاويه كه اَعْدا عَدُوّ آن حضرت است به سخاوت آن جناب؛ چه اَلْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ الاَعْدآءُ. معاويه گفت: در حق او كه علىعليه‌السلام اگر مالك شود خانه اى از طلا و خانه اى از كاه، طلا را بيشتر تصدّق مى دهد تا هيچ از آن نماند. و چون آن جناب از دنيا رفت هيچ چيز باقى نگذاشت مگر دَراهِمى كه مى خواست خادمى از براى اهل خود بخرد و خطاب آن حضرت با اَموال دنيويه به(ي ا بيضأ وَي ا صَفْرأ غَرّى غَيْرى) (537) و جاروب نمودن او بيت المال را بعد از تصدّق اموال و نماز گزاردن در جاى او، در كتب سُنّى و شيعه مسطور است.

شيخ مفيد رحمه اللّه از سعيد بن كلثوم روايت كرده است كه وقتى در خدمت حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام بودم آن حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را نام برد و مدح بسيار نمود آن جناب را تا آنكه فرمود: به خدا قسم كه على بن ابى طالبعليه‌السلام هيچ گاهى در دنيا حرام تناول نفرمود تا از دنيا رحلت كرد و هيچ وقت دوامرى از براى او روى نمى داد كه رضاى خدا در آن دوامر باشد مگر آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام اختيار مى كرد آن امرى را كه سخت تر و شديدتر بود و نازل نشد بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازله و امر مهمى مگر آنكه علىعليه‌السلام را براى كشف آن مى طلبيد و هيچ كس را در اين امت طاقت عمل رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نبود مگر اميرالمؤ منينعليه‌السلام و عمل آن حضرت مانند عمل شخصى بود كه مواجه جنّت و نار باشد كه اميد ثواب و ترس عقاب داشته باشد و در راه خدا از مال خويش كه به كدّ يمين و رشح جبين حاصل كرده بود هزار بنده خريد و آزاد كرد و قوت اهل خانه آن حضرت زيت و سركه و عجوه بود و لباس او از كرباس تجاوز نمى كرد و هرگاه جامه مى پوشيد كه آستين آن بلند بود مِقْراضى مى طلبيد و آن زيادتى را مى بريد، و هيچ كس در اهل بيت و اولاد آن حضرت مثل على بن الحسينعليه‌السلام در لباس و فقاهت اَشْبَه به او نبود الخ. (538)

زهد حضرت علىعليه‌السلام

وجه پنجم: كثرت زهد اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و شكى نيست كه اَزْهَد مردم بعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، آن حضرت بود و تمام زاهدين روى اخلاص به او دارند و آن حضرت سيد زُهاد بود هرگز طعامى سير نخورد و مأكول و ملبوسش از همه كس درشت تر بود. نان ريزه هاى خشك جوين را مى خورد و سَر اَنبان نان را مهر مى كرد كه مبادا فرزندانش از روى شفقت و مهربانى زيت يا روغنى به آن بيالايند و كم بود كه خورشى با نان خود ضمّ كند و اگر گاهى مى كرد نمك يا سركه بود. (539)

و در كيفيت شهادت آن حضرت بيايد كه آن حضرت در شب نوزدهم ماه رمضان كه براى افطار به خانه ام كلثوم آمد، امّ كلثوم طَبَقى از طعام نزد آن حضرت نهاد كه در آن دو قرص جوين و كاسه اى از لَبَن و قدرى نمك بود حضرت را كه نظر بر آن طعام افتاد بگريست و فرمود: اى دختر! دو نان خورش براى من در يك طَبَق حاضر كرده اى مگر نمى دانى كه من متابعت برادر و پسر عمّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مى كنم تا آنكه فرمود: به خدا سوگند كه افطار نمى كنم تا يكى از اين دو خورش را بردارى! پس امّ كلثوم كاسه لَبن را برداشت و آن حضرت اندكى از نان با نمك تناول فرمود و حمد و ثناى الهى به جا آورد و به عبادت برخاست و آن حضرت در مكتوبى كه به عُثمان بن حُنَيْف نوشته چنين مرقوم فرموده كه امام شما در دنيا اكتفا كرد به دو جامه كهنه و از طعام خود به دو قرص نان، و فرموده كه اگر من مى خواستم غذاى خود را از عسل مصَفّى و مغز گندم قرار دهم و جامه هاى خويش را از بافته هاى حرير و ابريشم كنم ممكن بود، ليكن هيهات كه هوى و هوس بر من غلبه كند و من طعامم چنين باشد و شايد در حجاز يا در يَمامه كسى باشد كه نان نداشته باشد و شكم سير بر زمين نگذارد، آيا من با شكم سير بخوابم و در اطراف من شكم هاى گرسنه باشد و قناعت كنم به همين مقدار كه مرا امير مؤ منان گويند وليكن فقرا را مشاركت نكنم در سختى و مكاره روزگار، خلق نكردند مرا كه پيوسته مثل حيواناتى كه همّ آنها به خوردن علف مصروف است مشغول به خوردن غذاهاى طيّب و لذيذ شوم. (540)

بالجمله؛ اگر كسى سير كند در خُطَب و كلمات آن حضرت به عين اليقين مى داند كثرت زهد و بى اعتنائى آن جناب به دنيا تا چه اندازه بود.

شيخ مفيد روايت كرده كه آن حضرت در سفرى كه به جانب بصره كوچ فرمود به جهت دفع اصحاب جَمَل نزول اجلال فرمود در رَبَذه، حُجّاج مكّه نيز آنجا فرود آمده بودند و در نزديكى خيمه آن حضرت جمع شده بودند تا مگر كلامى از آن حضرت استماع كنند و مطلبى از آن جناب استفاده نمايند و آن جناب در خيمه خود به جاى بود. ابن عباس به جهت آنكه حضرت را از اجتماع مردم خبر دهد و او را از خيمه بيرون آورد گفت رفتم به خدمت آن حضرت يافتم او را كه كفش خود را پينه مى زند و وصله مى دوزد، گفتم كه احتياج ما با آنكه اصلاح امر ما كنى بيشتر است از آنكه اين كفش پاره را پينه بدوزى، حضرت مرا پاسخ نداد تا از اصلاح كفش خود فارغ شد، آنگاه آن كفش را گذاشت پهلوى آن يكتاى ديگرش و مرا فرمود كه اين جفت كفش مرا قيمت كن؛ من گفتم: قيمتى ندارد، يعنى از كثرت اِندراس و كهنگى ديگر قابل قيمت نيست و بهائى ندارد. فرمود: با اين همه چند ارزش دارد؟ گفتم: درهمى يا پاره درهمى، فرمود: به خدا سوگند كه اين يك جفت كفش در نزد من بهتر و محبوبتر است از امارت و خلافت شما مگر اينكه توانم اقامه و احقاق حقى كنم يا باطلى را دفع فرمايم. الخ. (541)

و از جمله كلمات آن حضرت است كه به سوى ابن عباس مكتوب فرموده كه الحقّ سزاوار است به آب طلا نوشته شود:

اَما بعدُ، فاِنَّ الْمرْءَ قدْ يسرُّهُ دَرْكُ م الَمْ يكنْ لِيفوتَهُ وَيَسُوئُهُ فَوْتُ م الَمْ يَكُنْ لِيدْرِكهُ فلْيكنْ سروُرُكَ بم انلْتَ منْ آخرَتكَ وَلْيكنْ اَسفك عل ى م اف اتك منه ا وَم ا نلْتَ منْ دُنْي اكَ فَلا تُكْثِرْ بِهِ فَرَحا وَم اف اتَكَ مِنْه ا فَلا تَأْسَ عَلَيْهِ جَزَعا وَلْيَكُنْ هَمُّكَ فيم ا بَعْدَ الْمَوْتِ؛ (542)

يعنى همانا مردم را گاهى مسرور و خشنود مى سازد يافتن چيزى كه از او فوت نخواهد شد و در قضاى خدا تقدير يافته كه به او برسد و اندوهناك و بدحال مى كند او را نيافتن چيزى كه نمى تواند او را درك كند و نبايد كه آن را بيابد؛ چه هم به حكم خدا ادراك آن از براى او مُحال باشد پس بايد كه سرور و خوشحالى تو در آن چيزى باشد كه از آخرت به دست كنى و غصه و غم تو بر آن چيزى باشد كه از فوائد آخرت از دست تو بيرون رود، لاجرم بدانچه از منافع و فوائد دنيويه به دست آورى زياده خوشحال مباش و به فراهم آمدن اموال دنيا فرحان مشو و چون دنيا با تو پشت كند غمگين و در جزع مباش و اهتمام تو در كارى بايد كه بعد از مرگ به كار آيد.

ابن عباس پس از آنكه اين مكتوب را قرائت كرد گفت كه من بعد از كلمات رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از هيچ كلامى نفع نبردم مثل آنچه از اين كلمات نفع بردم!

بالجمله؛مطالعه اين كلمات از براى زهد در دنيا هر عاقلى را كافى و وافى است.

عبادت حضرت علىعليه‌السلام

وجه ششم: آنكه حضرت اَعْبَد مردم و سيّد عابدين و مصباح مُتَهَجّدين بود، نمازش از همه كس بيشتر و روزه اش فزونتر بود، بندگان خدا از آن جناب نماز شب و ملازمت در اقامت نوافل را آموختند و شمع يقين را در راه دين از مشعل او افروختند، پيشانى نورانيش از كثرت سجود پينه كرده بود و محافظت آن بزرگوار بر اداى نوافل به حدّى بود كه نقل شده در ليلة الهرير در جنگ صِفّين بين الصَّفَّيْن نطعى برايش گسترده بودند و بر آن نماز مى كرد و تير از راست و چپ او مى گذشت و بر زمين مى آمد و ابدا آن حضرت را در ساحت وجودش تزلزلى نبود و به نماز خود مشغول بود و وقتى تيرى به پاى مباركش فرو رفته بود خواستند آن را بيرون آورند به طريقى كه درد آن بر آن جناب اثر نكند صبر كردند تا مشغول نماز شد آنگاه بيرون آوردند؛ چه آن وقت توجّه كلّى آن جناب به جانب حق تعالى بود و ابدا به غير او التفاتى نداشت و به صحّت پيوسته كه آن جناب در هر شب هزار ركعت نماز مى گزارد و گاه گاهى از خوف و خشيت الهى آن حضرت را غشى طارى مى شد و حضرت على بن الحُسَينعليه‌السلام با آن كثرت عبادت و نماز كه او را ذوالثَّفِنات و زين العابدين مى گويند فرموده:

وَمَنْ يَقْدِرُ عَلى عِب ادَةِ عَلىِّ بْنِ ابى طالبعليه‌السلام ؟!

يعنى كه را توانائى است بر عبادت على بن ابى طالبعليه‌السلام و چه كسى قدرت دارد كه مثل علىعليه‌السلام عبادت خدا كند؟! (543)

حلم و عفو حضرت علىعليه‌السلام

وجه هفتم: آنكه آن حضرت اَحْلَم مردم و عفو كننده ترين مردمان بود از كسى كه با او بدى كند و صحت اين مطلب معلوم است از آنچه كرد با دشمنان خود مانند مروان ابن الحكم و عبداللّه بن زبير و سعيد بن العاص كه در جنگ جمل برايشان مسلط شد و ايشان اسير آن حضرت شدند، آن جناب تمامى را رها كرد و متعرّض ايشان نشد و تلافى ننمود و چون بر صاحب هودج عايشه ظفر يافت به نهايت شفقت و لطف، مراعات او نمود؛ و اهل بصره شمشير بر روى او و اولادش كشيدند و ناسزا گفتند، چون بر ايشان غلبه كرد شمشير از ايشان برداشت و آنها را امان داد و اموال و اولادشان را نگذاشت غارت كنند. و نيز اين مطلب پر ظاهر است از آنچه در جنگ صِفّين با معاويه كرد كه اوّل لشكر مُعاويه سَرِ آب را گرفته ملازمان آن حضرت را از آن منع كردند بعد از آن، آن جناب آب را از تصرّف ايشان گرفت و آنها را به صحراى بى آبى راند اصحاب آن حضرت گفتند تو هم آب را از ايشان منع فرما تا از تشنگى هلاك شوند و حاجت به جنگ و جدال نباشد، فرمودند: وَاللّه! آنچه ايشان كردند من نمى كنم و شمشير مغنى است مرا از اين كار و فرمان كرد تا طرفى از آب گشودند تا لشكر مُعاويه نيز آب بردارند. (544)

و جمع كثيرى از علماى سنت در كتب خود نقل كرده اند كه يكى از ثقات اهل سنّت گفت: على بن ابى طالبعليه‌السلام را در خواب ديدم گفتم: يا اميرالمؤ منين! شما وقتى كه فتح مكّه فرموديد خانه ابوسفيان را مَأْمَن مردم نموديد و فرموديد هركه داخل خانه ابوسفيان شود بر جان خويش ايمن است، شما اين نحو احسان در حق ابوسفيان فرموديد، فرزند او در عوض تلافى كرد فرزندت حسينعليه‌السلام را در كربلا شهيد نمود و كرد آنچه كرد، حضرت فرمود: مگر اشعار ابن الصّيفى را در اين باب نشنيدى؟ گفتم: نشنيدم، فرمود: جواب خود را از او بشنو، گفت: چون بيدار شدم مبادرت كردم به خانه ابن الصّيفى كه معروف است به(حيص و بَيص)و خواب خود را براى او نقل كردم تا خواب مرا شنيد شهقه زد و سخت گريست و گفت: به خدا قسم كه اين اشعارى را كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرموده من در همين شب به نظم آوردم و از دهان من هنوز بيرون نشده و براى احدى ننوشته ام پس انشاد كرد از براى من آن ابيات را:

شعر:

مَلَكْنا فَكانَ الْعَفْوُمِنّا سَجِيَّةً		فَلَمّا مَلَكْتُمْ سالَ بِالدَّمِ اَبْطَحُ
وَحَلَّلْتُم قتْلَ الاُسارى وَطالَ ما		غَدَوْنا عَلَى الاَسْرى فَنَعْفُو وَنَصْفَحُ
وَحَسْبُكُم ه ذَا التَّفاوُتُ بَيْنَنا		وَكُلُّ اِنآءٍ بَالَّذي فيهِ يَرْشَحُ (545)

حسن خلق حضرت علىعليه‌السلام

وجه هشتم:حُسْن خُلق و شكفته روئى آن حضرت است. و اين مطلب به حدّى واضح است كه دشمنانش به اين عيب كردند، عمروعاص مى گفت كه او بسيار دِعابَة و خوش طبعى مى كند و عمرو اين را از قول عمر برداشته كه او براى عذر اينكه خلافت را به آن حضرت تفويض نكند اين را، عيب او شمرد. صَعْصَعْة بن صُوْحان و ديگران در وصف او گفتند: در ميان ما كه بود مثل يكى از ما بود، به هر جانب كه او را مى خوانديم مى آمد و هرچه مى گفتيم مى شنيد و هرجا كه مى گفتيم مى نشست و با اين حال، چنان از آن حضرت هيبت داشتيم كه اسير دست بسته دارد از كسى كه با شمشير برهنه بر سرش ايستاده باشد و خواهد گردنش را بزند. (546)

و نقل شده كه روزى معاويه به قيس بن سعد، گفت: خدا رحمت كند ابوالحسن را كه بسيار خندان و شكفته و خوش طبع بود، قيس گفت: بلى چنين بود و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز با صحابه خوش طبعى مى نمود و خندان بود، اى معاويه! تو به ظاهر چنين نمودى كه او را مدح مى كنى امّا قصد ذمّ آن جناب نمودى واللّه! آن جناب با آن شكفتگى و خندانى، هيبتش از همه كس افزون بود و آن هيبت تقوى بود كه آن سرور داشت نه مثل هيبتى كه اراذل و لِئام شام از تو دارند. (547)

سبقت حضرت علىعليه‌السلام در ايمان

وجه نهم: آنكه آن حضرت اسبق ناس بود در ايمان به خدا و رسول؛ چنانچه عامّه و خاصّه به اين فضيلت معترفند و دشمنان او انكار او نمى توانند نمود؛ چنانكه خود اميرالمؤ منينعليه‌السلام اين منقبت را در بالاى منبر اظهار فرمود و احدى انكار آن نكرد. (548)

از جناب سلمان روايت شده كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

اَوَّلُكُمْ وُرُودا عَلَىَّ الْحوضَ وَاَوَّلُكُمْ اِسْلاما عَلِىُّ بْنُ ابى طالب. (549)

و نيز آن حضرت به فاطمهعليها‌السلام ، فرمود: زَوَّجْتُكِ اَقْدَمَهُمْ اِسلاما وَاَكثْرَهُمْ عِلْما. (550) و اَنَس گفته كه برانگيخت حق تعالى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در روز دوشنبه و اسلام آورد علىعليه‌السلام در روز سه شنبه. (551)

و خزيمة بن ثابت انصارى در اين باب گفته:

شعر:

مآ كُنْتُ اَحْسِبُ هذَا الاَمْرَ مُنْصَرِفا		عَنْ هاشِمٍ ثُمَّ مِنْها عَنْ اَبى حَسَنٍ
اَلَيْسَ اَوَّل مَنْ صَلّى بِقِبْلَتِهِمْ		وَاَعْرِفُ النّاسِ بِالا ثارِ وَالسُّنَنِ
وَ آخِرُ النّاسِ عَهْدا بِالنَّبِىِّ وَمَنْ		جِبْرِيلُ عَوْنٌ لَهُ فِى الْغُسْلِ وَالْكَفَنِ (552)

شيخ مفيد رحمه اللّه روايت كرده از يحيى بن عفيف كه پدرم با من گفت: روزى در مكّه با عباس بن عبدالمطلب نشسته بودم كه جوانى داخل مسجد الحرام شد و نظر به سوى آسمان افكند و آن هنگام وقت زوال بود پس رو به كعبه نمود و به نماز ايستاد، در اين هنگام كودكى را ديدم كه آمد در طرف راست او به نماز ايستاد و از پس آن زنى آمد و در عقب ايشان ايستاد، پس آن جوان به ركوع رفت و آن كودك و زن نيز ركوع كردند، پس آن جوان سر از ركوع برداشت و به سجده رفت آن دو نفر نيز متابعت كردند، من شگفت ماندم و به عبّاس گفتم: امر اين سه تن امرى عظيم است! عبّاس گفت: بلى، آيا مى دانى ايشان كيستند؟ اين جوان محمّد بن عبداللّه بن عبدالمطّلب فرزند برادر من است و آن كودك على بن ابى طالب فرزند برادر ديگر من است و آن زن خديجه دختر خُوَيْلد است، همانا بدانكه فرزند برادرم محمّد بن عبداللّه مرا خبر داد كه او را خدائى است پروردگار آسمانها و زمين است و امر كرده است او را به اين دينى كه بر طريق او مى رود، و به خدا قسم كه بر روى زمين غير از اين سه تن كسى بر دين او نيست. (553)

فصاحت حضرت علىعليه‌السلام

وجه دهم: آنكه آن حضرت افصح فصحأ بود و اين مطلب به مرتبه اى واضح است كه معاويه اذعان به آن نموده چنانچه گفته: واللّه كه راه فصاحت و بلاغت را بر قريش كسى غير على نگشوده و قانون سخن را كسى غير او تعليم ننموده. (554) و بلغأ گفته اند در وصف كلام آن جناب كه دوَن كلامِ الْخالقِ و فوقَ كَلامِ الْمَخْلُوق (555) و كتاب(نهج البلاغه)اَقوى شاهدى است در اين باب و خدا و رسول داند اندازه فصاحت و دقائق حكمت كلمات آن حضرت را و هيچ كس آرزو نكرده است و در خاطرى نگذشته است كه مانند خُطَب و كلمات آن حضرت تلفيق كند و اگر بعضى از علماى سنّت و جماعت خطبه شقشقية را از خُطَب آن حضرت نشمردند و منسوب به سيد رضى جامع نهج البلاغه كردند مطلبى دقيق در اين باب ملحوظ نظر داشته اند والاّ بر اهل ادب و خبره پوشيده نيست سخافت قول ايشان؛ چه علماى اخبار ذكر كرده اند كه پيش از ولادت سيد رضى رحمه اللّه اين خطبه را در كتب سالفه يافتند. و شيخ مفيد كه ولادتش بيست و يك سال قبل از سيد رضى رحمه اللّه واقع شده اين خطبه را در كتاب(ارشاد)نقل كرده و فرموده كه جماعتى از اهل نقل به طُرُق مختلفه از ابن عباس روايت كرده اند كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام اين خطبه را در رَحْبَه انشأ فرمود و من نيز در خدمت آن حضرت حاضر بودم. (556) و ابن ابى الحديد و فصحاى عرب و علماى ادب متفقند كه سيد رضى رحمه اللّه و غير او ابدا به امثال اين كلمات تفوُّه نتوانند كرد. (557)

معجزات حضرت علىعليه‌السلام

وجه يازدهم: معجزات باهرات آن جناب است:

بدان كه معجزه آن است كه بر دست بشرى امرى ظاهر گردد كه از حدّ بشر بيرون باشد و مردمان از آوردن به مثل آن عاجز باشند لكن واجب نمى كند كه از صاحب معجزه همواره معجزه اش آشكار باشد و هر وقت كه صاحب معجزه ديدار گردد معجزه او نيز ديده شود بلكه صاحب معجزه چون از درِ تَحَدّى بيرون شدى يا مدّعى از وى معجزه طلبيدى اجابت فرمودى و امرى به خارق عادت ظاهر نمودى. امّا بسيارى از معجزات اميرالمؤ منينعليه‌السلام همواره ملازم آن حضرت بود و دوست و دشمن نظاره مى كرد و هيچ كس را نيروى انكار آن نبوده و آنها زياده از آن است كه نقل شود؛ از جمله شجاعت و قوّت آن حضرت است كه به اتّفاق دوست و دشمن كَرّار غير فَرّار و غالب كلّ غالب است. و اين مطلب بر ناظر غزوات آن حضرت مانند بدر و اُحُد و جنگهاى بصره و صِفّين و ديگر حُروب آن حضرت واضح و ظاهر است و در ليلةُ الهرير (558) زياده از پانصد كس و به قولى نهصد كس را با شمشير بكشت و به هر ضربتى تكبير گفت و معلوم است كه شمشير آن حضرت بر درع آهن و(خودِ)فولاد فرود مى آمد و تيغ آن جناب آهن و فولاد مى دريد و مرد مى كشت، آيا هيچ كس اين را تواند يا در خور تمناى اين مقام تواند بود؟ و اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اين غزوات اظهار خرق عادت و معجزات نخواست بنمايد بلكه اين شجاعت و قوّت ملازم قالب بشريّت آن حضرت بود.

ابن شهر آشوب قضاياى بسيار در باب قوّت آن حضرت نقل نموده مانند دريدن آن حضرت قماط (559) را در حال طفوليّت و كشتن او مارى را به فشار دادن گردن او را به دست خود در اوان صِغَر كه در مهد جاى داشت، و مادر او را حيدره ناميد و اثر انگشت آن حضرت در اسطوانه در كوفه و مشهد، اثر كف او در تكريت و موصول و غيره و اثر شمشير او در صخره جبل ثور در مكه و اَثر نيزه او در كوهى از جبال باديه و در سنگى در نزد قلعه خيبر معروف بوده است. و حكايت قوّت آن حضرت در باب قطب رحى (560) و طوق كردن آن را در گردن خالدبن الوليد و فشار دادن آن جناب خالد را به انگشت سبابه و وسطى به نحوى كه خالد نزديك به هلاكت رسيد و صيحه منكره كشيد و در جامه خويش پليدى كرد بر همه كس معلوم است و برداشتن آن جناب سنگى عظيم را از روى چشمه آب در راه صفين و چند ذراع بسيار او را دور افكندن در حالتى كه جماعت بسيار از قلع (561) آن عاجز بودند و حكايت قلْع باب خيبر و قتل مرحب اَشهر است از آنكه ذكر شود و ما در تاريخ احوال حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به آن اشاره كرديم.

ابن شهر آشوب فرموده چيزى كه حاصلش اين است كه از عجايب و معجزات اميرالمؤ منينعليه‌السلام آن است كه آن حضرت در ساليان دراز كه در خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جهاد همى كرد و در ايّام خلافت خود كه با ناكثين و قاسطين و مارقين جنگهاى سخت همى كرد هرگز هزيمت نگشت و او را هرگز جراحتى منكر نرسيد و هرگز با مبارزى قتال نداد الاّ آنكه بر وى ظفر جست و هرگز قِرْنى از وى نجات نيافت و در تحت هيچ رايت قتال نداد الاّ آنكه دشمنان را مغلوب و ذليل ساخت و هرگز از انبوه لشكر خوفناك نگشت و همواره به جانب ايشان هَرْوَله كنان رفت؛ چنانكه روايت شده كه در يوم خندق به آهنگ عمروبن عبدود چهل ذراع جستن كرد و اين از عادت خارج است و ديگر قطع كردن او پاهاى عمرو را با آن ثياب و سلاح كه عمرو پوشيده بود، و ديگر دو نيمه كردن مرحب جهود را از فرق تا به قدم با آنكه همه تن او محفوف در آهن و فولاد بود (562) الخ.

ديگر فصاحت و بلاغت آن حضرت است كه به اتفاق فُصَحاى عرب و علماى ادب كلام آن جناب فوق كلام مخلوق و تحت كلام خالق است؛ چنانكه به اين مطلب اشاره شد.

ديگر علم و حكمت آن حضرت است كه اندازه او را جز خدا و رسول كسى نداند و شرح كردن آن نتواند؛ چنانكه به برخى از آن اشاره شد؛ پس كسى كه بى معلّمى و مدرّسى به صورت ظاهر در مَعارج علم و حكمت چنان عُروج كند كه هيچ آفريده تمنّاى آن مقام نتواند كرد، معجزه آشكار باشد.

ديگر جود و سخاوت آن حضرت است كه هر چه به دست كرد بذل كرد و با فاطمه و حَسَنَيْنعليهما‌السلام سه شب رُوزه با روزه پيوستند و طعام خويش را به مسكين و يتيم و اسير دادند و در ركوع انگشترى قيمتى انفاق كرد و حق تعالى در شأن او و اهل بيت او سوره(هلْ اَتى)و آيه اِنَّما نازل فرمود و گذشت كه آن حضرت به رشح جبين و كدّ يمين هزار بنده آزاد فرمود.

و ديگر عبادت و زهد آن حضرت است كه به اتّفاق علماى خبر هيچ كس آن عبادت نتوانست كرد و در تمامى عمر به نان جوين قناعت فرمود و از نمك و سركه خورشى افزونتر نخواست و با آن قوت آن قوّت داشت كه به برخى از آن اشارت نموديم و اين نيز معجزه باشد؛ زيرا كه از حدّ بشر بيرون است. و از اين سان است عفو و علم و رحمت او و شدّت و نقمت او و شرف او و تواضع او كه تعبير از او مى شود به(جمع بين الاضداد)و(تأليف بين الاَشتات)و اين نيز از خوارق عادات و فضائل شريفه آن حضرت باشد؛ چنانكه سيّد رضى رضى اللّه عنه در افتتاح(نهج البلاغه)به اين مطلب اشاره كرده و فرموده: اگر كسى تأمّل و تدبر كند در خُطَب و كلمات آن حضرت و از ذهن خود خارج كند كه اين كلمات از آن مشرع فصاحت است كه عظيم القدر و نافذ الامر و مالك الرّقاب بوده شكّ نخواهد كرد كه صاحب اين كلمات بايد شخصى باشد كه غير از زهد و عبادت حظّ و شغل ديگر نداشته باشد و بايد كسى باشد كه در گوشه خانه خود غنوده يا در سر كوهى اعتزال نموده باشد كه غير از خود كسى ديگر نديده باشد و ابدا تصوّر نخواهد كرد و يقين نخواهد نمود كه اين كلمات از مثل آن حضرت كسى باشد كه با شمشير برهنه در درياى حَرْب غوطه خورده و تن هاى اَبْطال را بى سر نموده و شجاعان روزگار را به خاك هلاك افكنده و پيوسته از شمشيرش خون مى چكيده و با اين حال زاهدُ الزُّهاد و بدَلُ الاَبدال بوده و اين از فضايل عجيبه و خصايص لطيفه آن جناب است كه مابين صفتهاى متضادّه جمع فرموده انتهى. (563)

وَلَنعمَ ما ق الَ الصَّفِىّ الحلّى فى مدح اميرالمؤ منينعليه‌السلام :

شعر:

جُمِعَتْ فى صِفاتِكَ الاَضْدادُ		فَلِهذ ا عَزَّتْ لَكَ الاَنْد ادُ
زاهِدٌ حاكِمٌ حَليمٌ شُجاعٌ		فاتِكٌن اسِكٌ فَقيرٌ جَوادٌ
شِيَمٌ ما جُمِعْنَ فى بَشَرٍ قَطُّ		وَلا حازَ مِثْلَهُنَّ الْعِبادُ
خُلُقٌ يُحْجِلُ النَّسيمَ مِنَ		اللُّطْفِ وَبَاْسٌ يَدوبُ مِنْهُالْجَمادُ

بالجمله؛ آن حضرت در جميع صفات از همه مخلوقات جز پسر عمّش برترى دارد لاجرم وجود مباركش اندر آفرينش محيط ممكنات و بزرگترين معجزات است و هيچ كس را مجال انكار آن نيست بِاَبى اَنْتَ وَاُمّى يا آيَةَ اللّهِ الْعُظْمى وَالنَّبَأ الْعَظيمَ. امّا معجزاتى كه گاهى از آن حضرت ظاهر شده زياده از حَدّ و عَدّ است و اين احقر در اين مختصر به طور اجمال اشاره به مختصرى از آن مى نمايم كه فهرستى باشد از براى اهل تميزّ و اطّلاع.

از جمله معجزات آن حضرت، معجزات متعلّقه به انقياد حيوانات و جنّيان است آن جناب را؛ چنانچه اين مطلب ظاهر است از حديث شير و جُوَيْرِيَة ابْنِ مُسْهِرْ (564) و مخاطبه فرمودن آن جناب با ثعبان بر منبر كوفه (565) و تكلّم كردن مرغان و گرگ و جرّى با آن حضرت و سلام دادن ماهيان فرات آن جناب را به امارت مؤ منان (566) و برداشتن غراب كفش آن حضرت را و افتادن مارى از آن (53) و قضيّه مرد آذربايجانى و شتر سركش او (567) و حكايت مرد يهودى و مفقود شدن مالهاى او و آوردن جنيان آنها را به امر اميرمؤ منان (568) و كيفيت بيعت گرفتن آن جناب از جنّها به وادى عقيق و غيره. (569)

ديگر معجزات آن حضرت است تعلّق به جمادات و نباتات مانند رَدّ شَمْس براى آن حضرت در زمان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و بعد از ممات آن حضرت در ارض بابل و بعضى در جواز ردّ شمس كتابى نوشته اند و ردّ شمس را در مواضِع عديده براى آن حضرت نگاشته اند. (570) و ديگر تكلّم كردن شمس است با آن جناب در مواضع متعدّده و ديگر حكم آن حضرت به سكون زمين هنگامى كه زلزله حادث شد در زمين مدينه زمان ابوبكر و از جنبش باز نمى ايستاد و به حكم آن جناب قرار گرفت و ديگر تنطّق كردن حِصى در دست حق پرستش و ديگر حاضر شدن آن حضرت به طىّ الارض در نزد جنازه سلمان در مدائن و تجهيز او نمودن و تحريك آن حضرت ابوهريره را به طىّ الارض و رسانيدن او را به خانه خويش هنگامى كه شكايت كرد به آن حضرت كثرت شوق خويش را به ديدن اهل و اولاد خود. (571)

ديگر حديث بساط است كه سير دادن آن جناب باشد جمعى از اصحاب را در هوا و بردن ايشان را به نزد كهف اصحاب كهف و سلام كردن اصحاب بر اصحاب كهف و جواب ندادن ايشان جز اميرالمؤ منينعليه‌السلام را و تكلّم نمودن ايشان با آن حضرت و ديگر طلا كردن آن جناب كلوخى را براى وام خواه (572) و حكم كردن او به عدم سقوط جِدارى كه مُشْرِف بر انهدام بود و آن حضرت در پاى آن نشسته بود و ديگر نرم شدن آهن زره در دست او چنانچه خالد گفته كه ديدم آن جناب حلقه هاى درع خود را با دست خويش اصلاح مى فرمود و به من فرمود كه اى خالد، خداوند به سبب ما و به بركت ما آهن را در دست د اوُد نرم ساخت. و ديگر شهادت نخلهاى مدينه به فضليت آن جناب و پسر عمّ و برادرش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و فرمودن پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به آن حضرت كه يا على! نخل مدينه را(صيحانى)نام گذار، كه فضيلت من و تو را آشكار كردند. و ديگر سبز شدن درخت امرودى به معجزه آن حضرت و اژدها شدن كمان به امر آن حضرت و از اين قبيل زياده از آن است كه اِحْصأ شود و سلام كردن شَجَر و مدر به آن جناب در اراضى يمن و كم شدن فرات هنگام طغيان آن به امر آن حضرت. (573)

و ديگر معجزات آن حضرت است متعلّق به مَرضى و مَوْتى مانند ملتئم شدن دست مقطوع هشام بن عدىّ همدانى در حرب صفّين و ملتئم فرمودن او دست مقطوع آن مرد سياهى كه از محبان آن جناب بود و به امر آن حضرت قطع شده بود هنگامى كه سرقت كرده بود. و ديگر سخن گفتن جمجمه يعنى كلّه پوسيده با آن حضرت در اراضى بابل و در آن و موضع مسجدى بنا كردند (574) و الحال آن موضع در نزديكى مسجد ردّ شمس در نواحى حلّه معروف است. (575) و در(تحية الزّائر)و(هديه)به مسجد ردّ شمس و جمجمه اشارتى به شرح رفته (576) و ديگر حكايت زنده كردن آن سام بن نوح را و زنده گردانيدن اصحاب كهف را در حديث بساط چنانكه به آن اشارت شد.

و از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام منقول است كه وقتى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مريض شد اميرالمؤ منينعليه‌السلام جماعتى از انصار را در مسجد ديدار كرد و فرمود: دوست داريد كه حاضر خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شويد؟ گفتند: بلى، پس ايشان را بر در سراى آن حضرت آورد و اجازه خواسته حاضر مجلس ساخت و خود بر بالين حضرت مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در نزد سر آن بزرگوار نشست و دست مبارك بر سينه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذاشت و فرمود: اُمَّ مِلدَمٍ! اُخْرُجى عَنْ رَسُولِ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . و تب را فرمود كه بيرون شو، در زمان تب از بدن پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيرون شد و آن حضرت برخاست و نشست و فرمود: اى پسر ابوطالب! خداوند چندان ترا خصال خير عطأ فرمود كه تب از تو هزيمت مى كند. وَلَنِعْمَ ما قيلَ: (قائل مَقْصُوره عَبْدى است ).

شعر:

مَنْ ز الَتِ الْحُمّى عَنِ الطُهْرِبِهِ		مَنْ رُدَّتِ الشَّمْسُ لَهُ بَعْدَ الِعِشا
مَنْ عَبَّرَ الْجَيْشَ عَنِ الْمآءِ وَلَمْ		يُخْشَ عَلَيْهِ بَلَلٌ وَلا نَدى (577)

و نيز ابن شهر آشوب رحمه اللّه روايت كرده است از عبدالواحد بن زيد كه گفت: در خانه كعبه مشغول به طواف بودم دخترى را ديدم كه براى خواهر خود سوگند ياد كرد به اميرالمؤ منينعليه‌السلام به اين كلمات:

لا وَحقِّ الْمنتجبِ بالْوَصيَّةِ، الْحاكمِ بالسَّوِيَّةِ، الْع ادِلِ فىِ الْقضِيَّةِ، الْع الى الْبَيِّنَةِ زَوْج فاطِمَةِ الْمَرْضِيَّةِ ما كانَ كذَا.

من در تعجب شدم كه دختر به اين كودكى چگونه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را به اين كلمات مدح مى كند، از او پرسيدم كه آيا علىعليه‌السلام را مى شناسى كه بدين تمجيد او را ياد مى كنى؟ گفت: چگونه نشناسم كسى را كه پدرم در جنگ صِفّين در يارى او كشته گشت و از پس آن كه ما يتيم گشتيم آن حضرت روزى به خانه ما درآمد و به مادرم فرمود: چون است حال تو اى مادر يتيمان؟ مادرم عرض كرد: به خير است؛ پس مرا و خواهرم را كه اينك حاضر است به نزد آن حضرت حاضر ساخت و مرض آبله چشم مرا نابينا ساخته بود چون نگاهش به من افتاد آهى كشيد و اين دو شعر را قرائت فرمود:

شعر:

ما اِنْ تَاَوَّهْتُ مِنْ شَىْءٍ رُزِئْتُ بِهِ		كَما تَاَوَّهْتُ لِلاَطفالِ فيِ الصِّغَرِ
قَدْ ماتَ والِدُهُم مَنْ كانَ يَكْفِلُهُمْ		فيِ النّآئباتِ وَفيِ الاَسْفارِ وَالحَضَرِ

آنگاه دست مبارك بر صورت من كشيد، در زمان به بركت دست معجز نماى آن حضرت چشم من بينا شد چنانكه در شب تاريك شتر رميده را از مسافت بعيده ديدار مى كنم. (578)

ديگر معجزات آن حضرت است در تعذيب و هلاكت جماعتى كه به خصومت و دشمنى آن حضرت قيام نمودند مانند هلاكت مردى كه سبّ آن حضرت مى نمود به زير پاى شتر و كور شدن ابوعبداللّه المحّدث كه منكر فضل آن حضرت بود و به صورت سگ شدن خطيب دمشقى و به صورت خنزيز شدن ديگرى و سياه شدن روى مرد ديگر و بيرون آمدن گاوى از شطّ و كشتن خطيب بدگو را در واسط و فشردن آن حضرت گلوى بدگوئى را در خواب و قطران شدن بول مرد بدگوئى و هلاك جمع بسيارى در خواب كه آن حضرت را ناسزا مى گفتند مانند احمد بن حمدون موصلى و مذبوح شدن همسايه محمّد بن عَبّاد بصراوى و غير ايشان از جماعت ديگر كه در دنيا چاشنى عذاب الهى را چشيدند به جهت آنكه آن حضرت را سَبّ مى كردند. و كور شدن مردى كه تكذيب آن حضرت مى نمود و تعذيب حارث بن نعمان فهرى (579) كه از قبولى مولائيت جناب اميرعليه‌السلام سرتافت و كراهت شديد از آن ظاهر نمود. و احقر قضيّه آن را از ثَعْلَبى و سائر ائمّه سنّيّه در(فيض قدير)نقل نمودم و عقد اعتراضات ابن تيميّه حرّانى را بر اين حديث شريف مبتور و خرافات او را هبأً منثور نمودم.

و ديگر از معجزات آن حضرت است كه بعد از شهادت آن بزرگوار و جمله اى از آنها از قبر شريفش ظاهر شده.

و ديگر از معجزات آن حضرت اِخبار آن حضرت است از اَخبار غيب كه بعد از اين به جمله اى از آنها اشارت خواهد شد ان شأ اللّه تعالى.

بالجمله؛ معجزات آن حضرت واضح و روشن است كه هيچ كس را مجال انكار آن نيست، يا اباالحَسَن! يا اميرالمؤ منين! بِاَبى اَنْتَ وَ اُمّى، توئى آن كس كه دشمنانت پيوسته سعى مى كردند در خاموش كردن نور فضايل تو و دوستانت را يارائى ذكر مناقب نبود و به جهت ترس و تقيّه كتمان فضل تو مى نمودند و با اين حال اين قدر از معجزات و فضائل جنابت بر مردم ظاهر شد كه شرق و غرب عالم را فرا گرفت و دوست و دشمن به ذكر مدائح و مناقب رطب اللسان و عذب البيان گشتند. عَرَبيّه:

شعر:

شَهِدَ الاَنامُ بِفَضْلِهِ حَتَّى الْعِدى

وَالْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ الاَعْدأُ

ابن شهر آشوب نقل كرده كه اعرابيّه را در مسجد كوفه ديدند كه مى گفت: اى آن كسى كه مشهورى در آسمانها و مشهورى در زمينها و مشهورى در دنيا و مشهورى در آخرت، سلاطين جور و جبابره زمان همّت بر آن گماشتند كه نور ترا خاموش كنند خدا نخواست و روشنى آن را زيادتر گردانيد. گفتند: از اين كلمات چه كس را قصد كرده اى؟ گفت: اميرالمؤ منينعليه‌السلام را، اين بگفت و از ديده ها غايب گشت. (67)

به روايات مستفيضه از شَعْبى روايت شده كه مى گفت پيوسته مى شنيدم كه خُطباى بنى اميه بر منابر سبّ اميرالمؤ منينعليه‌السلام مى كردند و از براى آن حضرت بد مى گفتند با اين حال، گويا كسى بازوى آن جناب را گرفته به آسمان بالا مى برد و رفعت و رتبت او را ظاهر مى نمود. و نيز مى شنيديم كه پيوسته مدائح و مناقب اسلاف و گذشتگان خويش را مى نمودند و چنان مى نمود كه مردارى را بر مردم مى نمودند و جيفه اى را ظاهر مى كردند يعنى هرچه مدح و خوبى گذشتگان خود مى كردند بدى و عفونت آنها بيشتر ظاهر مى شد و اين نيز خرق عادت و معجزه آشكار است و اگرنه با اين حال، بايد فضيلتى از آن جناب ظاهر نشود و نور او خاموش شود بلكه بدَل مناقب مثالب موضوعه منتشر شود نه آنكه فضائل و مناقب او شرق و غرب عالم را مملو كند و جمهور مردم و كافّه ناس از دوست و دشمن قهرا مدح او را گويند:( يُريدوُنَ اَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِاَفْواهِهِمْ وَيَاْبَى اللّهُ اِلاّ اَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ. ) (580)

از اين سان است كثرت نسل و ذَرارى و اولادهاى آن جناب كه پيوسته خلفاى جور و دشمنان و جبابره زمان همّت بر آن گماشتند كه ايشان را از بيخ بركنند و نام و نشانى از ايشان باقى نگذارند و چه بسيار از علويّين را شهيد كردند و به انواع سختيها ايشان را عذاب نمودند بعضى را به تيغ و شمشير و برخى را به جوع و عطش كشتند و كثيرى را زنده در بين اسطوانه و جدار و تحت اَبنيه نهادند و بسيارى را در حبس و نكال مسجون نمودند (581) و قليلى كه از دست ايشان جستند از ترس جان از بلاد خويش غربت و دورى اختيار كردند و در مواضع نائيه و بيابان قفر دور از آبادانى و عمران متفرق شدند و مردم نيز از ترس جان خويش و به جهت تقرّب نزد جبابره زمان از ايشان دورى كردند و با اين حال، بحمدللّه تعالى در تمام بلاد و در هر شهر و قريه و در هر مجلس و مجمعى آن قدر مى باشند كه حصر ايشان نتوان نمود و از تمامى ذَرارى پيغمبران و اوليأ و صالحان بلكه از ذَرارى هر يك از مردمان بيشتر و فزونتر مى باشند و اين نيز خرق عادت و معجزه باهره باشد. (582)

خبردادن حضرت علىعليه‌السلام از امور غيبى

وجه دوازدهم: اِخبار آن حضرت است از اخبار غيبيّه و آن اخبار زياده از آن است كه اِحْصأ شود و اين احقر به ذكر چند موردى از آن اشارت مى كنم.

نخستين: كَرّة بعد كَرَّة خبر داد كه ابن ملجم(فرق)مرا با تيغ مى شكافد و ريش مرا از خون سرم خضاب مى كند. و ديگر خبرداد از شهادت امام حسينعليه‌السلام به زهر و بسيار وقت از شهادت فرزندش حسينعليه‌السلام خبر مى داد، و هنگام عبور از كربلا مقتل مردان و مقام زنان و مناخ شتران را بنمود و خبر داد برأ بن عازب را از درك كردن او زمان شهادت حسينعليه‌السلام را و يارى نكردن او آن حضرت را. و ديگر خبر داد از حكومت حجاج بن يوسف ثقَفى و از يوسف بن عمرو از فتك و خويريزى ايشان، و خبر داد از خوارج نهروان و عبور نكردن ايشان از نهر و خبر داد از قتل ايشان، و از كشته شدن ذى الثّديه سركرده خوارج و خبر داد از عاقبت امور جمعى از اصحاب خويش كه هر يك را چسان مى كشند، چنانكه خبر داد از بريدن دست و پاى جويرية بن مسهر و رُشيد هَجَرى و به دار كشيدن ايشان را، و خبر داد از كيفيّت شهادت ميثم تمّار و به دار كشيدن او را بر دارى كه از نخلى بود كه تعيين آن فرمود و بودن آن دار در نزد خانه عمروبن حريث. و خبر داد به كشته شدن قنبر و كميل و حُجر بن عَدى و غيره و خبر داد از نمردن خالد بن عرفطه و رئيس شدن او بر جيش ضلالت و خبر داداز قتال ناكثين و قاسطين و مارقين و خبر داد از مكنون طلحه و زبير هنگامى كه به جهت نكث بيعت و تهيّه جنگ با آن حضرت به جانب مكّه خواستند بروند و گفتند خيال عمره داريم. و نيز خبر داد اصحاب خويش را كه بعد از اين طلحه و زبير را با لشكر فراوان ملاقات كنيد. و خبر داد از وفات سلمان در مدائن هنگام رحلت سلمان و خبر داد از خلافت بنى اميّه و بنى عبّاس و اشاره فرمود به اَشْهَر اوصاف و خصايص بعض خلفأ بنى عباس مانند رأفت سفّاح (1) (71) و خونريزى منصور(2) و بزرگى سلطنت رشيد(5) و دانائى مأمون (7) و كثرت نصب و عناد متوكل (10) و كشتن پسر او، او را و كثرت تعب و زحمت معتمد (15) به جهت اشتغال او به حروب و جنگ با صاحب زنج و احسان معتضد (16) با علوييّن و كشته شدن مقتدر (18) و استيلأ سه فرزند او بر خلافت كه(راضى)و(متّقى)و(مطيع)باشند و غير ايشان چنانكه بر اهل تاريخ و سِيَر مخفى نيست و اين اخبار در اين خطبه شريفه است كه آن حضرت فرموده:

وَيلُ له ذِهِ الاُمَّةِ منْ رِجالِهمْ الشَّجَرَةُ الْمَلْعُونَةُ الّتي ذَكَرَها رَبُّكُمْ تَعالى اَوَّلُهُمْ خَضْرآءُ وَ آخِرُهُمْ هَزْمآءُ، ثُمّ يَلي بَعْدَهُمْ اَمْرَ ه ذِهِ الاُمَّةِ رِجالٌ اَوَّلُهُمْ اَرْاَفُهُمْ وَ ث انيهِمْ اَفْتَكُهُمْ و خامِسُهُمْ كبشهمْ وَسابعهُمْ اَعْلَمُهُمْ وَعاشِرُهُمْ اَكْفَرُهُمْ يَقْتُلُهُ اَخَصُّهُمْ بِهِ وَخامِسُ عَشَرُهُمْ كَثيرُ الْعنآءِ قليلُ الْغِنآءِ سادِسُ عَشَرُهُمْ اَقْضاهُمْ لِلذِّمَمِ وَ اَوْ صَلُهُمْ لِلّرَحِمِ كَانّي اَرى ث امِنَ عشرِهمْ تفحُص رِجْلاهُ في دَمِهِ بَعْدَ اَنْ يَاْخُذُهُ جُنْدُهُ بِكَظْمِهِ مِنْ ولْدِهِ ثَلاثُ رِجالٍ سيرَتُهُمْ سيرَةُ الضَّلالِ.

تا آخر خطبه كه اشاره فرموده به كشته شدن مستعصم در بغداد چنانكه فرموده:

لَكاَني اَر اهُ على جسرِ الزَّوْرأِ قتيلاً ذلِكَ بما قَدَّمَتْ يَد اكَ وَاَنَّ اللّه لَيْسَ بِظلا مٍ لِلْعَبيدِ. (72)

و ديگر خبر داد از وقوع فتنه ها در كوفه و كشته شدن يا مبتلا به بلاهاى شاغله شدن سركردگان ظلم كه در كوفه عَلَمْ ظلم و ستم افراشته سازند در آنجا فرموده:

كَاَنّى بِكِ ي ا كُوفَةُ تُمَدّينَ مَدَّا الاَديمِ الْعُك اظى.

تا آنكه مى فرمايد: وَاِنّي لاََعْلَمُ وَاللّهِ اَنَّهُ لا يُريدُ بِكِ جَبّارٌ بِسُوءٍ اِلاّ رَماهُ اللّه بِق اتِلٍ اَو اِبْتَلا هُ اللّهُ بِشاغِلٍ. (583)

و چنين شد كه آن حضرت خبر داده بود و زياد بن ابيه و يوسف بن عمرو و حجّاج ثقفى و ديگران كه در كوفه بناى تعدّى و ظلم نهادند ابتلأ آنها و هلاكت و مردن آنها به بدترين حالى در موضع خود به شرح رفته.

و ديگر خبر داد مردم را از عرض كردن معاويه بر ايشان سبّ كردن آن حضرت را، و خبر داد ابن عباس را در(ذى قار)از آمدن لشكرى از جانب كوفه براى بيعت با جنابش كه عدد آنها هزار به شمار مى رود بدون كم و زياد، و خبر داد (584) از لشكر هُلاكو و فتنه هاى ايشان، و در خطبه اى كه در وقعه جمل در بصره خواند اشارت فرمود به قتل مردم بصره به دست زنگيان و اخبار فرمود از دَجّال و حوادث جهان (585) وديگرخبر داد از غرق شدن بصره چنانكه فرمود:

وَاَيمُ اللّهِ لَتغرقنَّ بلْدَتكمْ حتى كانّي اَنْظُرُ اِلى مَسْجِدِه ا كَجُؤ جُوءِطَيْرٍ في لُجَّةِ بَحْرٍ. (586)

و خبر داد ازبنأ شهر بغداد، و ديگر خبر داد از مآل امر عبداللّه بن زبير وَقَوْلُهُ فيه: خَبُّ ضَبُّ يَرُومُ اَمْرا وَلا يُدْرِكْهُ يَنْصَبُ حِب الَةَ الدّينِ لاِصْطِي ادِ الدُّنيا وَهُوَ بَعْدُ مَصْلُوب قُريْشٍ.

و ديگر خبر داد كه سادات بنى هاشم چون ناصر و داعى و غير ايشان خروج خواهند كرد و فرموده: اِنَّ لاَِّلِ محَمّدٍ بالطّالقانِ لَكَنْزا سَيُظْهِرُهُ اللّهُ اذا ش أَ دُع اةٌ حَتّى تَقُومَ بِإ ذنِ اللّه فَتَدْعُوا اِل ى دين اللّهِ.

و خبر داد از مقتل نفس زكيّه محمّد بن عبداللّه محض در احجار زيت مدينه؛

فى قولِهِ: اَنَّهُ يُقْتَلُ عِنْدَ اَحْجارِ الزَّيْتِ.

و همچنين خبر داد از مقتل برادر محمّد ابراهيم در زمين باخمرا كه موضعى است مابين واسط و كوفه آنجا كه مى فرمايد: بِب اخَمْر آ يُقْتَلُ بَعْدَ اَنْ يَظْهَرَ وَ يُقْهَرُ بَعْدَ اَنَ يَقْهَرَ.

و هم در حق او فرموده:

يَاْتِي هِ سَهْمٌ غَربٌ يَكُونُ فيهِ مَنِيَّتُهُ فَي ابَؤُسَ الّر امى شَلَّتْ يَدُهُ وَ وَهَنَ عَضُدُهُ.

و ديگر خبر داد از مقتولين فخّ و از سلطنت سلاطين علويه در مغرب و از سلاطين اسماعيليّه كقوله:

ثُمَّ يَظْهَرُ صاحِبُ الْقَيْرو انِ اِلى قَوْلِهِ مِنْ سُلا لَةِ ذِى الْبَدآءِ المُسَجّى بِالرِّد آءِ.

و خبر داد از سلاطين آل بويه.

وقوله فيهم: وَ يخرُجُ منْ دَيلمان بَنُوا الصَّيّادِ وقوله فيهم: ثُمَّ يَسْتَشْرى اَمْرُهُم حَتّى يَمْلِكُوا الزَّوْر آء وَيَخْلَعُوا الْخُلَف أ.

و خبر داد از خلفاى بنى عبّاس و على بن عبداللّه بن عبّاس جدّ عبّاسييّن را(اَباالاملاك)فرمود. و در واقعه صفين كه مابين آن حضرت و معاويه ارسال رسل و رسائل بود در يكى از مكتوبات خود آن حضرت از اخبار غيب بسى اخبار فرمود از جمله در خاتمه آن، معاويه را مخاطب داشته كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا خبر داد: زود باشد كه موى ريش من به خون سرم خضاب گردد و من شهيد شوم و بعد از من سلطنت امّت به دست گيرى و فرزندم حسن را از دَر غدر و خديعت به سمّ ناقع شهيد كنى و از پس تو يزيد فرزند تو به دستيارى و همدستى پسر زانيه كه ابن زياد باشد حسين پسرم را شهيد سازد و دوازده تن از ائمه ضلالت از اولاد ابى العاص و مروان بن الحكم بعد از تو والى بر امّت شوند؛ چنانكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب نمودار شد و ايشان را به صورت بوزينه ديد كه بر منبر او مى جهند و امّت را از شريعت باز پس مى برند؛ پس فرمود: آنگاه جماعتى كه رايات ايشان سياه و عَلَمهاى سياه علامت دارند كه بنى عبّاس مراد است خلافت و سلطنت را از ايشان باز گيرند و بر هر كس از اين جماعت كه دست يابند از پاى درآورند و به كمال ذلّت و خوارى ايشان را بكشند.

آنگاه حضرت اخبار فرمود به مغيبات بسيار از امر دجّال و پاره اى از ظهور قائم آل محمّدعليهما‌السلام و در آخر مكتوب مرقوم فرمود: همانا من مى دانم كه اين كاغذ براى تو نفعى و سودى نبخشد و حظّى از آن نبرى مگر اينكه فرحناك شوى به اخبار من از سلطنت تو و فرزند تو لكن آنچه باعث شد مرا كه اين مكتوب را براى تو نگاشتم آن بود كه كاتب خود را گفتم كه آن را نسخه كند كه شايد شيعه و اصحاب من از آن نفع برند يا يك تن از كسانى كه نزد تو مى باشند آن را بخوانند بلكه از گمراهى روى برتابد و طريق هدايت پيش گيرد و هم حجّتى باشد از من بر تو. (587)

مؤ لّف گويد: كه شرح غالب اين اخبار غيبيّه در اين كتاب مبارك و تتمّه آن هر يك در موقع خود مذكور خواهد شد ان شأ اللّه تعالى.

استجابت دعاهاى علىعليه‌السلام

وجه سيزدهم: استجابت دعوات آن حضرت است؛ چنانچه به طُرُق بسيار معتبره ثابت شده نفرين آن حضرت در حقّ بسر بن ارطاة به اختلاط عقل و استجابت دعاى آن حضرت در حق او و نفرين نمودن او در حق مردى كه جاسوسى مى كرد و اخبار آن حضرت را به معاويه مى رسانيد پس كور شد، و نفرين كرد در حقّ طلحه و زبير كه به كمال ذلّت و زشتى كشته گردند و بميرند، و دعاى آن جناب در حقّ ايشان مستجاب شد و زبير را، عمروبن جُرموز در وقت خواب به ضرب شمشير بكشت و جسدش را در خاك كرد (588) و طلحه را، مروان بن الحكم تيرى زد و به سبب آن رگ اكحلش گشوده گشت و در ميان بيابان در آفتاب سوزان به تدريج خون از بدنش رفت تا بمرد و خود طلحه مى گفت كه هيچ مرد قرشى مثل من خونش ضايع نگشت. (589)

و از روايات اهل سنت ثابت است كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام استشهاد فرمود جمعى از صحابه را بر حديث غدير تمامى شهادت دادند كه شنيدند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود در خُمّ غدير(مَنْ كُنْتُ مَوْلا هُ فَعَلِىُّ مَوْلاهُ). مگر چند نفر كه كتمان كردند و به اخفاى آن پرداختند، آن حضرت در حقّ ايشان نفرين كرد پس به دعاى آن حضرت، سزاى خود يافتند يعنى بعضى به كورى و بعضى به برَص مبتلا گشتند و چاشنى عذاب الهى را در دار دنيا چشيدند، مانند انس بن مالك و زيد بن ارقم و عبدالرحمن مدلج و يزيد بن وديعه چنانچه در كتاب(اُسد الغابه)و(تاريخ ابن كثير)و(انسان العيون)حَلَبى و(مناقب ابن المغازلى)و(شواهد النبوّة)جامى و(انساب الاشراف)بَلاذُرى و(حليه)اَبونُعَيْم اصفهانى و ديگر كتب به شرح رفته و عبارات ايشان را در(فيض قدير)ايراد نموده ام و بطلان قول ابن روزبهان را كه اين روايات را از موضوعات روافض شمرده ظاهر ساختم. (590)

يارى كردن علىعليه‌السلام به پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

وجه چهاردم: اختصاص آن حضرت است به فضيلت نصرت و يارى كردن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنانچه حق تعالى فرموده:

( فَاِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلا هُ وَ جِبْريلُ وَصالِحُ الْمُؤ مِنينَ ) . (591)

(مولى)در اينجا به معنى(ناصر)است و به اتفاق مفسّرين مراد از(صالح المؤ منين)، اميرالمؤ منينعليه‌السلام است. و نيز اختصاص آن جناب است به اُخوّت و برادرى با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و به پا نهادن بر دوش پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و شكستن بُتها و به فضيلت(خبر طائر)و(حديث منزلت)و(رايت)و(خبر غدير)و غيره.

وَلَقَدْ اَحْسَنَ مَنْ قالَ:

شعر:

غير على كس نكرد خدمت احمد		غم خور موسى نباشد الا هارون
كرد جهانى زتيغ زنده به معنى		از دم تيغش اگرچه ريخت همى خون
صورت انسانى و صفات خدائى		سُبحان اللّه از اين مركّب معجون
ساحت جاهش به عقل پى نتوان برد		نتوان با موزه در گذشت زجيحون
سوى شريعت گراى و مهر على جوى		از بن دندان اگر نه قلبى و واروُن

بالجمله؛ در كمالات نفسانيّه و بدنيّه و خارجيّه، آن حضرت متميّز بود از سايرين؛ چه كمالات نفسانية آن جناب مانند علم و حلم و زهد و شجاعت و سخاوت و حُسن خلق و عفّت و غيرها به مرتبه اى بود كه احدى را معشار آن نبود و دشمنانش اعتراف به آن مى نمودند و انكار آن نمى توانستند نمود و جوانمردى و ايثار او به مرتبه اى بود كه در فراش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خوابيد و شمشيرهاى برهنه كفّار قريش را در عوض رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جان خود خريد و در غزوه اُحد به اندازه اى جوانمردى و فتوّت از آن حضرت ظاهر شد كه از جانب ملا اعلا نداى لا سَيْفَ اِلا ذُوالفِقار وَلا فَتى اِلاّ عَلى بلند شد.

شجاعت شگفت انگيز علىعليه‌السلام

اما كمالات بدنيه آن حضرت را همه مى دانند كه احدى همپايه او نبود، قوّت و زورش ضرب المثل است در آفاق و هيچ كس به قوّت او نبوده. به اتفاق دَر خيبر را به دست معجزنماى خويش از جاى كند و جماعتى نتوانستند حركتش دهند و سنگى عظيم را از سر چاهى بر گرفت كه لشكر از تحريكش عاجز بودند، شجاعتش شجاعت گذشتگان را از ياد برده و نام آيندگان را بر زبانهاى مردم فسرده، مقاماتش در حروب مشهور و حروبش تا قيامت معروف و مذكور است. شجاعى است كه هرگز نگريخته و از هيچ لشكرى نترسيده هرگز خصمى در برابر نيامده كه از او نجات يافته باشد مگر در ايمان آوردن، هرگز ضربتى نزده كه محتاج به ضربت ديگر باشد، و شجاعى را كه آن حضرت مى كشت قوم او افتخار مى كردند به آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را كشته؛ و لهذا خواهر عمروبن عبدودّ در مرثيه برادر خويش اشعارى خواند به اين مضمون كه اگر كشنده عمرو غير اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود من تا زنده بودم بر او مى گريستم امّا چون قاتلش يگانه است در شجاعت و ممتاز است به كرامت، كشته او را عارى و ننگى نيست. و شجاعى كه لحظه اى در مقابل آن حضرت مى ايستاد پيوسته به آن افتخار مى نمود و از قوّت قلب و دليرى خود مى سرود. پادشاهان بلاد كفر صورت آن جناب را در معبد خود نقش مى كردند و جمعى از ملوك ترك و آل بويه براى تيمّن و تبرّك صورت او را بر شمشيرهاى خود از جهت ظفر و نصرت بر دشمن نگاشته و با خود مى داشتند و اين بود قوّت و زور او با آنكه نان جو مى خورد و غذا كم تناول مى نمود و مأكول و ملبوسش از همه كس درشت تر بود و هميشه صائم و قائم و عبادت او دائم بود. (592)

نَسَب شريف حضرت علىعليه‌السلام

اما كمالات خارجيه او يكى نسب شريف او است كه پدرش ابوطالب سيّد بطحأ و شيخ قريش و رئيس مكه معظمه بوده و كفالت نمود حفظ كردن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از اَوان صغر تا ايام كبر و آن حضرت را از مشركين و كفار، محافظت و حمايت مى نمود و تا او در حيات بود حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم محتاج به هجرت و اختيار غربت نشد تا هنگامى كه ابوطالب از دنيا رحلت كرد، بى يار و ناصر شد از مكّه به مدينه هجرت كرد. و مادر اميرالمؤ منينعليه‌السلام فاطمه بنت اسد بن هاشم بود كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به رداى خويش تكفين فرمود. پسر عمّ آن حضرت سيد الاوّلين والا خرين محمّد بن عبداللّه خاتم النّبييّنصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود و برادرش جعفر طيّار ذوالجناحين و عمّش حمزه سيد الشهدأ(سلام اللّه عليهم اجمعين)بود.

بالجمله؛ پدرانش، پدران رسول خدا و مادرانش، مادران خير خلق اللّه، گوشت و خونش با گوشت و خون او مقرون و نور روحش با نور او متصل و مضموم؛ پيش از خلق آدم تا صُلْب عبدالمطّلب و بعد از صُلْب عبدالمطّلب در صلْب عبداللّه و ابوطالب از هم جدا شدند و دو سيد عالم به هم رسيدند، اوّل منذِر و ثانى هادى. و ديگر از كمالات خارجيه او مصاهرت او است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تزويج فرمود فاطمهعليها‌السلام را به او كه اشرف دختران خويش و سيده زنان عالميان بود و به مرتبه اى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را دوست مى داشت كه از براى آمدن او تواضع مى نمود و از جاى خويش برمى خاست و او را مى بوسيد و مى بوئيد. و معلوم است كه محبت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فاطمهعليها‌السلام را نه از جهت آن بود كه فاطمهعليها‌السلام دختر او بود بلكه از جهت كثرت شرافت و محبوبيت او نزد حق تعالى بود.

شعر:

اين محبت ها از محبت ها جداست

حُبّ محبوب خدا حُبّ خداست

بارها رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمود كه فاطمه پاره تن من است اذيّت او اذيّت من، رضاى او رضاى من، غضب او غضب من است. (593)

ديگر از كمالات خارجيه آن حضرت حكايت اولادهاى او است و حاصل نشد از براى احدى آنچه از براى آن جناب حاصل شد از شرف اولاد؛ چه آنكه حضرت حسن و حسينعليهما‌السلام كه دو اولاد آن جناب اند دو امام و سيد جوانان اهل بهشت اند و محبت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در باب آنها به مرتبه اى بود كه بر احدى مخفى نيست. و ديگر جناب عباس و محمّد و حضرت زينب و امّ كلثوم و غير ايشان كه جلالت و مرتبه ايشان اوضح از بيان است و از براى هر يك از جناب امام حسن و امام حسينعليه‌السلام اولادهائى بود كه به نهايت شرف رسيده بودند.

اما از امام حسنعليه‌السلام ؛ پس قاسم و عبداللّه و حسن مثنّى و مثلّث و عبداللّه محض ونفس زكيه و ابراهيم قتيل باخمرى و على عابد و حسين بن على بن الحسن مقتول فخّ و ادريس بن عبداللّه و عبدالعظيم وسادات بطحانى و شجرى وگلستانه و آل طاوس و اسماعيل بن ابراهيم بن الحسن بن الحسن بن علىعليهما‌السلام ملقب به طباطبا و غير ايشان رضوان اللّه عليهم اجمعين كه در باب اولادهاى امام حسنعليه‌السلام اسامى ايشان به شرح خواهد رفت.

و اما از جناب امام حسينعليه‌السلام ؛ پس به هم رسيد امامان بزرگواران مانند امام زين العابدين و حضرت باقر العلوم و جناب امام جعفر صادق و حضرت امام موسى كاظم و جناب امام رضا و حضرت محمد جواد و جناب على هادى و حضرت حسن عسكرى و حضرت حجة بن الحسن مولانا صاحب العصر والزّمان صلوات اللّه وسلامه عليهم اجمعين.

اَلْحَمْدُللّهِ الَّذى جَعَلَن امِنَ الْمُتَمسِّكينَ بِوِلا يَةِ اَميرِالْمُؤْمِنين وَالاَئمَّةِ عَلَيْهِم السَّلام.

شعر:

مَو آهِبُ اللّهِ عِنْدي جاوَزَتْ أَمَلي		وَلَيْسَ يَبْلُغُها قَوْلى وَلا عَمَلي
لَكِنَّ اَشْرَفُها عِنْدي وَاَفْضَلُها		وَلا يَتي لاَميرِالْمُؤْمِنينَ عَلِىُّ (594)
ي ارَبِّ فَاحْشُرْنى فِى الاخِرَةِ		مَعَ النَّبِىَ وَالْعِتْرَةِ الطّاهِرَةِ.

خاتمة: مرحوم مغْفُور خُلد مقام عالِم كامِل جَليلُ الْقَدْر صاحب تصانيف رائقه آخوند ملا محمد طاهر قمى كه در قبرش در شيخان كبير قم است نزديك جناب زكريّا ابن آدم قمى رحمه اللّه قصيده اى گفته در مدح حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام موسوم به(مُونس الابرار)و در آن اشاره كرده به بسيارى از فضائل آن بزرگوار و شايسته است كه ما در اين كتاب مبارك به چند شعر از آن تبرّك جسته و اين فصل را به آن ختم كنيم. فرموده:

شعر:

به خون ديده نوشتيم بر در و ديوار			كه چشم لطف ز اَبناى روزگار مدار
مگير انس به كس در جهان به غير خدا			بكن اگر بتوانى زخويش نيز كنار
فريب نرمى اَبنأ روزگار مخور			كه هست نرمى ايشان به رنگ نرمى مار
هميشه درپى خواب وخورندومنصب وجاه			كنند مثل عروسان حجله نقش و نگار
چه روز ظاهرشان بر صفا و نورانى			درونشان چو شب تيره رنگ، تيره و تار
هميشه در پى آزار يكديگر باشند			حسد نموده شعار و نفاق كرده دثار
جميع خسته و بيمار بهر سيم و زرند			دواى علّتشان هست شربت دينار
خورند از سر جرئت حرام از غفلت			نمى كنند لبى تر به آب استغفار
ز روى ذوق چنان مى خورند مال حرام			كه اشتران علف سبز را به وقت بهار
اگر كنى به شب و روز نزدشان تكرار			نمى شوند به مردن از آن جهت راضى
كه كرده اند عمارت در اين شكسته حصار			بهوش باش مرو از پى هوا و هوس
بيا و گوهر ايمان خويش محكم دار			كه ديو نفس تو همدست گشته با ابليس
كه از كف تو ربايند اين دُرّ شهوار			سرت به افسر عزّت بلند كى گردد
زسر برون نكنى تا علاقه دستار			محل امن مدان اين جهان فانى را
برون فرست متاعت از اين شكسته حصار			چُه مرغ خانه مقيم زمين چرا شده اى
اسير خاك مذلّت تو خويش را مگذار			ترا پريدن با قدسيان بود ممكن
بيا و رشته غفلت زبال خود بردار			شود گشوده به رويت درى زخلوت انس
اگر مراقبه سازى شعار و ذكر دثار			خشوع و نيّتِ اخلاص روح اعمال است
عمل چُه دور شد از روح، طاعتش مشمار			ريأ و سُمْعه بود زهر در مزاج عمل
بيا و يك سر مو زين دو در عمل مگذار			به غير ياد خدا هرچه در دلت گذرد
مرض شمار تو آن را و ناتمام عيار			اسير كاكُل و زُلف بتان مكن خود را
كه روزگار شود بر تو تيره چون شب تار			زديده تا بتوانى بگير گوهر اشك
كه روز حشر بود اين متاع را بازار			زكشتزار جهان قانعم به دانه اشك
مرا به دانه خال بتان نباشد كار			نشسته بر سر راهت اجل سِنان بر كف
ببر پناه به دار الامان استغفار			اگرچه در چمن دهر از كشاكش چرخ
چه خاك راه شدم پايكوب هر خس وخار			زمهر يك سرو گردن بلندتر گشتم
زدم به سر چو گل مهر حيدر كرّار			به تاج مِهْر على سر بلند گرديدم
زآسمان گذرد گر سرم، عجب مشمار			زذوق مهر على آمده به چرخ افلاك
زبهر او شده سرگرم ثابت و سيّار			محبتش نه همين واجب است بر انسان
شده محبت او فرض بر جِبال و بِحار			زمهر او چه عقيق يمن بود معروف
برند دست به دستش زگرمى بازار			على كه خواند رسول خداش، خير بشر (85)
در او كسى كه شك آورد، گشت از كفّار			نماز و روزه و حج كسى نشد مقبُول
مگر به مهر على و ائمّه اطهار			به غير تيغ كسش آب در گلو نكند
شود چه دشمن شوريده بخت او بيمار			دلى كه نيست در او مهرمرتضى،قلب است
شود به مهر على نقد دل تمام عيار			على است صاحب(86) بدر آنكه در ميانه جيش
چُه ماه بَدْر بُد و ديگران نجوم صِغار			على است قاتل عمرو آن دلير كز خونش
گرفت مذهب اسلام دست و پا بنگار			به نور علم على محو گشت ظلمت جهل
به آب تيغ على شد زمين دل گُلزار			شدى سياه رخ منكران (87) خرق فلك
اگر شدى به دم تيغ او سپهر دچار			على است عرش مكانى كه بهربت شكنى
به دوش عرش (88) نشان نبى گرفت قرار			نمود مدح على را به(هَلْ اَتى)رَحْمن
چه كرد از سر اخلاص نان خود ايثار			چه داد از سر اخلاص خاتم (89) خود را
نهاد بر سر او تاج(اِنّما)غفّار			دليل اگرطلبى بر امامتش يك دم
به چشم دل بنگر بر حديث يوم الدّار (90)			حديث منزله (91) را وِرْد خويشتن ميساز
كه مى كند دل اهل نفاق را افكار			بودامام به حُكم حديث روز غدير
بدين حديث نمايند خاص و عام اقرار			نبى چه وارد خُم گشت بر سر منبر
خليفه كرد على را به گفته جبّار			نهاد بر سر او تاج والِ مَنْ و الاهُ
گرفت از همه امّتان خود اقرار			وليك آنكه با صحبت تهنيت كردى
نمود از پس اقرار خويشتن انكار			على است آنكه خدانفس مصطفى خواندش (92)
جدا نكرد زهم اين دو نفس را جبّار			ز اتحاد نگنجد ميانشان مويى
ميان اين دو برادر كجاست جاى سه بار			على كه مظهر يَتْلُوهُ ش اهِدٌ آمده است
به غير او، تو كسى را امام خود مشمار			على است(93)هادى هرقوم وثانى ثقلين (94)
قدم برون زطريق هدايتش مگذار			على به قول نبى هست چون سفينه نوح (95)
به دامنش چه زنى دست، خوف غرق مدار			بگير دامن حيدر كه آيه تطهير (96)
گواه پاكى دامان اوست بى گفتار			بود امام من آن كس كه در زمان رَسُول
هميشه بود امير مهاجر و انصار			نه آن خلاف شعار آنكه حضرت نبوى
نمود بر سر ايشان اُسامه را سردار			بود امام من آن سرورى كه در خيبر
نبى نمود ثنايش به خوشترين گفتار			عَلَم(97)چه دادبه دست على رسولخداى
شدند مضطرب از بيم ضربتش كفار			شكسته گشت زيك حمله اش عَساكر كفر
زتيغ او بنمودند همچو تير فرار			به دستيارى توفيق دَرْ زخيبر كند
چنانچه كاه برون آورند از ديوار			درى كه بود گران بر چهل نفر افكند
چهل گزش به پى سر به قوّت جبّار			بود امام رسولى كه خواند در موسم
به امر حضرت بارى برائت بر كفار			نه آنكه حضرت جبريل بر زمين آورد
برات غزلش از نزد عالم الاسرار			بود خليفه حق آنكه در تمامى عمر
زحق (98)جدا نشد و حقّ از او نكرد كنار			بود امام من آن آفتاب بُرج شرف
كه كرد از سر اعجاز ردّ شمس دوبار			سخن چه كرد به اخلاص با على خورشيد
ربود گوى تفاخر زثابت و سيار			كسى كه گفت(سَلونى)سزد امامت را
نه آنكه كرد به(لَوْلا)به جهل خود اقرار			امام اهل معارف كسى تواند بود
كه كرد تربيتش مصطفى به دوش و كنار			هميشه كرد زعلم لَدُنّيش تعليم
بدو سپرد علوم ظواهر واسرار			نمود نام على را دَرِ مدينه عِلمْ
كه تا غلط نكند ابلهى دراز ديوار			به شهر علم ترا حاجتى اگر باشد
بگير راه درش را و كج مرو زينهار			بُود امام مرا بس على و اولادش
مرا به اين و به آن نيست غير لعنت كار			مرا به سر نبود جز هواى خاك نجف
به مصر و شام و صفاهان مرا نباشد كار			شدم به يارى حق سالها مقيم نجف
كه شايد شود آن خاك پاك قبر و مزار			وليك عاقبت از جور دشمنان كردم
از آن زمين مقدس به اضطرار فرار			به حق جاه محمّد به آبروى على
مرا رسان به نجف اى اِله جنّت و نار			اگرچه جمع بود خاطرم به مهر عَلى
اگر به هند بميرم و گر به ملك تتار			هر آن كسى كه به مهر على بود معروف
يقين كنند از او، منكر و نكير فرار			كسى كه چشم شفاعت زمرتضى دارد
به گوش او نرسد غير مژده ازغفّار			زبهر دشمن حيدر بود بناى جحيم
به دوستان على دوزخش نباشد كار			گر اتّفاق به مهر على نمودندى
نمى نمود خدا خلق بهر مردم نار			چه حصر كردن فضل على ميسر نيست
سخن بس است دگر كن به عجز خود اقرار			كسى كه دم زند از فضل بى نهايت او
چه مُرغكى است كه از بحر تَر كند منقار			حديث فضل على را تمام نتوان كرد
اگر مداد (99) شود اَبْحُر و قلم اشجار			گمان مكن كه در اين گفتگو بود اغراق

چنين به ما خبر آمد ز احمد مختار

فصل سوم: در بيان سبب شهادت آن حضرت و ضربت ابن ملجم مرادى عليه اللعنة

مشهور ميان علماى شيعه آن است كه در شب نوزدهم ماه مبارك رمضان سنه چهلم از هجرت در وقت طلوع صبح حضرت سيّد اوصيأ على مرتضىعليه‌السلام از دست شقى ترين امّت ابن ملجم مرادى لعين، ضربت خورد و چون ثُلثى از شب بيست و يكم آن ماه گذشت روح مقدّسش به رياض جنان پرواز كرد و مدّت عمر شريفش شصت و سه سال بوده، ده ساله بود كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به پيغمبرى مبعوث گرديد و به آن حضرت ايمان آورد و بعد از بعثت سيزده سال با آن حضرت در مكه ماند و بعد از هجرت به مدينه با آن حضرت ده سال در مدينه بود و پس از آن به مصيبت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مبتلا شد و بعد از آن حضرت سى سال زندگانى فرمود، دو سال و چهار ماه در خلافت ابوبكر و يازده سال در خلافت عمر و دوازده سال در خلافت عثمان به سر برد. و خلافت ظاهريّه آن حضرت قريب به پنج سال كشيد و در اكثر آن مدّت با منافقان مشغول قتال و جدال بود و پيوسته بعد از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مظلوم بود و اظهار مظلوميّت خويش مى فرمود و از كثرت نافرمانى و نفاق مردم خويش دلتنگ بود و طلب مرگ از خدا مى نمود وكَرّةً بَعْد كَرّةٍ از شهادت خود به دست ابن ملجم خبر مى داد و گاهى مى فرمود كه چه مانع شده است بدبخت ترين امت را كه محاسن مرا از خون سرم خضاب كند؟ و در آن ماه رمضانى كه واقعه شهادت آن جناب در آن ماه اتّفاق افتاد بر منبر اصحاب خويش رااعلام فرمود كه امسال به حج خواهيد رفت و من در ميان شما نخواهم بود و در آن ماه يك شب در خانه امام حسنعليه‌السلام و يك شب در خانه امام حسينعليه‌السلام و يك شب در خانه جناب زينبعليها‌السلام دختر خود كه در خانه عبداللّه بن جعفر بود افطار مى فرمود و زياده از سه لقمه تناول نمى فرمود، از سبب آن حالت مى پرسيدند مى فرمود: امر خدا نزديك شده است مى خواهم خدا را ملاقات كنم و شكم من از طعام پر نباشد و بعضى نگاشته اند كه يك روز از بالاى منبر به جانب فرزندش امام حسنعليه‌السلام نظرى افكند و فرمود: اى ابا محمد! از اين ماه رمضان چند روز گذشته است؟ عرض كرد: سيزده روز؛ پس به جانب امام حسينعليه‌السلام نظرى كرد و فرمود: اى اباعبداللّه از اين ماه رمضان چند روز مانده؟ عرض كرد: هفده روز؛ پس حضرت دست بر محاسن شريف خود زد و در آن روز لحيه آن جناب سفيد بود و فرمود: وَاللّهِ لَيَخْضِبُه ا بِدَمِه ا اِذِ انْبَعَثَ اَشْق يه ا؛ به خدا قسم كه اشقى امّت، اين موى سفيد را با خون سر خضاب خواهد كرد! پس اين شعر را انشاد فرمود:

شعر:

اُريدُ حَياتَهُ وَيُريدُ قَتْلي

عَذيرَكَ من خَليلِكَ مِنْ مُرادٍ (100)

واما كيفيت مقتل آن حضرت چنانكه جماعتى از بزرگان نقل كرده اند چنين است كه گروهى از خوارج كه از آن جمله عبدالرّحمن بن ملجم بود بعد از واقعه نهروان در مكّه جمع شدند و هر روز اجتماعى مى كردند و انجمنى مى ساختند و بر كشتگان نهروان مى گريستند، يك روز در طى سخن همى گفتند: على و معاويه كار اين امّت را پريشان ساختند اگر هر دو تن را مى كشتيم اين امّت را از زحمت ايشان آسُوده مى ساختيم؛ مردى از قبيله اشجع سر برداشت و گفت: به خدا قسم كه عمرو بن العاص كم از ايشان نيست بلكه اصل فساد و ريشه فتنه اوست؛ پس سخن بر اين نهادند كه هر سه تن را بايد كشت، ابن ملجم لعين گفت: على را من مى كشم؛ حجّاج بن عبداللّه كه معروف به(برْك)بود، كشتن معاويه را به ذمّه خويش نهاد، و(دادويه)كه معروف به عمرو بن بكر تميمى است، قتل عمرو عاص را بر ذمّه نهاد؛ چون عهد به پاى بردند با هم قرار دادند كه بايد هر سه تن در يك شب بلكه در يك ساعت كشته شوند و سخن بر اين نهادند كه شب نوزدهم ماه رمضان هنگام نماز بامداد كه ايشان حاضر مسجد شوند در انجام اين امر اقدام نمايند؛ پس يكديگر را وداع كرده(بُرْك)طريق شام گرفت و عمرو سفر مصر كرد و ابن ملجم لعين به جانب كوفه روان شد و هر سه تن شمشير خود را مسموم ساختند و مكنون خاطر را مكتوم داشتند و انتظار روز ميعاد مى بردند تا گاهى كه شب نوزدهم رسيد. بامداد آن شب برك بن عبداللّه با شمشير زهر آب داده داخل مسجد شد و در ميان جماعت از قفاى مُعاويه بايستاد آنگاه كه معاويه به ركوع يا به سجود رفت تيغ بكشيد و بر ران او زده معاويه بانگى در داد و در محراب در افتاد مردمان در هم رفتند و(برك)را بگرفتند و معاويه را به سراى خويش بردند و طبيب حاذق حاضر كردند چون طبيب زخم او را ديد گفت: اين ضربت از اثر شمشير زهر آب داده است و عرْق نكاح را آسيب رسيده است اگر خواهى اين جراحت بهبودى پذيرد و نسل تو منقطع نشود بايد با آهن سرخ كرده موضع جراحت را داغ كرد آنگاه مداوا كرد و اگر چشم از فرزند مى پوشى با مشروبات معالجه توان كرد، معاويه گفت: مرا تاب و توان نيست كه با حديده محماة صبر كنم و مرا دو فرزندم يزيد و عبداللّه كافى است؛ پس او را با شراب عقاقير مداوا كردند تا بهبودى يافت و نسل او منقطع گشت و بعد از صحّت، امر كرد تا از بهر او در مسجد مقصوره اى بنا كردند و پاسبانان بگماشت تا او را حراست كنند؛ پس(بُرْك)را حاضر ساخت و فرمان داد تا سر از تنش برگيرند گفت: الامان و البشارة! معاويه گفت: چيست آن بشارت؟ گفت: رفيق من رفته است كه على را در اين وقت بكشد اكنون مرا حبس كن تا خبر رسد اگر على را كشته اند آنچه خواهى بكن و اگرنه مرا رها كن كه بروم على را به قتل رسانم و سوگند ياد كنم كه باز به نزد تو آيم كه هرچه خواهى در حقّ من حكم كنى؛ پس بنابر قولى معاويه امر كرد تا او را حبس كردند تا گاهى كه خبر شهادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام رسيد به شكرانه قتل علىعليه‌السلام او را رها كرد.

امّا عمرو بن بكر چون داخل مصر شد صبر كرد تا شب نوزدهم شهر رمضان برسيد پس با شمشير مسموم در مسجد جامع درآمد و به انتظار عمروعاص نشست از قضا در آن شب عمروعاص را قولنجى عارض شد و نتوانست به مسجد رفت، پس قاضى مصر را كه خارجة بن ابى حبيبه مى گفتند به نيابت خويش به مسجد فرستاد، خارجه به نماز ايستاد عمروبن بكر را چنان گمان رفت كه پيشنماز عمروعاص است شمشير خود را كشيد و بر خارجه بدبخت فرود آورد و او را در خون خود بغلطانيد و همى خواست تا فرار كند كه مردم او را بگرفتند و به نزد عمروعاص، او را بردند؛ عمروبن العاص فرمان داد تا او را بكشند آن ملعون آغاز جزع نمود و سخت بگريست، گفتند: هنگام مرگ اين گريستن چيست مگر ندانستى كه جزاى اين كار هلاكت است؟ گفت: لاواللّه! من از مرگ هراسان نشوم بلكه از آن مى گريم كه بر قتل عمرو ظفر نيافتم و از آن غمگينم كه(بُرْك)و(ابن ملجم)به آرزوى خويش رسيدند و على و معاويه را به تيغ خويش گذرانيدند، عمرو گفت تا او را گردن زدند و روز ديگر به عيادت خارجه رفت و او هنوز حشاشه جانى باقى داشت، رو به عمروعاص كرد و گفت: يا ابا عبداللّه! همانا اين مرد اراده نداشت جز قتل ترا، عمرو گفت: لكن خداوند اراده كرد خارجه را.

امّا عبدالرحمن بن ملجم به قصد قتل اميرالمؤ منينعليه‌السلام به كوفه آمد و در محلّه بنى كِنْدَه كه قاعدين خوارج در آنجا جاى داشتند فرود شد ولكن از خوارج قصد خويش را مخفى مى داشت كه مبادا منتشر شود در اين ايّام كه به انتظار كشتن اميرالمؤ منينعليه‌السلام روز به سر مى برد وقتى به زيارت يكى از اصحاب خويش رفت در آنجا قَط امِ بنت اخضر تيميّه را ملاقات كرد و او سخت نيكو روى و مشگين موى بود و پدر و برادر او را كه از جمله خوارج بود اميرالمؤ منينعليه‌السلام در نهروان كشته بود از اين جهت او را با على عليه السلام خصومت بى نهايت بود، ابن ملجم را چون نظر به جمال دل آراى او فتاد يك باره دل از دست بداد؛ لاجرم از در خواستگارى قَطامِ بيرون شد، قطام گفت كه چه مَهْر من خواهى كرد؟ گفت: هرچه بگوئى! گفت: صداق من سه هزار درهم و كنيزكى و غلامى و كشتن على بن ابى طالب است! ابن مُلجم گفت كه تمام آنچه گفتى ممكن است جز قتل على كه چگونه از براى من ميسّر شود؛ قطامِ گفت: وقتى كه على مشغول به امرى باشد و از تو غافل باشد ناگهان بر او شمشير مى زنى و غيلةً او را مى كشى پس اگر كشتى قلب مرا شفا دادى و عيش خود را با من مُهنّا ساختى و اگر تو كشته شوى پس آنچه در آخرت به تو مى رسد از ثوابها بهتر است براى تو از آنچه در دنيا به تو مى رسد. ابن ملجم دانست كه آن ملعونه با او در مذهب موافقت دارد گفت: به خدا سوگند كه من نيز به اين شهر نيامده ام مگر براى اين كار، قطام گفت كه من از قبيله خود جمعى را با تو همراه مى كنم كه تو را در اين امر معاونت كنند، پس كس فرستاد به نزد وَرْدان بن مُجالد كه از قبيله او بود و او را براى يارى ابن ملجم طلبيد. و ابن ملجم نيز در اين اوقات كه مصمم قتل علىعليه‌السلام بود وقتى شبيب بن بَجْرَه را كه از قبيله اشجع بود و مذهب خوارج داشت ديدار كرد گفت: اى شبيب! هيچ توانى كه كسب شرف دنيا و آخرت كنى؟ گفت: چه كنم؟ ابن ملجم ملعون گفت كه در قتل على، مرا اعانت كنى، شبيب گفت: يابن ملجم! مادر به عزاى تو بگريد انديشه مرا هولناك كرده اى چگونه بدين آرزو دست توان يافت؟ ابن ملجم گفت: چندين ترسان و بددل مباش در مسجد جامع كمين مى سازيم و هنگام نماز فجر بر وى مى تازيم و كار او را با شمشير مى سازيم و دل خود را شفا مى بخشيم و خون خود را باز مى جوئيم. چندان از اينگونه سخن كرد كه شبيب را قوى دل ساخت و با خود همدست و همداستان نمود و او را با خود به نزد قَطامِ برد و در اين هنگام آن ملعونه در مسجد اعظم بود و قبّه و خيمه از براى او برپا كرده بودند و به اعتكاف مشغول بود، پس ابن ملجم از اتفاق شبيب با خود، قطام را آگهى داد آن ملعونه گفت: هرگاه كه خواستيد او را به قتل آريد در اينجا به نزد من آئيد؛ پس آن دو ملعون از مسجد بيرون شدند و چند روزى به سر بردند تا شب چهارشنبه نوزدهم رسيد، پس ابن ملجم با شبيب و وَرْدان به نزد قَطام در مسجد حاضر شدند آن ملعونه بافته اى چند از حرير طلبيد و بر سينه هاى ايشان محكم ببست و شمشيرهاى زهر آب داده را بداد تا حمايل كردند و گفت چون مردان مرد انتها زفرصت بريد و چون هنگام رسيد وقت را از دست ندهيد؛ آن سه تن از نزد آن ملعونه بيرون شدند و در مقابل آن درى كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از آن داخِل مسجد مى شد، بنشستند و انتظار حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را مى بردند. و هم در اين ايّام كه اين سه ملعون به اين خيال بودند وقتى اشعث بن قيس را ديدار كرده بودند و او را از عزم خويشتن آگاهى داده بودند اشعث نيز اعانت ايشان را بر ذمّه نهاده بود تا در اين شب كه ليله نوزدهم بود او نيز حسب الوعده خويش به نزد ايشان آمد. و حُجْر بن عدى رحمه اللّه كه از بزرگان شيعيان بود آن شب را در مسجد به سر مى برد ناگهان به گوش او رسيد كه اشعث مى گويد: يابن ملجم! در كار خويش بشتاب و سرعت كن در انجاح حاجت خويش كه صبح دميد و رسوا خواهى گرديد. حُجْر از اين سخن غرض ايشان را فهميد و با اشعث، گفت: اى كار از حدّ گذشت چون به مسجد رسيد صداى مردم را شنيد كه به قتل آن حضرت خبر مى دهند.

اكنون بيان كنيم حال حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را در آن شب: از امّكلثوم نقل شده كه فرمود چون شب نوزدهم ماه رمضان رسيد پدرم به خانه آمد به نماز ايستاد، من براى افطار آن جناب طبقى حاضر گذاشتم كه دو قرصه نان جو با كاسه اى از لَبَن و مقدارى از نمك سوده در آن بود چون از نماز فارغ شد، چون آن طبق را نگريست بگريست و فرمود: اى دختر! براى من در يك طَبَق دو نانخورش حاضِر كرده اى مگر نمى دانى كه من متابعت برادر و پسر عمّ خود رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى كنم؟ اى دختر! هركه خوراك و پوشاك او در دنيا نيكوتر است ايستادن او در قيامت نزد حق تعالى بيشتر است، اى دختر! در حلال دنيا حساب است و در حرام دنيا عذاب. پس برخى از زهد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را تذكره فرمود آنگاه فرمود: به خدا سوگند افطار نكنم تا از اين دو خورش، يكى را بردارى؛ پس من كاسه لَبَن را برداشتم و آن حضرت اندكى از نان جو با نمك تناول فرمود و حمد و ثناى الهى به جا آورد و برخاست و به نماز ايستاد پيوسته مشغول ركوع و سجود بود و تضرّع و ابتهال به درگاه خالق متعال مى نمود و نقل شده كه آن حضرت در آن شب بسيار از بيت خود بيرون مى رفت و داخل مى شد و به اطراف آسمان نظر مى كرد و اضطراب مى نمود و تضرّع و زارى مى كرد و سوره يس را تلاوت فرمود و مى گفت: اَللّهُمَّ ب اركْ لى فى الْمَوْتِ؛ يعنى خداوندا مبارك گردان براى من مرگ را، بسيار مى گفت: اِنّا للّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ ر اجعونَ و كلمه مباركه لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلا بِاللّهِ العَلِىِّ الْعَظيمِ را بسيار مكرر مى كرد و بسيار صلوات مى فرستاد و استغفار مى نمود.

و ابن شهر آشوب و غيره روايت كرده اند كه حضرت در تمام آن شب بيدار بود و براى نماز شب بيرون نرفت به خلاف عادت هميشه خويش.

امّ كلثوم عرض كرد: اى پدر! اين بيدارى و اضطراب شما در اين شب براى چيست؟ فرمود: در صبح اين شب من شهيد خواهم شد! عرض كرد: بفرمائيد جعده به مسجد رود و با مردم نماز گزارد، (جعده فرزند هبيره است و مادرش امّ هانى خواهر اميرالمؤ منينعليه‌السلام است ) فرمود:(بگويئد جعده به مسجد رود و با مردم نماز گزارد)؛ پس بى توانى فرمود كه از قضاى الهى نمى توان گريخت و خود آهنگ رفتن به مسجد نمود. (101)

و روايت شده كه در آن شب آن حضرت بيدار بود و بسيار بيرون مى رفت و به آسمان نظر مى افكند و مى فرمود:به خدا قسم كه دروغ نمى گويم و دروغ به من گفته نشده اين است آن شبى كه مرا وَعده شهادت داده اند، پس به مضجع خويش برمى گشت پس زمانى كه فجر طالع شد(اِبن نباح)مؤ ذّن آن حضرت درآمد و نداى نماز در داد، حضرت به آهنگ مسجد برخاست چون به صحن خانه آمد مرغابيان چند كه در خانه بودند به خلاف عادت از پيش روى آن حضرت درآمدند و پر مى زدند و فرياد و صيحه همى كردند بعضى خواستند كه ايشان را برانند حضرت فرمود:(دَعُوهُنَّ فاِنَّهُنَّ صَوآئحُ تتبعها نوآئحُ) (102) يعنى بگذاريد ايشان را به حال خود همانا ايشان صيحه زنندگانند كه از پى، نوحه كنندگان دارند. و به روايتى ام كلثوم يا امام حسنعليه‌السلام عرض كرد: اى پدر! چرا فال بد مى زنى؟ فرمود: فال بد نمى زنم ولكن دل شهادت مى دهد كه كشته مى شوم يا آنكه فرمود: اين سخن حقّى بود كه به زبانم جارى شد؛ آنگاه سفارش مرغابيان را به امّكلثوم نمود و فرمود: اى دخترك من! به حق من بر تو كه اينها را رها كنى؛ زيرا كه محبوس داشتى چيزى را كه زبان ندارد و قادر نيست بر سخن گفتن، هرگاه گرسنه يا تشنه شود پس آنها را غذا ده و سيراب كن و اگر نه رها كن بروند و از گياههاى زمين بخورند و چون به در خانه رسيد قلاب، در كمربند آن حضرت بند شد و از كمر مباركش باز شد حضرت كمر را محكم بست و اشعارى چند انشاد كرد كه از جمله اين دو بيت است:

(مورّخ امين(مسعودى)گفته در خانه آن حضرت از تنه درخت خرما بود و چون خواست بيرون برود در باز نمى شد و مشكل شده بود فتح، آن حضرت در را از جا كند و كنارى نهاد و اِزار خود بگشود و محكم بست و اين دو شعر را انشاد فرمود: اُشْدُدْ...) (103)

شعر:

اُشْدُدْ حَي ازيمَكَ لِلْمَوْتِ		فِاَنَّ المَوتَ لا قيكا
وَلا تَجْزَعْ عَنِ المَوْتِ		اِذ ا حَلَّ بِن اديكا
وَلا تَغْتَرَّ بالدَّهْرِ		وَإنْ ك انَ يُو افيكا
كَم ا اَضْحَكَكَ الدَّهْرُ		كَذاكَ الدَّهْرُ يُبْكيكا (104)

مضمون اشعار آنكه: اى على! ببند ميان خود را براى مرگ، پس همانا مرگ ترا ملاقات خواهد نمود، و جزَع مكن از مرگ وقتى كه نازل شود به منزل تو، و مغرور مشو به دنيا هرچند با تو موافقت نمايد، همچنان كه دهر ترا خندان گردانيده است، همچنين ترا به گريه خواهد درآورد؛ پس گفت: الهى مرگ را بر من مبارك كن و لقاى خود را بر من خجسته فرماى.

اُمكلْثوم از شنيدن اين كلمات فرياد و ا اَبَتاهُ و و اغَوْث اهُ برداشت و امام حسنعليه‌السلام از قفاى پدر بيرون رفت چون به آن حضرت رسيد عرض كرد همى خواهم با شما باشم، حضرت فرمود كه ترا سوگند مى دهم به حقّى كه از براى من است بر تو كه برگردى، امام حسنعليه‌السلام به خانه باز شد و با امّ كلثوم محزون و غمگين نشستند و بر احوال و اقوالى كه از پدربزرگوار مشاهده كرده بودندمى گريستند.

و از آن سوى اميرالمؤ منينعليه‌السلام وارد مسجد گشت و قنديل هاى مسجد خاموش بود، آن حضرت در تاريكى ركعتى چند نماز بگزاشت و لختى مشغول تعقيب گشت، آنگاه بر بام مسجد آمد و انگشتان مبارك بر گوش نهاد و بانگ اذان در داد و چون آن حضرت اذان مى گفت هيچ خانه در كوفه نبود مگر آنكه صداى اذانش به آنجا مى رسيد، آنگاه از مأْذَنه به زير آمد و خداى را تقديس و تهليل مى گفت و صلوات مى فرستاد آنگاه از بام به زير آمد و اين چند بيت را قرائت فرمود:

شعر:

خَلُّوا سَبيلَ المُؤْمِن الُْمجاهِدِ		في اللّه ذى الكُتُب وَذى المشاهد
فىِ اللّهِ لا يَعْبُدُ غَيْرَ الْواحِد		وَ يُوقِظُ النّاسَ اِلَى الْمَساجِدِ (105)

پس به صحن مسجد درآمد و همى گفت: الصَّلوة الصَّلوة و خفتگان را براى نماز از خواب برمى انگيخت و ابن ملجم ملعون در تمام آن شب بيدار بود و در آن امر عظيم كه اراده داشت تفكّر مى كرد؛ اين هنگام كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام خفتگان را براى نماز بيدار مى كرد او نيز در ميان خفتگان به روى در افتاده بود و شمشير مسموم خود را در زير جامه داشت، چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام بدو رسيد فرمود: برخيز! براى نماز و چنين مخواب كه اين خواب شياطين است، بر دست راست بخواب كه خواب مؤ منان است يا به طرف چپ بخواب كه خواب حكمأ است و بر پشت بخواب كه خواب پيغمبران است.

آنگاه فرمود: قصدى در خاطر دارى كه نزديك است از آن آسمانها فرو ريزد و زمين چاك شود و كوهسارها نگون گردد و اگر بخواهم مى توانم خبر داد كه در زير جامه چه دارى! و از او در گذشت و به محراب رفت و به نماز ايستاد. و امّا ابن ملجم با اينكه كَرّةً بَعْدَ كرّةٍ گوشزد او گشته بود كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را اَشقاى امّت شهيد مى كند و گاهى قطامِ را مى گفت مى ترسم من آن كس باشم و بر آرزو نيز دست نيابم. و آن شب تا بامداد در انديشه اين امر عظيم بود عاقبت سيلاب شقاوت او اين خيالات گوناگون را چون خس و خاشاك به طوفان فنا داد و عزم خويش را در قتل اميرالمؤ منينعليه‌السلام درست كرد و بيامد در پهلوى آن استوانه كه در پهلوى محراب بود جاى گرفت، وَرْدان و شَبيب نيز در گوشه اى خزيدند، چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام در ركعت اوّل سر از سجده برداشت، شبيب ابن بجرَه اوّل آهنگ قتل آن حضرت كرد و بانگ زد كه: للّهِ الْحُكْم ي ا على لا لَكَ وَلا لا صْحابِكَ؛ يعنى حكم خاص خداوند است تو نتوانى از خويشتن حكم كنى و كار دين را به حكومت حَكَمَيْن بازگذارى. اين بگفت و تيغ را براند شمشير او بر طاق آمد و خطا كرد. از پس او، ابن ملجم آمد بى توانى شمشير خود را حركتى داد اين كلمات بگفت و شمشير بر فرق آن حضرت فرود آورد و از قضا ضربت او به جاى زخم عمروبن عبدود آمد و تا موضع سجده را بشكافت آن حضرت فرمود:

بِسْمِ اللّهِ وبِاللّهِ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ فُزْتُ وَرَبِّ الكَعْبَةِ.

سوگند به خداى كعبه كه رستگار شدم! و صيحه شريفه اش بلند شد كه فرزند يهوديه ابن ملجم مرا كشت او را مأخوذ داريد، اهل مسجد چون صداى آن حضرت شنيدند در طلب آن ملعون شدند و صداها بلند شد و حال مردم ديگرگون شده بود پس همه به سوى محراب دويدند كه آن حضرت در محراب افتاده و فَرْق مباركش شكافته شده و خاك برمى گيرد و بر مواضع جراحت مى ريزد و اين آيه مباركه مى خواند: (106)

( مِنها خَلَقْن اكُمْ وَفيه ا نُعيدُكُمْ وَمِنها نُخْرِجُكُمْ ت ارَةً اُخْرى. ) (107)

؛يعنى از زمين خلق كردم شما را و در زمين برمى گردانم شما را و از زمين بيرون مى آورم شما را بار ديگر؛ پس فرمود كه آمد امر خدا و راست شد گفته رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ مردمان ديدند كه خون سرش بر روى و محاسن شريفش جارى است و ريش مباركش به خون خضاب شده و مى فرمايد:

هذا ما وَعدَنا اللّهُ وَرَسولُهُ؛ اين همان وعده است كه خدا و رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به من داده اند؛ و هم هنگام ضربت ابن مُلجم بر فرق آن حضرت زمين بلرزيد و درياها به موج آمد و آسمانها متزلزل گشت و درهاى مسجد به هم خورد و خروش از ملائكه آسمانها بلند شد و باد سياهى سخت بوزيد كه جهان را تاريك ساخت و جبرئيل در ميان آسمان و زمين ندا در داد چنانكه مردمان بشنيدند و گفت:

تهدَّمتْ وَاللّهِ اَرْكانُ الْهدى وَانْطَمَسَتْ اَعْلامُ التُّقى وَانْفَصَمَتِ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى قُتِلَ ابنُ عمِّ الْمصطفى قتلَ الْوَصىُّ الْمجْتَبى قُتِلَ عَلِىُّ الْمُرْتَضى قَتَلَهُ اَشْقَى الاَشْقِيأِ؛

به خدا سوگند كه در هم شكست اركان هدايت و تاريك شد ستاره هاى علم نبّوت و برطرف شد نشانه هاى پرهيزكارى و گسيخته شد عروة الوثقاى اِل هى و كشته شد پسر عَمِّ محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و شهيد شد سيّد اوصيأ على مرتضى شهيد كرد او را بدبخت ترين اشقيأ.

چون امّ كلثوم اين صدا را شنيد طپانچه بر روى خود زد و گريبان چاك كرد و فرياد برداشت و ا اَبتاه و ا علياه و ا محمّد اه پس حَسَنَيْنعليهما‌السلام از خانه به سوى مسجد دويدند، ديدند كه مردم نوحه و فرياد مى كنند و مى گويند: و ااِم ام اه وَ و ا اَميرالْمُؤ منين به خدا سوگند كه شهيد شد امام عابد مجاهد كه هرگز اصنام و اوثان را سجده نكرد و اشبه مردم بود به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس چون داخل مسجد شدند فرياد و ااَبَتاه و و ا عَلياه برآوردند و مى گفتند كاش مرده بوديم و اين روز را نمى ديديم؛ چون به نزديك محراب آمدند پدر بزرگوار خويش را ديدند كه در ميان محراب در افتاده. و ابوجعده وَ جماعتى از اصحاب و انصار آن حضرت حاضرند و همى خواهند تا مگر آن حضرت را بر پا دارند تا با مردم نماز گزارد و او توانائى ندارد، پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام امام حسنعليه‌السلام را به جاى خود باز داشت كه با مردم نماز گزارد و آن حضرت نماز خويشتن را نشسته تمام كرد و از زحمت زهر و شدت زخم به جانب يمين و شمال متمايل مى گشت، چون امام حسنعليه‌السلام از نماز فارغ شد سر پدر را در كنار گرفت و همى گفت: اى پدر! پشت مرا شكستى چگونه ترا به اين حال توانم ديد؟ اميرالمؤ منينعليه‌السلام چشم بگشود و فرمود: اى فرزند! از پس امروز پدر ترا رنجى و اَلَمى نيست، اينك جدّ تو محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و جدّه تو خديجه كبرى و مادر تو فاطمه زهراعليها‌السلام و حوريان بهشت حاضرند و انتظار پدر ترا دارند تو شاد باش و دست از گريستن بدار كه گريه تو، ملائكه آسمان را به گريه درآورده است؛ پس با رداى اميرالمؤ منينعليه‌السلام جراحت سر را محكم ببستند و آن حضرت را از محراب به ميان مسجد آوردند و از آن سوى، خبر شهادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در شهر كوفه پراكنده شد زن و مرد آن بلده به سوى مسجد شتاب كردند، اميرالمؤ منينعليه‌السلام را ديدند كه سرش در دامن امام حَسَنعليه‌السلام است. و با آنكه جاى ضربت را محكم بسته اند خون از آن مى ريزد و گلگونه مباركش از زردى به سفيدى مايل شده است به اطراف آسمان نظر مى كند و زبان مباركش به تسبيح و تقديس الهى مشغول است و مى گويد:

اِلهي اَسْئَلُكَ مُر افَقَةَ الاَنْبِي آءِ وَالاَوْصِيأِ وَاَعْلى دَرَج اتِ جَنَّةِ الْمَاْو ى.

پس زمانى مدهوش شد و امام حسنعليه‌السلام بگريست و از قَطَرات عَبرات آن حضرت كه بر روى پدر بزرگوارش ريخت آن حضرت به هوش آمد و چشم بگشود و فرمود: اى فرزند! چرا مى گريى و جَزَع مى كنى؟ همانا تو بعد از من به زهر ستم شهيد مى شوى و برادرت حسين به تيغ و هر دو تن به جدّ و پدر و مادر خود ملحق خواهيد شد. آنگاه امام حسنعليه‌السلام از قاتل پدر پرسش كرد، فرمود: مرا پسر يهوديّه عبدالرّحمن بن مُلْجُم مرادى ضربت زد و اكنون او را به مسجد درآورند و اشاره كرد به باب كِنْدَه و پيوسته زهر شمشير بر بدن آن حضرت سَرَيان مى كرد و آن حضرت را بى خويشتن مى نمود و مردمان به باب كندَه مى نگريستند و بر اميرالمؤ منينعليه‌السلام مى گريستند كه ناگاه صدائى از دَرِ مسجد بلند شد و ابن ملجم را دست بسته از باب كِنْدَه به مسجد درآوردند و مردمان گوش و گردن او را با دندان مى گزيدند و بر رويش مى زدند و آب دهان بر روى نحسش مى افكندند و او را همى گفتند: واى بر تو! ترا چه بر اين داشت كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را كشتى و رُكْن اسلام را در هم شكستى؟! و او خاموش بود چيزى نمى گفت و مردم را هر ساعت آتش خشم افروخته تر مى گشت و همى خواستند او را با دندان پاره پاره كنند. حُذَيْفه نَخَعى با شمشير كشيده از پيش روى مى شتافت و مردم را مى شكافت تا او را به حضور حضرت امام حسنعليه‌السلام آوردند، چون نظر آن حضرت بر او افتاد فرمود: اى ملعون! كشتى اميرالمؤ منين و امام المسلمين را به جاى آنكه ترا پناه داد و ترا بر ديگران اختيار كرد و عطاها فرمود، آيا بد امامى بود از براى تو و جزاى نيك هاى او به تو اين بود كه دادى؟!.

ابن ملجم همچنان سر به زير افكنده بود و سخن نمى گفت، پس در آن وقت صداهاى مردم به گريه و نوحه بلند شد، پس امام حسنعليه‌السلام پرسيد از آن مردى كه آن ملعون را آورده بود، كه اين دشمن خدا را در كجا يافتى؟ پس آن مرد حكايت يافتن ابن ملجم را براى آن حضرت نقل نمود، پس امام حسنعليه‌السلام فرمود: حمد و سپاس خداوندى را سزا است كه دوست خود را يارى كرد و دشمن خود را مخذول و گرفتار نمود. بعد از لختى اميرالمؤ منينعليه‌السلام چشم بگشود و اين كلمه مى فرمود:

اِرْفقُوا ي ا مَلائِكَةَ رَبّى بى؛ يعنى اى فرشتگان خدا، با من رفق و مدارا كنيد. آنگاه امام حسنعليه‌السلام به آن حضرت عرض كرد: اين دشمن خدا و رسول و دشمن تو، ابن ملجم است كه حق تعالى ترا بر او نيرو داد و در نزد تو حاضر ساخت. اميرالمؤ منينعليه‌السلام به جانب آن ملعون نگريست و به صداى ضعيفى فرمود: يابن ملجم! امرى بزرگ آوردى و مرتكب كار عظيم گشتى، آيا من از بهر تو بد امامى بودم كه مرا چنين جزا دادى؟ آيا من ترا مَوْرِد مرحمت نكردم و از ديگران برنگزيدم؟ آيا به تو احسان نكردم و عطاى تو را افزون نكردم با آنكه مى دانستم كه تو مرا خواهى كشت لكن خواستم حجّت بر تو تمام شود و خدا انتقام مرا از تو بكشد و نيز خواستم كه از اين عقيدت برگردى و شايد از طريق ضلالت و گمراهى روى بتابى، پس شقاوت بر تو غالب شد تا مرا بكشتى، اى شقى ترين اشقيأ! ابن ملجم اين وقت بگريست و گفت: اَفَاَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فى النّارِ؟ يعنى آيا تو نجات مى توانى داد كسى را كه در جهنم است و خاصّ آتش است؟ آنگاه حضرت سفارش او را به امام حسنعليه‌السلام كرد و فرمود: اى پسر! با اسير خود مدارا كن و طريق شفقت و رحمت پيش دار، آيا نمى بينى چشمهاى او را كه از ترس چگونه گردش مى كند و دلش چگونه مضطرب مى باشد؟ امام حسنعليه‌السلام عرض كرد: اين ملعون ترا كشته است و دل ما را به درد آورده است امر مى كنى كه با او مدارا كنيم؟! فرمود: اى فرزند! ما اهل بيت رحمت و مغفرتيم، پس بخوران به او از آنچه خود مى خورى و بياشام او را از آنچه خود مى آشامى، پس اگر من از دنيا رفتم از او قصاص كن و او را بكش و جسد او را به آتش نسوزان و او را مُثْله مكن يعنى دست و پا و گوش و بينى و ساير اعضاى او را قطع مكن كه من از جدّ تو رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيدم كه فرمود:(مثله مكنيد اگر چه به سگ گزنده باشد). و اگر زنده ماندم من خود داناترم كه با او چه كار كنم و من اَوْلى مى باشم به عفو كردن؛ چه ما اهل بيتى مى باشيم كه با گناهكار در حق ما جز به عفو و كرم رفتار ديگر ننمائيم. اين وقت آن حضرت را از مسجد برداشته با نهايت ضعف و بى حالى آن جناب را به خانه بردند و ابن ملجم را دست به گردن بسته در خانه محبوس داشتند و مردمان در گرد سراى آن حضرت فرياد گريه و عويل در هم افكندند و نزديك بود كه خود را هلاك كنند و حضرت امام حسنعليه‌السلام در عين گريه و زارى و ناله و بى قرارى با پدر بزرگوار خود گفت: اى پدر! بعد از تو براى ما كه خواهد بود مصيبت تو براى ما امروز مثل مصيبت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است، گويا گريه را از براى مصيبت تو آموخته ايم؛ پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام نور ديده خود را به نزديك خويش طلبيد و ديده هاى او را ديد كه از بسيارى گريه مجروح گرديده پس به دست مبارك خود آب از چشمان حسنعليه‌السلام پاك كرد و دست بر دل مباركش نهاد و فرمود: اى فرزند! خداوند عالميان دل ترا به صبر ساكن فرمايد و مزد تو و برادران ترا در مصيبت من عظيم گرداند و ساكن فرمايد اضطراب ترا و جريان آب ديدگان ترا، پس به درستى كه خداوند مزد مى دهد ترا به قدر مصيبت تو؛ پس آن حضرت را در حجره اى نزديك مصلاى خود خوابانيدند، زينب و ام كلثوم آمدند و در پيش آن حضرت بنشستند و نوحه و زارى براى آن حضرت مى كردند و مى گفتند كه بعد از تو كودكان اهل بيت را كه تربيت خواهد كرد؟ و بزرگان ايشان را كه محافظت خواهد نمود؟ اى پدر بزرگوار! اندوه ما بر تو دور و دراز است و آب ديده ما هرگز ساكن نخواهد شد! پس صداى مردم از بيرون حجره بلند شد به ناله و آب از ديده هاى آن حضرت جارى شد و نظر حسرت به سوى فرزندان خود افكند و حسنَيْنعليهما‌السلام را نزديك خود طلبيد و ايشان را در بركشيد و رويهاى ايشان را مى بوسيد. (108) شيخ مفيد (109) و شيخ طوسى روايت كرده اند از اصبغ بن نباته كه چون حضرت اميرالمومنين اصبغ! گريه مكن كه من راه بهشت در پيش دارم، گفتم: فداى تو شوم مى دانم كه تو به بهشت مى روى من بر حال خود و بر مفارقت تو مى گريم انتهى. (110)

بالجمله؛پس ساعتى مدهوش شد به سبب زهرى كه در بدن مباركش جارى شده بود چنانكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به سبب زهرى كه به او داده بودند گاهى مدهوش مى شد و گاهى به هوش باز مى آمد، چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام به هوش آمد امام حسنعليه‌السلام كاسه اى از شير به دست آن حضرت داد، حضرت گرفت اندكى تناول فرمود و بقيّه آن را براى ابن ملجم امر فرمود، ديگر باره سفارش كرد به حضرت امام حسنعليه‌السلام در باب اَكْل و شُرْبه آن ملعون.

شيخ مفيد و ديگران روايت كرده اند كه چون ابن ملجم را به حبس بردند ام كلثوم گفت: اى دشمن خدا! اميرالمؤ منينعليه‌السلام را كشتى؟ آن ملعون گفت: اميرالمؤ منين را نكشته ام پدر ترا كشته ام؛ امّ كلثوم فرمود: اميدوارم كه آن حضرت از اين ضربت شفا يابد و حق تعالى ترا در دنيا و آخرت معذّب دارد؛ ابن ملجم گفت كه آن شمشير با هزار درهم خريده ام و هزار درهم ديگر داده ام كه آن را به زهر آب داده اند و ضربتى بر او زده ام كه اگر ميان اهل زمين قسمت كنند آن ضربت را هر آينه همه را هلاك كند! (111)

ابوالفرج نقل كرده كه به جهت معالجه زخم اميرالمؤ منينعليه‌السلام اطبّأ كوفه را جمع كردند و عالم تر آنان در عمل جرّاحى شخصى بود كه او را اثير بن عمرو مى گفتند، چون در جراحت اميرالمؤ منينعليه‌السلام نگريست شُش گوسفندى طلبيد كه تازه و گرم باشد، چون آن شش را حاضر كردند رگى از آن بيرون كشيد آنگاه او را در شكاف زخم كرد و در آن دميد تا اطرفش به اَقْصاى جرحت رسيد و لختى بگذاشت پس برداشت و در آن نظر كرد بعضى از سفيدى مغز سر آن حضرت را در آن ديد آن وقت به اميرالمؤ منين عليه السلام عرض كرد كه وصيت خود را بكن كه ضربت اين دشمن خدا كار خود را كرده و به مغز سر رسيده و ديگر كار از تدبير بيرون شده. (112)

فصل چهارم: در وصيت هاى اميرالمومنين (ع ) وكيفيت وفات وغسل و دفن آن حضرت

از محمّد بن حنفيه روايت شده كه چون شب بيستم ماه مبارك رمضان شد اثر زهر به قدمهاى مبارك پدرم رسيد و در آن شب نشسته نماز مى كرد و به ما وصيّتها مى كرد و تسلّى مى داد تا آنكه صبح طالع شد، پس مردم را رخصت داد كه به خدمتش برسند، مردمان مى آمدند و سلام مى كردند و جواب مى فرمود و مى فرمود:

اَيُّها الناسُ سلُونى قبلَ اَنْ تفقدُونى؛ سؤ ال كنيد و بپرسيد از من پيش از آنكه مرا نيابيد، و سؤ الهاى خود را سبك كنيد براى مصيبت امام خود. مردم خروش برآوردند و سخت بناليدند. حُجْر بن عَدى برخاست و شعرى چند در مصيبت اميرالمؤ منينعليه‌السلام انشاد كرد؛ چون ساكت شد آن حضرت فرمود: اى حُجْر! چون باشد حال تو گاهى كه ترا بطلبند و تكليف نمايند كه از من برائت و بيزارى جوئى؟ عرض كرد: به خدا قسم! اگر مرا با شمشير پاره پاره كنند و به آتش عذاب نمايند از تو بيزارى نجويم. فرمود: تو به هر خير موفق باشى، خداوندت از آل پيغمبر جزاى خير دهد. آنگاه شربتى از شير طلبيد و اندكى بياشاميد و فرمود كه اين آخر روزى من است از دنيا، اهل بيت به هاى هاى بگريستند. (113)

نقل شده كه مردى ابن ملجم را گفت: اى دشمن خداى! خوشدل مباش كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را بهبودى حاصل شود؛ آن ملعون گفت: پس امّ كلثوم بر چه كس مى گريد، بر من مى گريد يا بر على سوگوارى مى كند؟ سوگند به خداى كه اين شمشير را با هزار درهم خريدم و با هزار درهم آن را به زهر سيراب ساختم و هر نقصان كه داشت به اصلاح آوردم و با چنان شمشير ضربتى بر على زدم كه اگر قسمت كنند آن ضربت را بر اهل مشرق و مغرب همگان بميرند! (114)

بالجمله؛چون شب بيست و يكم شد فرزندان و اهل بيت خود را جمع كرد و ايشان را وداع كرد و فرمود كه خدا خليفه من است بر شما او بس است مرا و نيكو وكيلى است و ايشان را وصيّت به خيرات فرمود و در آن شب اثر زهر بر بدن مباركش بسيار ظاهر شده بود هر چند خوردنى و آشاميدنى آوردند تناول نفرمود و لبهاى مباركش به ذكر خدا حركت مى كرد و مانند مرواريد عرق از جبين نازنينش مى ريخت و به دست مبارك خود پاك مى كرد و مى فرمود: شنيدم از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه چون وفات مؤ من نزديك مى شود عرق مى كند جبين او مانند مرواريد تر و ناله او ساكن مى شود. پس صغير و كبير فرزندان خود را طلبيد و فرمود كه خدا خليفه من است بر شما، شما را به خدا مى سپارم؛ پس همه به گريه افتادند، حضرت امام حسنعليه‌السلام گفت: اى پدر! چنين سخن مى گوئى كه گويا از خود نااميد شده اى؟ فرمود: اى فرزند گرامى! يك شب پيش از آنكه اين واقعه بشود جدّت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب ديدم از آزارهاى اين امّت با او شكايت كردم، فرمود: نفرين كن بر ايشان، پس گفتم: خداوندا! بدل من بدان را بر ايشان مسلط كن و بدل ايشان بهتر از ايشان مرا روزى گردان، پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه خداى دعاى ترا مستجاب كرد بعد از سه شب ترا به نزد من خواهد آورد؛ اكنون سه شب گذشته است، اى حسن! ترا وصيّت مى كنم به برادرت حسين و فرمود كه شماها از من ايد و من از شمايم؛ آنگاه رو كرد به فرزندان ديگر كه غير از فاطمه بودند و ايشان را وصيّت فرمود كه مخالفت حسن و حسين مكنيد، پس گفت حق تعالى شما را صبر نيكو كرامت فرمايد امشب از ميان شما مى روم و به حبيب خود محمد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ملحق مى شوم چنانچه مرا وعده داده است. (115)

شيخ مفيد و شيخ طوسى از حضرت امام حسنعليه‌السلام روايت كرده اند كه فرمود چون پدر بزرگوار مرا هنگام وفات رسيد چنين ما را وصيّت (116) كرد كه اين چيزى است كه وصيت مى كند به آن على بن ابى طالب برادر و پسر عمّ و مصاحب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، اوّل وصيّت من اين است كه شهادت مى دهم به وحدانيت خدا و اينكه محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بنده خدا و رسول و برگزيده اوست و خدا او را به علم خويش اختيار كرد و او را پسنديد و گواهى مى دهم كه خدا مردگان را از گور خواهد برانگيخت و از اعمال مردم پرسش خواهد نمود و دانا است به آنچه در سينه هاى مردم پنهان است، اى فرزند من حسن! ترا وصيت مى كنم بدانچه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا وصيّت فرمود و تو كافى هستى از براى وصايت، چون من از دنيا بروم و امّت با تو در طريق مخالفت باشند ملازم خانه خود باش و بر خطيئه خود گريه كن و دنيا را مقصود بزرگ خويش مساز و در طلبش متاز و نماز را در اوّل وقت آن به پا دار و زكات را در وقت خود به اهلش برسان و در كارهاى شبهه ناك خاموش باش و هنگام خشم و رضا به عدل و اقتصاد رفتار كن و با همسايگان نيكو سلوك كن و مهمان را گرامى دار و بر ارباب مشقّت و بلا ترحم كن و صله رحم كن و مسكينان را دوست دار و با ايشان مجالست كن و تواضع و فروتنى كن كه آن افضل عبادات است و آرزو و آمال خويش را كوتاه كن و مرگ را ياد مى كن و ترك كن دنيا را و طريقه زهد پيش آر؛ زيرا كه تو رهينه مرگى و هدف بلائى و افكنده رنج و عنائى و ترا وصيّت مى كنم به خشيت و ترس از خداوند جبّار در پنهان و آشكار و نهى مى كنم ترا از آنكه بى انديشه و تأمل در گفتن و كردن سرعت كنى و در كار آخرت ابتدا و تعجيل نما و در امر دنيا تأنى و مسامحه نما تا رشد و صلاح تو در آن بر تو معلوم شود. و بپرهيز از جاهائى كه محلّ تهمت است و از مجلسى كه گمان بد به اهل آن برده مى شود؛ چه همانا همنشين بد ضرر مى زند همنشين خود را، اى فرزند من! از براى خدا كار مى كن و از فحش و هرزه گوئى زبان خود را زجر ميكن و امر به معروف و نهى از منكر كن و با برادران دينى از براى خدا برادرى كن و صالح را به جهت صلاح او دوست ميدار و با فاسقان مدارا كن كه ضرر به دين تو نرسانند و در دل، ايشان را دشمن دار و كردار خود را از كردار ايشان جدا كن تا آنكه مثل ايشان نباشى. و در معبر و راهها منشين و با سفيهان و جاهلان مجادله و ممارات مكن و در معيشت خود ميانه روى كن و در عبادت خويش نيز به طريق اقتصاد باش و بر تو باد در عبادات به عبادتى كه بر آن مداومت نمائى و طاقت آن داشته باشى و خاموشى اختيار كن تا از مفاسد زبان سالم بمانى و زاد خويش را در سفر آخرت از پيش فرست و يادگير نيكوئيها و خير را تا دانا باشى و ذكر كن خدا را در همه حال و بر خردان اهل خويش رحم كن و پيران ايشان را توقير و تعظيم كن و هيچ طعامى را مخور تا آنكه پيش از خوردن از آن، قدرى تصدق كنى و بر تو باد به روزه داشتن كه آن زكات بدن و سپر آتش جهنّم است و با نفس خود جهاد مى كن و از جليس خود در حذر باش و از دشمن اجتناب جوى و بر تو باد به مجالسى كه ذكر خدا در آن مى شود و دعا بسيار كن. اينها وصيتهاى من است و من در نصيحت تو اى فرزند تقصير نكردم، اينك هنگام مفارقت و جدائى است، ترا وصيّت مى كنم كه با برادر خود محمد نيكوئى كنى؛ چه او برادر و فرزند پدر تُست و مى دانى كه من او را دوست مى دارم و امّا برادرت حُسين، پس پسر مادر تو و برادر اعيانى تُست و ترا در باب او احتياج به وصيّت نيست و خداوند خليفه من است بر شما و از او مسئلت مى كنم كه احوال شما را به اصلاح آورد و شرّ ستمكاران و طاغيان را از شما بگرداند، بر شما است كه شكيبائى كنيد و پاى اصطبار استوار داريد تا امر خدا نازل شود و فرح شما در رسد و نيست قوّت و قدرتى مگر به خداوند علىّ عظيم. (117)

به روايت سابقه چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام وصيّتهاى خود را به امام حسنعليه‌السلام نمود پس فرمود: اى حسن! چون من از دنيا بروم مرا غسل ده كفن ميكن و حنوط كن به بقيه حنوط جدّت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه از كافور بهشت است و جبرئيل آن را آورده بود براى آن حضرت و چون مرا بر روى سرير گذاريد پيش روى سرير را حمل نكنيد بلكه دنبال او را بگيريد و به هر سو كه سريرم مى رود متابعت كنيد و به هر موضع كه بايستد بدانيد قبر من آنجا است، پس جنازه مرا بر زمين گذاريد و تو اى حسن، بر من نماز كن و هفت تكبير بگوى و بدان كه هفت تكبير جز بر من حلال نباشد الاّ بر فرزند برادرت حسين كه او قائم آل محمد و مهدى اين امّت است و ناراحتى هاى خلق را او درست خواهد كرد؛ و چون از نماز بر من فارغ شدى جنازه را از موضع خود بردار و خاك آنجا را حفر كن قبر كنده و لحدى ساخته و تخته چوبى منقّر خواهى يافت كه پدرم حضرت نوح براى من ساخته، پس مرا بر روى آن تخته بگذار و هفت خشت ساخته بزرگ آنجا خواهى يافت آنها را بر روى من بچين، پس اندكى صبر كن آنگاه يك خشت را بردار و به قبر نظر كن، خواهى يافت كه من در قبر نيستم؛ زيرا كه به جدّ تو رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ملحق خواهم شد؛ چه اگر پيغمبرى را در مشرق به خاك سپرند و وصّى او را در مغرب مدفون سازند البته حق تعالى روح و جسد پيغمبر را با روح و جسد وصّى او جمع نمايد و پس از زمانى از هم جدا شوند و به قبرهاى خويش برمى گردند، پس آنگاه قبر مرا با خاك انباشته كن و آن موضع را از مردم پنهان كن و چون روز روشن شود نعشى بر ناقه حمل كن و بده به كسى كه به جانب مدينه كشد تا مردمان ندانند كه من در كجا مدفونم. (118)

و از حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام مروى است كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام امام حسن را فرمود: از براى من چهار قبر در چهار موضع حفر كن: يكى در مسجد كوفه، دوم در ميان رَحبه، سوم در نجف، چهارم در خانه جعدَة بن هبيره تا كس در قبر من راه نبرد. (119)

مؤ لّف گويد: كه اين اخفاى قبر براى آن بود كه مَبادا ملاعين خوارج و بنى اميه كه در نهايت دشمنى و عداوت آن حضرت بودند بر قبر مطلع شوند و اراده كنند جسد مطهر آن حضرت را از قبر بيرون آورند و پيوسته آن قبر مخفى بود تا زمان حضرت صادق عليه السلام كه بعضى از اصحاب و شيعيان به توسط زيارت كردن آن حضرت جدّ خود را و نمودن قبر را دانستند و در زمان رشيد بر همه ظاهر ولائح شد موضع آن مضجع منوّر به تفصيلى كه مقام را گنجايش ذكر نيست.

پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام با فرزندان خود فرمود: زود باشد كه فتنه ها از هر جانب رو به شما آورد و منافقان اين امّت كينه هاى ديرينه خود را از شما طلب نمايند و انتقام از شما بكشند، پس بر شما باد به صبر كه عاقبت صبر، نيكو است؛ پس رو به جانب حَسَنَيْنعليهما‌السلام نمود فرمود كه بعد از من بر خصوص شما فتنه هاى بسيار واقع خواهد شد از جهت هاى مختلفه، پس صبر كنيد تا خدا حكم كند ميان شما و دشمنان شما و او بهترين حكم كنندگان است پس به امام حسينعليه‌السلام رو كرد و فرمود: اى ابا عبداللّه! ترا اين امّت شهيد مى كنند پس بر تو باد به تقوى و صبر در بلاد پس لختى بى هوش شد چون به هوش آمد فرمود: اينك رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و عمّ من حمزه و برادرم جعفر نزديك من آمدند و گفتند زود بشتاب كه ما مشتاق و منتظر توايم! پس ديده هاى مبارك خود را گردانيد و به اهل بيت خود نظر كرد و فرمود كه همه را به خدا مى سپارم خدا همه را به راه حقّ و راست دارد و از شرّ دشمنان حفظ نمايد، خدا خليفه من است بر شما و خدا بس است براى خلافت و نصرت، آنگاه فرمود: بر شما باد سلام اى فرشتگان خدا!

ثمَّ قال:( لِمثلِ ه ذا فلْيعملِ الْع املُونَ ) (120)( اِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوْا وَالَّذينَهُمْ مُحْسِنُونَ ) ؛ (121)

از براى مثل اين مقام و منزلت بايد عمل كنند عمل كنندگان، به درستى كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است. پس جبين مباركش در عرق نشست و چشم هاى مبارك را بر هم گذاشت و دست و پاى را به جانب قبله كشيد و گفت:

اَشْهَدُ اَنْ لا اِل هَ اِلا اللّهُ وَحَدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ.

اين بگفت و به قدم شهادت به سوى جنّت خراميد صلوات اللّه عليه و لعنة اللّه على قاتلِه. (122) و اين واقعه هايله در شب جمعه بيست و يكم شهر رمضان سال چهلم از هجرت بود.

پس در آن حال صداى شيون و گريه از خانه آن حضرت بلند شد پس اهل كوفه دانستند كه مصيبت آن حضرت واقع شده از تمامى شهر كوفه صداى شيون و گريه بلند شد مانند روزى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از دنيا رحلت فرموده بود و نيز در آن شب آفاق آسمان متغيّر گشت و زمين بلرزيد و صداى تسبيح و تقديش فرشتگان از هوا شنيده مى شد و قبائل جنّ نوحه مى كردند و مى گريستند و مرثيه مى خواندند، پس مشغول غسل آن حضرت شدند.

محمد بن الحنفيه روايت كرده كه چون برادرانم مشغول غسل شدند امام حسينعليه‌السلام آب مى ريخت و امام حسنعليه‌السلام غسل مى داد و احتياج نداشتند به كسى كه جسد آن حضرت را بگرداند و بدن مبارك هنگام غسل خود از اين سوى بدان سوى مى شد و بوئى خوشتر از مُشك و عَنْبَر از جسد مطهرش شنيده مى شد. چون از كار غسل فارغ شدند، امام حَسَنعليه‌السلام صدا زد كه اى خواهر! بياور حنوط جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، پس زينبعليها‌السلام مبادرت كرد و سهم حنوط اميرالمؤ منينعليه‌السلام را كه بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و فاطمهعليهما‌السلام به جاى مانده بود و از همان كافورى بود كه جبرئيل از بهشت آورده بود حاضر ساخت چون آن حنوط را سر بگشودند شهر كوفه را به جمله اى از بوى خوش معطّر ساخت، پس آن حضرت را در پنج جامه كفن كردند و در تابوت نهادند و به حكم وصيت اميرالمؤ منينعليه‌السلام دنبال سرير را حسنينعليهما‌السلام برداشتند و مقدم آن را جبرئيل و ميكائيل حمل دادند و به جانب نجف كه ظَهْر كوفه است شتافتند و بعضى از مردم خواستند كه به مشايعت بيرون شوند امام حسنعليه‌السلام ايشان را به مراجعت فرمان كرد. و حضرت امام حسينعليه‌السلام مى گريست و مى گفت: لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ الْعَلىّ الْعَظيمِ، اى پدر بزرگوار پشت ما را شكستى گريه را از جهت تو آموخته ام.

و محمد بن حنفيّة گفته: به خدا سوگند كه من مى ديدم كه جنازه آن حضرت بر هر ديوار و عمارت و درختى كه مى گذشت آنها خم مى شدند و خشوع مى كردند نزد جنازه آن حضرت و موافق روايت(امالى)شيخ طوسى چون جنازه آن حضرت گذشت به قائم غرّى و آن در قديم بنائى بود گويا شبيه به ميل كه آن را عَلَم نيز مى ناميدند پس به جهت تعظيم و احترام آن نعش مطهر كج و منحنى شد چنانچه سرير اَبرَهه در وقت داخل شدن عبدالمطلب بر ابرهه به جهت تعظيم آن جناب، منحنى و كج شد و الحال به جاى آن قائم، مسجدى كه آن را مسجد حنّانه مى نامند و در شرقى نجف به فاصله سه هزار ذرع تقريبا واقع است.

بالجمله؛ چون جنازه به موضع قبر آن حضرت رسيد فرود آمد، پس جنازه را بر زمين نهادند و امام حسنعليه‌السلام به جماعت بر آن حضرت نماز كرد و هفت تكبير گفت و بعد از نماز جنازه را برداشتند و آن موضع را حَفْر كردند ناگاه قبر ساخته و لحد پرداخته ظاهر شد و تخته اى در زير قبر فرش كرده بود كه بر آن لوح به خطّ سريانى دو سطر نقش بود كه اين كلمات ترجمه آن است:

بسمِ اللّهِ الرّحمن الرّحيمِ هذا ما حَفَرَهُ نوحٌ النَّبِىُّ لِعَلِىٍ وَصِىِّ مُحَمَّدٍصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قَبْلَ الطُّوفانِ بِسَبعِمِأَة عامٍ.

و به روايتى نوشته بود كه اين آن چيزى است كه ذخيره كرده است نوح پيغمبر براى بنده شايسته طاهر و مطهر. و چون خواستند آن حضرت را داخل قبر نمايند صداى هاتفى شنيدند كه مى گفت فرو بريد او را به سوى تربت طاهر و مطهّر كه حبيب به سوى حبيب خود مشتاق گرديده است. (123)

و نيز صداى منادى شنيده شد كه گفت: حقّ تعالى شما را صبر نيكو كرامت فرمايد در مصيبت سيّد شما و حجّت خدا بر خلق خويش.

و از امام محمد باقرعليه‌السلام منقول است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را پيش از طلوع صبح در ناحيه غَرِيَّيْن دفن كردند و در قبر آن حضرت امام حسنعليه‌السلام و امام حسينعليه‌السلام و محمد حنفيه وعبداللّه بن جعفر داخل شدند.

بالجمله؛ پس از آنكه قبر را پوشيده داشتند يك خشت از بالاى سر آن حضرت برداشتند و در قبر نظر كردند كسى را در قبر نديدند ناگاه صداى هاتفى را شنيدند كه گفت: اميرالمؤ منين بنده شايسته خدا بود، حق تعالى او را به پيغمبر خود ملحق گردانيد و چنين كند خداوند با اوصيأ پس از انبيأ حتّى آنكه اگر پيغمبرى در مشرق بميرد و وصى او در مغرب رحلت نمايد خدا آن وصى را با پيغمبر ملحق خواهد ساخت!

صاحب كتاب(مشارق الانوار)از امام حسنعليه‌السلام حديث كرده كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام با حَسَنَيْنعليه‌السلام فرمود كه چون مرا به قبر گذاريد پيش از آنكه خاك بر قبر بريزيد دو ركعت نماز به جا آوريد و بعد از آن، در قبر نظر نمائيد. پس چون آن حضرت را داخل قبر نمودند و دو ركعت نماز گزاردند و در قبر نگريستند ديدند كه پرده اى از سندس بر روى قبر گسترده است امام حسنعليه‌السلام از فراز سر آن پرده را به يك سوى كرد و در قبر نگاه كرد، ديد كه رسول خدا و آدم صفىّ و ابراهيم خليلعليهما‌السلام با آن حضرت سخن مى گويند و امام حسينعليه‌السلام از جانب پاى آن حضرت پرده را برگرفت ديد كه حضرت فاطمهعليها‌السلام و حوّا و مريم و آسيه بر آن حضرت نوحه مى كنند. و چون از كار دفن آن حضرت فارغ شدند، صعصعة بن صُوْحان عبدى نزد قبر مقدس آن حضرت ايستاد و مشتى از خاك برگرفت و بر سر خود ريخت و گفت: پدر و مادرم فداى تو باد يا اميرالمؤ منين! گوارا باد ترا كرامتهاى خدا اى ابوالحسنعليه‌السلام به تحقيق كه مولد تو پاكيزه بود و صبر تو قوى بود و جهاد تو عظيم بود و به آنچه آرزو داشتى رسيدى و تجارت سودمند كردى و به نزد پروردگار خود رفتى و از اين نوع كلمات بسيار گفت و بسيار گريست و ديگران را به گريه آورد، پس رو كردند به سوى حضرت امام حسن وامام حسينعليهما‌السلام و محمّد و جعفر و عبّاس و يحيى و عون و ساير فرزندان آن حضرت و ايشان را تعزيت گفتند و به كوفه مراجعت كردند. چون صبح طالع شد براى مصلحتى تابوتى از خانه حضرت بيرون آوردند به بيرون كوفه، حضرت امام حسينعليه‌السلام بر آن تابوت نماز كرد و آن تابوت را بر شترى بستند و به جانب مدينه روان داشتند.

نقل شده كه عبداللّه بن عباس اين اشعار را در مرثيه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام انشاد كرد:

شعر:

وَهَزَّ عَلِىُّ بالْعِراقَيْنِ لِحيتَهُ		مُصيبَتُها جَلَّتْ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ
وَقالَ سَيَأتيها مِنَ اللّهِ نازِلٌ		وَيَخْضِبُها اَشْقَى الْبَرِيَّةِ بالدَّمِ
فَع اجَلَهُ بِالسَّيْفِ شَلَّتْ يَمينُهُ		لِشُؤْمِ قَطامِ عِنْدَ ذاكَ ابْنُ مُلْجَمٍ
فَياضَرْبَةً مِنْ خاسِرٍ ضَلّ سَعْيُهُ		تَبَوّءَ مِنْها مَقْعَدا فى جَهَنَّم
فَفازَ اَميرُ المُؤْمِنينَ بِحَظِّهِ		وَاِنْ طَرَقَتْ اِحْدى اللَّيالى بِمُعْظَمٍ
اَلا اِنَّمَا الدُّنْيا بَلأٌ وَفِتْنَةٌ		حَلا وَتُها شيبَتْ بِصَبْرٍ وَعَلْقَمٍ (124)

و نيز منقول ست كه چون خبر قتل اميرالمؤ منينعليه‌السلام را براى معاويه بردند گفت:

اِنَّ الاسدَ الَّذى كانَ يفتَرِشُ ذِراعَيْهِ فِى الْحَرْبِ قَدْ قَضى نَحْبَهُ؛ يعنى آن شيرى كه چنگالهاى خود را هنگام حرب بر زمين گسترده مى داشت وداع جهان گفت؛ پس اين شعر را تذكره كرد:

شعر:

قُلْ لِلاَرانِبِ تَرْعى اَيْنَما سَرَحَتْ

وَلِظِّبأ بِلا خَوْفٍ وَلا وَجَلٍ (125)

شيخ كلينى و ابن بابويه رحمه اللّه و ديگران به سندهاى معتبر روايت كرده اند كه در روز شهادت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام صداى شيون از مردم بلند شد و دهشتى عظيم در مردم افتاد مانند روزى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از جهان برفت و در آن حال پيرمردى اشك ريزان و شتاب كنان بيامد مى گريست و مى گفت:

(اِنا للّهِ وَاِنا اِلَيهِ ر اجِعُونَ) امروز خلافت نبوّت انقطاع يافت پس بيامد و بر دَرِ خانه اميرالمؤ منينعليه‌السلام بايستاد و بسيارى از مناقب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام تذكره كرد و مردمان ساكت بودند و مى گريستند چون سخن را به پاى آورد، از نظر ناپديد شد مردمان هرچه او را طلب كردند او را نيافتند! (126)

مؤ لّق گويد: كه آن پيرمرد حضرت خضرعليه‌السلام بود و كلمات او را كه به منزله زيارت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و در روز شهادت آن حضرت، اين احقر در كتاب(هديه)در باب زيارات آن حضرت ذكر كردم و اين مختصر را گنجايش نقل آن نيست. (127)

فصل پنجم: در قتل ابن ملجم لعين به دست امام حسنعليه‌السلام

چون حضرت امام حسنعليه‌السلام جسد مبارك پدر را در اَرْض نجف به خاك سپرد و به كوفه مراجعت كرد، در ميان شيعيان علىعليه‌السلام بر منبر صعود فرمود و خواست كه خطبه قرائت فرمايد، اشك چشم و طغيان بُكأ گلوى مباركش را فشار كرد و نگذاشت آغاز سخن كند، پس ساعتى بر فراز منبر نشست تا لختى آسايش گرفت، پس برخاست و خطبه اى در كمال فصاحت و بلاغت قرائت فرمود كه خلاصه آن كلمات بعد از ستايش و سپاس يزدان پاك چنين مى آيد، فرمود:

حمد خداوند را كه خلافت را بر ما اهل بيت نيكو گردانيد و نزد خدا به شمار مى گيريم، مصيبت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مصيبت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در شرق و غرب عالم اثر كرد و به خدا قسم كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام دينار و درهمى بعد از خود نگذاشت مگر چهارصد درهم كه اراده داشت به آن مبلغ خادمى از براى اهل خويش ابتياع فرمايد. (128)

و همانا حديث كرد مرا جدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه دوازده تن از اهل بيت و صفوت او مالك امت و خلافت باشند و هيچ يك از ما نخواهد بود اِلاّ آنكه مقتول يا مسموم شود و چون اين كلمات را به پاى برد فرمان كرد تا ابن ملجم را حاضر كردند، فرمود: چه چيز ترا بر اين داشت كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را شهيد ساختى و ثُلمه بدين شگرفى در دين انداختى؟ گفت: من با خدا عهد كردم و بر ذمّت نهادم كه پدر ترا به قتل رسانم و لاجَرَم وفا به عهد خويش نمودم اكنون اگر مى خواهى مرا امان ده تا به جانب شام روم و معاويه را به قتل رسانم و تو را از شرّ او آسوده كنم و باز به نزد تو برگردم آنگاه اگر خواهى مرا مى كشى و اگر خواهى مى بخشى، امام حسنعليه‌السلام فرمود: هيهات! به خدا قسم كه آب سرد نياشامى تا روح تو به آتش دوزخ ملحق گردد.

و موافق روايت(فرحة الغرىّ) ابن ملجم گفت: مرا سِرّى است كه مى خواهم در گوش تو گويم، حضرت اب أ نمود و فرمود كه اراده كرده از شدّت عداوت گوش مرا به دندان بركند. گفت: به خدا قَسَم! اگر مرا رُخصت مى داد كه نزديك او شوم، گوش او را از بيخ مى كندم! (129)

پس آن حضرت موافق وصيّت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ابن ملجم ملعون را به يك ضربت به جهنّم فرستاد، و به روايت ديگر حكم كرد كه او را گردن زدند. و امّ الهيثم دختر اسود نخعى خواستار شد تا جسدش را به او سپردند پس آتشى برافروخت و آن جسد پليد را در آتش بسوخت. (130)

مؤ لّف گويد:كه از اين روايت ظاهر شد كه ابن ملجم پليد را در روز بيست و يكم شهر رمضان كه روز شهادت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده، به جهنّم فرستادند چنانچه به اين مضمون روايات ديگر است كه از جمله در بعضى كتب قديمه است (131) كه چون در آن شبى كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را دفن كردند و صبح طالع شد امّكلثوم حضرت امام حسنعليه‌السلام را سوگند داد كه مى خواهم كشنده پدر مرا يك ساعت زنده نگذارى؛ پس نتيجه اين كلمات آن باشد كه آنچه در ميان مردم معروف است كه ابن ملجم در روز بيست و هفتم ماه رمضان به جهنّم پيوسته مستندى ندارد.

ابن شهر آشوب و ديگران روايت كرده اند كه استخوانهاى پليد ابن ملجم را در گودالى انداخته بودند و پيوسته مردم كوفه از آن مغاك بانگ ناله و فرياد مى شنيدند، (132) و حكايت اِخبار آن راهب از عذاب ابن ملجم در دار دنيا به قىّ كردن مرغى بدن او را در چهار مرتبه و پس او را پاره پاره نمودن و بلعيدن و پيوسته اين كار را با او نمودن بر روى سنگى در ميان دريا، مشهور و در كتب معتبره مسطور است. (133)

مورّخ امين مسعودى گفته (134) كه چون خواستند ابن ملجم را بكشند، عبداللّه بن جعفر خواستار شد كه او را با من گذاريد تا تشفى نفسى حاصل كنم پس دست و پاى او را بريد و ميخى داغ كرد تا سرخ شد و در چشمانش كرد آن ملعون گفت: سُبْحانَ اللّهِ الَّذى خَلَقَ الانسانَ اِنَّكَ لَتَكْحَلُ عَمَّكَ بِمَلْمُولٍ مَضٍّ؛ پس مردمان ابن ملجم را مأخوذ داشتند و در بوريا پيچيدند و نفت بر او ريختند و او را آتش زدند. (135)

فصل ششم: در ذكر اولاد اميرالمؤ منينعليه‌السلام و زوجات آن حضرت

حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را از ذُكور و اِناث به قول شيخ مفيد بيست و هفت تن فرزند بود: چهار نفر از ايشان امام حسن و امام حسين و زينب كبرى ملَقَّب به عقيله و زينب صغرى است كه مُكَنّاة است به اُمّ كُلْثُوم و مادر ايشان حضرت فاطمه زهرأ سيدة النساةعليهما‌السلام است و شرح حال امام حسنعليه‌السلام و امام حسينعليه‌السلام بيايد و زينب در حباله نكاح عبداللّه بن جعفر پسر عمّ خويش بود و از او فرزندان آورد كه از جمله محمّد و عون بودند كه در كربلا شهيد گشتند. (136)

و ابوالفرج گفته كه محمّد بن عبداللّه بن جعفر كه در كربلا شهيد شد مادرش خوصا بنت حفصة بن ثقيف است و او برادر اعيانى عبيداللّه است كه او نيز در وقعه طَفّ شهيد شد؛ (137) و اما امكلثوم حكايت تزويج او با عمر در كتب مسطور است (138) و بعد از او ضجيع عون بن جعفر و از پس او زوجه محمّد بن جعفر گشت.

و ابن شهر آشوب از(كتاب امامت)ابو محمّد نوبختى روايت كرده كه ام كلثوم را عُمر بن الخطالب تزويج كرد و چون آن مخدّره صغيره بود همبستر نگشت و پيش از آنكه با او مضاجعت كند از دنيا برفت. (139)

پنجم: محمد مكنى به ابى القاسم و مادر او خوله حنفيّه دختر جعفر بن قيس است و در بعضى روايات است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اميرالمؤ منينعليه‌السلام را به ميلاد محمد بشارت داد و نام و كُنْيَت خود را عطاى او گذاشت. (140) و محمد در زمان حكومت عمربن الخطّاب متولّد شد و در ايّام عبدالملك بن مروان وفات كرد و سن او را شصت و پنج گفته اند و در موضع وفات او اختلاف است: به قولى در(ايله)و به قولى در(طائف)و به قول ديگر در(مدينه)وفات كرد و او را در بقيع به خاك سپردند. جماعت كيسانيّه او را امام مى دانستند و او را مهدى آخر زمان مى خواندند و به اعتقاد ايشان آنكه محمّد در جِبال رَضْوى كه كوهستان يَمَن است جاى فرموده است و زنده است تا گاهى كه خروج كند و الحمدللّه اهل آن مذهب منقرض شدند. و محمّد مردى عالم وشجاع ونيرومند و قوى بوده. نقل شده كه وقتى زرهى چند به خدمت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آوردند يكى از آن درعها از اندازه قامت بلندتر بود حضرت فرمود تا مقدارى از دامان آن زره را قطع كنند، محمّد دامان زره را جمع كرد و از آنجا كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام علامت نهاده بود به يك قبضه بگرفت و مثل آنكه بافته حرير را قطع كند دامنهاى درع آهنين را از هم دريد. و حكايت او و قيس بن عباده با آن دو مرد رُومى كه از جانب سلطان روم فرستاده شده بود معروف است و كثرت شجاعت و دليرى او از ملاحظه جنگ جَمَل و صِفّين معلوم شود.

6 و 7: عمر و رقيّه كبرى است كه هر دو تن توأم از مادر متولد شدند و مادر ايشان، امّ حبيب دختر ربيعه است.

8 و 9 و 10 و 11: عباس و جعفر و عثمان و عبداللّه اكبر است كه هر چهار در كربلا شهيد گشتند و كيفيّت شهادت ايشان بعد از اين مذكور شود ان شأ اللّه تعالى. و مادَرِ اين چهار تن، امّ البنين بنت حزام بن خالد كلابى است و نقل شده كه وقتى اميرالمؤ منينعليه‌السلام برادر خود عقيل را فرمود كه تو عالم به اَنْساب عربى، زنى براى من اختيار كن كه مرا فرزندى بياورد كه فحل و فارس عرب باشد، عرض كرد كه امّ البنين كلابيه را تزويج كن كه شجاعتر از پدران او هيچ كس در عرب نبوده. پس جناب اميرعليه‌السلام او را تزويج كرد و از او جناب عباسعليه‌السلام و سه برادر ديگر متولّد گشت و از اين جهت است كه شمر بن ذى الجوشن لَعنهُ اللّهُ كه از بنى كلاب است در كربلا خطّ امان از براى ابوالفضل العباسعليه‌السلام و برادران آورد و تعبير كرد از ايشان به فرزندان خواهر چنانكه مذكور مى شود.

12 و 13: محمد اصغر و عبداللّه است و محمّد مُكَنّى به ابى بكر است و اين هر دو در كربلا شهيد گشتند و مادر ايشان، ليلى بنت مسعود دارِميَّه است.

14: يحيى مادر او، اَسمأ بنت عُمَيْس است.

15 و 16: امّالحسن و رَمْلَه است و مادر ايشان امّ سعيد بنت عُرْوة بن مسعود ثَقَفى است و اين رَملَه، رمله كبرى است و زوجه ابى الهياج عبداللّه ابى سفيان بن حارث بن عبدالمطّلب بوده و گفته اند كه امّ الحَسَن زوجه جعدة بن هبيره پسرعمّه خود بوده و از پس او، جعفر بن عقيل او را نكاح كرد.

17 و 18 و 19: نفيسه و زينب صُغرى و رقيّه صُغرى است، و ابن شهر آشوب مادر اين سه دختر را امّ سعيد بنت عُرْوَه گفته و مادر امّ الحَسَن و رَمْلَه را امّ شعيب مخزوميّه ذكر نموده، و نقل شده كه نفيسه مُكَنّاه به امّ كلثوم صغرى بوده، و كثير بن عبّاس بن عبدالمطّلب او را تزويج نمود و زينب صغرى را محمد بن عقيل كابين بست و بعضى گفته اند كه رقيّه صغرى مادرش امّ حبيبه است و او را مسلم بن عقيل به نكاح خويش درآورده بود، و بقيّه اولاد آن حضرت از بيستم تا بيست و هفتم بدين ترتيب به شمار رفته:

اُمّ هانى و اُمّ الكِرام و جُمانه مكنّاة به اُمّ جعفر و اُمامَه و اُمّ سَلَمَه و مَيْمُونَه و خديجه و فاطمه رحمة اللّه عليهنّ. (141)

و بعضى اولادهاى آن حضرت را سى و شش تن شمار كرده اند: هيجده تن ذكور و هيجده نفر اِناث به زيادتى عبداللّه و عون كه مادرش اَسمأ بنت عُمَيْس بوده به روايت هشام بن محمد معروف به ابن كلبى و محمد اوسط كه مادَرِ او اُمامه دختر زينب و دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده، و عثمان اصغر و جعفر اصغر و عبّاس اصغر و عمر اصغر و رَمْلَة صغرى و امّ كلثوم صغرى.

و ابن شهر آشوب نقل كرده كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را از محياة دختر امرء القيس زوجه آن حضرت دخترى بود كه در ايام صبا و صغر سنّ از دنيا برفت. (142) و شيخ مفيد رحمه اللّه فرمود كه در ميان مردم شيعى ذكر مى شود كه حضرت فاطمه زهرأعليها‌السلام را فرزندى از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در شكم بود كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را(مُحسن)نام نهاده بود و بعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن كودك نارسيده از شكم مباركش ساقط شد.

مؤ لف گويد: كه مسعودى در(مروج الذّهب)و ابن قُتَيْبَه در(معارف)و نورالدين عباس موسوى شامى در(ازهار بستان النّاظرين)محسن را در اولاد اميرالمؤ منينعليه‌السلام شمار كرده اند و صاحب(مجدى)گفته كه شيعه روايت كرده خبر محسن و(رفسه)را و من يافتم در بعضى كتب اهل سنّت ذكر محسن را ولكن ذكر نكرده رفسه را مِنْ جَهْةٍ أعول عَلَيْها. (143)

بالجمله؛ از پسران اميرالمؤ منينعليه‌السلام پنج نفر فرزند آوردند امام حسنعليه‌السلام و امام حسينعليه‌السلام و محمّد بن الحنفيّه و عبّاس و عمر الاكبر و از ذكر كردن مادران اولادهاى اميرالمؤ منينعليه‌السلام اسامى جمله، از زوجات آن حضرت نيز معلوم شد. و گفته شده مادامى كه حضرت فاطمهعليها‌السلام در دنيا بود اميرالمؤ منينعليه‌السلام زنى را به نكاح خود در نياورد چنانكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در زمان حيات خديجه زن ديگر اختيار نفرمود و بعد از آنكه حضرت فاطمهعليها‌السلام از دنيا رحلت فرمود بنا بر وصيّت آن حضرت، اُمامه دختر خواهر آن مخدّره را تزويج كرد. و به روايتى تزويج امامه از پس سه شب گذشته از وفات حضرت فاطمهعليها‌السلام واقع شد و چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام شهيد گشت،چهار زن و هجده تن اُمُّ ولد از آن جناب باقى مانده بود و اسامى اين چهار زن چنين به شمار رفته: اُمامه و اَسمأ بنت عُمَيْس و ليلى التّميميه واُمُّ الْبَنين.

تذييلٌ:

همانا دانستى كه از فرزندان اميرالمؤ منينعليه‌السلام ، پنج تن اولاد آوردند: حضرت امام حسن و امام حسينعليهما‌السلام و بيايد ذكر اين دو بزرگوار و اولادشان بعد از اين اِنْ شأَ اللّه تعالى، و سه ديگر محمّد بن الحنفيّه و حضرت عبّاس و عمر الاطرف مى باشند و شايسته است كه ما در اينجا به ذكر بعض اولاد ايشان اشاره كنيم:

ذكر اولاد محمد بن الحنفيّه رضى اللّه عنه

محمد بن حنفّيه را بيست و چهار فرزند بوده كه چهارده تن از ايشان ذكور بودند و عقبش از دو پسران خود على و جعفر است و جعفر در يوم حرّه كه مسرف بن عقبه به امر يزيد بن معاويه اهل مدينه را مى كشت به قتل رسيد. و بيشتر اَعقاب او منتهى مى شوند به رأس المذرى عبداللّه بن جعفر الثانى بن عبداللّه بن جعفر بن محمد بن الحنفيّه و از جمله ايشان است شريف نقيب ابوالحسن احمد بن القاسم بن محمّد العويد بن على بن رأس المذرى و پسرش ابومحمّد حسن بن احمد سيّدى جليل القدر است، خليفه سيد مرتضى بود در امر نقابت به بغداد. از براى او اعقابى است از اهل علم و جلالت و فضل و روايت معروفند به بنى النّقيب المحمّدى لكن منقرض شدند. و از جمله ايشان است جعفر الثالث بن رأس المذرى و عقب او از پسرش زيد و على و موسى و عبداللّه است و از بنى على بن جعفر ثالث است ابوعلى محمّدى رضى اللّه عنه در بصره و او حَسَن بن حُسين بن عبّاس بن على بن جعفر ثالث است كه صديق عمرى است.

از ابونصر بخارى نقل شده كه منتهى مى شود نسب محمديّه صحيح به سه نفر:

زيد الطويل بن جعفر ثالث، و اسحاق بن عبداللّه رأس المذرى، و محمّد بن على بن عبداللّه رأس المذرى. و از بنو محمد بن على بن اسحاق بن رأس المذرى است سيّد ثقة ابوالعباس عقيل بن حسين بن محمّد مذكور كه فقيه محدّث راويه بود، و از براى اوست كتاب صلوة، كتاب مناسك حجّ و كتاب امالى؛ قرائت كرده بر او شيخ عبدالرحمن مفيد نيشابورى، و از براى او عقبى است به نواحى اصفهان و فارس و از فرزندان رأس المذرى است قاسم بن عبداللّه رأس المذرى فاضل محدث و پسرش شريف ابومحمّد عبداللّه بن قاسم. و امّا على بن محمّد بن الحنفيّه پس از اولاد اوست ابومحمد حسن بن على مذكور و او مردى بود عالم فاضل، كيسانيّه در حق او ادعا كردند امامت راو وصيّت كرد به پسرش على، كيسانيّه او را امام گرفتند بعد از پدرش و امّا ابوهاشم عبداللّه بن محمّد بن الحنفيّه پس او امام كيسانيّه است و از او منتقل شد بيعت به بنى عبّاس پس منقرض شد، ابونصر بخارى گفته كه محمديه در قزوين رؤ سا مى باشند و در قم علما مى باشند و در رى ساداتند. (144)

ذكر اولاد جناب ابوالفضل العباس بن اميرالمؤ منينعليهما‌السلام

حضرت عباس بن اميرالمؤ منينعليه‌السلام عقبش از پسرش عبيداللّه است و عقب عبيداللّه منتهى مى شود به پسرش حسن بن عبيداللّه و حسن اعقابش از پنج پسر است:

1 عبيداللّه كه قاضى حَرَمَيْن و امير مكّه و مدينه بوده، 2 عبّاس خطيب فصيح، 3 حمزة الاكبر، 4 ابراهيم جردقه، 5 فضل.

اما فضل بن حسن بن عبيداللّه پس او مردى بوده فصيح و زبان آور شديدالدين عظيم الشجاعه و عقب آورد از سه پسر: جعفر و عباس اكبر و محمد، و از اولاد محمدّ بن فضل است ابوالعبّاس فضل بن محمّد خطيب شاعر و از اشعار اوست در مرثيه جدّش حضرت عباسعليه‌السلام گفته:

شعر:

اِنّي لاَذْكُرُ لِلْعَبّاسِ مَوْقِفَهُ		بِكَرْبَلأَ وَ هامُ القَوْم تُخْتَطَفُ
يَحْمِى الْحُسَيْنَ وَيَحْميهِ على ظَمَأ		ولا يُوَلّي ولا يُثْني فَيَخْتَلِفُ
وَلا اَرى مَشْهَدا يَوْما كَمَشْهَدِهِ		مَعَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ الْفَضْلُ وَالشّرَفُ
اَكْرِمْ بِهِ مَشْهَدا بانَتْ فَضيلَتُهُ		وَما اَضاعَ لَهُ اَفْعالُهُ خَلَفٌ (145)

و براى فضل ولدى است و اما ابراهيم جردقه پس او از فقهأ و ادبأ، و از زهّاد است و عقبش از سه پسر است: حَسَن و محمَّد وعَلى.

اما على بن جردقه پس او يكى از اسخيأ بنى هاشم است و صاحب جاه بوده وفات كرد سنه دويست و شصت و چهار و او را نوزده ولد بوده كه يكى از ايشان است عبيداللّه (146) بن على بن ابراهيم جردقه. خطيب بغداد گفته كه كنيه او ابوعلى است و از اهل بغداد است به مصر رفت ساكن مصر شد، نزد او كتبى بوده موسوم به(جعفريّه)كه در آن است فقه اهل بيت و به مذهب شيعه روايت مى كند آن را. وفات كرد به مصر در سنه سيصد و دوازده.

و اما حمزة بن الحسن بن عبيد اللّه بن عباس مُكَنّى به ابوالقاسم است و شبيه بوده به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و او همان است كه مأمون نوشته به خط خود كه عطا شود به حمزة بن حسن شبيه به اميرالمؤ منين على بن ابى طالبعليه‌السلام صد هزار درهم. و از اولاد اوست محمد بن على بن حمزه نزيل بصره كه روايت كرده حديث از حضرت امام رضاعليه‌السلام و غير آن حضرت، و مردى عالم و شاعر بوده خطيب بغداد در تاريخ خود گفته كه ابوعبداللّه محمّد بن على بن حمزة بن الحَسَن بن عبيداللّه بن العبّاس بن على بن ابى طالبعليه‌السلام يكى از ادبأ و شعرأ است و عالم به روايت اخبار است. روايت مى كند از پدرش و از عبدالصمد بن موسى هاشمى و غير ذلك و روايت كرده از عبدالصمد به اسناد خود از عبداللّه بن عباس كه گفت هرگاه حق تعالى غضب كرد بر خلق خود و تعجيل نفرمود از براى ايشان به عذابى مانند باد و عذابهاى ديگر كه هلاك فرمود به آن امّتهائى را، خلق مى فرمايد براى ايشان خلقى را كه نمى شناسند خدا را، عذاب كنند ايشان را. (147) و نيز از بنى حمزه است ابومحمّد قاسم بن حمزة الاكبر كه در يمن عظيم القدر بوده و او را جمالى به نهايت بوده و او را صوفى مى گفتند. و نيز از بنى حمزه است ابويعلى حمزة بن قاسم بن على بن حمزة الاكبر ثقة جليل القدر كه شيخ نجاشى و ديگران او را ذكر كرده اند و قبرش در نزديكى حلّه است و شيخ ما در(نجم الثاقب)در ذكر حكايت آنان كه در غيبت كبرى به خدمت امام عصر عَجَّلَ اللّهُ تعالى فرَجهُ الشريف رسيده اند حكايتى نقل فرموده كه متعلق است به حمزه مذكور شايسته است كه در اينجا نقل شود:

حكايت تشرّف آقاسيّدمهدى قزوينى خدمت امام زمان (عج )

آن حكايت چنين است كه نقل فرمود سيد سَنَد و حبر معتمد زُبدة العلمأ و قدوة الا وليأ ميرزا صالح خلف ارشد سيد المحققين و نور مصباح المتهجّدين وحيد عصره آقا سيّد مهدى قزوينى طاب ثراه از والد ماجدش، فرمود: خبر داد مرا والد من كه ملازمت داشتم به بيرون رفتن به سوى جزيره اى كه در جنوب حلّه است بين دجله و فرات به جهت ارشاد و هدايت عشيره هاى بنى زبيد به سوى مذهب حق (و همه ايشان به مذهب اهل سنّت بودند و به بركت هدايت والد5 همه برگشتند به سوى مذهب اماميّه اَيَّدَهُمُ اللّهُ و به همان نحو باقى اند تا كنون و ايشان زياده از ده هزار نفس اند). فرمود در جزيره مزارى است معروف به قبر حمزه پسر كاظمعليه‌السلام ، مردم او را زيارت مى كنند و براى او كرامات بسيار نقل مى كنند و حول آن قريه اى است مشتمل بر صد خانوار تقريبا، پس من مى رفتم به جزيره و از آنجا عبور مى كردم و او را زيارت نمى كردم چون نزد من به صحّت رسيده بود كه حمزه پسر موسى بن جعفرعليه‌السلام در رى مدفون است با عبدالعظيم حسنى، پس يك دفعه حسب عادت بيرون رفتم و در نزد اهل آن قريه مهمان بودم پس اهل آن قريه مستدعى شدند از من كه زيارت كنم مرقد مذكور را پس من امتناع كردم و گفتم به ايشان كه من مزارى را كه نمى شناسم زيارت نمى كنم و به جهت اعراض من از زيارت آن مزار رغبت مردم به آنجا كم شد، آنگاه از نزد ايشان حركت كردم و شب را در مزيديّه ماندم در نزد بعضى از سادات آنجا، پس چون وقت سحر شد برخاستم براى نافله شب و مهيّا شدم براى نماز، پس چون نافله شب را به جا آوردم نشستم به انتظار طلوع فجر به هيئت تعقيب كه ناگاه داخل شد بر من سيّدى كه مى شناختم او را به صلاح و تقوى و از سادات آن قريه بود پس سلام كرد و نشست آنگاه گفت: يا مولانا! ديروز ميهمان اهل قريه حمزه شدى و او را زيارت نكردى؟ گفتم: آرى! گفت: چرا؟ گفتم؛ زيرا كه من زيارت نمى كنم آن را كه نمى شناسم و حمزه پسر حضرت كاظمعليه‌السلام مدفون است در رى، پس گفت: رُبَّ مَشْهُورٍ لا اَصْلَ لَهُ؛ بسا چيزها كه شهرت كرده و اصلى ندارد؛ آن قبر حمزه پسر موسى كاظمعليه‌السلام نيست هر چند چنين مشهور شده بلكه آن قبر ابى يعلى حمزة بن قاسم علوى عباسى است يكى از علمأ اجازه و اهل حديث و او را اهل رجال ذكر كرده اند در كتب خود و او را ثنا كرده اند به علم و ورع. پس در نفس خود گفتم اين از عوام سادات است و از اهل اطلاع بر علم رجال و حديث نيست پس شايد اين كلام را اخذ نموده از بعضى از علمأ، آنگاه برخاستم به جهت مراقبت طلوع فجر و آن سيّد برخاست و رفت و من غفلت كردم كه سؤ ال كنم از او اين كلام را از كى اخذ كرده، چون فجر طالع شده بود و من مشغول شدم به نماز چون نماز كردم نشستم براى تعقيب تا آنكه آفتاب طلوع كرد و با من جمله اى كتب رجال بود پس در آنها نظر كردم ديدم حال بدان منوال است كه ذكر نمود، پس اهل قريه به ديدن من آمدند و در ايشان بود آن سيد. پس گفتم: نزد من آمدى و خبر دادى مرا از قبر حمزه كه او ابويعلى حمزة بن قاسم علوى است پس آن را تو از كجا گفتى و از كى اخذ نمودى؟ پس گفت: واللّه! من نيامده بودم نزد تو پيش از اين ساعت و من شب گذشته در بيرون قريه بيتوته كرده بودم در جائى كه نام آن را برده قدوم ترا شنيدم پس در اين روز آمدم به جهت زيارت تو، پس به اهل آن قريه گفتم لازم شده مرا كه برگردم به جهت زيارت حمزة پس شكّى ندارم در اينكه آن شخص را كه ديدم او صاحب الامرعليه‌السلام بود، پس من و جميع اهل قريه سوار شديم به جهت زيارت او و از آن وقت اين مزار به اين مرتبه ظاهر و شايع شد كه براى او شدِّ رحال مى كنند از مكانهاى دور.

مؤ لف گويد: شيخ نجاشى در(رجال)فرموده: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيداللّه بن عباس بن على بن ابى طالبعليه‌السلام ابويعلى ثقه جليل القدر است از اصحاب ما حديث بسيار روايت مى كرد، او را كتابى است در ذكر كسانى كه روايت كرده اند از جعفر بن محمدعليه‌السلام از مردان و از كلمات علمأ و اساتيد معلوم مى شود كه از علماى غيبت صُغْرى معاصر والد صدوق على بن بابويه است رضوان اللّه عليهم اجمعين. (148)

و اما عباس بن الحسن بن عبيداللّه بن العباس كنيتش ابوالفضل است، خطيبى فصيح و شاعرى بليغ بوده و در نزد هارون الرشيد صاحب مكانت بوده؛ قالَ اَبونصر الْبخارى: ما رُأيَ هاشمىَُّ اَعضبُ لِسانا منهُ. (149) خطيب بغداد گفته: ابوالفضل العبّاس بن حسن برادر محمّد و عبيد اللّه و فضل و حمزه مى باشد و او از اهل مدينه رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم است در ايّام هارون الرشيد آمد به بغداد و اقامت كرد در آنجا به مصاحبت هارون و بعد از هارون، مصاحبت كرد با مأمون و او مردى بود عالم و شاعر و فصيح بيشتر علويّين او را اَشْعَر اولاد ابوطالب دانسته اند؛ پس خطيب به سند خود روايت كرده از فضل بن محمّد بن فضل كه گفت عمويم عبّاس فرمود كه رأى تو گنجايش ندارد هر چيزى را، پس مهيا كن آن را بر چيزهاى مهم و مال تو بى نياز نمى كند تمام مردمان را، پس مخصوص بساز به آن اهل حق را و كرامتت كفايت نمى كند عامه را، پس قصد كن به آن اهل فضل را. (150) و عباس بن حسن مذكور از چهار پسر عقب آورد: احمد و عبيداللّه و على و عبداللّه. و ابونصر بخارى گفته كه عقب او از عبداللّه بن عبّاس است نه غير آن؛ و عبداللّه بن عباس شاعرى بوده فصيح نزد مأمون تقدّم داشت و مأمون او را شيخ بن الشيخ مى گفت و چون وفات كرد و مأمون خبردار شد گفت: اِسْتَوَى النّاسُ بَعْدَكَ يَاَبْنَ عبّاس و تشييع كرد جنازه او را. (151) و عبداللّه بن عبّاس را پسرى است حمزه نام اولادش به طبريّه شام مى باشند از جمله ابوالطيب محمّد بن حمزه است كه صاحب مروّت و سماحت و صله رحم و كثرت معروف و فضل كثير و جاه واسع بوده و در طبريّه آب و ملك داشت و اموالى جمع كرده بود. ظفر بن خضر فراعنى بر او حسد برده لشكرى براى قتل او فرستاد او را در بستان خود در طبريّه شهيد كردند و در ماه صفر دويست و نود و يك، شعرأ او را مرثيه گفتند، اعقاب او در طبريّه است ايشان را(بَنُو الشَّهيد)گويند.

و اما عبيداللّه بن حسن بن عبيداللّه بن العبّاس قاضى قُضاة حَرَمَيْن، پس از اولاد اوست بنو هارون بن داود بن الحُسين بن على عبيداللّه مذكور و بنو هارون مذكور در(دمياط)مى باشند، و هم از اولاد اوست قاسم بن عبداللّه بن الحسن بن عبيداللّه مذكور صاحب ابى محمّد امام حسن عسكرىعليه‌السلام . و اين قاسم صاحب شأن و منزلت بود در مدينه و سعى كرد در صلح مابين بنوعلى و بنو جعفر؛ وَكانَ اَحَدَ اَصْحابِ الَّراْى واللِّسانِ.

ذكر عمر الا طرف بن اميرالمؤ منينعليه‌السلام و اولاد او

عمر الا طرف كُنْيَه اش ابوالقاسم است و چون شرافتش از يك طرف است او را(اطرف)گويند؛ اما عمر بن على بن الحسين چون شرافتش از دو طرف است او را(عمر اشرف)گويند، مادرش صهبأ ثعلبيّه است و آن امّ حبيب بنت عباد بن ربيعة بن يحيى است از سبى يمامه و به قولى از سبى خالد بن الوليد است از(عين التّمر)كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام آن را خريد و عمر با رقيّه خواهرش توأم به دنيا آمدند و او آخرين اولاد اميرالمؤ منينعليه‌السلام است كه به دنيا آمد و او صاحب لسان و داراى فَصاحت وَجُود وَ عفّت بود.

قالَ صاحبُ(الْعمدة): وَلا يَصِحُّ رِو ايَةُ مَنْ رَوى اَنَّ عُمَرَ حَضَرَ كَرْبَلا وَكانَ اَوَّلُ مَنْ ب ايَعَ عَبْدُاللّهِ بْنِ الزُّبَيْر ثُمَّ ب ايَعَ بَعْدَهُ الْحَجّاجَ. (152)

فقير گويد:در ذكر اولاد حضرت امام حسنعليه‌السلام بيايد كه حجّاج خواست عُمَر را با حَسَن بن حَسَن شريك سازد در صَدَقات اميرالمؤ منينعليه‌السلام و ميسر نشد، وفات كرد عمر در(يَنْبُع)به سنّ هفتاد و هفت يا هفتاد و پنج؛ و اولاد او جماعت بسيارند در شهرهاى متعدّده و همگى منتهى مى شوند به پسرش محمّد بن عمر از چهار ولد:

1 عبداللّه 2 - عبيداللّه 3 عُمَر، و مادر اين سه نفر خديجه دختر امام زين العابدينعليه‌السلام است 4 جعفر و او مادرش اُمّ وَلَد است.

شيخ ابونصر بخارى گفته كه اكثر علما برآنند كه عقب جعفر منقرض شدند. (153)

و اما عمر بن محمد بن عمر الا طرف، پس اعقابش از دو پسر است: ابوالحمد اسماعيل و ابى الحسن ابراهيم، و امّا عبيداللّه بن محمد بن الا طرف، صاحب عمده گفته كه او صاحب قبر النّذور است به بغداد و او را زنده دفن كردند. (154)

فقير گويد: كه صاحب قبر النّذور عبيداللّه بن محمد بن عمر الا شرف است چنانچه خطيب در(تاريخ بغداد)و حَمَوى در(مُعْجَم)ذكر كرده اند و روايت كرده خطيب به سند خود از محمد بن موسى بن حماد بربرى كه گفت: گفتم به سليمان بن ابى شيخ كه مى گويند صاحب قبرالنّذور، عبيداللّه بن محمد بن عمر بن على بن ابى طالب است؟ گفت: چنين نيست بلكه قبر او در زمين و ملكى است از او در ناحيه كوفه موسوم به(لُبَيّ ا)و صاحب قبر النّذور، عبيداللّه بن محمّد بن عمر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب استعليه‌السلام . و نيز خطيب روايت كرده از(ابوبكر دُوْرِى)از ابو محمّد حسن بن محمّد ابن اخى طاهر علوى كه قبر عبيداللّه بن محمّد بن عمر بن على بن ابى طالبعليه‌السلام در زمينى است به ناحيه كوفه مسمّى به(لُبَىّ). (155)

بالجمله؛ در ذكر اولاد حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام بيايد ذكر او، و عقب او از على بن طبيب بن عبيداللّه مذكور است و ايشان را(بنوالطّبيب)گويند و از ايشان است ابواحمد محمد بن احمد بن الطبيب و او سيدى بود جليل شيخ آل ابوطالب بوده، در مصر به سوى او رجوع مى كردند در مشورت و رأى.

و اما عبداللّه بن محمد بن الا طرف، پس اعقابش از چهار نفر است: احمد و محمّد و عيسى المبارك و يحيى الصالح و احمد بن عبداللّه پدر ابويعلى حمزه سمّاكى نسّابه است و پدر عبدالرحمن بن احمد است كه ظاهر شد در يمن. و محمّد بن عبداللّه پدر قاسم بن محمّد است كه در طبرستان سلطنت پيدا كرد و نام مى بردند او را به(ملِك جليل)و نيز پدر او، ابوعبداللّه جعفر بن محمّد ملك ملتانى است كه در ملتان سلطنت پيدا كرد و اولاد بسيار آورد و عددشان زياد گرديد و بسيارى از ايشان ملوك و اُمرأ و علما و نسابون بودند و كثيرى از ايشان بر رأى اسماعيلية بودند و به زبان هندى تكلّم مى نمودند و از اولاد جعفر ملك ملتانى است ابو يعقوب اسحاق بن جعفر كه يكى از علما و فضلا بوده و پسرش احمد بن اسحاق صاحب جلالت بوده در مملكت فارس و پسرش ابوالحسن على بن احمد بن اسحاق نسّابه بوده و او همان است كه عضدالدّوله او را نقابت طالبيين داد بعد از عزل ابواحمد موسوى؛ و ابوالحسن مذكور چهار سال نَقيب نُقباى طالبيّين بود در بغداد و سنّتهاى نيكو به جاى گذاشت.

و اما عيسى المبارك بن عبداللّه بن محمّد الا طرف، پس سيّدى شريف راوى حديث بود و از اولاد اوست ابوطاهر احمد فقيه نسابه محدّث شيخ اهل بيت خود در علم و زهد. و او جدِّ سيّد شريف نقيب ابوالحسن على بن يحيى بن محمّد بن عيسى بن احمد مذكور است كه روايت كرده شيخ ابوالحَسَن عُمَرى در(مَجْدى)از على بن سهل تمّار از خالش، محمّد بن وهبان از او و او از علان كلابى كه گفت: مصاحبت كردم با ابوجعفر محمّد پسر امام على النّقى بن محمّد بن على الرّضاعليهما‌السلام در حالى كه تازه سن بود؛ فَما رَاَيْتُ اَوْقَرَ وَلا اَزْكى وَلا اَجَلَّ مِنْهُ: پس نديدم كسى را كه وقارش از او زيادتر باشد و نه كسى كه پاكيزه تر و جليل تر از او باشد. پدرش امام على نقىعليه‌السلام او را در حجاز گذاشت در حالى كه طفل بود، چون بزرگ شد و قوّت گرفت به سامره آمد وَكانَ مَعَ اَخيهِ الاِمام اَبى محمّد عليه السلام لا يفارقه: در خدمت برادرش امام حسن عسكرىعليه‌السلام بود و ملازمت او را اختيار كرده و از آن حضرت جدا نمى گشت. وَكانَ اَبُو محمّد عَلَيْهِ السَّلامُ يَاْنِسُ بِهِ وَ ينقبضُ منْ اَخيه جعْفَر: و حضرت امام حسنعليه‌السلام به او انس مى گرفت و از برادرش جعفر گرفته مى شد. (156)

اما يحيى الصالح بن عبداللّه بن محمّد الا طرف مُكَنى است به ابوالحسن رشيد او را حبس كرد پس از آن او را به قتل رسانيد و عقب او از دو تن است: يكى ابوعلى محمّد صوفى و ديگر ابوعلى صاحب حَبْس مأمون و ايشان را اعقاب بسيار است و از اولاد حَسَن است(بنو مراقد)كه جمله اى از ايشان در نيل و حلّه ساكن بودند و از نقبأ بودند و از اولاد محمّد صوفى است شيخ ابوالحسن على بن ابى الغنائم محمّد بن على بن محمّد بن محمّد ملقطة بن على الضرير بن محمد الصوفى كه منتهى شده به او علم نَسَب در زمانش و قول او حجت شده و شيوخى از بزرگان و اَجِلأ را ملاقات كرده و تصنيف كرده كتاب(مبسوط)و(مجدى)و(شافى)و(مشجر)را و ساكن در بصره بود پس از آن منتقل شد به موصل در سنه چهار صد و بيست و سه و در آنجا زن گرفت و اولاد آورد و پدرش ابوالغنائم نيز نسابه است. روايت مى كند سيد نسابه جليل فخار بن مَعَدّ موسوى از سيّد جلال الدين عبدالحميد بن عبداللّه تقى حسينى از ابن كلثون عبّاسى نسّابه از جعفر بن ابى هاشم بن على از جدش ابى الحسن عُمَرى مذكور. و نيز روايت مى كند سيّد جلال الدين عبدالحميد بن تقى از شريف ابوتمام محمّد بن هبة اللّه بن عبدالسّميع هاشمى از ابوعبداللّه جعفر بن ابى هاشم از جدّش ابوالحسن عُمَرى مذكور.

فصل هفتم: در ذكر جمعى از اكابر اصحاب اميرالمؤمنين (عليه‌السلام )

اشاره به فضيلت اَصْبَغ بن نُباته

اوّل:اَصبغ بن نُباته مُجاشِعى است كه جلالت شأنش بسيار و از فُرْسان عِراق و از خواص اميرالمؤ منينعليه‌السلام است:

وَكانَ رَحمهُ اللّهُ شَيْخا ن اسِكا عابِدا وَكانَ مِنْ ذَخائِر اَميرالمُؤْمِنينَعليه‌السلام . قاضى نوراللّه گفته كه در(كتاب خلاصه)مذكور است كه او از جمله خواصّ اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود مشكور است.

و در كتاب كشى از ابى الجارود روايت كرده كه او گفت: از اصبغ پرسيدم كه منزلت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در ميان شما تا كجا است؟ گفت مجمل اخلاص ما نسبت به او اين است كه شمشيرهاى خود را بر دوش نهاده ايم و به هر كس كه ايمأ نمايد او را به شمشيرهاى خود مى زنيم و ايضا روايت نموده كه از اصبغ پرسيدند كه چگونه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ترا و اَشْباه ترا شرطة الخميس نام نهاده؟ گفت: بنابر آنكه ما با او شرط كرده بوديم كه در راه او مجاهده كنيم تا ظفر يابيم يا كشته شويم و او شرط كرد و ضامن شد كه به پاداش آن مجاهده، ما را به بهشت رساند. (157)

مخفى نماند كه(خميس)، لشكر را مى گويند بنابر آنكه مركّب از پنج فرقه است كه آن(مقدّمه)و(قلب)و(ميمنه)و(ميسره)و(ساقه)باشد، پس آنكه مى گويند كه فلان صاحب اميرالمؤ منينعليه‌السلام از شرطة الخميس است اين معنى دارد كه از جمله لشكريان اوست كه ميان ايشان و آن حضرت شرط مذكور منعقد شده. (158)

و چنين روايت كرده اند كه جمعى كه با آن حضرت آن شرط نموده اند شش هزار مرد بوده اند، و در روز حرب جمل به عبداللّه بن يحيى حضرمى گفتند كه بشارت باد ترا اى پسر يحيى كه تو و پدر تو به تحقيق از جمله شرط الخميس ايد و حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا از نام تو و پدر تو خبر داده و خداى تعالى شما را به زبان مبارك پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خود شرطة الخميس نام نهاده. (159)

و در كتاب(ميزان ذَهبى)كه از اهل سنت است مسطور است كه علمأ رجال اهل سنت اصبغ را شيعه مى دانند و بنابراين حديث او را متروك مى دانند و از ابن حبّان نقل كرده كه اصبغ مردى بود كه به محبّت على بن ابى طالبعليه‌السلام مفتون شده بود و طامات از او سر مى زد، بنابراين حديث او را ترك كرده اند انتهى. (160)

بالجمله؛اَصْبَغ حديث عهد اشتر و وصيّت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به پسرش محمّد را روايت كرده و كلمات او را با حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بعد از ضربت زدن ابن ملجم ملعون بر آن حضرت، در ذكر شهادت آن حضرت گذشت.

شرح حال اويس قرنى

دوّم:اُوَيس قرَنى، صهيل يَمَن و آفتاب قَرَن از خِيار تابعين و از حواريّين اميرالمؤ منينعليه‌السلام و يكى از زُهاد ثمانيه (161) بلكه افضل ايشان است و آخرى از آن صد نفر است كه در صِفّين با حضرت اميرعليه‌السلام بيعت كردند به بذل مهجه شان در ركاب مبارك او و پيوسته در خدمت آن جناب قتال كرد تا شهيد شد. و نقل شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اصحاب خود فرمود كه بشارت باد شما را به مردى از امت من كه او را اويس گويند همانا او مانند ربيعه و مضَر را شفاعت مى كند. (162) و نيز روايت شده كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شهادت داد از براى او به بهشت و هم روايت شده كه فرمود:

تَفُوحُ رَو ائِحُ الْجَنَّةِ مِنْ قِبَل الْقَرَنِ و اشَوقاهُ اِلَيكَ ي ا اُوَيْسَ الْقَرَنِ؛

يعنى مى وزد بوهاى بهشت از جانب قَرَن پس اظهار شوق مى فرمود به اويس قَرَن و فرمود: هركه او را ملاقات كرد از جانب من به او سلام برساند. (163)

بدان كه موحدين عرفأ، اُوَيْس را فراوان ستوده اند و او را سيد التّابعين گويند، و گويند كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را نفس الرحمن و خيرالتابعين ياد كرده و گاهى كه از طرف يمن استشمام نمودى فرمودى اِنّى لاََنْشَقُ رُوحَ الرَّحْمِنٍ مِنْ طَرَفِ الْيَمَن. (164)

گويند: اويس شتربانى همى كرد و از اجرت آن، مادر را نفقه مى داد، وقتى از مادر اجازت طلبيد كه به مدينه به زيارت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مشرّف شود مادرش گفت كه رخصت مى دهم به شرط آنكه زياده از نيم روز توقف نكنى. اويس به مدينه سفر كرد چون به خانه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد از قضا، آن حضرت در خانه نبود لا جَرَم اويس از پس يك دو ساعت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نديده به يمن مراجعت كرد. چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مراجعت كرد، فرمود: اين نورِ كيست كه در اين خانه مى نگرم؟ گفتند: شتربانى كه اويس نام داشت در اين سراى آمد و باز شتافت، فرمود: در خانه ما اين نور را به هديه گذاشت و برفت. (165)

و از كتاب(تذكرة الا وليأ)نقل است كه خرقه رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بر حسب فرمان اميرالمؤ منين علىعليه‌السلام و عمر، در ايام خلافت عمر، به اويس آوردند و او را تشريف كردند؛ عمر نگريست كه اويس از جامه عريان است الاّ آنكه گليم شترى برخود ساتر ساخته، عمر او را بستود و اظهار زهد كرد و گفت: كيست كه اين خلافت را از من به يك قرص نان خريدارى كند؟ اويس گفت: آن كس را كه عقل باشد بدين بيع و شرأ سر در نياورد و اگر تو راست مى گوئى بگذار و برو تا هر كه خواهد برگيرد! گفت: مرا دعا كن؛ اويس گفت: من از پس هر نماز، مؤ منين و مؤ منات را دعا گويم اگر تو با ايمان باشى دعاى من ترا در يابد والاّ من دعاى خويش ضايع نكنم! (166)

گويند: اويس بعضى از شبها را مى گفت: امشب شب ركوع است و به يك ركوع شب را به صبح مى آورد و شبى را مى گفت: امشب شب سجود است و به يك سجود شب را به نهايت مى كرد! گفتند: اى اويس اين چه زحمت است كه بر خود مى بينى؟ گفت: كاش از ازل تا ابد يك شب بودى و من به يك سجده به پاى بردمى! (167)

شرح حال حارث همدانى

سوم حارث بن عبداللّه الا عور الهَمْدانى (168) (به سكون ميم ) از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و دوستان آن جناب است. قاضى نوراللّه گفته: در(تاريخ يافعى)مذكور است كه حارث صاحب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده و به صحبت عبداللّه بن مسعود رسيده بود و فقيه بود و حديث او در سنن اَرْبَعه مذكور است (169) و در كتاب(ميزان ذَهَبى)مسطور است كه حارث از كِبار علمأ تابعين بود، و از ابن حيان نقل نموده كه حارث غالى بود در تشيّع. (170) و از ابوبكر بن ابى داود كه از علمأ اهل سنت است نقل كرده كه او مى گفت كه حارث اعور، اَفْقَه ناس و اَفْرَض ناس و اَحْسَب ناس بوده و علم فرايض را از حضرت اميرعليه‌السلام اخذ نموده و نَسائى با آنكه تعنّت در رجال حديث مى كند حديث حارث را در سُنَن اربعه ذكر نموده و احتجاج به آن كرده و تقويت امر حارث كرده. (171) و در كتاب شيخ ابوعمرو كَشّى مسطور است كه حارث شبى به خدمت حضرت اميرعليه‌السلام رفت، آن حضرت پرسيدند كه چه چيز ترا در اين شب به نزد من آورده؟ حارث گفت: واللّه! دوستى كه مرا با تُست مرا پيش تو آورده؛ آنگاه آن حضرت فرمودند: بدان اى حارث كه نميرد آن كسى كه مرا دوست دارد الاّ آنكه در وقت جان دادن مرا ببيند و به ديدن من، اميدوار رحمت الهى گردد و همچنين نمى ميرد كسى كه مرا دشمن دارد الاّ آنكه در آن وقت مردن مرا ببيند و از ديدن من، در عرق خجالت و نااميدى نشيند. (172) اين روايت نيز در بعضى از اشعار ديوان معجز نشان آن حضرت مذكور است:

شعر:

ياحار هَمْد انَ مَنْ يَمُتْ يَرَني

مِنْ مُؤ مِنٍ اَوْمُنافِقٍ قُبُلا (173)

(الابيات )

فقير گويد: بدان كه نَسَب شَيْخُنَا الْبَهائى زيدَ بهائُهُ به حارث مذكور منتهى مى شود و لهذا شيخ بهائى گاهى(حارثى)از خود تعبير مى فرمايد. (174)

و اين حارث همان است كه حضرت اميرعليه‌السلام را ديد با حضرت خضر در نخيله كه طبق رُطَبى از آسمان بر ايشان نازل شد و از آن خوردند اما خضرعليه‌السلام دانه او را دور افكند ولكن حضرت اميرعليه‌السلام در كف دست جمع كرد، حارث گفت: گفتم به آن حضرت كه اين دانه هاى خرما را به من ببخش، حضرت آنها را به من بخشيد، من نشاندم آن را بيرون آمد خرمايشان پاكيزه كه مثل آن نديده بودم. (175)

و هم روايت است كه وقتى به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام عرض كرد كه دوست دارم كه مرا گرامى دارى به آنكه به منزل من درآئى و از طعام من ميل فرمائى حضرت فرمود: به شرط آنكه تكلُّف نكنى براى من چيزى را، پس داخل منزل او شد؛ حارث پاره نانى براى آن حضرت آورد حضرت شروع كرد به خوردن، حارث گفت: با من دَراهِمى مى باشد و بيرون آورد و نشان داد و عرض كرد اگر اذن دهيد براى شما چيزى بخرم، فرمود: اين نيز از همان چيزى است كه در خانه است يعنى عيبى ندارد و تكلّف ندارد. (176)

شرح حال حُجْربن عدى

چهارم حجر (177) ابن عدى الكندى الكوفى از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از اَبْدال است، در(كامل بهائى)است كه زهد و كثرت عبادت او در عَرَب مشهور بود، گويند شبانه روزى هزار ركعت نماز كردى (178) و در(مجالس)است كه صاحب استيعاب گفته كه حُجر از فضلاى صحابه بود و با صِغَر سن از كِبار ايشان بود و مستجاب الدَعوة بود و در حرب صفّين از جانب اميرالمؤ منينعليه‌السلام امارت لشكر كندَه به او متعلّق بود و در روز نهران امير لشكر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود. (179)

علامه حلّى 1 فرموده كه حجر از اصحاب حضرت اميرعليه‌السلام و از اَبدال بوده، و حسن بن داود ذكر نموده كه حُجر از عظمأ صحابه و اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام است يكى از امراى معاويه به او امر كرد كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را لعن كند او بر زبان آورد كه (اِنَّ اَميرَ الْوَفد اَمَرَنى اَنْ اَلْعَنَ عَلّيا فَالْعَنُوهُ لَعَنَهُ اللّهُ).

حُجر با بعضى از اصحاب خود به سعايت زياد بن ابيه و حكم معاويه بن ابى سفيان در سنه پنجاه و يك شربت شهادت چشيد. (180)

فقير گويد: كه اسامى اصحاب او كه با او كشته شدند از اين قرار است: شريك بن شدّاد الحَضْرمى، وصَيْفىّ بن شِبْل الشّيْبانى، و قَبيصَة بن ضُبَيْعَة العَبسى، و مجرِز بن شهاب الْمنقرِىّ، و كِدام بن حيّان العنزى، و عبدالرحمن بن حسّان العنزى. و قبور ايشان با قبر شريف حجر در عذْرأ دو فرسخى دمشق واقع است، و قتل حجر در قلوب مسلمانان بزرگ آمد و معاويه را بر اين عمل سرزنش و توبيخ بسيار نمودند. و روايت شده كه معاويه وارد شد بر عايشه، عايشه با وى گفت كه چه واداشت ترا بر كشتن اهل عذْرأ حجر و اصحابش؟ گفت اى امّ المؤ منين ديدم در قتل ايشان صلاح امّت است و در بقأ ايشان فساد امّت است لاجرم ايشان را كشتم؛ عايشه گفت: شنيدم از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرمود كشته خواهد شد بعد از من به عذرأ كسانى كه غضب خواهد كرد حق تعالى براى ايشان و اهل آسمان. (181) و نقل شده كه ربيع بن زياد الحارثى كه از جانب معاويه عامل خراسان بود چون خبر شهادت حُجر را بشنيد خداى را بخواند و گفت: اى خدا! اگر ربيع را در نزد تو قرب و منزلتى است جان او را مُعَجلاً قبض كن! هنوز اين سخن در دهان داشت كه وفات نمود. (182)

شرح حال رُشَيْد هَجَرى

پنجم: رُشيد هَجَرى از مُتَمسّكين به حبل اللّه المتين و از مخصوصين اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده. علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جلأ العيون)فرموده: شيخ كَشّى به سند معتبر روايت كرده است كه روزى ميثم تمّار كه از بزرگان اصحاب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و صاحب اسرار آن حضرت بود بر مجلس بنى اسد مى گذشت ناگاه حبيب بن مظاهر كه يكى از شهدا كربلا است به او رسيد ايستادند و با يكديگر سخنان بسيار گفتند، حبيب بن مظاهر گفت كه گويا مى بينم مرد پيرى كه پيش سر او مو نداشته باشد و شكم فربهى داشته باشد و خربزه و خرما فروشد او را بگيرند و براى محبّت اهل بيت رسالت بردار كشند و بردار، شكمش را بدرند. و غرض او ميثم بود. ميثم گفت: من نيز مردى را مى شناسم سرخ ‌رو كه دو گيسو داشته باشد و براى نصرت فرزند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيرون آيد و او را به قتل رسانند و سرش را در دور كوفه بگردانند و غرض او حبيب بود، اين را گفتند و از هم جدا شدند. اهل مجلس چون سخنان ايشان را شنيدند گفتند ما از ايشان دروغگوترى نديده بوديم، هنوز اهل مجلس برنخاسته بودند كه رشيد هجرى كه از محرمان اسرار حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود به طلب آن دو بزرگوار آمد و از اهل مجلس احوال ايشان را پرسيد، ايشان گفتند كه ساعتى در اينجا توقف كردند و رفتند و چنين سخنان با يكديگر گفتند؛ رُشَيد گفت: خدا رحمت كند ميثم را اين را فراموش كرده بود كه بگويد آن كسى كه سر او را خواهد آورد جايزه او را صد درهم از ديگران زياده خواهند داد. چون رُشيد رفت آن جماعت گفتند كه اين از آنها دروغگوتر است، پس بعد از اندك وقتى ديدند كه ميثم را بر دَرِ خانه عمرو بن حريث بر دار كشيده بودند و حبيب بن مظاهر با حضرت امام حسينعليه‌السلام شهيد شد و سر او را بر دور كوفه گردانيدند. (183)

ايضا شيخ كَشّى روايت كرده است كه روزى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام با اصحاب خود به خرما ستانى آمد و در زير درخت خرمائى نشست و فرمود كه از آن درخت، خرمائى به زير آوردند و با اصحاب خود تناول فرمود، پس رُشيد هَجَرى گفت: يا اميرالمؤ منين، چه نيكو رُطَبى بود اين رطب! حضرت فرمود: يا رشيد! ترا بر چوب اين درخت بر دار خواهند كشيد؛ پس بعد از آن رُشيد پيوسته به نزد آن درخت مى آمد و آن درخت را آب مى داد، روزى به نزد آن درخت آمد ديد كه آن را بريده اند گفت اجل من نزديك شد؛ بعد از چند روز، ابن زياد فرستاد و او را طلبيد در راه ديد كه درخت را به دو حصه نموده اند گفت: اين را براى من بريده اند؛ پس بار ديگر ابن زياد او را طلبيد و گفت: از دروغهاى امام خود چيزى نقل كن. رشيد گفت: من دروغگو نيستم و امام من دروغگو نيست و مرا خبر داده است كه دستها و پاها و زبان مرا خواهى بريد. ابن زياد گفت ببريد او را و دستها و پاهاى او را ببريد و زبان او را بگذاريد تا دروغ امام او ظاهر شود؛ چون دست و پاى او را بريدند و او را به خانه بردند خبر به آن لعين رسيد كه او امور غريبه از براى مردم نقل مى كند، امر نمود كه زبانش را نيز بريدند و به روايتى امر كرد كه او را نيز به دار كشيدند. (184)

شيخ طوسى به سند معتبر از ابوحسّان عجلى روايت كرده است كه گفت: ملاقات كردم اَمَة اللّه دختر رُشيد هَجَرى را گفتم خبر ده مرا از آنچه از پدر بزرگوار خود شنيده اى. گفت: شنيدم كه مى گفت: كه شنيديم از حبيب خود حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه مى گفت اى رُشَيد چگونه خواهد بود صبر تو در وقتى كه طلب كند ولدالزناى بنواميّه و دستها و پاها و زبان ترا ببرد؟ گفتم: يا اميرالمؤ منين! آخرش بهشت خواهد بود؟ فرمود كه بلى و تو با من خواهى بود در دنيا و آخرت. پس دختر رُشيد گفت: به خدا سوگند! ديدم كه عبيداللّه بن زياد پدر مرا طلبيد و گفت بيزارى بجوى از اميرالمؤ منينعليه‌السلام ، او قبول نكرد؛ ابن زياد گفت كه امام تو چگونه ترا خبر داده است كه كشته خواهى شد؟ گفت كه خبر داده است مرا خليلم اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه مرا تكليف خواهى نمود كه از او بيزارى بجويم پس دستها و پاها و زبان مرا خواهى بريد. آن ملعون گفت: به خدا سوگند كه امام ترا دروغگو مى كنم، دستها و پاهاى او را ببريد و زبان او را بگذاريد، پس دستها و پاهاى او را بريدند و به خانه ما آوردند، من به نزد او رفتم و گفتم: اى پدر! اين درد و الم چگونه بر تو مى گذرد؟ گفت: اى دختر! اَلَمى بر من نمى نمايد مگر به قدر آنكه كسى در ميان ازدحام مردم باشد و فشارى به او برسد؛ پس همسايگان و آشنايان او به ديدن او آمدند و اظهار درد و اندوه براى مصيبت او مى كردند و مى گريستند، پدرم گفت: گريه را بگذاريد و دواتى و كاغذى بياوريد تا خبر دهم شما را به آنچه مولايم اميرالمؤ منينعليه‌السلام مرا خبر داده است كه بعد از اين واقع خواهد شد. پس خبرهاى آينده را مى گفت و ايشان مى نوشتند. چون خبر بردند براى آن ولدالزنا كه رشيد خبرهاى آينده را به مردم مى گويد و نزديك است كه فتنه برپا كند، گفت: مولاى او دروغ نمى گويد برويد و زبان او را ببريد. پس زبان آن مخزن اسرار را بريدند و در آن شب به رحمت حق تعالى داخل شد، حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را رُشَيْدُ الْبَلا يا مى ناميد و علم منايا و بلايا به او تعليم كرده بود و بسيار بود كه به مردم مى رسيد و مى گفت تو چنين خواهى بود و چنين كشته خواهى شد، آنچه مى گفت واقع مى شد. (185)

مرد نامرئى

و در كتاب(بحارالانوار)از كتاب(اختصاص)نقل شده كه در ايّامى كه زياد بن ابيه در طلب رشيد هجرى بود، رُشيد خود را پنهان كرده و مختفى مى زيست، روزى(اَبُو اراكَه)كه يكى از بزرگان شيعه است بر در خانه خود نشسته بود با جماعتى از اصحابش، ديد كه رُشيد پيدا شد و داخل منزل او شد،(ابواراكه)از اين كار رشيد ترسيد برخاست به دنبال او رفت و به او گفت كه واى بر تو اى رشيد! از اين كار مرا به كشتن درآوردى و بچه هاى مرا يتيم نمودى. گفت: مگر چه شده؟ گفت: براى آنكه زياد بن ابيه در طلب تو است و تو در منزل من علانيه و آشكار داخل شدى و اشخاصى كه نزد من بودند ترا ديدند؛ گفت: هيچ يك از ايشان مرا نديد.(ابواراكه)گفت: با اين همه با من استهزأ و مسخرگى مى كنى؟ پس گرفت رُشيد را و او را محكم ببست و در خانه كرده و دَرْ را بر روى او ببست پس برگشت به نزد اصحاب خود و گفت به نظر من آمد كه شيخى داخل منزل من شد آيا به نظر شما هم آمد؟ ايشان گفتند:ما احدى را نديديم!(ابواراكه)براى احتياط مكرّر از ايشان همين را پرسيد ايشان همان جواب دادند.(ابو اراكه)ساكت شد لكن ترسيد كه غير ايشان او را ديده باشد؛ پس رفت به مجلس زياد بن ابيه تجسّس نمايد هرگاه ملتفت شده اند خبر دهد ايشان را كه رُشَيْد نزد اوست، پس او را به ايشان بدهد؛ پس سلام كرد بر زياد و نشست و مابين او و زياد دوستى بود، پس در اين حال كه با هم صحبت مى كردند(ابواراكه)ديد كه رُشَيْد سوار بر استر او شده و رو كرده به مجلس(زياد)مى آيد ابوارا كه از ديدن رُشَيد رنگش تغيير كرد و متحيّر و سرگشته ماند و يقين به هلاكت خويش نمود، آنگاه ديد كه رُشيد از استر پياده گشت و به نزد زياد آمد و بر او سلام كرد زياد برخاست و دست به گردن او درآورد و او را بوسيد و شروع كرد از او احوال پرسيدن كه چگونه آمدى با كى آمدى در راه بر تو چه گذشت و گرفت ريش او را، پس رُشيد زمانى مكث كرد آنگاه برخاست و برفت.(ابواراكه)از زياد پرسيد كه اين شيخ كى بود؟ زياد گفت: يكى از برادران ما از اهل شام بود كه براى زيارت ما از شام آمده:(ابواراكه)از مجلس برخاست و به منزل خويش رفت رُشَيد را ديد كه به همان حال است كه او را گذاشته و رفته بود، پس با او گفت: الحال كه نزد تو چنين علم و توانائى است كه من مشاهده كردم پس هركار كه خواهى بكن و هر وقت كه خواستى به منزل من بيا. (186)

فقير گويد: كه(ابواراكه)مذكور يكى از خواصّ اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده مانند اَصبغ بن نباته و مالك اشتر و كميل بن زياد و آلِ اَبواَراكه مشهورند در رجال شيعه و آنچه كرد ابواراكه نسبت به رُشيد از جهت استخفاف به شأن او نبود بلكه از ترس بر جان خود بود؛ زيرا كه(زياد)سخت در طلب رُشيد و امثال او از شيعيان بود و در صدد تعذيب و قتل ايشان بود و همچنين كسانى كه اعانت ايشان كنند يا ايشان را پناه دهند و ميهمان كنند.

شرح حال زيد بن صوحان

ششم: زيد بن صُوْحان العبدى، در(مجالس)است كه در كتاب(خلاصه)مذكور است كه او از اَبدال و اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و در حرب جمل شهيد شد؛ (187) و شيخ ابوعمرو كَشّى روايت نموده كه چون زيد را زخم كارى رسيد و از پشت اسب بر زمين افتاد حضرت اميرعليه‌السلام بر بالين او آمد و فرمود: يا زيد!

رَحِمَكَ اللّهُ كُنْتَ خَفيفَ الْمَؤ نَهِ عَظيمَ الْمَعُونَةِ؛

يعنى رحمت خدابر تو باد كه مؤ نه و مشقت و تعلّقات دنيوى، ترا اندك بود و معونه و امداد تو در دين بسيار بود. پس زيد سر خود را به جانب آن حضرت برداشت و گفت: خداى تعالى جزاى خير دهد ترا اى اميرالمؤ منين، واللّه! ندانستم ترا مگر عليم به خداوند تعالى، به خدا سوگند كه به همراهى تو با دشمنان تو از روى جهل مقاتله نكردم ليكن چون حديث غدير را كه در حق تو وارد شده از اُمّ سَلَمَه شنيده بودم و از آنجا وخامت عاقبت كسى كه ترا مخذول سازد، دانسته بودم پس كراهت داشتم كه ترا مخذول و تنها بگذارم تا مبادا خداى تعالى مرا مخذول سازد. و از فضل بن شاذان روايت نموده كه زيد از رؤ ساى تابعين و زُهّاد ايشان بود و چون عايشه به بصره رسيد به او كتابتى نوشت كه:

منْ عايشةَ زَوْجةِ النَّبىِّ صلى اللّه عليه و آله و سلامِّل ى اِبنه ا زَيدِ بنِ صوْحانِ الْخاصِّ اَمّا بَعْدُ: فَاِذا اَت اكَ كِتابي هذا فَاجْلِسْ في بَيْتِكَ وَاخْذُلِ النّاسَ عَنْ عَلِىِّ بِنْ ابى طالب صَلَو اتُ اللّهِ عَلَيْهِ حَتّى يَاْتِيَكَ اَمْري؛

يعنى اين كتابتى است از عايشه زوجه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به فرزند او زيد بن صُوْحان خالص الاعتقاد بايد كه چون اين كتابت به تو رسد مردمان كوفه را از نصرت و همراهى على بن ابى طالبعليه‌السلام بازدارى تا ديگر امر من به تو رسد. چون زيد كتابت را بخواند جواب نوشت كه ما را امر كرده اى به چيزى كه به غير آن مأموريم و خود ترك چيزى كرده اى كه به آن مأمورى والسلام. (188)

فقير گويد: كه(مسجد زيد)يكى از مساجد شريفه كوفه است و دعاى او كه در نماز شب مى خوانده معروف است و ما در(مفاتيح)ذكر كرديم. (189)

روايت است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به او فرمود كه عضوى از تو پيش از تو به بهشت خواهد رفت پس در جنگ نهاوند دستش بريده شد. (190)

شرح حال سليمان بن صُرد

هفتم: سليمان بن صرد الخزاعى، اسم او در جاهليت يسار بوده، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را سليمان نام نهاده، مردى جليل و فاضل بوده در كوفه سكونت اختيار كرد و در خزاعه خانه بنا نهاد و او سيّد قوم خود بوده و در صِفّين ملازم ركاب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و در آنجا حوشب ذى ظليم به دست وى كشته گشت و او همان كس است كه شيعيان كوفه بعد از وفات معاويه در خانه وى جمع شدند و كاغذ براى امام حسينعليه‌السلام نوشتند و آن حضرت را به كوفه دعوت كردند ولكن در ركاب سيد الشهدأعليه‌السلام حاضر نگشت و از فيض شهادت در خدمت آن جناب محروم ماند. پس از آن سخت پشيمان گشت توبت و انابت جست و از بهر خونخواهى آن حضرت كمر استوار كرد تا در سنه شصت و پنج با مُسَيَّب بن نَجَبَه فزارى و عبداللّه بن سعد بن نفيل عضدى و عبداللّه بن وال تميمى و رِفاعَة بن شَدّاد بجلى و جمعى از شيعيان كوفه كه آنها را توّابين گويند به جهت خونخواهى امام حسينعليه‌السلام از بنى اميّه به سمت شام حركت كردند و در(عين ورده)كه شهرى است از بلاد جزيره با لشكر شام تلاقى كردند و شاميان سى هزار تن بودند كه به سركردگى ابن زياد و حصين بن نمير و شراحيل بن ذى الكلاع حِمْيَرى به جهت قتال شيعيان از شام حركت كرده بودند، پس مابين ايشان جنگ عظيمى واقع شد و سليمان به تير حُصين بن نمير شهيد شد و پس از آن مسيّب كشته شد، شيعيان كه چنين ديدند يكباره دست از جان بشستند و غلاف شمشيرها را شكستند و مشغول جنگ شدند و در اين حال پانصد تن از شيعيان بصره به يارى ايشان رسيدند پاى اصطبار استوار نهادند و پيوسته قتال مى كردند و مى گفتند: اَقِلْن ا رَبَّنا تَفْريطَنا فَقَدْ تُبْنا؛ تا آنكه عبداللّه بن سعد با جمله اى از وجوه لشكر شيعه كشته شدند مابقى چون تاب مقاومت در خود نديدند روى به هزيمت نهادند و به بلاد خويش ملحق شدند. و شيخ ابن نما در(شرح الثار)كيفيّت شهادت سليمان را ذكر كرده و در آخرش گفته:فلَقدْ بذَلَ فى اَهلِ الثارِ مُهْجَتَهُ وَاخْلَصَ للّهِ تَوْبَتَهُ وَقَدْ قُلْتُ ه ذَيْنِ الْبَيْتَيْنِ حَيْثُ م اتَ مُبَرَّءً مِنَ الْعَيْبِ وَالشَّيْنِ.

شعر:

قَضى سُلَيْمانُ نَحْبَهُ فَعَذا		اِلى جِنانٍ وَرَحْمَةِ الْباري
مَضى حَميدا فى بَذْلِ مُهْجَتِهِ		وَاَخَذِهِ لِلْحُسَيْنِ بِالّثارِ (191)

و در حديث مفضّل طويل در رجعت اشاره به مدح او شده.

شرح حال سهل بن حُنَيف

هشتم: سهل بن حنيْف انصارى (به ضم حأ) برادر عثمان بن حُنَيْف است كه بيايد ذكرش، از اَجِلاّ ء صحابه و از دوستان با اخلاص حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است، در بَدْر و اُحُد حاضر بوده و در اُحُد مردانگى ها نموده و در صفّين ملازمت ركاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام داشته و بعد از مراجعت آن حضرت از صفّين در كوفه وفات كرد، حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: لَوْ اَحَبَّنى جَبَلٌ لَتَهافَتْ؛ يعنى اگر كوه مرا دوست دارد هر آينه پاره پاره شود؛ زيرا بلا و امتحان خاصّ دوستان اهل بيت است. و آن جناب او را كفن كرد در بُرْد اَحْمَر حبره و در نماز بر او بيست و پنج مرتبه تكبير گفت و فرمود كه اگر هفتاد تكبير بر او بگويم اهليت آن دارد. (192)

و در(مجالس)است كه صاحب(استيعاب)آورده كه او در جميع غزوات و مشاهد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حاضر گرديده و در جنگ احد كه اكثر صحابه فرار برقرار اختيار نموده ثبات قدم ورزيده به رَمْىِ سهام اَعدا را از حرم سيد اَنام دور مى ساخت و بعد از آن در سلك اصحاب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منتظم بوده و آن حضرت در وقت خروج به حرب جمل، او را در مدينه خليفه و نائب خود نموده و در حرب صفّين با آن حضرت طريق مجاهده پيموده و حكومت فارس بعضى اوقات به او متعلق بوده پس آن حضرت به واسطه ناسازگارى اهل آنجا او را معزول نمود و(زياد)را والى آنجا ساخت. (193)

شرح حال صَعْصَعْة بن صُوْحان

نهم:صَعْصَعَة بْن صُوْحانِ العبدى، در(مجالس)است كه در كتاب(خلاصه)مذكور است كه او از اكابر اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود، و از حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام مروى است كه در ميان اصحاب حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام كسى نبود كه حق آن حضرت را چنانكه سزاوار است داند مگر صعصعه و اصحاب او؛ چنانچه ابن داود گفته، همين قدر بس است در عُلوّ قدر و شرف او. (194)

و در كتاب(استيعاب)مسطور است كه صعصعة بن صوحان عبدى در عهد حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مسلمان بود امّا آن حضرت را، به واسطه مانعى نديد و از جمله بزرگان قوم خود عبدالقيس بود و فصيح و خطيب و زبان آور و ديندار و فاضل و بليغ بود و او و برادر او زيدبن صُوْحان در زمره اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام شمرده مى شوند. و روايت نموده كه ابوموسى اشعرى كه عامل عمر بود هزار هزار درهم مال نزد عمر فرستاد عمر آن مال را بر مسلمانان قسمت كرد چون پاره اى از آن بماند عمر برخاست و خطبه اى انشاد كرد و گفت: بدانيد اى مردم كه از اين مال بعد از حقوق مردم، فَضْلَه و بقيه مانده چه مى گوئيد در آن؟ پس صَعْصَعه برخاست و او در آن وقت جوانى اَمْرد بود گفت: اى اميرالمؤ منين! مشورت در چيزى بايد كرد كه قرآن در بيان حكم آن نازل نشده باشد. و چون قرآن موضع آن را مُبيّن ساخته تو آن را به جاى آن وضع كن؛ پس عمر گفت: راست گفتى، تو از منى و من از توام؛ آنگاه آن بقيه را در ميان مسلمانان قسمت نمود. (195)

شيخ ابوعمرو كشّى روايت نمود كه صعصعه وقتى بيمار بود و حضرت اميرالمؤ منين علىعليه‌السلام به عيادت او تشريف بردند و در آن حال به او گفتند كه اى صعصعه عيادت مرا نسبت به خود موجب زيادتى بر قوم خود نسازى، صعصعه گفت: بلى، واللّه! من آن را منّتى و فضلى از خداى تعالى نسبت به خود مى دانم. و همچنين روايت نموده كه چون معاويه به كوفه آمد جمعى از مردم آنجا كه حضرت امام حسنعليه‌السلام از معاويه جهت ايشان امان گرفته بود به مجلس او درآمدند، صعصعه نيز چون از آن جماعت بود به مجلس درآمد، چون نظر معاويه بر او افتاد گفت: به خدا سوگند! اى صعصعه كه نمى خواستم تو در امان من درآئى، صعصعه گفت: به خدا سوگند كه من نمى خواستم كه ترا نام به خلافت برم، آنگاه به اسم خلافت بر او سلام كرد و بنشست. معاويه گفت: اگر تو بر خلافت من صادقى بر منبر رو و على را لعن كن، صعصعه متوجّه مسجد شد و بر منبر رفت و حمد الهى و درود بر حضرت رسالت پناهى ادا كرد، آنگاه گفت: اى گروه حاضران! از پيش كسى مى آيم كه شرّ خود را مقدم داشته و خير خود را مؤ خّر داشته و مرا امر كرده كه على بن ابى طالب را لعنت كنم پس او را لعنت كنيد لَعَنَهُ اللّهُ. اهل مسجد آواز به آمين برداشتند؛ آنگاه صعصعه نزد معاويه رفت و او را به آنچه بر منبر گفته بود اِخبار نمود، معاويه گفت: واللّه كه تو به آن عبارت لعن مرا قصد نموده بودى؛ يك بار ديگر بايد رفت و تصريح به لعن على كرد. پس صعصعه بازگشت و بر منبر آمد و گفت: معاويه مرا امر كرده كه لعن على بن ابى طالب كنم، اينك من لعن مى كنم آن كس را كه لعن على بن ابى طالب كند. حاضران مسجد ديگر بار آواز به آمين برداشتند و چون معاويه از آن خبردار شد و دانست كه لعن حضرت امير او نخواهد كرد، فرمود تا از كوفه او را اخراج كردند. (196)

شرح حال ابوالا سود دُئلى

دهم: ظالم بن ظالم ابوالا سود دُئِلى بصرى است كه از شُعرا اسلام و از شيعيان اميرالمؤ منين و حاضر شدگان در صِفّين بوده است و او همان است كه وضع(علم نحو)نموده بعد از آنكه اصلش را از اميرالمؤ منينعليه‌السلام اخذ نموده و اوست كه قرآن مجيد را اعراب كرده به نقطه در زمان زياد بن ابيه. وقتى معاويه براى او هديّه فرستاد كه از جمله آن حلوائى بود براى آنكه او را از محبّت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منحرف كند دخترش كه به سن پنج سالگى يا شش سالگى بود مقدارى از آن حلوا برداشت و در دهان گذاشت، ابوالا سود گفت: اى دختر! اين حلوا را معاويه براى ما فرستاده كه ما را از ولاى اميرالمؤ منينعليه‌السلام برگرداند. دخترك گفت:

قَبَّحَهُ اللّهُ يَخْدَعُن ا عَنِ السَّيِّدِ الْمُطَهَّرِ بِالشَّهْدِ الْمُزَعْفَرِ تَبّا لِمُرْسِلِهِ وَآكِلِه.

چپس خود را معالجه كرد تا آنچه خورده بود قى كرد و اين شعر بگفت:

شعر:

أَبِاالشَّهْدِ المُزَعْفَرِ يابْنَ هِنْدٍ		نَبيعُ عَلَيْكَ اَحْسابا وَدينا
مَعاذَ اللّهِ كَيْفَ يَكُونُ هذا		وَمَوْلي نا اميرُالمُؤْمنينا (197)

بالجمله؛ ابوالا سود در طاعون سنه شصت و نه به سن هشتاد و پنج در بصره وفات كرد و ابن شهر آشوب و جمعى ديگر ذكر كرده اند اشعار ابوالا سود را در مرثيه اميرالمؤ منينعليه‌السلام و اوّل آن مرثيه اين است:

شعر:

الاّ يا عَيْنُ جُودي فَاسْعَدينا

الا فَابْكي اَميرَ المُؤ منينا (198)

و ابوالا سود شاعرى طليق اللسان و سريع الجواب بوده؛ زمخشرى نقل كرده كه زياد بن ابيه ابوالا سود را گفت كه با دوستى على چگونه اى؟ گفت: چنانچه تو در دوستى معاويه باشى لكن من در دوستى ثواب اُخروى خواهم و تو از دوستى معاويه حُطام دُنيوى جوئى و مَثَل من و تو شعر عمروبن معدى كرب است:

شعر:

خَليلا نِ مُخْتَلِفٌ شَأْننا		اُريدُ الْعَلأَ وَيَهْوِى السَّمَنَ
اُحِبُّ دِم آءَ بَنى مالِكِ		وَر اقَ المُعَلّى بَياضَ اللَّبَنِ (199)

و هم زمخشرى اين شعر را از او روايت كرده:

شعر:

اَمُفَنّدي في حُبِّ آلِ محمّد		حَجَرٌ بِفيكَ فَدَعْ مَلا مَكَ اَوْزِد
مَنْ لَمْ يَكُنْ بِحِب الِهِمْ مُسْتَمْسِكا		فَلْيَعْتَرِفْ بِوِلا دَةٍ لَمْ تُرْشَدِ (200)

شرح حال عبداللّه بن ابى طلحه

يازدهم: عبداللّه بن ابى طلحة از نيكان اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و او همان است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دعا كرده براى او در وقت حامله شدن مادر او به او؛ چه آنكه مادر او همان مادر انس بن مالك است و او افضل زنهاى انصار بوده و چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه تشريف آورد هر كسى براى آن جناب هديّه آورد؛ مادر اَنس دست انس را گرفت به خدمت آن حضرت برد و گفت: يا رسول اللّه! من چيزى نداشتم هديّه به خدمت شما آورم جز اين پسرم، پس او در خدمت شما باشد و خدمت بكند؛ پس انس خادم آن حضرت شد و مادر انس را بعد از مالك پدر انس، ابوطلحه مالك شد و ابوطلحه از اَخيار انصار بود؛ شبها قائم و روزها صائم بود و ملكى داشت روزها در آن عمل مى كرد و حق تعالى از مادر انس به او فرزندى داده بود آن پسر ناخوش شد ابوطلحه شبها كه به خانه مى آمد احوال او را مى پرسيد، و به او نظر مى كرد تا آنكه در يكى از روزها وفات كرد، ابوطلحه شب كه به خانه آمد احوال بچه را پرسيد، مادرش گفت: امشب بچه ساكن و راحت شده! ابوطلحه خوشحال شد پس آن شب را با مادر بچه مقاربت نمود همين كه صبح شد مادر طفل به ابوطلحه گفت كه اگر يكى از همسايگان به قومى چيزى را عاريه بدهد و ايشان به آن عاريه تمتع برند و چون عاريه را صاحبش پس گرفت آن قوم شروع كنند به گريستن حال ايشان چگونه است؟ گفت: ايشان مَجانين مى باشند. گفت: پس ملاحظه كن ما مجانين نباشيم، پسرت وفات كرد و آن عاريه بود خدا گرفت پس صبر كن و تسليم باش از براى خدا و او را دفن كن. ابوطلحه اين مطلب را براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل كرد، آن جناب از امر آن زن تعجّب كرد و دعا كرد براى او و گفت: اَللّهُمَّ بارِكْ لَهُما فى لَيْلَتِها. و از آن شب آبستن شد به عبداللّه و چون عبداللّه متولّد شد او را در خرقه پيچيد و به اَنس داد كه خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برد، آن جناب كام عبداللّه را برداشت و در حق او دعا فرمود، لاجَرَم عبداللّه از افضل ابنأ انصار گشت. (201)

شرح حال عبداللّه بن بُديل

دوازدهم: عبداللّه بُدَيل بن ورقأ الخزاعى، قاضى نوراللّه گفت كه در كتاب(استيعاب)مذكور است كه عبداللّه با پدر خود پيش از فتح مكّه مسلمان شدند و او بزرگ خزاعه بود و خزاعه عيبه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم يعنى موضع سرّ آن حضرت بودند. عبداللّه در غزاى حنين وطائف و تبوك حاضر بود و او را قدر و بزرگى تمام بود و در حرب صفّين با برادرش عبدالرحمن شهيد شد و در آن روز امير پيادگان لشكر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و از اكابر اصحاب او بود. و از شعبى روايت كرده كه عبداللّه بن بديل در حرب صفيّن دو زره پوشيده بود و دو شمشير داشت و اهل شام را به شمشير مى زد و مى گفت:

شعر:

لَمْ يَبْقَ اِلا النَّصْرُوَ التَّوَكُّلُ		ثُمَّ الَّتمَشّي فِي الرَّعيلِ الاَوَّلِ
مَشْىَ الْجِمالِ فى حِياضِ المَنْهَلِ		وَاللّهُ يَقْضْي مايَشآءُ وَيَفْعَلُ

و همچنان شمشير مى زد و مبارز مى انداخت تا به معاويه رسيد و او را از جاى خود برداشت و اصحاب او را كه در حوالى او بودند متفرق ساخت بعد از آن اصحاب او اتّفاق نموده او را سنگ باران كردند و تير و شمشير در او ريختند تا شهيد شد. پس معاويه و عبداللّه بن عامر كه با هم ايستاده بودند بر سر كشته او آمدند و عبداللّه عامر عمامه خود را فى الحال بر روى او پوشيد و رحمت بر او كرد و معاويه به قصد آنكه گوش و بينى او را ببرد فرمود كه روى او را باز كنند، عبداللّه قسم ياد كرد كه تا جان در بدن من باشد نخواهم گذاشت كه به او تعرّضى رسانيد، معاويه گفت: روى او را باز كنيد كه ما او را به عبداللّه عامر بخشيديم، چون عمامه از روى او برداشتند و معاويه را نظر بر يال و كوپال او افتاد گفت: به خدا سوگند كه آن قوچ قوم خود بود خدايا مرا ظفر ده بر اشتر و اشعث بن قيس كه مانند اين مرد در ميان لشكر على نيست مگر آن دو مرد. بعد از آن معاويه گفت: محبت قبيله خزاعه با على به مرتبه اى است كه اگر زنان ايشان توانستندى كه با دشمن او جنگ كنند تقصير نكردندى تا به مردان چه رسد انتهى. (202)

فقير گويد: كه منتهى مى شود به عبداللّه بن بُدَيل، نَسَب شيخ امام سعيد قدوة المفسّرين ترجمان كلام اللّه مجيد جناب حسين بن على بنْ محمد بن احمد الخزاعى مشهور به شيخ ابوالفتوح رازى صاحب(روض الجنان)در تفسير قرآن و جدّ او محمّد بن احمد و جدّ جدّش احمد و عموى پدرش عبدالرحمن بن احمد بن الحسين الخزاعى النيسابورى نزيل رى مشهور به مفيد نيشابورى و پسر او ابوالفتوح محمّد بن الحسين و پسر خواهرش احمد بن محمّد تمامى از علما و فضلا مى باشند.

وَ هوَ رَحمهُ اللّهُ معدِنُ الْعِلْمِ وَمَحْتِدُهُ شَرَفٌ تَت ابَعَ ك ابِرٌ عَنْ ك ابِرٍ كَالرُمْحِ اَنْبُوبا عَلى اَنْبوبٍ.

و اين بزرگوار از مشايخ ابن شهر آشوب است و قبر شريفش در جوار حضرت عبدالعظيم در رى در صحن امام زاده حمزه است.

شرح حال عبداللّه بن جعفر طيّار

سيزدهم: عبداللّه بن جعفر الطيار، در(مجالس)است كه او اوّل مولودى است از اهل اسلام كه در ارض حبشه متولد شده و بعد از هجرت نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در خدمت پدر خود به مدينه آمدند و به شرف ملازمت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فائز شدند از عبداللّه بن جعفر مروى است كه گفت: من ياد دارم كه چون خبر فوت پدرم جعفر به مدينه رسيد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به خانه ما آمدند و تعزيت پدرم رسانيد و دست مبارك بر سر من و سر برادر من فرود آوردو بوسه بر روى ما زد و اشك از چشمش روان شد به حيثيتى كه بر محاسن مباركش متقاطر مى شد و مى فرمود كه جعفر به بهترين ثوابى رسيد اكنون خليفه وى تو باش در ذُريّه وى به بهترين خلافتى و بعد از سه روز باز به خانه ما آمد و همگى را بنواخت و دلدارى نمود و از لباس تعزيه بيرون آورده در حق ما دعا كرد و به مادر ما اَسمأ بنت عُمَيْس فرمود كه غم مخور من ولىّ ايشانم در دنيا و آخرت. عبداللّه به غايت كريم و ظريف و حليم و عفيف بود، سخاى او به مرتبه اى بود كه او را(بحر جود)مى گفتند.

آورده اند كه بعضى او را در كثرت سخا عتاب نمودند، او در جواب گفت: مدّتى است كه مردم را معتاد به اِنعام خود ساخته ام از آن مى انديشم كه اگر انعام خود را از ايشان قطع نمايم خداى تعالى نيز عطاى خود را از من قطع نمايد انتهى. (203)

ابن شهر آشوب روايت كرده است كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به عبداللّه بن جعفر گذشت و او در كودكى بازى مى كرد و خانه از گل مى ساخت حضرت فرمود كه چه مى كنى اين را؟ گفت: مى خواهم بفروشم. فرمود كه قيمتش را چه مى كنى؟ گفت كه رُطب مى خرم و مى خورم. حضرت دعا كرد كه خداوندا در دستش بركت بگذار و سودايش را سودمند گردان. پس چنان شد به بركت دعاى آن حضرت كه هيچ چيز نخريد كه در آن سودى نكند و آن قدر مال به هم رسانيد كه به جود و بخشش او مثل مى زنند و اهل مدينه كه قرض مى كردند وعده مى دادند كه چون وقت عطاى عبداللّه بن جعفر شود دَيْن خود را ادا مى كنيم (204) و روايت شده كه او را ملامت مى كردند در كثرت بخشش و جودش.

عبداللّه گفت:

شعر:

لَسْتُ اَخْشى قِلَّةَ الْعَدَمِ		ما اتَّقَيْتُ اللّهَ في كَرَمي
كُلَّما اَنفَقْتُ يُخْلِفُهُ		لِىَ رَبُّ واسِعُّ النِّعَمِ (205)

فقير گويد:حكاياتى كه از جود و سخاى او نقل شده زياده از آن است كه نقل شود، چنين به خاطر دارم كه در(مروج الذّهب)ديدم كه چون اموال عبداللّه بن جعفر تمام گشت روز جمعه در مسجد جامع از خدا طلب مرگ كرد و گفت: خدايا! تو مرا عادتى دادى به جود و سخاو من عادت دادم مردم را به بذل و عطا، پس اگر مال دنيا را از من قطع خواهى فرمود، مرا در دنيا باقى نگذار؛ پس آن هفته نگذشت كه از دنيابگذشت.

و در(عمدة الطالب)است كه عبداللّه بن جعفر در سنه هشتاد هجرى در مدينه وفات كرد، ابان بن عثمان بن عفّان بر وى نماز گزاشت و در بقيع مدفون شد و قولى است كه در اَبوأ وفات كرد سنه نود و سليمان بن عبدالملك مروان بر او نماز گزاشت و در آنجا دفن شد و عبداللّه را بيست پسر و به قولى بيست و چهار پسر بوده از جمله معاوية بن عبداللّه بن جعفر است كه وصىّ پدرش عبداللّه بوده و او را عبداللّه(معاويه)نام گذاشت به خواهش معاويه؛ و او پدر عبداللّه بن معاويه است كه در ايّام(مروان حِمار)سنه صد و بيست و پنج خروج كرد و مردم را به بيعت خود خواند مردم با او بيعت كردند پس مالك جبل شد پس بود تا سنه صدو بيست و نه ابومسلم مروزى او را به حيله گرفت و در هرات او را حبس كرد پيوسته در مَحْبَس بود تا سنه صدو هشتاد و سه وفات كرد، قبرش در هرات است زيارت كرده مى شود. صاحب عمده گفته كه من ديدم قبر او را در سنه هفتصد و هفتاد شش. (206)

و ديگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، اسحاق عريضى است و او پدر قاسم امير يمن است و قاسم مردى جليل بوده، مادرش امّ حكيم دختر جناب قاسم بن محمّد بن ابى بكر است پس قاسم بن اسحاق با حضرت صادقعليه‌السلام پسر خاله است و او پدر ابوهاشم جعفرى است.

و ديگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، على زينبى است كه مادرش حضرت زينب بنت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و او را دو پسر است از لبابه دختر عبداللّه بن عبّاس بن عبدالمطلب: يكى محمّد رئيس و ديگر اسحاق اشرف. و محمّد رئيس پدر ابى الكرام عبداللّه و ابراهيم اعرابى است كه از اَجِلأ بنى هاشم است و به او منتهى مى شود نسب ابويعلى الجعفرى خليفه شيخ مفيد كه وفات كرد در سنه چهارصد و شصت و سه. و ديگر از اولاد عبداللّه بن جعفر، محمّد و عون است كه در كربلا شهيد گشتند و بيايد در احوال حضرت سيد الشهدأعليه‌السلام ذكر شهادت ايشان و بيايد در فصل پنجم آن كلام غلام عبداللّه با او در باب قتل پسران او و جواب او غلام را. (207)

شرح حال عبداللّه بن خبّاب

چهاردهم: عبداللّه بن خباب بن الاَرَتّ، از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و پدرش از معذّبين فى اللّه بوده و اوست كه خوارج نهروان در وقت سيرشان به نهروان عبورشان به نخلستان و آبى افتاد عبداللّه را ديدند كه بر گردن خود قرآنى هيكل نموده سوار بر دراز گوشى است و با او است عيال او در حالتى كه زوجه او حامله بود، عبداللّه را گفتند: چه مى گوئى در حق على بعد از تحكيم؟ گفت:

اِنَّ عَلِيّا اَعْلَمُ بِاللّهِ وَاَشَدُّ تَوَقِيا عَلى دينِهِ وَاَنْفَذُ بَصيرَةً.

گفتند: اين قرآنى را كه در گردن دارى ما را امر مى كند كه ترا بكشيم. پس آن بى چاره مظلوم را نزديك به نهر آوردند و او را خوابانيدند و مثل گوسفند سر بريدند كه خونش داخل در آب شد و هم زوجه او را شكم دريدند و چند زن ديگر را نيز به قتل رسانيدند و اتفاقاً در آن نخلستان خرمائى افتاده بود يكى از ايشان يك دانه برداشت و در دهان گذاشت او را صدا زدند كه چه مى كنى؟ او فوراً از دهان افكند و به خنزيرى رسيدند يكى از ايشان بزد و او را بكشت، گفتند: با وى كه اين فساد است در زمين و انكار بر او نمودند. (208)

شرح حال عبداللّه بن عبّاس

پانزدهم: عبداللّه بن عبّاس از اصحاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و محبّين اميرالمؤ منينعليه‌السلام و تلميذ آن جناب است. علاّ مه در(خلاصه)فرموده كه حال عبداللّه در جلالت و اخلاص به امير المؤ منينعليه‌السلام اَشْهَر از آن است كه مخفى باشد. و شيخ كَشّى احاديثى ذكر كرده كه متضمّن است قدح در او را و او اجلّ از آن است و ما آن احاديث را در كتاب كبير ذكر كرديم و از آن ها جواب داديم. (209)

قاضى نوراللّه در(مجالس)گفته كه حاصل قوادحى كه از روايات كَشّى مفهوم مى شود راجع به بعضى از اعمال ابن عبّاس است و مؤ لف كتاب را به ايمان او اعتقاد است و اما اَجوبه اى كه شيخ علاّ مه در كتاب كبير ذكر كرده اند به نظر قاصر اين شكسته نرسيده بلكه از بعضى ثقات مسموع شده كه كتاب مذكور در فتراتى كه بعد از وفات پادشاه مغفور سلطان محمّد خدابنده ماضى واقع شد با بعضى از اسباب و كتب شيخ علاّ مه ضايع شد تا غايت نسخه از آن به نظر هيچ يك از افاضل روزگار نرسيده و نشانى از آن نديده اند انتهى. (210)

و ابن عبّاس در علم فقه و تفسير و تأويل بلكه انساب و شعر امتيازى تمام داشت به سبب تلمذ او بر امير المؤ منينعليه‌السلام و هم به جهت دعاى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حقّ او؛ زيرا وقتى از براى غسل آن حضرت در خانه خاله اش ميمونه زوجه آن حضرت آب حاضر ساخت حضرت دعا كرد در حقّ او وگفت: اَللهمَّ فَقِّههُ فىِ الدّين وَعلِّمْهُ التّاْويلَ. (211) و مردى عالم و فصيح اللّسان و با فهم بود و حضرت امير المؤ منينعليه‌السلام او را فرستاد تا با خوارج محاجه كند و در قصه تحكيم كه ابوموسى را اشعث اختيار كرد براى تحكيم، حضرت فرمود: من ابوموسى را براى اين كار نمى پسندم، ابن عبّاس را اختيار كنيد؛ قبول ننمودند.

جواب دندان شكن ابن عبّاس به عايشه

و هم در جنگ بصره چون امير المؤ منينعليه‌السلام بر اصحاب جمل غلبه جست ابن عباس را فرستاد به نزد حميرأ كه امر كند او را به تعجيل در كوچ نمودن از بصره به مدينه و عدم اقامت در بصره؛ و حُميرأ در آن وقت در قصر بنى خلف در جانب بصره بود ابن عبّاس به نزد او رفت و اذن بار خواست، حميرأ او را اذن نداد! ابن عباس بى اذن داخل شد، چون وارد منزل شد منزل را خالى از فرش ديد و آن زن هم در پس دو پرده خود را مستور نموده بود. ابن عباس نگاه كرد به اطراف اطاق وِساده اى ديد دست دراز كرد آن را نزد خود كشيد و روى آن نشست، آن زن از پشت پرده گفت: يابن عبّاس! اَخْطَاْتَ السّنَّة وَدَخَلْتَ بَيْتَنا وَجَلَسْتَ عَلى مَتاعِنا بَغَيْرِ اِذْنِنا؛

يعنى خلاف قانونى كردن كه بدون اذن من داخل شدى و بدون رخصت من بر روى فرش من نشستى. ابن عبّاس گفت: ما قانون پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از تو بهتر مى دانيم و اَوْلى هستيم به آن، ما تورا تعليم كرديم آداب و سنت را، اين منزل تو نيست منزل تو همان است كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترا در آن ساكن كرده و تو از آن جا بيرون آمدى از روى ظلم بر نفس خود و عصيان خدا و رسول پس هرگاه به منزلت رفتى ما بدون اذن تو در آنجا داخل نمى شويم و بر روى فرش تو نمى نشينيم. آنگاه گفت كه امير المؤ منينعليه‌السلام امر فرموده كه كوچ كنى بروى مدينه و در خانه خود قرار گيرى. حُمَيرأ گفت: خدا رحمت كند اميرالمؤ منين را و آن عمر بن خطاب بود؛ ابن عبّاس گفت: سوگند به خدا كه امير المؤ منين علىعليه‌السلام است الخ. (212)

بالجمله؛ ابن عبّاس در اواخر عمر كور شده بود گويند كه از كثرت گريستن بر حضرت اميرالمؤ منين و امام حسينعليهما‌السلام كور شده بود و در باب كورى خود گفته:

شعر:

اِنْ يَاخُذِاللّهُ مِنْ عَيْنَىَّ نُورَهما		فَفي لِساني وَقَلْبي مِنْهُما نُورٌ
قَلْبي زَكِىُّ وَعَقلي غَيْرُ ذى دَخَلٍ		وَفي لس اني ما كالسِّيْفِ مَأثورٌ (213)

آيا ابن عباس بيت المال را غارت كرد؟

و حكايت او در اخذ بيت المال بصره و رفتن او به مكّه و كاغذ نوشتن امير المؤ منينعليه‌السلام به او در اين باب و جواب نوشتن او به آن عبارتهاى جسارت آميز محقّقين را به تحيّر در آورده. (214)

قطب راوندى گفته كه عبيداللّه بن عبّاس است نه عبداللّه؛ ديگران گفته اند كه اين درست نيايد؛ زيرا كه عبيداللّه عامل آن حضرت بوده در يمن، او را به بصره چه كار؟ بعلاوه احدى اين مطلب را از او نقل ننموده. ابن ابى الحديد گفته كه اين امر بر من مشكل شده؛ چه اگر تكذيب نقل كنم مخالفت با رُوات و اكثر كتب كرده ام؛ زيرا كه همه اتفاق كرده اند بر نقل آن و اگر گويم عبداللّه بن عبّاس است گمان نمى كنم در حقّ او اين امر را با آن ملازمت و اطاعت و اخلاص نسبت به علىعليه‌السلام در حيات علىعليه‌السلام و بعد از فوت او و اگر اين امر را از ابن عبّاس بگردانم به كه فرود آورم همانا من در اين مقام متوقفم. (215)

ابن ميثم فرموده كه اين مجرد استبعاد است و ابن عبّاس معصوم نبوده و امير المؤمنينعليه‌السلام در امر حقّ ملاحظه احدى نمى فرموده اگر چه عزيزترين اولادش باشد بلكه واجب است كه در اين امور غلظت بر اقربأ بيشتر باشد و اين همان ابن عبّاس است انتهى. (216)

و ابن عبّاس از ترس ابن زبير از مكّه به طائف رفت و در سنه شصت و هشت يا سنه شصت و نه در طائف وفات يافت و محمّد بن حنفيّه بر او نماز خواند و گفت: اليُومَ ماتَ رَبّانىِّ هذِهِ الاُْمَّةِ. (217) گويند چون او را بر سرير گذاشته بودند دو مرغ سفيد داخل در كفن او شدند مردم گفتند: اين فقه او بوده است! (218)

شانزدهم: عثمان بن حُنَيف. (مُصَغَّراً)

شرح حال عثمان بن حُنَيف

برادر سهل بن حُنَيف است كه از پيش گذشت؛ از سابقين است كه رجوع به امير المؤ منينعليه‌السلام نمودند و او از جانب آن حضرت والى بصره بود. و روايت شده كه ميهمان شد به وليمه يكى از فتيان اهل بصره كه در آن مهمانى اغنيأ بودند و فقرأ محجوب؛ چون اين خبر به امير المؤ منينعليه‌السلام رسيد براى وى كاغذى نوشت:

اَما بعدُ؛ يابنَ حنيْف فَقَدْ بَلَغَني اَنَّ رَجُلاً مِنْ فِتْيَةِ اَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعاكَ اِلى مَأْدَبَةٍ فاَسرَعْتَ اِلَيْه ا تُسْتَط ابُ لَكَ الاَْ لْو انُ وَتُنْقَلُ اِلَيْكَ الْجِف انُ وَم ا ظَنَنْتُ اَنَّكَ تُجيبُ اِلى طَع امِ قَوْمٍ ع ائلُهُمْ مَجْفُوُّ وَغَنِيُّهُمْ مَدْ عُوُّ الخ. (219)

و اين عثمان همان است كه طلحه و زبير وقتى كه وارد بصره شدند بسيارى از لشكر او را كشتند و او را گرفتند و بسيار زدند و ريش او را كندند و او را از بصره اخراج كردند؛ و بعد از جنگ جمل امير المؤ منينعليه‌السلام عبداللّه بن عبّاس را به حكومت بصره باز داشت و عثمان در كوفه سكونت جست و بود تا زمان معاويه بن ابى سفيان.

شرح حال عَدىّ بن حاتم طائى

هفدهم: عَدى بن حاتم طائى از محبّين امير المؤ منينعليه‌السلام و در حروب آن حضرت در خدمت آن جناب بوده و در يارى آن حضرت شمشير زده و در سال دهم به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شتافت و اسلام آورد و سببش آن شد كه در سال نهم لشكر اسلام به جبل طىّ رفتند و بتخانه آنجا را كه(فلس)نام داشت خراب كردند و اهلش را اسير كردند، عدىّ بن حاتم كه قائد قبيله بود به شام گريخت و خواهرش اسير شد اسيران را به مدينه آوردند؛ چون رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ايشان را مشاهده فرمود دختر حاتم كه در صباحت و فصاحت معروف بود به پاى خاست و عرضه داشت: يا رَسُولَ الله! هَلَكَ الْوالِدُ وَغابَ الْوافِدُ فَامْنُنْ عَلَىَّ مَنَّ اللّهُ بِكَ. يعنى پدرم حاتم مرده و برادم عَدىّ به شام فرار كرده، پس بر من منّت گذار و ببخش مرا.

در روز اوّل و دوّم حضرت جوابى به او نفرمود، موافق(سيره ابن هشام)روز سوّم هنگام عبور پيغمبر بر ايشان، اميرالمؤ منينعليه‌السلام به آن زن اشاره فرمود: كه عرض حال كن، آن زن سخن گذشته را اعاده كرد؛ حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود ترا بخشيدم هرگاه قافله با امانتى پيدا شود مرا خبر كن تا ترا به بلادت بفرستم. دختر گفت: مى خواهم به نزد برادرم به شام روم. اين بود تا جماعتى از قبيله قضاعه به مدينه آمدند. دختر به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عرض كرد كه گروهى از قوم من آمده اند كه ثقه و اعتماد به آنها است مرا روانه فرما. حضرت او را جامه بپوشانيد و زاد و راحله عطا فرمود و با آن جماعت او را روانه فرمود؛ دختر به شام رفت و برادر خود عَدىّ را ديدار كرد و او را از حال خود آگهى داد و با وى گفت: چنان دانم كه ايمنى اين جهان و آن جهان جز در خدمت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به دست نشود، نيكو آن است كه بى درنگ به حضرت او شتاب گيرى. عدىّ تهيه سفر كرده به مدينه آمد و به مجلس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وارد گشت و معرفى خود نموده، پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جانب خانه حركت فرمود، عدىّ نيز در قفاى آن حضرت بود، در بين راه پيرزنى خدمت آن حضرت رسيد و در حاجت خويش سخن بسيار گفت و آن جناب نيز ايستاده بود تا كار او به نظام گيرد؛ عدى با خود انديشيد كه اين روش پادشاهان نباشد از بهر زال چندين مهّم خويش را تعطيل دهند بلكه اين خوى پيغمبران است، چون به خانه وارد شدند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به ملاحظه آنكه عدىّ بزرگ زاده و محترم بود احترام او را ملحوظ فرمود وساده اى كه از ليف خرما آكنده بود برداشت و بگسترد و عدىّ را بر روى آن نشستن فرمود چندان كه عدىّ كناره گرفت پذيرفته نشد پس عدىّ را بر وساده جاى داد و خود بر خاك نشست. (220)

اين بود سيرت شريفه آن حضرت با كفّار و كسى كه مراجعه كند در كتبى كه شيعه و سنى در سيرت نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نوشته اند امثال اين را بسيار بيند.

بالجمله؛ عَدىّ بن حاتم به دست حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اسلام آورد و به حكم وَباَبهِ اقتدى عدِىُّ فِى الْكَرَمِ، عدىّ مردى صاحب جود و سخاوت بود. گويند وقتى مرد شاعرى به نزد وى آمد و گفت: يا اَباطريف تو را مدح گفته ام. گفت: تأمل كن تا ترا آگاه كنم از مال خود كه به تو عطا خواهم كرد تا بر حسب عطا مرا مدح گوئى و آن هزار هزار درهم و هزار ميش و سه بنده و اسبى است، اكنون بگوى؛ پس شاعر مدح خود را انشاد كرد. و عدىّ ساكن كوفه گشت و در جمل و صفين و نهروان ملازمت ركاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام داشت و در جمل يك چشم او به جراحت نابينا شد.، و در سنه شصت و هشت در كوفه وفات كرد. وقتى در ايّام معاويه بر معاويه وفود كرد، معاويه گفت:اى عدىّ چه كردى با پسرهاى خود كه با خود نياوردى؟ گفت: در ركاب امير المؤ منينعليه‌السلام كشته شدند: ق ال ما اَنْصَفَكَ عَلِىُّ قَتَلَ اَوْلا دَكَ وَاَبْقى اَوْلا دَهُ! فَقالَ عَدِىُّ: ما اَنْصَفْتُ عَلِيّا اِذْ قُتِلَ وَبقيت؛ يعنى معاويه گفت: على در حق تو انصاف نكرد كه فرزندان ترا كشت و فرزندان خود را باقى گذاشت! عدىّ گفت: من با على انصاف ندادم كه او كشته شد و من زنده ماندم؛

شعر:

(دوراز حريم كوى تو بى بهره مانده ام

شرمنده مانده ام كه چرازنده مانده ام؟)

معاويه گفت: دانسته باش كه هنوز قطره اى از خون عثمان باقى است كه سترده نمى شود مگر به خون شريفى از اشراف يمن، عدىّ گفت: سوگند به خداى آن دلها كه آكنده بود از خشم تو هنوز در سينه هاى ما است و آن شمشيرها كه ترا با آن قتال مى داديم بر دوشهاى ما است. همانا اگر از دَر خديعت و غدر شبرى با ما نزديك شوى در طريق شرّ شبرى ترا نزديك شويم، دانسته باش كه قطع حلقوم و سكرات مرگ بر ما آسانتر است از اينكه سخنى ناهموار در حق علىعليه‌السلام بشنويم و كشيدن شمشيراى معاويه به انگيزش شمشير است. معاويه مصلحت وقت را در جنبش و غضب نديد، روى سخن را بگردانيد و مستوفيان خود را امر كرد كه كلمات عدىّ را مكتوب سازيد كه همه پند و حكمت است. (221)

شرح حال عقيل

هيجدهم: عقيل بن ابى طالب، برادر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است، كُنْيَت او ابويزيد است. گويند ده سال از برادرش طالب كوچكتر بوده و جعفر ده سال از عقيل و امير المؤ منينعليه‌السلام ده سال از جعفر و جناب ابوطالب در ميان اولاد خود عقيل را افزون دوست مى داشت و لهذا حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق عقيل فرمود:

اِنى لاَُ حبُّهُ حبَّينِ حبّا لَهُ وَحُبّا لِحُبِّ اَبى طالبٍ لَهُ. (222) گويند در ميان عرب مانند عقيل در علم نسب نبود از براى او وِ ساده اى در مسجد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى گستردند، مى آمد بر روى آن نماز مى خواند، پس مردم نزد او جمع مى گشتند و در علم نسب و ايّام عرب از او استفاده مى كردند و در آن وقت چشمان او نابينا شده بود و عقيل مبغوض مردم بود به جهت اينكه از نيك و بد ايشان آگهى داشت. و عقيل در حُسن جواب معروف بود، وقتى بر معاويه وارد شد معاويه امر كرد كرسى ها نصب كردند و جلسأ خود را حاضر كرد. چون عقيل وارد شد پرسيد كه خبر ده مرا از لشكر من ولشكر برادرت؟ فرمود: گذشتم بر لشكر برادرم، ديدم شب و روز آنها مثل شب و روز ايّام پيغمبر است لكن پيغمبر در ميان ايشان نيست، نديدم احدى از ايشان را مگر مشغول به نماز و عبادت؛ و چون به لشكر تو گذشتم ديدم استقبال كردند مرا جمعى از منافقين كه مى خواستند رم دهند شتر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در شب عَقَبَه. پس پرسيد كيست كه در طرف راست تو نشسته اى معاويه؟ گفت: عمرو عاص؛ گفت: اين همان است كه شش نفر در او مخاصمت كردند و هر كدام او را دعوى دار بودند؛ آخر الا مر جزّار قريش يعنى شتر كش قريش كه عاص بن وائل باشد بر همه غلبه كرد و او را پسر خود گرفت. ديگرى كيست؟ گفت: ضحّاك بن قيس؛ عقيل گفت: او همان كس است كه پدرش تكه و نر بزها را كرايه مى داد براى جهانيدن به ماده ها؛ ديگرى چه كس است؟ گفت: ابوموسى اشعرى؛ گفت: او ابن السراقه است. معاويه چون ديد نديمان جُلسأ او بى كيف شدند خواست ايشان را به دماغ آورد پرسيد يا ابا يزيد! در حق من چه مى گوئى؟ گفت: اين سؤ ال را مكن!؟ گفت: البته بايد جواب دهى. گفت: حمامه را مى شناسى، گفت: حمامه كيست؟ عقيل گفت: ترا خبر دادم اين را گفت و برفت؛ معاويه نسابه را طلبيد و احوال حمامه را پرسيد، گفت: در امانم؟ گفت: بلى، آن مرد نسّابه گفت: حمامه جدّه تو مادر ابوسفيان است كه در جاهليت از زَوانى معروفه و صاحب رايت بود. (223).

قالَ مع اويةُ لِجُلَسائهِ: قَدْ ساوَيْتُكُمْ وَزِدْتُ عَلَيكُمْ فَلا تَغْضِبُوا؛ وَقالَ مُع اوِيةُ يَوْما وَعندَهُ عمرُو بنُ الْعاصِ وَقدْ اَقبلَ عَقيلٌ لاََ ضْحَكَنَّكَ مِنْ عَقيلٍ فَلَمّا سَلَّمَ قالَ معاويةُ: مرْحبا بِرَجُلٍ عَمُّهُ اَبُولَهَبٍ فَقالَ عَقيلٌ: وَاَهْلا بِمَنْ عَمَّتُهُ حَمّالَةُ الْحَطَب فى جيدِها حَبْلٌ مِنْ مسدٍ؛ قالَ معاويةُ: ي ا اَب ا يَزيدُ! م ا ظَنُّكَ بِعَمِّكَ اَبى لَهَبٍ؟ قالَ: اِذا دَخَلْتَ النّارَ فَخُذْ على يسارِك تجِدْهُ مُفْتَرِشا عَمَّتَك حَمّالَةَ الْحَطَبِ اَفَنا كِحٌ فِى النّار خَيْرٌ اَم مَنْكُوحٌ؟ قالَ: كِلا هُما شَرُّ وَاللّهِ! (224)

در سنه پنجاهم به سنّ نود شش وفات يافت.

شرح حال عمروبن حَمِق

نوزدهم: عمرو بن الحمق الخزاعى، عبد صالح الهى و از حواريين باب علم رسالت پناهى است در خدمت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به مقام عالى رسيده در جميع حروب آن حضرت از جمل و نهروان و صفّين همراه بوده، در كوفه سُكنى داشت و بعد از وفات حضرت اميرعليه‌السلام در اعانت حُجْر بن عَدىّ و منع بنى اميّه از سَبّ آن حضرت، اهتمام تمام مى نمود و چون زياد بن ابيه حكم به گرفتن حجر نمو، عمرو گريخته به موصل رفت و در غارى پنهان شد و در آن غار او را مارى گزيد و شهيد گرديد. پس جماعتى از جانب زياد به طلب او رفته بودند او را مرده يافتند سر او را جدا ساخته و نزد(زياد)بردند،(زياد)آن سر را بر نزد معاويه فرستاد، معاويه آن سر را بر نيزه كرد، و اين اوّل سرى بود كه در اسلام بر نيزه زده شد. (225) و اميرالمؤ منينعليه‌السلام از عاقبت امر او خبر داده بود (226) و در كاغذى كه جناب امام حسينعليه‌السلام در جواب مكتوب معاويه نگاشته و در آن شرحى از غدر و مكر و ظلم و نقض عهد او نوشته چنين مرقوم فرموده:

اَوَلَستَ قاتلَ عَمْرِو بْنِ الْحَمِقِ ص احِبِ رَسُولِاللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم الْعَبْدِ الصالِحِ الذَّي اَبلَتهُ الْعِب ادِةُ فَنَحَل جِسْمُهُ وَاصْفَرَّ لَوْنُهُ بَعْدَ ما اَمِنْتَهُ وَاَعْطَيْتَهُ مِنْ عهودِ اللّهِ وَمو اثيقِهِ م ا لَوْ اَعْطَيْتَهُ طآئِرا اُنْزِلَ عَلَيْك مِنْ رَاْسِ الْجَبَلِ ثُمَّ قَتَلْتَهُ جُرْاَةً عَلى رَبَّكَ وَاِسْتِخْفافا بِذ الِكَ الْعَهْدِ. (227)

فقير گويد: كه بيايد در ذكر مقتولين از اصحاب امام حسينعليه‌السلام ذكر(زاهر)كه با عمرو بن الحمق بوده و او را دفن نموده.

راوندى و ابن شهر آشوب روايت كرده اند كه عمرو بن الحمق وقتى آب داد حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، حضرت دعا كرد از براى او كه خداوندا او را از جوانى خود بهره مند گرداند؛ پس هشتاد سال از عمر او گذشت و يك موى سفيد در محاسن او ظاهر نشد. (228)

شرح حال قنبر

بيستم: قنبر، غلام خاصّ اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و ذكرش در اخبار بسيار شده و او همان است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود:

شعر:

اِنّي اِذا اَبْصَرْتُ شَيْئا مُنْكَرا

اَوْقَدْتُ نارى وَدَعَوْتُ قَنْبَرا

و مدّاحى قنبر آن حضرت را در آن وقتى كه از او پرسيدند كه غلام كيستى؟ مشهوُر و در(رجال)شيخ كَشّى مسطور است و او را حجّاج ثقفى شهيد كرد. و روايت است كه چون قنبر را بر حجّاج وارد نمودند حجّاج پرسيد تو در خدمت على چه مى كردى؟ گفت: آب وضويش را حاضر مى ساختم؛ پرسيد كه على چه مى گفت چون از وضوى خويش فارغ مى گشت؟ گفت: اين آيه مباركه را تلاوت مى فرمود:

( فلَمّ ا نسوام ا ذُكرِوُا بهِ فَتَحْن ا عَلَيْهِمْ اَبْو ابَ كُلِّ شىٍْ حَتّى اِذا فَرِحوُابِما أُوتوُ اَخذْن اهمْ بغتةً فاِذا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبَّ الْع الَمينَ. ) (229)

حجاج گفت گمان مى كنم كه اين آيه را بر ما تأويل مى كرد، قنبر گفت: بلى، حجّاج گفت: چه خواهى كرد اگر سر تو را بردارم؟ گفت: در اين هنگام من سعيد خواهم بود و تو شقىّ، پس حكم كرد تا قنبر را گردن زدند. (230)

شرح حال كميل

بيست و يكم: كميل بن زياد النَّخعى اليَمانى، از خواص اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از اعاظم ايشان است. عُرفا او را صاحب سرّ اميرالمؤ منينعليه‌السلام دانسته اند و سلسله جماعتى از عرفا را به او منتهى مى دارند. دعاى مشهور كه در شب نيمه شعبان و شبهاى جمعه مى خوانند منسوب به آن جناب است. و حديث مشهور كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام دست او را گرفت و به صحرا برد و فرمود:

يا كميلُ! اِنَّ هذه القلُوبُ اَوْعيةٌ فخيرُها اَوْعاه ا فَاحْفَظْ عَنّي ما اَقوُلُ لَكَ: اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ الخ، (231) در بسيارى از كتب حديث مى باشد و شيخ بهائى آن را يكى از احاديث(اربعين)خود قرار داده (232) و هم از كلمات اميرالمؤ منينعليه‌السلام است كه با كميل وصيّت كرده، فرموده:

ي ا كميلُ مرْ اَهلَكَ اَن يروُحُوا في كسبِ الْمَك ارِم وَيُدْلِجُوا في حاجَةِ مَنْ هُوَ ن ائِمٌ فَوَالذَّي وَسعَ سمعهُ الاَْ صو اتَ ما مِنْ اَحَدٍ اَوْدَعَ قَلْبا سُروُرا إ لاّ وَخَلَقَ اللّهُ تَع الى لَهُ مِنْ ذالِكَ السُّرُورِ لُطفا فَاِذا نَزَلَتْ ن ازِلَةٌ جَرى اِلَيْه ا كَالمآءِ في انحِد ارِهِ حَتَّى يَطْرُدَه ا عَنْهُ كَما تُطْرَدُ غَريبَةُ اْلاِبِل. (233)

چندى كميل از جانب آن حضرت عامل بيت بوده و عاقبت حجّاج ثقفى او را شهيد كرد، چنانكه روايت شده كه چون حجاج والى عراق شد خواست كميل را به دست آورد و به قتل رساند كميل از وى بگريخت، چون حجّاج بدو دست نيافت عطائى كه از بيت المال به اقوام كميل برقرار بود قطع نمود، چون اين خبر به كميل رسيد گفت: از عمر من چندان به جاى نمانده كه سبب قطع روزى جماعتى شوم؛ برخاست وبه نزد حجّاج آمد؛ حجّاج گفت: اى كميل! ترا همى جستم تا كيفر كنم. گفت: هر چه مى خواهى بكن كه از عمر من جز چيز اندكى نمانده و عنقريب بازگشت من و تو به سوى خداوند است و مولاى من به من خبر داده كه قاتل من تو خواهى بود. حجّاج گفت: تو در شماره قاتلان عثمانى و فرمان كرد تا سرش برگرفتند (234). و در سنه هشتاد و سه هجرى و اين وقت نود سال داشت و فعلا قبرش در ثويّه ما بين نجف و كوفه معروف است.

شرح حال مالك اشتر

بيست و دوم: مالك بن الحارث الاشتر النخعى، سيف اللّه المسلول على أعدائه - قدَّسَ اللّهُ روحَهُ جليل القدر و عظيم المنزلة است و اختصاص او به اميرالمؤ منينعليه‌السلام اَظْهَر از آن است كه ذكر شود و كافى است در اين مقام همان فرمايش اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه مالك از براى من چنان بود كه من از براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودم (235) در سال سى و هشتم هجرى اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را حكومت مصر داد و پيش از آنكه به مصر رود آن حضرت براى اهل مصر كاغذى نوشت كه از جمله فقراتش اين است:

اَمّا بعدُ؛ فَقَدْ بَعَثْتُ اِلَيْكُمْ عَبْدا مِن عِب ادِ اللّه لا يَن امُ اَيّ امَ الْخَوْفِ وَلا يَنْكُلُ عَنِ الاَْ عْد آءِ ساعاتِ الرَّوْع؛ اَشدُّ علَى الْفجّ ار منْ حَريقِ النّارِ وَهُوَ م الِكُ بْنُ الْح ارِثِ اَخُومَذْحِجٍ فاسمعوا قوْلَهُ وَاَطيعوا اَمرَهُ فيم ا ط ابقَ الْحقَّ فاِنَّهُ سيفٌ منْ سيوفِ اللّه. (236)

و عهدنامه اى كه حضرت براى اشتر نوشته اَطْوَل عهدى است از عهدنامه هاى آن حضرت و مشتمل است بر لطائف و محاسن بسيار و پند و حكمت بى شمار كه مرسلاطين جهان را در هر امارت و ايالت قانونى باشد كه بدان قانون دفع خراج و زكات شود و هيچ ظلم و ستم بربندگان و رعيّتها نشود و آن عهدنامه معروف و ترجمه ها از آن شده. و چون اميرالمؤ منينعليه‌السلام آن عهدنامه را براى آن نوشت امر فرمود تا بسيج راه كند، اشتر با جمعى از لشكر به جانب مصر حركت فرمود.

نقل است كه چون اين خبر گوشزد معاويه گشت پيغام داد براى دهقان عريش كه اشتر را مسموم كن تا من خراج بيست سال از تو نگيرم، چون اشتر به عريش رسيد دهقان آنجا پرسيد كه از طعام و شراب چه چيز محبوبتر است نزد اشتر؟ گفتند: عسل را بسى دوست مى دارد. پس آن مرد دهقان مقدارى عسل مسموم براى اشتر هديه آورد و برخى از اوصاف و فوائد آن عسل را بيان كرد؛ اشتر شربتى از آن عسل زهرآلود ميل كرد هنوز عسل در جوفش مستقر نشده بود كه از دنيا رحلت فرمود. و بعضى گفته اند كه شهادتش در قلزم واقع شد و(نافع)غلام عثمان او را مسموم نمود و چون خبر شهادت اشتر به معاويه رسيد چندان خوشحال شد كه در پوست خود نمى گنجيد و دنياى وسيع از خوشحالى بر او تنگ گرديد و گفت: همانا از براى خداوند جندى است از عسل. و چون خبر شهادت اشتر به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام رسيد به موت او بسى متأسف گشت و زياده اندوهناك و گرفته خاطر گرديد و بر منبر رفت و فرمود:

اِنا لِلّهِ وَانا اِلَيهِ راجعونَ وَالْحمدُ لِلّهِ رَبِّ الْع الَمين اَلل همَّ اِني اَحتسبهُ عِنْدَكُ فَاِنَّ مَوْتَهُ مِنْ مَصائبِ الدَّهْرِ رَحِمَ اللّهُ م الِكا فَلَقَدْ اَوْف ى بعهدِهِ وَقضى نحبَهُ وَلَقى رَبَّهُ مَعَ اَنّا قَدْ وَطَّنّا اَنْفُسَن ا عَلى اَنْ نَصْبِرَ عَلى كُلِّ مُصيبَةٍ بَعْدَ مُصابِن ا بِرَسُولِ اللهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فَاِنَّه ا مِنْ اَعْظَمِ الْمُصيب ات. (237)

پس، از منبر به زير آمد و به خانه رفت مشايخ نَخَع به خدمت آن حضرت آمدند و آن حضرت بر مرگ اشتر متأسف و متلهّف بود؛

ثمّ قالَ: وَللّهِ دَرُّ م الِكٍ وَم ا م الِكٌ لَوْ ك انَ مِنْ جَبَلٍ لَك انَ فُنْدا وَلَوْ ك ان مِنْ حَجَرٍ لَك انَ صلْدًا اَم ا وَاللّهِ لَيهدَّنَّ مَوْتُكَ عالَما وَلَيَفْرِحَنَّ عالَما عَلى مِثْلِ م الِكٍ فَلتبْكِ الْبَواكي وَهَلْ مَرْجُوٌّ كَمالِكٍ وَهَلْ مَوْجُودٌ كَمالِكٍ وَهَلْ ق امَتِ النِّسأ عَنْ مِثْلِ مالِكٍ. (238)

و هم در حقّ مالك فرمود: خدا رحمت كند مالك را و چه مالك! اگر مالك كوهى بود، كوه عظيم و بى مانند بود، اگر مالك سنگى بود، سنگ صلب و سختى بود و گويا مرگ او مرا از هم قطع نمود (239) و هم در حق او فرمود: به خدا قسم كه مرگ او اهل شام را عزيز كرد و اهل عراق را ذليل نمود و فرمود كه از اين پس مانند مالك را نخواهم يافت. (240)

قاضى نوراللّه در(مجالس)گفته كه صاحب(معجم البلدان)در ذيل احوال بعلبك آورده كه معاويه كسى را فرستاد تا در راه مصر با اشتر ملاقات نمود، عسل زهرآلود به خورد او داد و او در حوالى قلزم به همان بمرد، چون خبر به معاويه رسيد اظهار سرور نموده گفت: اِنَّ لِلّهِ جُنُودا مِنْ عَسَلٍ؟! و جنازه او را از آنجا به مدينه طيّبه نقل نمودند و قبر منوّر او در آنجا معروف و مشهور است. و نيز گفته مخفى نماند كه اشتر رضى اللّه عنه با آنكه به حليه عقل و شجاعت و بزرگى و فضيلت مُحَلّى بود همچنين به زيور علم و زهد و فقر و درويشى نيز آراسته بود. (241)

در(مجموعه)ورّام بن ابن فراس رحمه اللّه مسطور است كه مالك روزى از بازار كوفه مى گذشت و چنانكه شيوه اهل فقر است كرباس خامى در بر و پاره اى از همان كرباس به جاى عمامه بر سر داشت، يكى از بازاريان بر در دكّانى نشسته بود چون اشتر را بديد كه به چنان وضع و لباس مى رود در نظر او خوار آمده از روى استخفاف شاخ بَقْلَه اى بر اشتر انداخت، اشتر حلم ورزيده به او التفات ننمود و بگذشت؛ يكى از حاضران كه اشتر را مى شناخت چون آن حالت مشاهده كرد به آن بازارى خطاب نمود كه واى بر تو هيچ دانستى كه آن چه كس بود كه به او اهانت كردى؟ گفت: ندانستم، گفت: آن مالك اشتر صاحب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود! پس آن مرد بازارى از تصوّر آن كار كه كرده بود به لرزه در آمد و از عقب اشتر روانه شد كه خود را به او برساند واز او عذر خواهد، ديد كه اشتر به مسجدى در آمده به نماز مشغول است صبر كرد تا چون اشتر از نماز فارغ شد سلام داد و خود را بر پاى او انداخت و پاى او را بوسيدن گرفت؛ اشتر ملتفت شده سر او را بر گرفت اين چه كارى است كه مى كنى؟ گفت: عذر گناهى كه از من صادر شد از تو مى خواهم كه ترا نشناخته بودم، اشتر گفت: بر تو هيچ گناهى نيست به خدا سوگند كه من به مسجد جهت آن آمده بودم كه از براى تو استغفار كنم و طلب آمرزش نمايم! انتهى. (242)

مؤ لف گويد: ملاحظه كن كه چگونه اين مرد از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام كسب اخلاق كرده با آنكه از اُمرأ لشكر آن حضرت است و شجاع و شديدالشّوكة است و شجاعتش به مرتبه اى است كه ابن ابى الحديد گفته كه اگر كسى قسم بخورد كه در عَرب و عجم شجاعتر از اشتر نيست مگر استادش اميرالمؤ منينعليه‌السلام گمان مى كنم كه قسمش راست باشد، چه بگويم در حق كسى كه حيات او منهزم كرد اهل شام را و ممات او منهزم كرد اهل عراق را؟ و اميرالمؤ منينعليه‌السلام در حق او فرموده كه اشتر براى من چنان بود كه من براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودم و به اصحاب خود فرموده كه كاش در ميان شما مثل او دو نفر بلكه كاش يك نفر داشتم مثل او؛و شدّت شوكتش بر دشمن از تأمّل در اين اشعار كه از آن بزرگوار است معلوم مى شود:

شعر:

بَقَيْتُ وَفْرى (243) وَاْنحَرَفْتُ عَنِ الْعُلى		وَلَقيتُ اَضْيافي بِوَجْهٍ عَبُوسٍ
اِنْ لَمْ اَشُنّ عَلَى ابْنِ هِنْدٍ غارَةً		لَمْ تَخْلُ يَوْما مِنْ نِهابِ (244) نُفُوسٍ
خَيْلا كَاَمْثالِ السَّعالى(245)شُزَّبا (246)		تَغْدُو بِبيْضٍ فى الْكَريهَةِ شُوسٍ
حَمِىَ الْحَديدُ عَلَْهِمْ فَكاَنَّهُ		وَمَضانُ بَرْقٍ اَوْ شُعاعُ شمُوُسٍ (247)

بالجمله؛ با اين مقام از جلالت و شجاعت و شدّت شوكت، حسن خلق او به مرتبه اى رسيده كه يك مرد سوقى به او اهانت و استهزا مى نمايد ابدا تغيير حالى براى او پيدا نمى شود بلكه مى رود مسجد نماز بخواند و دعا و استغفار براى او نمايد، و اگر خوب ملاحظه كنى اين شجاعت و غلبه او بر نفس و هواى خود بالاتر از شجاعت بدنى اوست. قالَ اَميرُالْمُؤ مِنينَعليه‌السلام اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ. (248)

شرح حال محمّد بن ابى بكر

بيست و سوّم: محمد بن ابى بكر بن ابى قحافه، جليل القدر عظيم المنزلة از خواصّ اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از حواريّين آن حضرت بلكه به منزله فرزند آن حضرت است؛ چه آنكه مادرش اَسمأ بِنْت عُمَيْس كه اوّل زوجه جعفر بن ابى طالبعليه‌السلام بود بعد از جعفر، زوجه ابى بكر شد و محمّد را در سفر حجَّةُ الْوِداع متولّد نمود و بعد از ابوبكر، زوجه حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام شد؛ لاجرم محمّد در حجر امير المؤ منينعليه‌السلام تربيت شد و پدرى غير از آن حضرت نشناخت حتّى آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: محمّد فرزند من است از صُلْب ابوبكر. و محمّد در جمل و صفيّن حضور داشت و بعد از صفين اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را حكومت مصر عطا فرمود و در سنه سى و هشتم معاويه عمرو بن عاص و معاوية بن خديج و ابوالاعور سلْمى را با جماعت بسيار به مصر فرستاد، آن جماعت با هوا خواهان عثمان اجتماع كردند و با محمّد جنگ نمودند و او را دستگير كردند، پس معاوية بن خديج محمّد را با لب تشنه گردن زد و جثه او را در شكم حِمارى گذاشت و آتش زد و محمّد در آن وقت بيست و هشت سال از سنّش گذشته بود. گويند چون اين خبر به مادرش رسيد از كثرت غصه و غضب خون از پستانش چكيد و عايشه خواهر پدرى محمّد قسم خورد تا زنده است پختنى نخورد و بعد از هر نمازى نفرين مى كرد بر معاويه و عمرو عاص و ابن خديج. (249) و چون خبر شهادت محمّد به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام رسيد زياده محزون و اندوهناك شد و خبر قتل محمّد را براى ابن عبّاس به بصره نگاشت به اين كلمات شريفه:

اَما بعدُ؛ فاِنَّ مصرَ قدِ افتتحتْ وَ محمَّدُ بنُ اَبى بَكْرٍ قَدِ اسْتُشْهِدَ فَعِنْدَاللّهِ نحتسبهُ وَلَدا ن اصحا وَعاملا ك ادِحا وَسيفا قادِحا قاطعا خل وَرُكنا دافعا وَقدْ كنتُ حَثَثْتُ النّاسَ عَلى لِحاقِهِ وَاَمَرْتُهُمْ بِغي اثِهِ قَبْلَ الْوَقْعَةِ وَدَعَوْتُهُمْ سِرًّا وَجَهْرا وَعودا وَبَدْءا.

فمنهمُ اْلاَّ تي ك ارِها وَمِنْهُمُ الْمُعْتَلُّ ك اذِبا وَمِنْهُمُ الْقاعِدُ خاذِلا اَسْئَلُ اللّهَ اَنْ يَجْعَلَ لي منهمْ فرَجا عاجِلا فَوَاللّهِ لَوْلا طَمَعي عِنْدَ لِقآءِ عَدُوّىّ في الشَّهادَةِ وَتَوْطِيني نَفْسي عَلَى الْمنيَّةِ لاََ حببتُ اَن لا اَبقى معَ ه ؤُلا ءِ يوْما و احدا وَلا اَلْتقىَ بهمْ اَبَدا. (250)

ابن عباس چون بر شهادت محمّد اطلاع يافت به جهت تعزيت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از بصره به كوفه آمد و آن حضرت را تعزيت بگفت؛ يكى از جاسوسان اميرالمؤ منينعليه‌السلام از شام آمد و گفت: يا اميرالمؤ منين! خبر قتل محمّد به معاويه رسيد او بر منبر رفت و مردم را اعلام كرد و چنان شام شادى كردند كه من در هيچ وقت اهل شام را به آن نحو مسرور نديدم؛ حضرت فرمود: اندوه ما بر قتل او به قدر سرور ايشان است بلكه اندوه ما زيادتر است به اضعاف آن. (251) و روايت است كه در حقّ محمّد فرمود: اِنَّهُ كانَ لي رَبيبا وَكُنْتُ لَهُ والِدً اُعدُّهُ وَلَدًا. (252) و محمّدعليه‌السلام برادر امّى عبداللّه و عون و محمّد پسران جعفر و برادر يحيى بن اميرالمؤ منينعليه‌السلام و پسر خاله ابن عبّاس و پدر قاسم فقيه مدينه است كه جدّ اُمّى حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام باشد.

شرح حال محمّد بن ابى حذيفه

بيست و چهارم: محمّد بن ابى حذيفة بن عتبة بن عبد شمس، اگر چه پسر دائى معاوية بن ابى سفيان است امّا از اصحاب و انصار و شيعيان حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است، مدّتى در زندان معاويه محبوس بود وقتى او را از زندان بيرون آورد و گفت: آيا وقت آن نشده كه بينا شوى از ضلالت خود و دست از على بردارى؟ آيا ندانستى كه عثمان مظلوم كشته شد و عايشه و طلحه و زبير خروج كردند در طلب خون او و على فرستاد كه عثمان را بكشند و ما امروز طلب خون او مى نمائيم؟ محمّد گفت: تو مى دانى كه رَحِم من از همه مردم به تو نزديك تر و شناسائيم به تو بيشتر است؛ گفت: بلى، گفت: قسم به خدا كه احدى شركت نكرد در خون عثمان جز تو به سبب آنكه عثمان ترا والى كرد و مهاجر و انصار از او خواستند كه ترا معزول كند نكرد لاجرم بر او ريختند و خونش بريختند و به خدا قسم كه شركت نكرد در خون او ابتدأ مگر طلحه و زبير و عايشه و ايشان بودند كه مردم را تحريص بر كشتن او مى نمودند و شركت كرد با ايشان عبدالرحمن بن عوف و ابن مسعود و عمّار و انصار جميعا، پس گفت:

وَاللّهِ اِنّي لاََ شْهَدُ اَنَّكَ مُذْ عَرَفْتُكَ في الْجاهِلِيَّةِ وَالاِْ سْلامِ لَعلى خُلُقٍ و احِدٍ م ا ز ادَفيكَ الاِْ سلامُ لا قليلا وَلا كثيرا وَاِنَّ علا مَةَ ذالِكَ لَبَيِّنَةٌ تَلوُمُوني عَلى حُبّي عَلِيّا خَرَجَ مَعَ علِيعليه‌السلام كلُّ صوّامٍ وَقوامٍ مه اجِرِي وَاَنْصارِي وَخَرَجَ مَعَكَ اَبْن أُ الْمُنافِقينَ وَالطُّلَق آءِ وَالْعُتَق آءِ خَدَعْتَهُمْ عَنْ دينِهِمْ وَخَدَعُوكَ عَنْ دُنْياكَ.

وَاللّهِ ي ا معاوِية! ما خفىَ علَيكَ ما صنَعْتَ وَم ا خَفِىَ عَلَيْهِمْ ما صَنَعُوا إذا خَلَوْا اَنفسهَمْ سَخَطَ اللّهُ في طاعَتِكَ وَاللّهِ لا اَزالُ اُحِبُّ عَلِيّا لِلّهِ وَلِرَسُولِهِ وَاُبْغِضُكَ فِي اللّهِ وَفي رَسُولِ اللّهِ اَبَدَام ابَقيتُ.

معاويه فرمان داد تا او را به زندان برگردانيدند و پيوسته در زندان بود تا وفات كرد. (253)

ابن ابى الحديد آورده كه عمرو عاص، محمّد بن ابى حذيفه را از مصر دستگير كرد و براى معاويه فرستاد معاويه او را حبس كرد او از زندان بگريخت، مردى از خثعم كه نامش عبداللّه بن عمرو بن ظلام و عثمانى بود به طلب او رفت و او را در غارى يافت و بكشت. (254) و پدر محمّد ابوحذيفه از اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است و در جنگ بدر كه پدر و برادرش كشته گشت در جمله اصحاب پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود و در روز يمامه در جنگ با مُسَيْلمه كذّاب شهيد گشت.

شرح حال ميثم تمّار

بيست و پنجم: ميثم بن يحيى التّمار، از خواصّ اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از اصفيأ ايشان و حواريين اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و آن حضرت او را به اندازه اى كه قابليت و استعداد داشت علم تعليم فرموده بود، و او را بر اسرار خفيّه و اخبار غيبيه مطلع فرموده بود و گاه گاهى از او ترشح مى كرد و كافى است در اين باب آنكه ابن عبّاس كه تلميذ اميرالمؤ منينعليه‌السلام است از آن حضرت تفسير قرآن آموخته و در علم فقه و تفسير مقامى رفيع داشت و محمّد حنفيّه از او(ربانىّ امّت)تعبير كرده و پسر عمّ پيغمبر و اميرالمؤ منينعليهما‌السلام بود، با اين مقام و مرتبت ميثم او را ندا كرد: يابن عبّاس! سؤ ال كن از من آنچه بخواهى از تفسير قرآن كه من قرائت كرده ام بر اميرالمؤ منينعليه‌السلام تنزيل قرآن را و تعليم نموده مرا تأويل آن را. ابن عبّاس استنكاف ننمود و دوات و كاغذ طلبيد و نوشت بيانات او را (255).

وَكانَ رَحِمَهُ اللّهُ مِنَ الزُّهادِ وَمِمَّنْ يَبَسَتْ عَلَيْهِمْ جُلُودُهُمْ مِنَ الْعِب ادَةِ وَالزّهادَةِ.

از ابوخالد تمّار روايت است كه روز جمعه بود با ميثم در آب فرات با كشتى مى رفتيم كه ناگاه بادى وزيد ميثم بيرون آمد و بعد از نظر بر خصوصيّات آن باد به اهل كشتى فرمود كشتى را محكم ببنديد اين(باد عاصف) (256) است و شدّت كند همانا معاويه در همين ساعت وفات كرده، جمعه ديگرى قاصد از شام رسيد خبر گرفتيم گفت: معاويه بمرد و يزيد به جاى او نشست! گفتيم: چه روز مرد؟ گفت: روز جمعه گذشته. و در ذكر احوال رُشيد هَجَرى گذشت اِخبار او حبيب بن مظاهر را به كشته شدن او در نصرت پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و آنكه سرش را به كوفه برند و بگردانند.

شيخ شهيد محمّدبن مكى روايت كرده از ميثم كه گفت شبى از شبها اميرالمؤ منينعليه‌السلام مرا با خود از كوفه بيرون بُرد تا به مسجد جعفى، پس در آنجا رو به قبله كرد و چهار ركعت نماز گزاشت چون سلام داد و تسبيح گفت كف دستها را پهن نمود و گفت:

اِلهى كَيفَ اَدْعوُكَ وَقَدْ عَصَيْتُكَ وَكَيفَ لا اَدْعُوكَ وَقَدْ عَرَفْتُكَ وَحُبُّكَ فى قَلْبي مَكينٌ مَدَدْتُ اِلَيكَ يدا باِلذُّنوبِ مملُوَّةً وَعينا باِلرَّجآءِ ممدُودَةً اِل هى اَنتَ م الِكُ الْعط اي ا وَاَنا اَسيُر الْخَط اي ا. و خواند تا آخر دعا، آنگاه به سجده رفت و صورت به خاك گذاشت و صد مرتبه گفت: اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ پس برخاست و از مسجد بيرون رفت و من هم همراه آن حضرت رفتم تا رسيد به صحرأ پس خطى كشيد از براى من و فرمود: از اين خط تجاوز مكن! و گذاشت مرا و رفت و آن شب، شب تاريكى بود من با خودم گفتم مولاى خودت را تنها گذاشتى در اين صحرأ با آنكه دشمن بسيار دارد، پس از براى تو چه عذرى خواهد بود نزد خدا و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؟ به خدا قسم كه در عقب او خواهم رفت تا از او با خبر باشم و اگر چه مخالفت امر او خواهم نمود. پس به جستجوى آن حضرت رفتم تا يافتم او را كه سر خود را تا نصف بدن در چاهى كرده و با چاه مخاطبه و گفتگو مى كند همين كه احساس كرد مرا فرمود: كيستى؟ گفتم: ميثمَمْ، فرمود: آيا امر نكردم ترا كه از خط خود تجاوز نكنى؟ عرض كردم: اى مولاى من! ترسيدم بر تو از دشمنان تو پس دلم طاقت نياورد. فرمود آيا شنيدى چيزى از آنچه مى گفتم؟ گفتم: نه اى مولاى من، فرمود: اى ميثم! وَفىِ الصَّدْرِ (257) لِب ان اتٌ اِذا ضاقَ لَها صدْري نَكَتُّ الاَْرْضَ بِالْكَفِّ وَاَبْدَيْتُ لَه ا سِرّى فَمَهْم ا تُنْبِتُ الاَْ رْضُ فَذاك النَّبْتُ مِنْ بَذْري.

علاّ مه مجلسى در(جلأ العيون)فرموده كه شيخ كشّى و شيخ مفيد و ديگران روايت كرده اند كه ميثم تمّار غلامِ زنى از بنى اَسَد بود حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را خريد و آزاد كرد پس از او پرسيد كه چه نام دارى؟ گفت: سالم، حضرت فرمود: خبر داده است مرا رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه پدر تو در عجم ترا ميثم نام كرده، گفت: راست گفته اند خدا و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اميرالمؤ منينعليه‌السلام ، به خدا سوگند كه مرا پدرم چنين نام كرده است. حضرت فرمود كه سالم را بگذار و همين نام كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خبر داده است داشته باش، نام خود را ميثم كرد و كنيت خود را ابوسالم. (258)

روزى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به او فرمود كه ترا بعد از من خواهند گرفت و بردار خواهند كشيد و حربه برتو خواهند زد و در روز سوّم خون از بينى و دهان تو روان خواهد شد و ريش تو از آن رنگين خواهد شد پس منتظر آن خضاب باش و ترا بر دَر خانه عَمرو بن الحريث با نُه نفر ديگر به دار خواهند كشيد و چوب دار تو از همه آنها كوتاهتر خواهد بود و تو به منزلت از آنها نزديكتر خواهى بود، با من بيا تا به تو بنمايم آن درختى كه ترا بر چوب آن خواهند آويخت، پس آن درخت را به من نشان داد. (259) به روايت ديگر حضرت به او گفت: اى ميثم! چگونه خواهد بود حال تو در وقتى كه ولدالزناى بنى اميّه ترا بطلبد و تكليف كند كه از من بيزار شوى؟ ميثم گفت: به خدا سوگند كه از تو بيزار نخواهم شد، حضرت فرمود: به خدا سوگند كه ترا خواهد كشت و بردار خواهد كشيد! ميثم گفت: صبر خواهم كرد واينها در راه خدا كم است و سهل است! حضرت فرمود كه اى ميثم، تو در آخرت با من خواهى بود و در درجه من. پس بعد از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ميثم پيوسته به نزد آن درخت مى آمد و نماز مى كرد و مى گفت: خدا بركت دهد ترا اى درخت كه من از براى تو آفريده شده ام و تو از براى من نشو و نما مى كنى. به عَمْروبن الحُرَيْث مى رسيد مى گفت: من وقتى كه همسايه تو خواهم شد رعايت همسايگى من بكن؛ عمرو گمان مى كرد كه خانه مى خواهد در پهلوى خانه او بگيرد مى گفت: مبارك باشد خانه ابن مسعود را خواهى خريد يا خانه ابن حكم را؟ و نمى دانست كه مراد او چيست.

پس در سالى كه حضرت امام حسينعليه‌السلام از مدينه متوجّه مكّه شد و از مكّه متوجّه كربلا، ميثم به مكه رفت و به نزد امّ اسلمهعليها‌السلام زوجه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رفت، امّ سلمه گفت: تو كيستى؟ گفت: منم ميثم؛ امّ سلمه گفت: به خدا سوگند كه بسيار شنيدم كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دردل شب ياد مى كرد ترا و سفارش ترا به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام مى كرد؛ پس ميثم احوال حضرت امام حسينعليه‌السلام را پرسيد، امّ سلمه گفت كه به يكى از باغهاى خود رفته است، ميثم گفت: چون بيايد سلام مرا به او برسان و بگوى در اين زودى من و تو به نزد حق تعالى يكديگر را ملاقات خواهيم كرد ان شأاللّه. پس امّسلمه بوى خوشى طلبيد و كنيزك خود را گفت: ريش او را خوشبو كن، چون ريش او را خوشبو كرد و روغن ماليد ميثم گفت: تو ريش مرا خوشبو كردى و در اين زودى در راه محبّت شما اهل بيت به خون خضاب خواهد شد.

پس امّ سلمه گفت كه حضرت امام حسينعليه‌السلام تو را بسيار ياد مى كرد. ميثم گفت: من نيز پيوسته در ياد اويم و من تعجيل دارم و براى من و او امرى مقدّر شده است كه مى بايد به او برسيم. چون بيرون آمد عبداللّه بن عبّاس را ديد كه نشسته است گفت: اى پسر عبّاس! سؤ ال كن آنچه خواهى از تفسير قرآن كه من قرآن را نزد اميرالمؤ منينعليه‌السلام خوانده ام و تأويلش از او شنيده ام. ابن عبّاس دواتى و كاغذى طلبيد و از ميثم مى پرسيد و مى نوشت تا آنكه ميثم گفت كه چون خواهد بود حال تو اى پسر عبّاس در وقتى كه ببينى مرا با نُه كس به دار كشيده باشند؟

چون ابن عباس اين را شنيد كاغذ را دريد و گفت: تو كهانت مى كنى! ميثم گفت: كاغذ را مدَر اگر آنچه گفتم به عمل نيايد كاغذ را بِدَر. چون از حجّ فارغ شد متوجّه كوفه شد و پيش از آنكه به حج رود با معرّف كوفه مى گفت: كه زود باشد حرام زاده بنى اميّه مرا از تو طلب كند و از او مهلتى بطلبى و آخر مرا به نزد او ببرى تا آنكه بر در خانه عَمْربن الحُرَيْث مرا بردار كشند.

چون عبيداللّه زياد به كوفه آمد فرستاد معرّف را طلبيد و احوال ميثم را از او پرسيد، معرّف گفت: او به حجّ رفته است، گفت به خدا سوگند اگر او را نياورى ترا به قتل رسانم؛ پس او مهلتى طلبيد و به استقبال ميثم رفت به قادسيّه و در آنجا ماند تا ميثم آمد و ميثم را گرفت و به نزد آن ملعون برد و چون داخل مجلس شد حاضران گفتند: اين مقرّبترين مردم بود نزد على بن ابى طالبعليه‌السلام گفت: واى بر شما اين عجمى را اينقدر اعتبار مى كرد؟ گفتند: بلى، عبيداللّه گفت: پروردگار تو در كجاست؟ گفت: در كمين ستمكاران است و تو يكى از ايشانى. ابن زياد گفت: تو اين جرئت دارى كه اين روش سخن بگوئى اكنون بيزارى بجوى از ابوتراب، گفت: من ابوتراب را نمى شناسم. ابن زياد گفت: بيزار شو از على بن ابى طالبعليه‌السلام ميثم گفت: اگر نكنم چه خواهى كرد؟ گفت به خدا سوگند ترا به قتل خواهم رسانيد، ميثم گفت: مولاى من مرا خبر داده است كه تو مرا به قتل خواهى رسانيد و بر دار خواهى كشيد با نُه نفر ديگر بر دَرِ خانه عمرو بن الحريث؛ ابن زياد گفت: من مخالفت مولاى تو مى كنم تا دروغ او ظاهر شود؛ ميثم گفت: مولاى من دروغ نگفته است و آنچه فرموده است از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيده است و پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از جبرئيل شنيده و جبرئيل از خداوند عالميان شنيده پس چگونه مخالفت ايشان مى توانى كرد و مى دانم به چه روش مرا خواهى كشت و در كجا به دار خواهى كشيد و اوّل كسى را كه در اسلام بر دهان او لجام خواهند بست من خواهم بود پس امر كرد ميثم و مختار را هر دو به زندان بردند و در زندان ميثم به مختار گفت: تو از حبس رها خواهى شد و خروج خواهى كرد و طلب خون امام حسينعليه‌السلام خواهى كرد و همين مرد را خواهى كشت!

چون مختار را بيرون برد كه بكشد پيكى از جانب يزيد رسيد و نامه آورد كه مختار را رها كن و او را رها كرد، پس ميثم را طلبيد و امر كرد او را بردار كشند بر در خانه عمرو بن الحريث و در آن وقت عمرو دانست كه مراد ميثم چه بوده است، پس جاريه خود را امر كرد كه زير دار او را جاروب كند و بوى خوشى براى او بسوزاند پس او شروع كرد به نقل احاديث در فضايل اهل بيت و در لعن بنى اميه و آنچه واقع خواهد شد از قتل و انقراض بنى اميّه، چون به ابن زياد گفتند كه اين مرد رسوا كرد شما را، آن ملعون امر كرد كه دهان او را لجام نمودند و بر چوب دار بستند كه سخن نتواند گفت، چون روز سوّم شد ملعونى آمد و حربه در دست داشت و گفت: به خدا سوگند كه اين حربه را به تو مى زنم با آنكه مى دانم روزها روزه بودى و شبها به عبادت حق تعالى ايستاده بودى، پس حربه را بر تهيگاه او زد كه به اندرونش رسيد ودر آخر روز خون از سوراخهاى دماغش روان شد و بر ريش و سينه مباركش جارى شد و مرغ روحش به رياض جِنان پرواز كرد. (260) و شهادت او پيش از آن بود كه حضرت امام حسينعليه‌السلام وارد عراق شود به ده روز. (261)

ايضا روايت كرده است كه چون آن بزرگوار به رحمت پروردگار واصل شد هفت نفر از خرما فروشان كه هم پيشه او بودند شبى آمدند در وقتى كه پاسبانان همه بيدار بودند و حق تعالى ديده ايشان را پوشانيد تا ايشان ميثم را دزديدند و آوردند و به كنار نهرى دفن كردند و آب بر روى او افكندند و هر چند پاسبانان تفحّص كردند از او اثرى نيافتند. (262)

شرح حال هاشم بن عتبه مِرْقال

بيست و ششم: هاشم بن عتبةِ بن ابى وقاص الملقب بالمرْقال، قاضى نوراللّه گفته كه در كتاب(اصابه)مذكور است كه هاشم همان شجاع معروف مشهور ملقب به مرقال است و براى آن به اين لقب شهرت يافته كه(اِرْقال)نوعى است از دويدن و او در روز كارزار بر سر خصم مسارعت مى كرد و مى دويد و از كلبى و ابن حِبّان نقل كرده كه او به شرف صحبت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيده و در روز فتح مكّه مسلمان گرديده ودر جنگ عجم با عمّ خود سعد وقاص در قادسيه همراه بود و در آنجا آثار مردى و مردانگى به ظهور رسانيد و در حرب صفين ملازم ركاب ظفر انتساب شاه ولايت مآب بوده و در آنجا نيز مراسم مجاهده به جا آورده. (263)

و در(فتوح)اعثم كوفى و كتاب(اصابه)مسطور است كه چون خبر كشتن عثمان و بيعت كردن مردمان به اميرالمؤ منينعليه‌السلام پراكنده شد اهل كوفه نيز اين خبر بشنيدند و در آن وقت ابوموسى اشعرى امارت كوفه داشت، كوفيان به نزد ابوموسى آمدند و گفتند: چرا با اميرالمؤ منين على بيعت نمى كنى؟ گفت: در اين معنى توقف مى كنم و مى نگرم تا بعد از اين چه حادث شود و چه خبر رسد؟ هاشم بن عتبه گفت: چه خبر خواهد رسيد، عثمان را بكشتند و انصار خاصّ و عامّ با اميرالمؤ منينعليه‌السلام على بيعت كردند از آن مى ترسى كه اگر با على بيعت كنى عثمان از آن جهان باز خواهد آمد و ترا ملامت خواهد كرد؟ هاشم اين سخن بگفت و به دست راست خويشتن دست چپ بگرفت و گفت: دست چپ از آن من است و دست راست من از آن اميرالمؤ منينعليه‌السلام با او بيعت كردم و به خلافت او راضى شدم؛ چون هاشم با اين وجه بيعت كرد، ابوموسى را هيچ عذرى نماند برخاست و بيعت كرد و در عقب او جمله اكابر و سادات و معارف كوفه بيعت كردند. (264)

در(اصابه)مذكور است كه هاشم در وقت بيعت اين ابيات را بديهةً انشاد نموده بر ابوموسى اشعرى انشاد كرد:

شعر:

اُبايِعُ غَيْرَ مُكْتَرِثٍ عَلِيّا		وَلا اَخْشى اَميرا اَشْعَرِيّا
اُبايِعُهُ وَاَعْلَمُ اَنْ سَأُرْضي		بِذ اكَ اللّهَ حَقَّا وَالنَّبِيّا (265)

هاشم در حرب صفين به درجه شهادت رسيد و بعد از عتبة بن هاشم، عَلَم پدر بر گرفت و بر اهل شام حمله كرد و چند كس را بكشت واثرهاى خوب نمود عاقبت او نيز شربت شهادت چشيد و به پدر بزرگوار خود رسيد. (266)

فقير گويد: از اينجا معلوم شد كه هاشم مرقال در صفّين به درجه رفيع شهادت رسيد پس آن چيزى كه در بعضى كتب است كه روز عاشورأ به يارى سيدالشهدأعليه‌السلام آمد و گفت: اى مردم هركه مرا نمى شناسد من خودم را بشناسانم من هاشم بن عتبه پسر عموى عمر سعد م الخ، واقعى ندارد واللّه العالم.

باب چهارم: در بيان تاريخ ولادت و شهادت سبط اكبر پيغمبر خدا، ثانى ائمه و قرّة العين محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امام حسن مجتبى عليه‌السلام و مختصرى در شرح حال اولاد و احفاد آن جناب عليه‌السلام .

فصل اول: در ولادت با سعادت حضرت امام حسنعليه‌السلام

مشهور آن است كه ولادت حضرت امام حسنعليه‌السلام در شب سه شنبه نيمه ماه مبارك رمضان سالم سوّم هجرت واقع شد و بعضى سال دوّم گفته اند. اسم شريف آن حضرت حَسَن بود و در تورات شَبَّر است؛ زيرا كه(شَبَّر)در لغت عبرى حسن است و نام پسر بزرگ هارون نيز شبّر بود، كُنيَت آن حضرت ابومحمّد است، و القاب آن بزرگوار: سيّد و سبط و امين و حجت و برّ و نقىّ و زكىّ و مجتبى و زاهد وارد شده است. (1)

و ابن بابويه به سندهاى معتبر از حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام روايت كرده است كه چون امام حسنعليه‌السلام متوّلد شد، حضرت فاطمهعليها‌السلام به حضرت اميرعليه‌السلام گفت كه او را نامى بگذار، گفت: سبقت نمى گيرم در نام او بر حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس او را در جامه زردى پيچيدند به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آوردند، آن حضرت فرمود: مگر من شما را نهى نكردم كه در جامه زرد نپيچيد او را؟ پس آن جامه زرد را انداخت و آن حضرت را در جامه سفيدى پيچيد. (2) و به روايت ديگر زبان خود را در دهان حضرت كرد و زبان آن حضرت را مى مكيد پس از اميرالمؤ منينعليه‌السلام پرسيد كه او را نامى گذاشته اى؟ آن حضرت فرمود كه برتو سبقت نخواهم گرفت در نام، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه من نيز سبقت بر پروردگار خود نمى گيرم پس حق تعالى امر كرد به جبرئيل كه از براى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پسرى متولّد شده است برو به سوى زمين سلام مرا به او برسان و تهنيت و مبارك باد بگوى و بگو كه على نسبت به تو به منزله هارون است به موسى، پس او را مسمّى كن به اسم پسر هارون.

پس جبرئيل بر آن حضرت نازل شد و آن حضرت را مبارك باد گفت و گفت كه حق تعالى فرموده كه اين مولود را به اسم پسر هارون نام كن؛ حضرت فرمود كه اسم او چه بوده؟ جبرئيل گفت اسم او شَبَّر، آن حضرت فرمود كه لغت من عربى است. جبرئيل گفت: او را حسن نام كن؛ پس او را حسن نام نهاد و چون امام حسينعليه‌السلام متولد شد حق تعالى به جبرئيل وحى كرد كه پسرى از براى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متولّد شده است برو او را تهنيت و مبارك باد بگو و بگو كه على از تو به منزله هارون است از موسى پس او را به نام پسر ديگر هارون مسمّى گردان.

چون جبرئيل نازل شد بعد از تهنيت، پيغام ملك عَلاّم را به حضرت خير الاَنام(عليه و على آله آلاف التحيّة والسلام)رسانيد حضرت فرمود كه نام آن پسر چه بود؟ جبرئيل گفت: شبير، حضرت فرمود: زبان من عربى است، جبرئيل گفت: او را حسين نام كن كه به معنى شبير است پس او را حسين نام كرد. (3)

و شيخ جليل على بن عيسى اربلىعليه‌السلام در(كشف الغمّه)روايت كرده است كه رنگ مبارك جناب امام حسنعليه‌السلام سرخ و سفيد بود و ديده هاى مباركش گشاده و بسيار سياه بود و خدّ مباركش هموار بود و برآمده نبود و خط مو باريكى در ميان شكم آن حضرت بود و ريش مباركش انبوه بود و موى سر خود را بلند مى گذاشت و گردن آن حضرت در نور و صفا مانند نقره صيقل زده بود و سرهاى استخوان آن حضرت درشت بود و ميان دوشهايش گشاده بود و ميانه بالا بود و از همه مردم خوشروتر بود و خضاب به سياهى مى كرد و موهايش مُجَعّد بود وبدن شريفش در نهايت لطافت بود. (4)

و ايضا از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام روايت كرده است كه جناب امام حسنعليه‌السلام از سر تا به سينه به حضرت رسالت شبيه تر بود از ساير مردم و جناب امام حسينعليه‌السلام در ساير بدن به آن حضرت شبيه تر بود و ثقة الاسلام كلينى رحمه اللّه به سند معتبر از حسين بن خالد روايت كرده است كه گفت: از حضرت امام رضاعليه‌السلام پرسيدم كه در چه وقت براى مولود مبارك باد بايد گفت؟ حضرت فرمود: چون امام حسنعليه‌السلام متولّد شد جبرئيل براى تهنيت در روز هفتم نازل شد و امر كرد آن حضرت را كه او را نام و كنيت بگذارد و سرش را بتراشد و عقيقه از براى او بكُشد و گوشش را سوراخ كند؛ و در وقتى كه امام حسينعليه‌السلام متولّد شد جبرئيل نيز نازل شد و به اينها امر كرد، آن حضرت به عمل آورد و فرمود كه دو گيسو گذاشتند ايشان را در جانب چپ سر و سوراخ كردند گوش راست را در نرمه گوش و گوش چپ را در بالاى گوش.

و در روايت ديگر وارد شده است كه آن دو گيسو را در ميان سر ايشان گذاشته بودند و اين اصحّ است. (5)

فصل دوم: در بيان مختصرى از فضائل و مكارم اخلاق آن سرور

صاحب(كشف الغمّه)از كتاب(حلية الاوليأ)روايت كرده است كه روزى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت حسنعليه‌السلام را بر دوش خود سوار كرد و فرمود هر كه مرا دوست دارد بايد كه اين را دوست دارد، و از ابوهريره روايت كرده است كه مى گفت هيچ وقت حسنعليه‌السلام را نمى بينم مگر آنكه اشك چشمم جارى مى شود و سببش آن است كه روزى حاضر بودم در خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه حضرت حسنعليه‌السلام دويد و آمد تا در دامان حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نشست، پس آن حضرت دهان او را باز كرد و دهان خود را به دهان او برد و مى گفت: خداوندا! من دوست مى دارم حسن را و دوست مى دارم دوست او را و اين را سه مرتبه فرمود. (6)

و ابن شهر آشوب فرموده كه در اكثر تفاسير وارد شده كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حسنينعليهما‌السلام را به دو سوره( قُل اَعُوذ بِرَبِّ النّاسِ ) و( قُل اَعُوذ بِرَبِّ الْفَلَق ) تعويذ مى كرد و به اين سبب آن دو سوره را مُعَوِّذَتَيْن ناميدند. (7)

و از ابى هريره روايت كرده كه ديدم حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لعاب دهن حسنينعليهما‌السلام را مى مكيد چنانچه كسى خرما را بمكد (8). و روايت شده كه روزى حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نماز مى كرد كه حسنينعليهما‌السلام آمدند بر پشت آن حضرت سوار شدند، چون سر از سجده برداشت با نهايت لطف و مدارا گرفت و بر زمين گذاشت، چون باز به سجده رفت ديگر بار ايشان سوار شدند، چون از نماز فارغ شد هر يكى را بر يكى از رانهاى خود نشانيد و فرمود: هر كه مرا دوست بدارد بايد كه اين دو فرزند مرا دوست بدارد. (9) و نيز از آن حضرت روايت شده كه فرمود حسنَيْنعليهما‌السلام دو گوشواره عرش اند و فرمود كه بهشت به حق تعالى عرض كرد كه مرا مسكن ضُعَفأ و مساكين قرار داده، حق تعالى او را ندا فرمود كه آيا راضى نيستى كه من ركن هاى ترا زينت داده ام به حسن و حسينعليهما‌السلام ؟ پس بهشت بر خود باليد چنانكه عروس برخود مى بالد! (10).

و از ابوهريره روايت شده كه روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر فراز منبر بود كه صداى گريه دو ريحانه خود حسنينعليهما‌السلام را شنيد، پس بى تابانه از منبر به زير آمد و رفت ايشان را ساكت گردانيد و برگشت و فرمود كه از صداى گريه ايشان چندان بى تاب شدم كه گويا عقل از من برطرف شد! (11) و احاديث در باب محبّت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نسبت به حسنينعليهما‌السلام و سوار كردن ايشان را بر دوش خود و امر به دوستى ايشان نمودن و گفتن آنكه حسنينعليهما‌السلام دو سيّد جوانان اهل بهشتند و دو ريحانه و گُل بوستان من اند، در كتب شيعه و سنّى زياده از حد روايت شده. و در باب احوال جناب امام حسينعليه‌السلام نيز چند حديثى مناسب با اين مقام ذكر مى شود.

و از(حليه ابونُعَيم)نقل شده كه حضرت حسنعليه‌السلام مى آمد بر پشت و گردن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سوار مى شد هنگامى كه آن حضرت در سجده بود و حضرت او را به رفق و هموارى از دوش خود مى گرفت. هنگامى مردم بعد از فراغ از نماز عرض كردند: يا رسول اللّه! شما نسبت به اين كودك به طورى مهربانى مى كنيد كه با احدى چنين نمى كنيد؟! فرمود: اين كودك ريحانه من است، و همانا اين پسر من، سيّد و بزرگوار است و اميد مى رود كه حق تعالى به بركت او اصلاح كند بين دو گروه از مسلمانان. (12)

شيخ صدوق از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: پدرم از پدر خود خبر داد كه حضرت امام حسنعليه‌السلام در زمان خود از همه مردمان عبادت و زهدش بيشتر بود و افضل مردم بود و هرگاه سفر حج مى كرد پياده مى رفت و گاهى با پاى برهنه راه مى پيمود، وهرگاه ياد مى كرد مرگ و قبر و بعث و نشور و گذشتن بر صراط را گريه مى كرد و چون ياد مى كرد عرض اعمال را بر حق تعالى نعره مى كشيد و مدهوش مى گشت و چون به نماز مى ايستاد بندهاى بدنش مى لرزيد به جهت آنكه خود را در مقابل پروردگار خويش مى ديد و چون ياد مى كرد بهشت و دوزخ را اضطراب مى نمود مانند اضطراب كسى كه او را مار يا عقرب گزيده باشد و از خدا مسئلت مى كرد بهشت را و استعاذه مى كرد از آتش جهنّم و هرگاه در قرآن تلاوت مى كرد: يا اَيُّها الَّذينَ آمَنُوا، مى گفت: لَبّيْكَ اَللّهُمَّ لَبَّيْك و در هيچ حالى كسى او را ملاقات نكرد مگر آنكه مى ديد كه مشغول به ذكر خداوند است و زبانش از تمام مردم راستگوتر بود و بيانش از همه كس فصيح تر بود الخ. (13)

و در(مناقب)ابن شهر آشوب و(روضة الواعظين)روايت شده كه امام حسنعليه‌السلام هرگاه وضو مى ساخت بندهاى بدنش مى لرزيد و رنگ مباركش زرد مى گشت! سبب اين حال را از آن حضرت پرسيدند، فرمود: سزاوار است بر كسى كه مى خواهد نزد ربّالعرش به بندگى بايستد آنكه رنگش زرد گردد و رعشه در مفاصلش افتد. چون به مسجد مى رفت وقتى كه نزد در مى رسيد سر را به سوى آسمان بلند مى كرد و مى گفت: اِلهى ضَيْفُكَ بِبابِكَ يا مُحْسِنُ قَدْ اَتيكَ الْمُسى ء فَتَجاوَزْ عَنْ قَبيح ماعِنْدى بِجَميلِ ما عِنْدَكِ يا كَريمُ؛ يعنى اى خداى من! اين ميهمان تو است كه به درگاه تو ايستاده، اى خداوند نيكو كار! به نزد تو آمده بنده تبهكار، پس در گذر از كارهاى زشت و ناستوده من به نيكى هاى خودت، اى كريم. (14)

و نيز ابن شهر آشوب از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه جناب امام حسنعليه‌السلام بيست و پنج مرتبه پياده به حجّ رفت، و دو مرتبه و به روايتى سه مرتبه مالش را با خدا قسمت كرد كه نصف آن را خود برداشت و نصف ديگر را به فقرأ داد (15). و در باب حلم آن حضرت از(كامل مُبَرّد)و غيره نقل شده كه روزى آن حضرت سوار بود كه مردى از اهل شام آن حضرت را ملاقات كرد و بيتوانى آن حضرت را لعن و ناسزاى بسيار گفت و آن حضرت هيچ نفرمود تا مرد شامى از دشنام دادن فارغ شد، آنگاه آن جناب رو كرد به آن مرد و بر او سلام كرد و خنده نمود و فرمود: اى شيخ! گمان مى كنم كه غريب مى باشى و گويا بر تو مشتبه شده باشد امرى چند؟ پس اگر از ما استرضا جوئى از تو راضى و خشنود مى شويم و اگر چيزى سئوال كنى عطا مى كنيم و اگر از ما طلب ارشاد و هدايت كنى ترا ارشاد مى كنيم و اگر بردبارى بطلبى عطا مى كنيم واگر گرسنه باشى ترا سير مى كنيم و اگر برهنه باشى تو را مى پوشانيم و اگر محتاج باشى بى نيازت مى كنيم و اگر رانده شده اى ترا پناه مى دهيم و اگر حاجتى دارى حاجتت را برمى آوريم و اگر بار خود را به خانه ما فرود مى آورى و ميهمان ما باشى تا وقت رفتن براى تو بهتر خواهد بود؛ زيرا كه ما خانه گشاده داريم و جاه و مال فراوان است.

چون مرد شامى اين سخنان را از آن حضرت شنيد گريست و مى گفت: كه شهادت مى دهم كه توئى خليفة اللّه در روى زمين و خدا بهتر مى داند كه رسالت و خلافت را در كجا قرار دهد و پيش از آنكه ترا ملاقات كنم تو و پدرت دشمن ترين خلق بوديد نزد من و الحال محبوبترين خلق خدائيد نزد من، پس بار خود را به خانه آن حضرت فرود آورد و تا در مدينه بود مهمان آن جناب بود و از محبّان و معتقدان خاندان نبوّت و اهل بيت رسالت گرديد. (16)

شيخ رضىّ الدين على بن يوسف بن المطهّر الحلّى روايت كرده كه شخصى خدمت جناب امام حسنعليه‌السلام آمد و عرض كرد: يابن اميرالمؤ منين! ترا قسم مى دهم به حق آن خداوندى كه نعمت بسيار به شما كرامت فرموده كه به فرياد من رسى و مرا از دست دشمن نجات دهى؛ چه مرا دشمنى است ستمكار كه حرمت پيران را نگاه نمى دارد و خُردان را رحم نمى نمايد. حضرت در آن حال تكيه فرموده بود چون اين بشنيد برخاست و نشست و فرمود: بگو كه خصم تو كيست تا از او دادخواهى نمايم؟ گفت: دشمن من فقر و پريشانى است! حضرت لختى سر به زير افكند پس سر برداشت و خادم خويش را طلب داشت و فرمود: آنچه مال نزد تو موجود است حاضر كن؛ او پنج هزار درهم حاضر ساخت فرمود: بده اينها را به اين مرد؛ پس آن مرد را قسم داد و فرمود كه هرگاه اين دشمن تو بر تو رو كند و ستم نمايد شكايت او را نزد من آور تا من دفع آن كنم. (17)

و نيز نقل شده كه مردى خدمت امام حسنعليه‌السلام رسيد و اظهار فقر و پريشانى خويش نمود و در اين معنى اين دو شعر بگفت:

شعر:

لَمْ يَبْقَ لى شَى ءٌ يُباعُ بِدِرْهَمٍ		يَكْفيكَ مَنْظَرُ حالَتى عَنْ مُخْبِرى
اِلاّ بَقايا مأِ وَجْهٍ صُنْتُهُ		اَلاّ يُباعَ وَقَدْ وَجَدْتُكَ مُشْتَرى

حضرت امام حسنعليه‌السلام خازن خويش را طلبيد و فرمود: چه مقدار مال نزد تو است؟ عرض كرد: دوازده هزار درهم، فرمود: بده آن را به اين مرد فقير و من از او خجالت مى كشم، عرض كرد: ديگر چيزى از براى نفقه باقى نماند! فرمود: تو او را به فقير بده و حُسن ظنّ به خدا داشته باش حق تعالى تدارك مى فرمايد؛ پس آن مال را به آن مرد داد و حضرت او را طلبيد و عذر خواهى نمود و فرمود: ما حق ترا نداديم لكن به قدر آنچه بود داديم، و اين دو شعر در جواب شعرهاى او فرمود:

شعر:

عاجَلْتَنا فَاَتاكَ وابِلُ بِرِّنا		طَلاًّ وَلَوْ اَمْهَلْتَنا لَمْ تُمْطَر
فَخُذِ الْقَليلَ وكُنْ كَاَنَّكَ لَمْ تَبِعْ		ما صُنْتَهُ وَكاَنَّنا لَمْ نَشْتَرِ

و علاّمه مجلسى رحمه اللّه از بعضى از كتب معتبره نقل كرده كه روايت كرده از مردى كه نام او(نجيح)بوده كه گفت: ديدم جناب امام حسنعليه‌السلام را كه طعام ميل مى فرمود و سگى در پيش روى او بود و هر زمانى كه آن جناب لقمه اى براى خود برمى داشت مثل آنرا نيز براى آن سگ مى افكند، من گفتم: يابن رسول اللّه! آيا اذن مى دهى كه اين سگ را از نزد طعام شما دور كنم؟ فرمود: بگذار باشد؛ چه من از خداوند عزّوجل حيا مى كنم كه صاحب روحى در روى من نظر كند و من چيز بخورم و به او نخورانم! (18).

عفو كردن امام علىعليه‌السلام گناه غلام را

و ايضا روايت كرده اند كه يكى از غلامان آن حضرت خيانتى كرد كه مستوجب عقوبت شد حضرت اراده كرد او را تأديب فرمايد، غلام گفت: (وَالْكاظِمينَ الْغَيْظِ؛) حضرت فرمود: خشم خود را فرو خوردم، گفت:( وَالْعافينَ عَنِ النّاس؛ ) فرمود ترا عفو كردم و از تقصير تو درگذشتم، گفت:( وَاللّهُّ يُحِبُ الْمُحْسِنينَ؛ ) فرمود كه ترا آزاد كردم و از براى تو مقرّر كردم دو برابر آنچه را كه به تو عطا مى كردم. (19)

ابن شهر آشوب از كتاب محمّد بن اسحاق، روايت كرده كه بعد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هيچ كس به شرافت و عظمت جناب امام حسنعليه‌السلام نرسيد و گاهى بساطى براى آن جناب بر در خانه مى گسترانيدند و آن حضرت از خانه بيرون مى شد و بر روى آن مى نشست، پس هركس كه از آنجا عبور مى كرد به جهت جلالت آن حضرت مى ايستاد و عبور نمى كرد تا آنكه راه كوچه از رفت و آمد مسدود و منقطع مى شد، حضرت كه چنين مى ديد داخل خانه مى شد و مردم پراكنده مى شدند و در پى كار خويش مى رفتند، و همچنين در راه حج هر كه آن جناب را پياده مى ديد به جهت تعظيم آن حضرت پياده مى گشت. (20)

و ابن شهر آشوب در(مناقب)اشعارى از آن حضرت نقل كرده كه از آن جمله اين دو شعر است:

شعر:

قُلْ لِلْمُقيمِ بِغَيْرِ دارِ اِقامَةٍ		حان الرَّحيلُ فَوَدِّع الاَحْبابا
اِنَّ الَّذينَ لَقيتَهُمْ وَصَحِبْتَهُمْ		صاروُا جَميعا فى الْقُبُور تُرابا (21)

علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جلأ)فرموده كه شيخ طوسى به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه دخترى از حضرت امام حسنعليه‌السلام وفات كرد گروهى از اصحاب آن حضرت تعزيت براى او نوشتند پس حضرت در جواب ايشان نوشت:

پاسخ امام حسنعليه‌السلام به نامه تسليّت اصحاب

اما بعد؛ رسيد نامه شما به من كه مرا تسلّى داده بوديد در مرگ فلان دختر من، اجر مصيبت او را از خدا مى طلبم و تسليم گشته ام قضاى الهى را و صابرم بر بلاى او، به درستى كه به درد آورده است مرا مصائب زمان و آزرده كرده است نوائب دوران و مفارقت دوستانى كه اُلفت با ايشان داشتم و برادرانى كه ايشان را دوست خود مى انگاشتم و از ديدنشان شاد مى شدم و ديده هاى ايشان به ما روشن بود؛ پس مصائب ايّام ايشان را به ناگاه فرو گرفت و مرگ، ايشان را ربود و به لشكرهاى مردگان بردند؛ پس ايشان با يكديگر مجاورند بى آنكه آشنائى در ميان ايشان باشد و بى آنكه يكديگر را ملاقات نمايند و بى آنكه از يكديگر بهره مند گردند و به زيارت يكديگر روند با آنكه خانه هاى ايشان بسيار به يكديگر نزديك است، خانه هاى ابدان ايشان از صاحبانش خالى گرديده و دوستان و ياران از ايشان دورى كرده اند، و نديدم مثل خانه ايشان خانه اى و مثل قرارگاه ايشان كاشانه اى در خانه هاى وحشت انگيز ساكن گرديده اند و از خانه هاى مألوف خود دورى گزيده اند، دوستان از ايشان بى دشمنى مفارقت كرده اند وايشان را براى پوسيدن و كهنه شدن در گودالها افكنده اند، اين دختر من كنيزى بود مملوك و رفت به راهى مسلوك كه پيشينيان به آن راه رفته اند و آيندگان به آن راه خواهند رفت والسّلام. (22)

فصل سوّم: در بيان بعضى از احوال امام حسن ع و صلح آن حضرت با معاويه

بعد از شهادت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و سبب صلح كردن آن حضرت با معاويه:

بدان كه بعد از ثبوت عِصْمت و جلالت ائمه هدىعليهما‌السلام بايد كه آنچه از ايشان واقع شود مؤ منان تسليم و انقياد نمايند و در مقام شبهه و اعتراض در نيايند؛ زيرا كه آنچه ايشان مى كنند از جانب خداوند عالميان است و اعتراض بر ايشان اعتراض بر خدا است؛ چه به روايت معتبر رسيده كه حق تعالى صحيفه اى از آسمان براى حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرستاده و بر آن صحيفه دوازده مُهر بود، هر امامى مُهر خود را برمى داشت و به آنچه در تحت آن مهر نوشته بود عمل مى كرد، چگونه روا باشد به عقل ناقص خود اعتراض كردن برگروهى كه حجّتهاى خداوند عالميانند در زمين، گفته ايشان گفته خداست و كرده ايشان كرده خداست. (23)

شيخ صدوق و مفيد و ديگران روايت كرده اند كه بعد از شهادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام حضرت امام حسنعليه‌السلام بر منبر برآمد، خطبه بليغى مشتمل بر معارف ربّانى و حقايق سبحانى ادا نمود فرمود كه مائيم حزب اللّه كه غالبيم، مائيم عترت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه از همه كس به آن حضرت نزديكتريم، مائيم اهل بيت رسالت كه از گناه و بديها معصوم و مطهريم، مائيم از دو چيز بزرگ كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جاى خود در ميان امّت گذاشت و فرمود كه:

اِنّى تارِكٌ فيكُمُ الثِّقْلَيْن كِتابَ اللّهِ وَ عِتْرَتى. مائيم كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ما را جفت كتاب خدا گردانيد و علم تنزيل و تأويل قرآن را به ما داد و در قرآن به يقين سخن مى گوئيم و به ظنّ و گمان تأويل آيات آن نمى كنيم؛ پس اطاعت كنيد ما را كه اطاعت ما از جانب خدا بر شما واجب شده است و اطاعت ما را به اطاعت خود و رسول خود مقرون گردانيده است و فرموده است:( يا اَيُّهَا الَّذينَ آمنُوا اَطيعُوا اللّهَ وَاَطيعُوا الرَّسولَ وَأُولِى الاَْمْر مِنْكُم. ) (24)

پس حضرت فرمود كه در اين شب مردى از دنيا برفت كه پيشينيان براو سبقت نگرفتند به عمل خيرى، و به او نمى توانند رسيد بندگان در هيچ سعادتى، به تحقيق كه جهاد مى كرد با حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و جان خود را فداى او مى كرد و حضرت او را با رايت خود به هر طرف كه مى فرستاد، جبرئيل از جانب راست و ميكائيل از جانب چپ او بود، برنمى گشت تا حق تعالى فتح مى كرد بر دست او، و در شبى به عالم بقا رحلت كرد كه حضرت عيسى در آن شب به آسمان رفت و در آن شب يوشع بن نون وصىّ حضرت موسى از دنيا رفت، از طلا و نقره از او نماند مگر هفتصد درهم كه از بخششهاى او زياد آمده بود و مى خواست كه خادمى از براى اهل خود بخرد؛ پس گريه در گلوى آن حضرت گرفت و خروش از مردم برآمد، پس فرمود كه منم فرزند بشير، منم فرزند نذير، منم فرزند دعوت كننده به سوى خدا، منم فرزند سراج منير، منم از اهل بيتى كه حق تعالى در كتاب خود مودّت ايشان را واجب گردانيده است، فرموده است كه:

( قُلْ لا اَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرا إ لا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْنا. ) (25)

حسنه اى كه حق تعالى در اين آيه فرمود محبّت ما است، پس حضرت بر منبر نشست و عبداللّه بن عبّاس برخاست و گفت: اى گروه مردمان! اين فرزند پيغمبر شما است و وصىّ امام شما است، با او بيعت كنيد؛ پس مردم اجابت او كردند و گفتند: چه بسيار محبوب است او به سوى ما، چه بسيار واجب است حق او برما؛ و مبادرت نمودند و با آن حضرت بيعت به خلافت كردند، آن حضرت با ايشان شرط كرد كه با هر كه من صلحم شما صلح كنيد و با هركه من جنگ كنم شما جنگ كنيد، ايشان قبول كردند و اين واقعه در روز جمعه بيست ويكم ماه مبارك رمضان بود در سال چهلم هجرت و عمر شريف آن حضرت به سى و هفت سال رسيده بود، پس حضرت امام حسنعليه‌السلام از منبر به زير آمد و عُمّال خود را به اطراف و نواحى فرستاد و حُكّام و اُمرأ در هر محل نصب كرد وعبداللّه بن عبّاس را به بصره فرستاد. (26)

و موافق روايت شيخ مفيد و ديگران از محدّثين عِظام، چون خبر شهادت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و بيعت كردن مردم با حضرت امام حسنعليه‌السلام به معاويه رسيد دو جاسوس فرستاد يكى از مردم بنى القين به سوى بصره و ديگر از قبيله حِمْيَر به سوى كوفه كه آنچه واقع شود به او بنويسند و امر خلافت را بر امام حسنعليه‌السلام فاسد گردانند. چون حضرت امام حسنعليه‌السلام بر اين امر مطّلع شد، جاسوس حميرى را طلبيد و گردن زد و مكتوبى فرستاد به بصره كه آن جاسوس قينى را نيز پيدا نموده گردن زنند و نامه به معاويه نوشت و در آن نامه درج فرمود كه جواسيس مى فرستى و مكرها و حيله ها بر مى انگيزى، گمان دارم كه اراده جنگ دارى، اگر چنين است من نيز مهياى آن هستم. چون نامه به معاويه رسيد جوابهاى ناملايم نوشت و به خدمت حضرت فرستاد و پيوسته بين آن حضرت و معاويه كار به مكاتبه و مراسله مى گذشت تا آنكه معاويه لشكر گرانى برداشت و متوجّه عراق شد و جاسوسى چند به كوفه فرستاد به نزد جمعى از منافقان و خارجيان كه در ميان اصحاب حضرت امام حسنعليه‌السلام بودند و از ترس شمشير حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به جبر اطاعت مى كردند مثل عمرو بن حريث و اشعث بن قيس و شَبَث بن رِبعى و امثال ايشان از منافقان و خارجيان و به هريك از ايشان نوشت كه اگر حسنعليه‌السلام را به قتل رسانى، من دويست هزار درهم به تو مى دهم و يك دختر خود را به تو تزويج مى نمايم. و لشكرى از لشكرهاى شام را تابع تو مى كنم و به اين حيله ها اكثر منافقان را به جانب خود مايل گردانيده از آن حضرت منحرف ساخت، حتّى آنكه حضرت زرهى در زير جامه هاى خو مى پوشيد براى محافظت خود از شر ايشان و به نماز حاضر مى شد.

روزى در اثناى نماز، يكى از آن خارجيان تيرى انداخت به جانب آن حضرت، چون زره پوشيده بود اثرى در آن حضرت نكرد، آن منافقان نامه ها به سوى معاويه نوشتند پنهان از آن حضرت و اظهار موافقت با او نمودند، پس خبر حركت كردن معاويه به جانب عراق به سمع شريف حضرت حسنعليه‌السلام رسيد، بر منبر آمد حمد و ثناى الهى ادا كرد و ايشان را به جنگ با معاويه دعوت نمود، هيچ يك از اصحاب آن حضرت جواب نگفتند! پس عدىّ بن حاتم از زير منبر برخاست و گفت: سبحان اللّه! چه بد گروهى هستيد شما، امام شما و فرزند پيغمبر شما، شما را به سوى جهاد دعوت مى كند اجابت او نمى كنيد! كجا رفتند شجاعان شما؟ آيا از غضب حق تعالى نمى ترسيد، از ننگ و عار پروا نمى كنيد؟ پس جماعت ديگر برخاستند با او موافقت كردند، حضرت فرمود: اگر راست مى گوئيد به سوى نخيله كه لشكرگاه من آنجا است بيرون رويد و مى دانم كه وفا به گفته خود نخواهيد كرد چنانچه وفا نكرديد براى كسى كه از من بهتر بود و چگونه اعتماد كنم بر گفته هاى شما و حال آنكه ديدم كه با پدرم چه كرديد! پس از منبر به زير آمد سوار شد و متوجّه لشكرگاه گرديد، چون به آنجا رسيد اكثر آنها كه اظهار اطاعت كرده بودند وفا نكردند و حاضر نشدند؛ پس حضرت خطبه خواند و فرمود كه مرا فريب داديد چنانچه امام پيش از من را فريب داديد، ندانم كه بعد از من با كدام امام مقاتله خواهيد كرد؟ آيا جهاد خواهيد كرد با كسى كه هرگز ايمان به خدا و رسول نياورده است و از ترس شمشير ايمان اظهار كرده است؟ پس از منبر به زير آمد و مردى از قبيله كِندَه را كه(حكم)نام داشت با چهار هزار كس بر سر راه معاويه فرستاد و امر كرد كه در منزل(انبار)توقف كند تا فرمان حضرت به او رسد، چون به(انبار)رسيد، معاويه مطّلع شد پيكى به نزد او فرستاد و نامه نوشت كه اگر بيائى به سوى من، ولايتى از ولايات شام را به تو مى دهم و پانصد هزار درهم براى او فرستاد. آن ملعون چون زر را ديد و حكومت را شنيد دين را به دنيا فروخت، زر را بگرفت و با دويست نفر از خويشان و مخصوصان خود رو از حضرت گردانيد و به معاويه ملحق شد؛ چون اين خبر به حضرت رسيد خطبه خواند و فرمود كه اين مرد كِنْدى با من مكر كرد و به نزد معاويه رفت و من مكرّر گفتم به شما كه عهد شما را وفائى نيست، همه شما بنده دنيائيد، اكنون مرد ديگر را مى فرستم و مى دانم كه او نيز چنين خواهد كرد، پس مردى را از قبيله بنى مراد پيش طلبيد و فرمود: طريق(انبار)پيش دار و با چهار هزار كس برو در(انبار)مى باش و در محضر جماعت مردم از او عهدها و پيمانها گرفت كه غدر و مكر نكند، او سوگندها ياد كرد كه چنين نكند. با اين همه چون او روانه شد امام حسنعليه‌السلام فرمود كه زود باشد او نيز غدر كند و چنان بود كه آن جناب فرمود. چون به(انبار)رسيد و معاويه از آمدن او آگاه شد، رسولان و نامه ها به سوى او فرستاد و پنج هزار درهم براى او بفرستاد و وعده حكومت هر ولايت كه خواهد به او نوشت پس آن مرد نيز از حضرت برگشت و به سوى معاويه شتاب نمود؛ چون خبر او نيز به حضرت رسيد باز خطبه خواند و فرمود كه مكرّر گفتم به شما كه شما را وفائى نيست اينك آن مرد مُرادى نيز با من مكر كرد و به نزد معاويه رفت. (27)

بالجمله؛ چون حضرت امام حسنعليه‌السلام تصميم عزم فرمود كه از كوفه به جنگ معاويه بيرون شود مُغيرة بن نَوْفل بن الحارث بن عبدالمطّلب را در كوفه به نيابت خويش بازداشت و نخيله را لشكرگاه خود قرار داد و فرمان كرد مغيره را كه مردم را انگيزش دهد تا به لشكر آن حضرت پيوسته شوند و مردم اِعْداد كار كرده فوج از پس فوج روان شد و امام حسنعليه‌السلام از نخيله كوچ داده تا به دير عبدالرحمن رسيد و در آنجا سه روز اقامت فرمود تا سپاه جمع شد اين وقت عرض لشكر داده شد چهل هزار نفر سواره و پياده به شمار رفت، پس حضرت، عبيداللّه بن عبّاس را با قيس بن سعد و دوازده هزار كس از دير عبدالرحمن به جنگ معاويه فرستاد و فرمود كه عبيداللّه امير لشكر باشد و اگر او را عارضه اى رو دهد، قيس بن سعد امير باشد و اگر او را نيز عارضه رو دهد، سعيد پسر قيس امير باشد؛ پس عبيداللّه را وصيّت فرمود كه از مصحلت قيس بن سعد و سعيد بن قيس بيرون نرود و خود از آن جا بار كرد و به ساباط مداين تشريف برد و در آنجا خواست كه اصحاب خودرا امتحان كند و كفر و نفاق و بى وفائى آن منافقان را بر عالميان ظاهر گرداند، پس مردم را جمع كرد و حمد و ثناى الهى به جاى آورد پس فرمود: به خدا سوگند كه من بحمداللّه و المنّة اميدم آن است كه خيرخواه ترين خلق باشم از براى خلق او و كينه از هيچ مسلمانى در دل ندارم و اراده بدى نسبت به كسى به خاطر نمى گذرانم، هان اى مردم! آنچه شما مكروه مى داريد در جماعت و اجتماع مسلمانان، اين بهتر است از براى شما از آنچه دوست مى داريد از پراكندگى و تفرّق و آنچه من صلاح شما را در آن مى بينم، نيكوتر است از آنچه شما صلاح خود در آن مى دانيد، پس مخالفت امر من مكنيد و رأيى كه من براى شما اختيار كنم بر من ردّ مكنيد، حق تعالى ما و شما را بيامرزد و به هر چه موجب محبّت و خشنودى اوست هدايت نمايد.

و چون اين خطبه به پاى برد از منبر فرود آمد، آن منافقان كه اين سخنان را از آن حضرت شنيدند به يكديگر نظر كردند و گفتند: از كلمات حسن (عليه‌السلام ) معلوم مى شود كه مى خواهد با معاويه صلح كند و خلافت را به او گذارد، پس آن منافقان كه گروهى از ايشان در باطن مذهب خوارج داشتند بر خاستند و گفتند: كَفَرَ وَاللّهِ الرَجُّل؛ به خدا قسم كه اين مرد كافر شد! پس بر آن حضرت بشوريدند و به خيمه آن جناب ريختند و اسباب و هر چه يافتند غارت كردند حتّى مصلاى آن جناب را از زير پايش كشيدند و عبدالرحمن بن عبداللّه اَزْدى پيش تاخت و رداى آن حضرت را از دوشش بكشيد و ببرد، آن حضرت متقلّد السيف بنشست و ردأ بر دوش مبارك نداشت، پس اسب خود را طلبيد و سوار شد و اهل بيت آن جناب با قليلى از شيعيان دور آن حضرت را گرفتند و دشمنان را از آن حضرت دفع مى كردند و آن جناب طريق مدائن پيش داشت، چون خواست از تاريكيهاى ساباط مداين عبور كند ملعونى از قبيله بنى اسد كه او را جرّاح بن سنان مى گفتند ناگهان بيامد و لجام مركب آن حضرت را گرفت و گفت: اى حسن! كافر شدى چنانكه پدرت كافر شد و مِغْوَلى در دست داشت كه ظاهراً مراد آن تيغ در ميان عصا باشد بر ران آن حضرت زد. و به قولى خنجرى مسموم بر ران مباركش زد كه تا استخوان بشكافت، پس حضرت از هول درد، دست به گردن او افكند و هر دو بر زمين افتادند، پس شيعيان و مواليان، آن ظالم رابكشتند و آن حضرت را برداشتند و در سريرى گذاشتند به مدائن به خانه سعد بن مسعود ثَقَفى بردند و اين سعد از جانب آن حضرت و از پيش از جانب امير المؤ منينعليه‌السلام والى مدائن بود و عموى مختار بود، پس مختار به نزد عمّ خود آمد و گفت: بيا حسنعليه‌السلام را به دست معاويه دهيم شايد معاويه ولايت عراق را به ما دهد، سعد گفت: واى بر تو! خدا قبيح كند روى ترا و رأى ترا، من از جانب او و از پيش، از جانب پدر او والى بودم و حقّ نعمت ايشان را فراموش كنم!؟ فرزند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به دست معاويه بدهم!؟

شيعيان كه چنين سخن را از مختار شنيدند خواستند او را به قتل رسانند، آخر به شفاعت عمّ او از تقصير مختار گذشتند؛ پس سعد جرّاحى آورد و جراحت آن حضرت را به اصلاح آورد. و امّا بى وفائى اصحاب آن حضرت به مرتبه اى رسيد كه اكثر رؤ ساى لشكرش به معاويه نوشتند كه ما مطيع و منقاد توئيم زود متوجه عراق شو چون نزديك شوى ما حسنعليه‌السلام را گرفته به تو تسليم مى كنيم و خبر اين مطالب به حضرت امام حسنعليه‌السلام مى رسيد و هم كاغذ قيس بن سعد كه با عبيداللّه بن عبّاس به جنگ معاويه رفته بود به آن حضرت رسيد مشتمل بر اين فقرات:

كه چون عبيداللّه در قريه حبوبيّه كه در ازأ اراضى مِسْكَن است متقابل لشكرگاه معاويه لشكرگاه كرد و فرود آمد، معاويه رسولى به نزد عبيداللّه فرستاد و او را به جانب خود طلبيد و بر ذمّت نهاد كه هزار هزار درهم به او بدهد و نصف آن را مُعَجّلاً و نقد به او تسليم كند و نصف ديگر را بعد از داخل شدن به كوفه به او برساند؛ پس در همان شب عبيداللّه از لشكرگاه خود گريخت و به لشكر گاه معاويه رفت، چون صبح شد لشكر، امير خود را در خيمه نيافتند پس با قيس بن سعد نماز صبح كردند،او براى مردم خطبه خواند و گفت: اگر اين خائن بر امام خود خيانت كرد شما خيانت نكنيد و از غضب خدا و رسول انديشه نمائيد و با دشمنان خدا جنگ نمائيد، ايشان به ظاهر قبول كردند و هر شب جمعى از ايشان مى گريختند و به لشكر معاويه ملحق مى شدند.

پس بالكلّيه مكنون ضمير مردم و بى وفائى ايشان بر حضرت امام حسنعليه‌السلام ظاهر شد و دانست كه اكثر مردم بر طريق نفاق اند و جمعى كه شيعه خاص و مؤ من اند قليل اند كه مقاومت لشكرهاى شام را ندارند و هم معاويه نامه در باب صلح و سازش براى آن حضرت نوشت و نامه هاى منافقان آن حضرت را كه به او نوشته بودند و اظهار اطاعت و انقياد او كرده بودند با نامه خود به نزد آن حضرت فرستاد و در نامه نوشت كه اصحاب تو با پدرت موافقت نكردند و با تو نيز موافقت نخواهند كرد، اينك نامه هاى ايشان است كه براى تو فرستادم؛ امام حسنعليه‌السلام چون آن نامه ها را ديد دانست كه معاويه به طلب صلح شده، ناچار در مصالحه با معاويه اقدام فرمود با شروط بسيارى كه معاويه بر خود قرار داده بود و اگر چه امام حسنعليه‌السلام مى دانست كه سخنان او جز كذب و دروغ فروغى ندارد لكن چاره نداشت؛ زيرا كه از آن مردان كه به يارى او جمع شده بودند جز معدودى تمام بر طريق نفاق بودند و اگر كار به جنگ مى رفت در اوّل حمله، آن قليل شيعه خونشان ريخته مى شد و يك تن به سلامت نمى ماند. (29)

علاّ مه مجلسى رحمه اللّه در(جلأ العيون)فرمود كه چون نامه معاويه به امام حسنعليه‌السلام رسيد و حضرت نامه معاويه و نامه هاى منافقان اصحاب خود را خواند و بر گريختن عبيداللّه و سستى لشكر او و نفاق لشكر خود مطّلع گرديد باز براى اتمام حجّت بر ايشان فرمود:

مى دانم كه شما با من در مقام مكريد و ليكن حجّت خود را بر شما تمام مى كنم، فردا در فلان موضع جمع شويد و نقض بيعت نكنيد و از عقوبات الهى بترسيد. پس ده روز در مقام آن موضع توقّف فرمود، زياده از چهار هزار كس بر سر آن حضرت جمع نشدند، پس حضرت بر منبر برآمد فرمود كه عجب دارم از گروهى كه نه حيا دارند و نه دين، واى بر شما! به خدا سوگند كه معاويه وفا نخواهد كرد به آنچه ضامن شده است از براى شما در كشتن من، مى خواستم براى شما دين حق را برپا دارم يارى من نكرديد من عبادت خدا را تنها مى توانم كرد وليكن به خدا سوگند كه چون من امر رابه معاويه بگذارم شما در دولت بنى اميّه هرگز فرح و شادى نخواهيد ديد و انواع عذابها بر شما وارد خواهند ساخت و گويا مى بينم فرزندان شما را كه بر در خانه هاى فرزندان ايشان ايستاده باشند آب و طعام طلبند و به ايشان ندهند، به خدا سوگند كه اگر ياورى مى داشتم كار را به معاويه نمى گذاشتم؛ زيرا كه به خدا و رسول سوگند ياد مى كنم كه خلافت بر بنى اميّه حرام است، پس اُفّ باد بر شما اى بندگان دنيا! به زودى وَبال اعمال خود را خواهيد يافت؛ چون حضرت از اصحاب خود مأيوس گرديد در جواب معاويه نوشت كه من مى خواستم حق را زنده گردانم و باطل را بميرانم و كتاب خدا و سنّت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را جارى گردانم، مردم با من موافقت نكردند اكنون با تو صلح مى كنم به شرطى چند كه مى دانم به آن شرطها وفا نخواهى كرد، شاد مباش به اين پادشاهى كه براى تو ميسّر شد به زودى پشيمان خواهى شد چنانچه ديگران كه غصب خلافت كردند پشيمان شده اند و پشيمانى بر ايشان سودى نمى بخشد، پس پسر عمّ خود عبداللّه بن (30) الحارث را فرستاد به نزد معاويه كه عهدها و پيمانها از او بگيرد و نامه صلح را بنويسد.

نامه را چنين نوشتند:

بسم اللّه الرّحمن الرحيم

(صُلح كرد حسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام با معاوية بن ابى سفيان كه متعرّض او نگردد به شرط آنكه او عمل كند در ميان مردم به كتاب خدا و سنّت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و سيرت خلفاى شايسته به شرط آنكه بعد از خود احدى را بر اين امر تعيين ننمايد و مردم در هر جاى عالم كه باشند از شام و عراق و حجاز و يمن، از شرّ او ايمن باشند و اصحاب على بن ابى طالبعليه‌السلام و شيعيان او ايمن باشند بر جانها و مالها و زنان و اولاد خود از معاويه و به اين شرطها عهد و پيمان خدا گرفته شد و برآنكه براى حسن بن علىعليهما‌السلام و برادرش حسينعليه‌السلام و ساير اهل بيت و خويشان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مكرى نينديشد و در آشكار و پنهان ضررى به ايشان نرساند و احدى از ايشان را در افقى از آفاق زمين نترساند و آنكه سَبْ اميرالمؤ منينعليه‌السلام نكنند و در قنوت نماز ناسزا به آن حضرت و شيعيان او نگويند چنانچه مى كردند). (31)

چون نامه نوشته شد خدا و رسول را بدان گواه گرفتند و شهادت عبداللّه بن الحارث و عمرو بن ابى سَلَمه و عبداللّه بن عامر و عبدالرحمن بن سمره (32) و ديگران را بر آن نامه نوشتند چون صلح منعقد شد معاويه متوجّه كوفه گرديد تا آنكه روز جمعه به نخيله فرود آمد و در آنجا نماز كرد و خطبه خواند و در آخر خطبه اش گفت كه من با شما قتال نكردم براى آنكه نماز كنيد يا روزه بگيريد يا زكات بدهيد وليكن با شما قتال كردم كه امارت بر شما به هم رسانم خدا به من داد هر چند شما نمى خواستيد و شرطى چند با حسنعليه‌السلام كرده ام همه در زير پاى من است به هيچ يك از آنها وفا نخواهم كرد!؟ پس داخل كوفه شد وبعد از چند روز كه در كوفه ماند به مسجد آمد، حضرت امام حسنعليه‌السلام را بر منبر فرستاد و گفت: بگو براى مردم كه خلافت حق من است، چون حضرت بر منبر آمد، حمد و ثناى الهى ادا كرد و دُرود بر حضرت رسالت پناهى و اهل بيت او فرستاد و فرمود:

ايّها الناس! بدانيد كه بهترين زيركى ها تقوى و پرهيزكارى است بدترين حماقتها فجور و مَعصيت الهى است، ايّها الناس! اگر طلب كنيد در ميان جابلقا و جابلسا مردى را كه جدّش رسول خدا باشد نخواهيد يافت به غير از من و برادرم حسين، خدا شما را به محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هدايت كرد، شما دست از اهل بيت او برداشتيد؛ به درستى كه معاويه با من منازعه كرد در امرى كه مخصوص من بود و من سزاوار آن بودم، چو ياورى نيافتم دست از آن برداشتم از براى صلاح اين امّت و حفظ جانهاى ايشان، شما با من بيعت كرده بوديد كه من با هر كه صلح كنم صلح كنيد و با هر كه جنگ كنم شما با او جنگ كنيد، من مصلحت امّت را در اين ديدم كه با او صلح كنم و حفظ خونها را بهتر از ريختن خون دانستم، غرض صلاح شما بود و آنچه من كردم حجّتى است بر هر كه مرتكب اين امر مى شود، اين فتنه اى است براى مسلمانان و تمتّع قليلى است براى منافقان تا وقتى كه حق تعالى غلبه حق را خواهد و اسباب آن را ميسر گرداند.

پس معاويه برخاست و خطبه خواند و ناسزا به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام گفت، حضرت امام حسينعليه‌السلام برخاست كه معترض جواب او گردد حضرت امام حسنعليه‌السلام دست او را گرفت و او را نشانيد و خود برخاست فرمود: اى آن كسى كه علىعليه‌السلام را ياد مى كنى و به من ناسزا مى گوئى، منم حسن، پدرم على بن ابى طالبعليه‌السلام است؛ توئى معاويه و پدرت صَخْر است؛ مادر من فاطمهعليها‌السلام است و مادر تو(هند)است؛ جدّ من رسول خدا استصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و جدّ تو حَرْب است؛ جدّه من خديجه است و جده تو فتيله؛ پس خدا لعنت كند هر كه از من و تو گمنام تر باشد و حسبش پست تر و كفرش قديمتر و نفاقش بيشتر باشد و حقّش بر اسلام و اهل اسلام كمتر باشد، پس اهل مجلس همه خروش برآوردند و گفتند: آمين. (33) (34).

و روايت شده كه چون صلح ميان معاويه و حضرت امام حسنعليه‌السلام منعقد شد، معاويه حضرت امام حسينعليه‌السلام را تكليف بيعت كرد، حضرت امام حسنعليه‌السلام به معاويه فرمود كه او را كارى مدار كه بيعت نمى كند تا كشته شود و او كشته نمى شود تا همه اهل بيت او كشته شوند و اهل بيت او كشته نمى شوند تا اهل شام را نكشند، پس قيس بن سعد را طلبيد كه بيعت كند و او مردى بود بسيار قوى و تنومند و بلند قامت چون بر اسب بلند سوار مى شد پاى او بر زمين مى كشيد، پس قيس بن سعد گفت كه من سوگند ياد كرده ام كه او را ملاقات نكنم مگر آنكه ميان من و او نيزه و شمشير باشد. معاويه براى ابرأ قسم او نيزه و شمشير حاضر كرد و او را طلبيد، او با چهار هزار كس به كنارى رفته بود و با معاويه در مقام مخالفت بود، چون ديد كه حضرت صلح كرد مضطرب شد به مجلس معاويه درآمد و متوجّه حضرت امام حسينعليه‌السلام شد و از آن جناب پرسيد كه بيعت بكنم؟ حضرت اشاره به حضرت امام حسنعليه‌السلام كرد و فرمود كه او امام من است و اختيار با اوست و هر چند مى گفتند دست دراز نمى كرد تا آنكه معاويه از كرسى به زير آمد دست بر دست او گذاشت و به روايتى ديگر بعد از آنكه حضرت امام حسنعليه‌السلام او را امر كرد بيعت كرد. (35)

شيخ طبرسى در(احتجاج)روايت كرده كه چون حضرت امام حسنعليه‌السلام با معاويه صلح كرد مردم به خدمت آن حضرت آمدند بعضى ملامت كردند او را به بيعت معاويه، حضرت فرمود: واى بر شما! نمى دانيد كه من چكار كرده ام براى شما، به خدا سوگند كه آنچه كرده ام بهتر است از براى شيعيان من از آن چه آفتاب بر آن طلوع مى كند، آيا نمى دانيد كه من واجب الا طاعة شمايم و يكى از بهترين جوانان بهشتم به نصّ حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؟ گفتند: بلى، پس فرمود: آيا نمى دانيد كه آنچه خِضْر كرد موجب غضب حضرت موسى شد، چون وجه حكمت بر او مخفى بود و آنچه خضر كرده بود نزد حق تعالى عين حكمت و صواب بود؟ آيا نمى دانيد كه هيچ يك از ما نيست مگر آنكه در گردن او بيعتى از خليفه جورى كه در زمان اوست واقع مى شود مگر قائم ماعليه‌السلام كه حضرت عيسىعليه‌السلام در عقب او نماز خواهد كرد؟... (36)

فصل چهارم: در بيان شهادت حضرت مجتبىعليه‌السلام و ذكر خبر جناده

بدان كه در يوم شهادت آن امام مظلوم اختلاف است، بعضى در هفتم صفر سال پنجاهم هجرى و جمعى در بيست و هشتم آن ماه گفته اند و در مدّت عمر گرامى آن جناب نيز اختلاف است و مشهور چهل و هفت سال است، چنانچه صاحب(كشف الغمّه)به روايت ابن خشّاب از حضرت باقر و صادقعليهما‌السلام روايت كرده است كه مدّت عمر شريف امام حسنعليه‌السلام در وقت وفات چهل و هفت سال بود و ميان آن حضرت وبرادرش جناب امام حسينعليه‌السلام به قدر مدّت حمل فاصله بود و مدّت حمل امام حسينعليه‌السلام شش ماه بود و امام حسنعليه‌السلام با جدّ خود رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هفت سال ماند و بعد از آن با حضرت اميرالمومنينعليه‌السلام سى سال ماند و بعد از شهادت پدر بزرگوار خود ده سال زندگانى كرد. (37)

قطب راوندى رحمه اللّه از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه حضرت امام حسنعليه‌السلام به اهل بيت خود مى فرمود كه من به زهر شهيد خواهم شد مانند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، پرسيدند كه خواهد كرد اين كار را؟ فرمود كه زن من جَعْدَه دختر اَشْعَث بن قيس، معاويه پنهان زهرى براى او خواهد فرستاد و امر خواهد كرد او را كه آن زهر را به من بخوراند. گفتند: او را از خانه خود بيرون كن و از خود دور گردان، فرمود كه چگونه او را از خانه بيرون كنم هنوز كارى از او واقع نشده است، اگر او را بيرون كنم كسى به غير او مرا نخواهد كشت و او را نزد مردم عذرى خواهد بود كه بى جرم و جنايت مرا اخراج كردند.

پس بعد از مدّتى معاويه مال بسيارى با زهر قاتلى براى جعده فرستاد و پيغام داد كه اگر اين زهر را به حسنعليه‌السلام بخورانى من صد هزار درهم به تو مى دهم و ترا به حباله پسر خود يزيد در مى آورم؛ پس آن زن تصميم عزم نمود كه آن حضرت را مسموم نمايد.

روزى جناب امام حسنعليه‌السلام روزه بود و روز بسيار گرمى بود و تشنگى بر آن جناب اثر كرده و در وقت افطار بسيار تشنه بود، آن زن شربت شيرى از براى آن حضرت آورد و آن زهر را داخل در آن كرده بود و به آن حضرت بياشاميد، چون آن حضرت بياشاميد و احساس سمّ فرمود كلمه استرجاع گفت و خداوند را حمد كرد كه از اين جهان فانى به جنان جاودانى تحويل مى دهد و جدّ و پدر و مادر و دو عمّ خود جعفر و حمزه را ديدار مى فرمايد، پس روى به جعده كرد و فرمود: اى دشمن خدا! كشتى مرا، خدا بكشد ترا، به خدا سوگند كه خلفى بعد از من نخواهى يافت، آن شخص ترا فريب داده خدا ترا و او را هر دو را به عذاب خود خوار فرمايد؛ پس آن حضرت دو روز در درد و اَلَم ماند و بعد از آن به جدّ بزرگوار و پدر عالى مقدار خود ملحق گرديد.

معاويه از براى آن ملعونه وفا به عهدهاى خود نكرد و به روايتى آن مالى كه وعده كرده بود به او داد وليكن او را به حباله يزيد درنياورد و گفت: كسى كه با حسنعليه‌السلام وفا نكرد با يزيد وفا نخواهد كرد. (38)

وشيخ مفيد رضى اللّه عنه نقل كرده كه چون مابين امام حسنعليه‌السلام و معاويه مصالحه شد، آن حضرت به مدينه رفت و پيوسته كظم غيظ فرموده و ملازمت منزل خويش داشت و منتظر امر پروردگار خود بود تا آنكه ده سال از مدّت امارت معاويه بگذشت و معاويه عازم شد كه بيعت بگيرد از براى فرزند خود يزيد و چون اين خلاف شرايط معاهده و مصالحه بود كه با امام حسنعليه‌السلام كرده بود، لاجرم بدين سبب و هم به ملاحظه حشمت و جلال امام حسنعليه‌السلام و اقبال مردم به آن جناب از آن حضرت بيم داشت پس يك دل و يك جهت تصميم عزم قتل آن حضرت نمود و زهرى از پادشاه روم طلبيد با صد هزار درهم براى جعده دختر اشعث بن قيس فرستاد و ضامن شد اگر جعده آن حضرت را مسموم نموده و به زهر شهيد كند او را در حباله يزيد درآورد، لاجرم جعده به طمع مال و آن وعده كاذبه، امام حسنعليه‌السلام را به شربتى مسموم ساخت و آن حضرت چهل روز به حالت مرض مى زيست و پيوسته زهر در وجود مباركش اثر مى كرد تا در ماه صفر سال پنجاهم هجرى از دنيا رحلت فرمود و سنّ شريفش به چهل و هشت سال رسيده بود و مدّت خلافتش ده سال طول كشيد و برادرش امام حسينعليه‌السلام متولّى تجهيز و تغسيل و تكفين او گشت و در نزد جدّه اش فاطمه بنت اسدعليها‌السلام در بقيع مدفون شد. (39)

و در كتاب(احتجاج)روايت شده كه مردى به خدمت امام حسنعليه‌السلام رفت و گفت: يابن رسول اللّه! گردنهاى ما را ذليل كردى و ما شيعيان را غلامان بنى اميّه گردانيدى، حضرت فرمود: به چه سبب؟ گفت: به سبب آنكه خلافت را به معاويه گذاشتى. حضرت فرمود: به خدا سوگند كه ياورى نيافتم و اگر ياورى مى يافتم شب و روز با او جنگ مى كردم تا خدا ميان من و او حكم كند وليكن شناختم اهل كوفه را و امتحان كردم ايشان را و دانستم كه ايشان به كار من نمى آيند عهد و پيمان ايشان را وفائى نيست و برگفتار و كردار ايشان اعتمادى نيست، زبانشان با من است و دل ايشان با بنى اميّه است، آن حضرت سخن مى گفت كه ناگاه خون از حلق مباركش فرو ريخت طشتى طلب كرد و در زير آن خونها گذاشت و پيوسته خون از حلق شريفش مى آمد تا آنكه آن طشت مملوّ از آن خون شد. راوى گفت گفتم: يابن رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! اين چيست؟ فرمود كه معاويه زهرى فرستاده بود و به خورد من داده اند آن زهر به جگر من رسيده است و اين خونها كه در طشت مى بينى قطعه هاى جگر من است؛ گفتم: چرا مداوا نمى كنى؟ حضرت فرمود كه دو مرتبه ديگر مرا زهر داده و مداوا شده اين مرتبه سوم است و قابل معالجه و دوا نيست. (40)

و صاحب(كفاية الاثر)به سند معتبر از جنادة بن ابى اميّه روايت كرده است كه در مرض حضرت امام حسنعليه‌السلام كه به آن مرض ارتحال فرمود به خدمت او رفتم ديدم در پيش روى او طشتى گذاشته بودند و پاره پاره جگر مباركش را در آن طشت مى ريخت پس گفتم: اى مولاى من! چرا خود را معالجه نمى كنى؟ فرمود: اى بنده خدا! مرگ را به چه چيز علاج مى توان كرد؟ گفتم:

اِنّا للّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ. پس به جانب من ملتفت شد و فرمود كه خبر داد ما را رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه بعد از او دوازده خليفه و امام خواهند بود، يازده كس ايشان از فرزندان على و فاطمه باشند و همه ايشان به تيغ يا به زهر شهيد شوند، پس طشت را از نزد آن حضرت برداشتند حضرت گريست، من گفتم: يابن رسول اللّه! مرا موعظه كن! قال نعم: اِسْتَعِدَّ لِسَفَرِكَ وَحَصِّلْ زادَك قَبْلَ حُلُولِ اَجَلِكَ.

فرمود كه مهياى سفر آخرت شو و توشه آن سفر را پيش از رسيدن اجل تحصيل نما و بدان كه تو طلب دنيا مى كنى و مرگ ترا طلب مى كند و بار مكن اندوه روزى را كه هنوز نيامده است بر روزى كه در آن هستى؛ و بدان كه هر چه از مال تحصيل نمائى زياده از قوت خود بهره نخواهى داشت و خزينه دار ديگرى خواهى بود؛ و بدان كه در حلال دنيا حساب است و در حرام دنيا عقاب و مرتكب شبهه هاى آن شدن موجب عتاب است، پس دنيا را نزد خود به منزله مردارى فرض كن و از آن مگير مگر به قدر آنچه ترا كافى باشد كه اگر حلال باشد زهد در آن ورزيده باشى و اگر حرام باشد در آن وِزْر و گناهى نداشته باشى؛ زيرا كه آنچه گرفته باشى بر تو حلال باشد چنانچه ميته حلال مى شود در حال ضرورت و اگر عتابى باشد عتاب كمتر باشد و از براى دنياى خود چنان كار كن كه گويا هميشه خواهى بود (41) و براى آخرت خود چنان كار كن كه گويا فردا خواهى مرد و اگر خواهى كه عزيز باشى بى قوم و قبيله، و مهابت داشته باشى بى سلطنت و حكمى، پس بيرون رو از مذلّت معصيت خدا به سوى عزّت اطاعت خدا و از اين نوع مواعظ و سخنان اعجاز نشان فرمود تا آنكه نفس مقدسش منقطع گشت و رنگ مباركش زرد شد. پس حضرت امام حسينعليه‌السلام با اسود بن ابى الا سود از در درآمد برادر بزرگوار خود را در برگرفت و سر مبارك او را و ميان دو ديده اش را بوسيد و نزد او نشست و راز بسيار با يكديگر گفتند پس اسود گفت: اِنّا للّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ. گويا كه خبر فوت امام حسنعليه‌السلام به او رسيده است، پس حضرت امام حسينعليه‌السلام را وصىّ خود گردانيده اسرار امامت را به او گفت و ودائع خلافت را به او سپرد و روح مقدّسش به رياض قدس پرواز كرد در روز پنجشنبه آخر ماه صفر در سال پنجاهم هجرى و عمر مباركش در آن وقت چهل و هفت سال بود و در بقيع مدفون گرديد (42).

و موافق روايت شيخ طوسى و ديگران، چون امام حسنعليه‌السلام مسموم شد و آثار ارتحال از دنيا بر آن جناب ظاهر گشت، امام حسينعليه‌السلام بر بالين آن حضرت حاضر شد و گفت: اى برادر! چگونه مى يابى خود را؟ حضرت فرمود كه مى بينم خود را در اوّل روزى از روزهاى آخرت و آخر روزى از روزهاى دنيا و مى دانم كه پيشى بر اجل خود نمى گيرم و به نزد پدر و جدّ خود مى روم و مكروه مى دارم مفارقت تو و دوستان و برادران را و استغفار مى كنم از اين گفتار خود بلكه خواهان رفتنم براى آنكه ملاقات جدّ خود رسول خدا و پدرم اميرالمؤ منين و مادرم فاطمه زهرا و دو عمّ خود حمزه و جعفر را(صلوات اللّه و سلامه عليهم)خدا عوض هر گذشته است و ثواب خدا تسلى دهنده هر مصيبت است و تدارك مى كند هرچه را فوت شده است، همانا ديدم اى برادر، جگر خود را در طشت و دانستم كدام كس اين كار با من كرده است و اصلش از كجا شده است اگر به تو بگويم با او چه خواهى كرد؟ حضرت امام حسينعليه‌السلام گفت: به خدا سوگند! او را خواهم كشت. امام حسنعليه‌السلام فرمود: پس ترا خبر نمى دهم به او تا آن كه ملاقات كنم جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را وليكن اى برادر، وصيّت نامه مرا بنويس به اين نحو:

وصيّت نامه امام حسنعليه‌السلام

(اين وصيّتى است از حسن بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام به سوى برادر خود حسين بن علىعليه‌السلام . وصيّت مى كنم كه گواهى مى دهم به وحدانيّت خدا كه در خداوندى شريك ندارد و اوست سزاوار پرستيدن ودر معبوديت شريك ندارد و در پادشاهى كسى شريك او نيست و محتاج به معين و ياورى نيست و همه چيز را او خلق كرده است و هر چيز را او تقدير كرده و او سزاوارترين معبودين است به عبادت و سزاوارترين محمودين است به حمد و ثنا هر كه اطاعت كند او را رستگار مى گردد و هركه معصيت و نافرمانى كند او را گمراه مى شود و هر كه توبه كند به سوى او هدايت مى يابد، پس وصيّت و سفارش مى كنم ترا اى حسين در حق آنها كه بعد از خود مى گذارم از اهل خود و فرزندان خود و اهل بيت تو، كه درگذرى از گناهكاران ايشان و قبول كنى احسان نيكوكاران ايشان را و خَلَف من باشى نسبت به ايشان و پدر مهربان باشى براى آنها، و آنكه دفن كنى مرا با حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همانا من اَحقّم به آن حضرت و خانه او از آنهائى كه بى رخصت او داخل خانه او شده اند و حال آنكه حق تعالى نهى كرده است از آن، چنانچه در كتاب مجيد خود فرموده:( يا اَيُّهاَ الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلوُا بُيُوتَ النَّبِىِّ اِلاّ اَنْ يُؤْذَنَ لَكُم. ) (43)

پس به خدا سوگند كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رخصت نداد ايشان را در حيات خود كه بى اذن داخل در خانه او شوند و هم رخصتى به ايشان نرسيد بعداز وفات آن حضرت ولكن ما مأذونيم و رخصت داريم تصّرف نمائيم در آنچه از آن حضرت به ميراث به ما رسيده است؛ پس اى برادر، اگر آن زن مانع شود سوگند مى دهم ترا به حق قرابت و رحم كه نگذارى در جنازه من به قدر محجمه از خون بر زمين ريخته شود تا حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را ملاقات كنم و نزد او مخاصمه نمايم و شكايت كنم به آن حضرت از آنچه بعد از او از مردم كشيدم (44). و موافق روايت(كافى)وغيره فرمود: پس جنازه مرا حمل دهيد به بقيع و در نزد مادرم فاطمهعليها‌السلام مرا دفن كنيد. (45) چون از وصاياى خويش فارغ گرديد دنيا را وداع كرده به سوى بهشت خراميد.

ابن عبّاس گفت كه چون آن حضرت به عالم بقا رحلت فرمود، امام حسينعليه‌السلام مرا و عبداللّه بن جعفر و على پسر مرا طلبيد و آن حضرت را غسل داد و خواست كه در روضه منوره حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بگشايد آن حضرت را داخل كند، پس مروان و آل ابى سفيان و فرزندان عثمان جمع گشتند ومانع شدند و گفتند: عثمان شهيد مظلوم به بدترين مكانها در بقيع دفن شود و حسنعليه‌السلام با رسول خدا، اين هرگز نخواهد شد تا نيزه ها و شمشيرها شكسته شود و جعبه ها از تير خالى شود!؟ امام حسينعليه‌السلام فرمود به حق آن خداوندى كه مكّه را حرم محترم گردانيده كه حسن فرزند على و فاطمه اَحَقّ است به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و خانه او از آنها كه بى رخصت داخل خانه او گرديده اند، به خدا سوگند كه او سزاوارتر است از حمّال خطاها كه ابوذر را از مدينه بيرون كرد و با عمار و ابن مسعود كرد آنچه كرد و قُرُق كرد اطراف مدينه و چراگاه آن را و راندگان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پناه داد (46).

و موافق مضامين روايات ديگر، مروان بر استر خود سوار شد، به نزد آن زن رفت و گفت: حسينعليه‌السلام برادر خود حسنعليه‌السلام را آورده است كه با پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دفن كند، بيا و مانع شو، گفت: چگونه مانع شوم؟ پس مروان از استر به زير آمد و او را بر استر سوار كرده به نزد قبر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد و فرياد مى كرد و تحريص مى نمود بنى اميّه را كه مگذاريد حسنعليه‌السلام را در پهلوى جدّش دفن كنند.

ابن عبّاس گفت: در اين سخنان بوديم كه ناگاه صداها شنيديم و شخصى را ديديم كه اثر شر و فتنه از او ظاهر است مى آيد، چون نظر كردم ديدم فلانه است با چهل كس سوار است و مى آيد و مردم را تحريص بر قتال مى كند، چون نظرش بر من افتاد مرا پيش طلبيد و گفت: يابن عبّاس! شما بر من جرئت به هم رسانيده ايد هر روز مرا آزار مى كنيد مى خواهيد كسى را داخل خانه من كنيد كه من او را دوست نمى دارم و نمى خواهم، من گفتم: واسَوْاَتاه! يك روز (47) بر شتر سوار مى شوى و يك روز بر استر و مى خواهى نور خدا را فرونشانى و با دوستان خدا جنگ كنى و حايل شوى ميان رسول خدا و حبيب و دوست او؛ پس آن زن به نزد قبر آمد و خود را از استر افكند و فرياد زد به خدا سوگند كه نمى گذارم حسنعليه‌السلام را در اين جا دفن كنيد تا يك مو در سر من هست. (48)

و به روايت ديگر جنازه آن حضرت را تير باران كردند تا آنكه هفتاد تير از جنازه آن جناب بيرون كشيدند! پس بنى هاشم خواستند شمشيرها بكشند و جنگ كنند، حضرت امام حسينعليه‌السلام فرمود: به خدا سوگند مى دهم شما را كه وصيّت برادرم را ضايع نكنيد و چنين مكنيد كه خونى ريخته شود، پس به ايشان خطاب كرد كه اگر وصيّت برادرم نبود هر آينه مى ديد چگونه او را نزد پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دفن مى كردم و بينى هاى شما را برخاك مى ماليدم؛ پس جنازه آن حضرت را برداشتند وبه جانب بقيع حمل دادند و نزد جدّه او فاطمه بنت اسدعليها‌السلام دفن كردند. (49)

و ابوالفرج روايت كرده وقتى كه جنازه امام حسنعليه‌السلام را به سمت بقيع حركت دادند و آتش فتنه مُنطَفى گشت، مروان نيز مشايعت كرد و سرير امام حسنعليه‌السلام را بر دوش كشيد، امام حسينعليه‌السلام فرمود كه آيا جنازه امام حسنعليه‌السلام را حمل مى كنى و حال آنكه به خدا قسم پيوسته در حال حيات برادرم دل او را پر از خون نمودى ولايزال جرعه هاى غيظ به او مى خورانيدى، مروان گفت كه من اين كارها را با كسى به جا آوردم كه حلم و بردبارى او با كوهها معادل بود! (50)

و ابن شهر آشوب روايت كرده هنگامى كه بدن امام حسنعليه‌السلام را در لحد نهادند امام حسينعليه‌السلام اشعارى بگفت كه از جمله اين دو بيت است:

شعر:

يأَ اَدْهَنُ رَاْسى أمْ اَطيبُ مَحاسَنى		وَرَاْسُكَ مَعْفُورٌ وَاَنْتَ سَليبٌ
بُكائى طَويلٌ وَالدُّمُوعُ غَزيرَة		وَاَنتَ بَعيدٌ وَالمَزارُ قَريبٌ

و در فضيلت گريه بر آن حضرت و زيارت آن بزرگوار از ابن عبّاس روايت شده كه حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه چون فرزندم حسن را به زهر شهيد كنند ملائكه آسمانها هفتگانه بر او گريه كنند و همه چيز بر او بگريد حتى مرغان هوا و ماهيان دريا و هركه بر او بگريد ديده اش كور نشود روزى كه ديده ها كور مى شود؛ وهر كه بر مصيبت او اندوهناك شود، اندوهناك نشود دل او در روزى كه دلها اندوهناك شوند، و هركه در بقيع او را زيارت كند قدمش بر صراط ثابت گردد در روزى كه قدم ها بر آن لرزان است. (51)

فصل پنجم: در بيان طغيان معاويه در قتل و نهب شيعيان علىعليه‌السلام

مخفى نماند كه حضرت امام حسنعليه‌السلام چندى كه در اين جهان زندگانى داشت معاويه را آن نيرو به دست نمى شد كه شيعيان علىعليه‌السلام را بر حسب آرزو عرضه دمار و هلاك دارد؛ چه قلوب دوست و دشمن از حشمت و هيبت امام حسنعليه‌السلام آكنده بود و مسلمانان را به حضرت او شعف و شفقّتى بود و از آن مصالحه كه با معاويه فرموده بود پيوسته جنابش را هدف سهام ملامت مى نمودند و در طلب حق خويش و مقاتله به معاويه انگيزش مى دادند. معاويه هراسناك بود و با شيعيان اميرالمؤ منينعليه‌السلام كار به رفق و مدارا مى كرد چندانكه شيعيان و خواصّ آن حضرت سفر شام مى كردند و معاويه را شتم و شناعت مى نمودند و با اين همه عطاياى خود را از بيت المال مى گرفتند و به سلامت مى رفتند و معاويه را اين تحمّل و عطا به حكم حلم و سخا نبود بلكه به حكم نَكْرى و شيطنت بود و به موجبات مصلحت و تدبير مملكت كار مى كرد و اين بود تا سال پنجاهم هجرى كه امام حسنعليه‌السلام به درجه رفيع شهادت رسيد. پس معاويه با پسرش يزيد به سفر حج از شام بيرون شد و چون روزى كه خواست وارد مدينه شود مردم به استقبال او رفتند معاويه نگران شد ديد كه مردم كم به استقبال او شتافته اند و از طايفه انصار كمتر كس پديدار است، گفت: چه افتاد انصار را كه به استقبال ما نيامدند؟ گفتند: ايشان درويشان و مسكينانند چندان كه مركوبى ندارند كه سوار شوند و به استقبال بيرون آيند؛ معاويه گفت: نواضح ايشان را چه رسيد؟ و از اين سخن تشنيع و تحقير انصار را اراده كرد؛ چه(نواضح)شتران آبكش را گويند كنايه از آنكه انصار در شمار مزدورانند نه در حساب اكابر و اعيان. اين سخن بر قيس بن عباده كه سيّد و بزرگ زاده انصار بود گران آمد و گفت: انصار شتران خود را فانى كردند در غزوه بدر و احد و ديگر غزوات رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هنگامى كه شمشير مى زدند برتو و بر پدر تو و پيوسته با شماها جنگ مى كردند تا آنكه اسلام به شمشير ايشان ظاهر و غالب شد و شما نمى خواستيد و از آن كراهت داشتيد! معاويه ساكت شد؛ ديگر باره قيس گفت كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ما را خبر داده است كه بعد از او ستمكاران بر ما غالب خواهند شد؛ معاويه گفت: از پس اين خبر شما را چه امر كرد؟ قيس گفت: ما را امر فرمود كه صبر كنيم تا گاهى كه او را ملاقات كنيم، گفت: پس صبر كنيد تا او را ديدار كنيد. و در اين سخن به كنايه عقيدت ايشان را قرين شناعت ساخت يعنى چه ساده مردمى بوده ايد كه گمان داريد در سراى ديگر پيغمبر را ملاقات خواهيد كرد و ديگر باره قيس به سخن آمد و گفت: اى معاويه ما را به شتران آبكش سرزنش مى كنى؟ به خدا سوگند كه شما را در روز بدر به شتران آبكش ديدم كه جنگ مى كرديد و مى خواستيد نور خدا را خاموش كنيد و سيرت شيطان را استوار كنيد و تو و پدرت ابوسفيان از بيم شمشير ما با كراهت تمام قبول اسلام كرديد.

پس ازآن قيس زبان به فضائل و مناقب اميرالمؤ منينعليه‌السلام گشود و فراوان از فضائل آن جناب به شمار آورد تا آنكه گفت: هنگامى كه انصار جمع شدند و خواستند كه با پدر من بيعت كنند قريش با ما خصومت كردند و با قرابت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم احتجاج كردند و از پس آن با انصار و آل محمّدعليهما‌السلام ستم نمودند، قسم به جان خودم كه نه از انصار و نه از قريش و نه يك تن از عرب و عجم جز على مرتضى و اولاد او هيچ كس را در خلافت حقّى نيست. معاويه از اين كلمات خشمناك گشت و گفت: اى پسر سعد از كدام كس اين كلمات را آموختى، پدرت ترا به آنها خبر داد و از وى فرا گرفتى؟ قيس گفت: از كسى شنيدم كه بهتر از من و پدر من است و حق او بزرگتر از حق پدرم بر من، گفت: آن كس كيست؟ گفت: على بن ابى طالبعليه‌السلام عالم اين امّت و صديق اين امّت و آن كسى كه خداوند متعال در حق او اين آيه مباركه را فرستاد:( قُل كَفى باِللّه شَهيدا بَيْنى وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ ) . (52)

و بسيار از آيات قرآن كه در شأن اميرالمؤ منينعليه‌السلام نازل شده بود قرائت كرد، معاويه گفت: صديق امّت، ابوبكر است و فاروق امّت، عمر است و آن كس كه در نزد اوست علم كتاب، عبداللّه بن سلام است، قيس گفت: نه چنين است بلكه اَحَقّ و اَوْلى به اين اسمأ،آن كس است كه حق تعالى اين آيه در شأن او فرستاد:

( اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلوُهُ شاهِدٌ مِنْهُ ) . (53)

و آن كس اَحَقّ و اولى است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را در غدير خم نصب كرد و فرمود: مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ وَاَوْلى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِىُّ اَوْلى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ.

و در غزوه تبوك به او فرمود:

اَنْتَ مِنّى بِمَنْرِلَةِ هارونَ مِنْ مُوسى اِلاّ اَنَّه لا نَبِىَّ بَعْدى.

چون قيس سخن بدينجا آورد، معاويه فرمان داد تا منادى مردم را خبر دهد كه در فضايل علىعليه‌السلام سخن نگويد و هر كس كه زبان به مدح علىعليه‌السلام گشايد و از او فضيلتى ذكر كند و از آن جناب برائت نجويد مالش هَبأ و خونش هدر است. (54)

بالجمله؛ معاويه در مدينه بر جماعتى از قريش عبور كرد آن جماعت از حشمت او به پاخاستند جز ابن عبّاس كه از جاى خود برنخاست، اين معنى بر معاويه گران آمد گفت: يابن عبّاس! چه باز داشت تو را كه تكريم من نكردى چنانكه اصحاب تو به تكريم من برخاستند، همانا آن خشم و كين در نهاد دارى كه در صفّين با شما قتال دادم خشمگين و آزرده مباش يابن عبّاس كه ما طلب خون عثمان كرديم و او به ستم كشته شد، ابن عبّاس گفت: پس عمر نيز مظلوم مقتول گشت؛ چرا طلب خون او نكردى، گفت: او را كافرى كشت. ابن عبّاس گفت: عثمان را كى كشت؟ گفت: مسلمانان او را كشتند. ابن عبّاس گفت: اين سخن حجّت ترا باطل كرد اگر عثمان را مسلمانان به اتّفاق كشتند چه سخن دارى؟ اين وقت معاويه گفت: من به بلاد و اَمْصار نوشته ام كه مردم زبان از مناقب علىعليه‌السلام ببندند تو نيز زبان خود را نگه دار؛ گفت: اى معاويه آيا ما را از قرائت قرآن نهى مى كنى؟ گفت: نهى نمى كنم، گفت از تأويل قرآن ما را نهى مى كنى؟ گفت: بلى، قرائت كن قرآن را لكن معنى مكن آنرا!؟ ابن عبّاس گفت: كدام يك واجبتراست، خواندن يا عمل كردن به احكام آن؟ گفت: عمل واجبتر است، ابن عبّاس گفت: اگر كس نداند كه خداى از كلمات قرآن چه خواسته است چگونه عمل مى كند؟ معاويه گفت: سؤ ال كن معنى قرآن را از كسى كه تأويل مى كند آن را به غير آنچه تو و اهل بيت تو به آن تأويل مى كنيد؛ ابن عبّاس گفت: اى معاويه! قرآن بر اهل بيت من نازل شده تو مى گوئى سؤ ال كنم معنى آن را از آل ابوسفيان و آل ابى معيط و از يهود و نصارى و مجوس؟! معاويه گفت: مرا با اين طوايف قرين مى كنى؟ گفت: بلى، به سبب آنكه نهى مى كنى مردم را از عمل كردن به قرآن آيا نهى مى كنى ما را كه اطاعت كنيم خداى را به حكم قرآن و باز مى دارى ما را از عمل كردن به حلال و حرام قرآن و حال آنكه اگر امّت سؤ ال نكنند از معنى قرآن و ندانند مُراد آن را هلاك مى شوند در دين؛ معاويه گفت: قرآن را تلاوت كنيد و تأويل كنيد لكن آنچه خدا در حق شما نازل فرموده به مردم مگوئيد!؟ ابن عبّاس گفت: خداوند در قرآن فرموده كه مى خواهند فرو نشانند نور خدا را به دهانهاى خود و نتوانند؛ چه خداوند اِبا دارد مگر آنكه نور خود را به كمال و تمام افروخته سازد هر چند بر كافران مكروه آيد. (55)

معاويه گفت: يابن عبّاس! به حال خود باش و زبان از گفتن اين گونه كلمات كوتاه كن و اگر ناچار خواهى گفت چنان بگوى كه آشكار نباشد و مردم نشنوند. اين بگفت و به سراى خويش رفت و صد هزار درهم و به روايتى پنجاه هزار درهم براى ابن عبّاس فرستاد. (56) و فرمان كرد تا منادى در كوچه و بازار مدينه ندا در داد كه از عهد معاويه و امان او بيرون است كسى كه در مناقب علىعليه‌السلام و اهل بيت او حديثى روايت كند و منشور كرد تا هر مكانى كه خطيبى بر منبر بالا رود علىعليه‌السلام را لعن فرستد و از او برائت جويد و اهل بيت آن حضرت را نيز به لعن ياد كند. (57)

بالجمله، معاويه از مدينه به جانب مكّه كوچ داد و بعد از فراغ از حج به شام برگشت و به تشييد قواعد پادشاهى خويش و تمهيد تباهى شيعه اميرالمؤ منينعليه‌السلام پرداخت و در نسخه واحده در تمام بُلْدان و اَمْصار به جانب حُكّام و عُمال بدين گونه منشور كرد كه نيك نگران باشيد در حقّ هر كس كه استوار افتاد كه از دوستان علىعليه‌السلام و محبّان اهل بيت اوست نام او را از ديوان عطايا كه از بيت المال مقرر است محو كنيد و بدين قدر رضا نداد تا آنكه ثانيا خطى ديگر نوشت كه هركس را به دوستى علىعليه‌السلام و اهل بيت او متهم سازند اگر چند استوار نباشد به همان تهمت او را بكشيد و سر از تنش برداريد (58) چون اين حكم از معاويه پراكنده شد عمّال و حكّام او به قتل و غارت شيعيان علىعليه‌السلام پرداختند و بسيار كس را به تهمت و گمان به قتل رسانيدند و خانه هاى ايشان را خراب و ويران نمودند و چنان كار بر شيعيان علىعليه‌السلام تنگ شد كه اگر شيعه خواست با رفيقى موافق سخنى گويد او را به سراى خويش مى برد و از پس حجابها مى نشست و بر روى خادم و مملوك نيز در مى بست آنگاه او را به قسمهاى مغلّظه سوگند مى داد كه از مكنون ضمير، سرّى بيرون نيفكند پس با تمام وحشت و خشيت حديثى روايت مى كرد.

و از آن سوى احاديث كاذبه و اكاذيب كثيره وضع كردند و اميرالمؤ منين و اهل بيت اوعليهما‌السلام را هدف بهتان و تهمت ساختند و مردمان به تعليم و تعلّم آن مجعولات پرداختند و كار بدينگونه همى رفت تا قُرّأ رياكار و فقهأ و قضات دنيا پرست اين قانون به دست كردند و به جعل احاديث پرداختند و آن را وسيله قربت وُلات و حكّام دانستند و بدين سبب از اموال و عطاياى ايشان خود را بهره مند ساختند و در پايان كار چنان شد كه اين احاديث مجعوله را مردم حقّ مى دانستند حتى دينداران كه هرگز ساحت ايشان به كذب آلوده نگشتى اين روايات را باور مى داشتند و روايت مى كردند تا آنكه يكباره حقّ جلباب باطل پوشيده و باطل به لباس حقّ برآمد وبعد از وفات امام حسنعليه‌السلام فروغ اين فتنه به زيادت گشت و شيعيان علىعليه‌السلام را در هيچ موضعى از زمين ايمنى نبود بر جان و مال ترسنده و در پست و بلند زمين پراكنده بودند و اگر كسى را يهود و نصارى گفتى بهتر از آن بود كه او را شيعه على گويند!

و روايت شده كه در خلافت عبدالملك بن مروان مردى كه نقل شده جدّ اصمعى بوده (اصمعى نام و نسب او عبدالملك بن قريب بن عبدالملك بن على بن اصمع است و اين شخص على بن اصمع بود چنانچه ابن خَلَّكان ذكر كرده ) در پيش روى حجّاج حاضر شد و فرياد برداشت كه اى امير! پدر و مادر مرا عاق كردند و مرا علىّ ناميدند و من مردى فقير و مسكينم و به عطاى امير حاجتمندم. حجّاج بخنديد و او را خشنود ساخت.

خلاصه از تدبير شوم معاويه كار به جائى رسيد كه درهر بقعه و بلده كه خطيبى بر منبر عروج كردى نخستين زبان به لَعْن و شَتْم على و اهل بيت اوعليهما‌السلام گشودى و برائت از حضرت او جستى، و بليّه اهل كوفه از ساير بُلْدان شديدتر بود به سبب آنكه شيعيان در آنجا از جاهاى ديگر بيشتر بودند. و زيادبن ابيه كه در آن وقت حكومت كوفه و بصره داشت شيعيان علىعليه‌السلام را چه مرد و چه زن از كوچك و بزرگ نيكو مى شناخت چه سالهاى فراوان در شمار عمّال حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و شيعيان آن حضرت را نيكو مى شناخت و منزل و مأواى ايشان را هر چند در زاويه ها و بيغوله ها بود نيك مى دانست؛ پس آن منافق ظالم عَلَم ظلم و ستم را برافراشت و همگان را دستگير ساخت و با تيغ در گذرانيد و جماعت را(ميل)در چشم كشيد و نابينا ساخت و گروهى را دست و پا ببريد و از شاخهاى نخل در آويخت و پيوسته تفحّص شيعيان مى كرد و ايشان را اگر چه در زير سنگ و كلوخ بودند پيدا مى كرد و به قتل مى رسانيد تا آنكه يك تن از شناختگان شيعيان علىعليه‌السلام در عراق به جا نماند مگر كشته شده يا به دار كشيده شده يا محبوس يا پراكنده و آواره شده بود

و همچنان معاويه نوشت به عمّال و امراى خود در جميع شهرها كه(شهادت)هيچ يك از شيعيان على و اهل بيت او را قبول نكنيد و نظر كنيد هر كه از شيعيان عثمان و محبّان او و محبّان خاندان او باشند و همچنين كسانى كه روايت مى كنند مناقب و فضايل عثمان را پس ايشان را مقرّب خود گردانيد و نزديك خود بنشانيد و ايشان را گرامى داريد و هركه در مناقب او حديث وضع كند يا روايت كند نام او و نام پدر و قبيله او را به من بنويسيد تا من ايشان را خلعت دهم و نوازش كنم. پس منافقان و مردمان دنيا پرست احاديث بسيار وضع كردند در فضيلت عثمان و خلعتها و جايزه ها و بخشش هاى عظيم، معاويه براى ايشان مى فرستاد؛ پس بسيار شد از اين احاديث در هر شهرى و رغبت مى كردند مردم در اموال و اعتبار دنيا و اَحاديث وضع مى كردند و هر كه مى آمد از شهرى از شهرها و در حق عثمان منقبتى و فضيلتى روايت مى كرد نامش را مى نوشتند و او را مقرّب مى كردند و جايزه ها به او مى بخشيدند و قطايع و املاك او را عطا مى كردند. و مدتى كار بدين منوال مى گذشت تا آنكه معاويه نوشت به عمّال خود كه حديث درباب عثمان بسيار شد و در همه بلاد منتشر گرديد، الحال مردم را ترغيب كنيد به جعل احاديث در فضيلت معاويه كه اين اَحَبّ است به سوى ما و ما را شادتر مى گرداند و بر اهل بيت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دشوارتر مى آيد و حجّت ايشان را بيشتر مى شكند؛ پس امرأ و عمّال معاويه كه در شهرها بودند نامه هاى او را بر مردم خواندند و مردم شروع كردند در وضع احاديث در فضايل معاويه و در هر دهى و شهرى مى نوشتند اين احاديث مجعوله را و به مكتب داران مى دادند كه ايشان تعليم اطفال كنند چنانچه قرآن را تعليم ايشان مى كنند و زنان و دختران خود را نيز بياموزند تا آنكه محبّت معاويه و خاندان او در دل همه جا كند (59)

بالجمله؛ پيوسته كار بدين گونه مى رفت تا سال پنجاه و هفتم هجرى يا يك سال به وفات معاويه مانده، حضرت امام حسينعليه‌السلام اراده حج كرد و به مكّه شتافت و عبداللّه بن جعفر و عبداللّه بن عبّاس و از بنى هاشم زنان و مردان و جماعتى از مواليان و شيعيان ملازمت ركاب آن حضرت را داشتند تا آنكه يك روز در مِنى گروهى را كه افزون از هزار بودند از بنى هاشم و ديگر مردم انجمن ساخت و قبّه برافروخت، پس از مردم و صحابه و تابعين و انصار از معروفين به صلاح و سداد و از فرزندان ايشان هر چند كه دسترس بود طلب نمود آنگاه كه جمع گشتند آن حضرت به پاى خاست و خطبه آغاز نمود و بعد از حمد و ثناى الهى و درود بر حضرت رسالت پناهىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: معاويه از در طغيان و عصيان كرد با ما شيعيان ما آنچه دانستيد و حاضر بوديد و ديديد و خبر به شما رسيد و شنيديد، اكنون مى خواهم از شما چيزى چند سؤال كنم اگر راست گويم مرا تصديق كنيد و اگر نه تكذيب نمائيد، بشنويد تا چه گويم و كلمات مرا محفوظ داريد و هنگامى كه به شهرها و اقوام خود بازگشت نموديد جماعتى را كه به ايشان وثوق و اعتماد داريد بخوانيد و بدانچه از من شنيديد براى آنها نقل كنيد؛ چه من بيم دارم كه دين خدا مُنْدَرس گردد و كلمه حقّ مجهول ماند و حال آنكه خداوند شعشعه نور خود را تابش دهد و جگربند كافران را بر آتش نهد.

چون اين وصيّت را به پايان برد آغاز سخن كرد و فضايل اميرالمؤ منينعليه‌السلام را يكان يكان تذكره فرمود وبه هر يك اشارتى فرمود و آيتى از قرآن كريم كه در فضيلت اميرالمؤ منين و اهل بيت اوعليهما‌السلام نازل شده بود به جاى نگذاشت مگر آنكه قرائت كرد و همگان تصديق كردند آنگاه فرمود: همانا شنيده باشيد كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: هر كس گمان كند دوستدار من است و علىعليه‌السلام را دشمن دارد دروغ گفته باشد، دشمن علىعليه‌السلام دوست من نتواند بود، مردى گفت: يا رسول اللّه! چگونه باشد؟ چه زيان دارد كه مردى محبّت تو داشته باشد و علىعليه‌السلام را دشمن باشد؟ فرمود: اين به آن جهت است كه من و على يك تنيم، على من است و من على ام، چگونه مى شود كه يك تن را كس هم دوست باشد و هم دشمن؟ لاجرم آن كس كه علىعليه‌السلام را دوست دارد مرا دوست داشته وآن كس كه علىعليه‌السلام را دشمن دارد مرا دشمن داشته است و آن كس كه مرا دشمن دارد خدا را دشمن بوده است. پس حاضران همه تصديق آن حضرت كردند در آنچه فرمود. صحابه گفتند كه چنين است كه فرموديد ما شنيديم و حاضر بوديم و تابعان گفتند: بلى ما شنيديم از آنها كه به ما روايت كرده اند و اعتماد بر قول ايشان داشتيم. پس حضرت در آخر فرمود كه شما را به خدا سوگند مى دهم كه چون مراجعت كرديد به شهرهاى خود آنچه گفتم نقل كنيد براى هر كه اعتماد بر او داشته باشيد، پس حضرت از خطبه ساكت شد و مردم متفرّق شدند. (60)

فصل ششم: در ذكر اولاد امام حسنعليه‌السلام و شرح حال جمله اى از آنها

بدان كه علمأ فن خبر و ارباب تاريخ و سِيَر در شمار فرزندان امام حسنعليه‌السلام سبط اكبر حضرت سيدُالبَشرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فراوان سخن گفته اند و اختلاف بى حدّ نموده اند:

واقدى و كَلبى پانزده پسر و هشت دختر شمار كرده اند، و ابن جوزى شانزده پسر و چهار دختر ذكر نموده، و ابن شهر آشوب پانزده پسر و شش دختر گفته، (61) و شيخ مفيد رحمه اللّه هشت پسر و هفت دختر رقم كرده، و ما مختار او را مقدّم داشته و بقيه را از ديگر كتب مى شماريم.

شيخ اجلّ در(ارشاد)فرموده: اولاد حسن بن علىعليهما‌السلام از ذُكور و اِناث پانزده تن به شمار مى رود:

1 و 2 و 3 - زيد بن الحسن و دوخواهر او امّ الحسن و امّ الحسين و مادر اين سه تن امّ بشير دختر ابى مسعود عُقْبه خَزرجى است. 4 - حسن بن حسن كه او را حسن مثنّى گويند مادر او خَوْله دختر منظور فزاريّه است.

5 و 6 و 7 - عمر بن الحسن و دو برادر اعيانى او قاسم و عبداللّه و مادر ايشان امّ وَلَد است. 8 - عبدالرحمن مادر او نيز امّ ولد است.

9 و 10 و 11 - حسين اَثرم و طلحه و فاطمه و مادر اين هر سه امّ اسحاق دختر طلحة بن عبيداللّه تميمى است. و بقيه چهار دختر ديگرند كه نام ايشان امّ عبداللّه 12 و فاطمه 13 و امّ سلمه 14 و رقيّه 15 است. و هر يك را مادرى است. (62)

امّا آنچه از كتب ديگر جمع شده پسران امام حسنعليه‌السلام به بيست تن و دختران به يازده تن به شمار آمده به زيادتى على اكبر و على اصغر و جعفر و عبداللّه اكبر و احمد و اسماعيل و يعقوب و عقيل و محمّد اكبر و محمّد اصغر و حمزه و ابوبكر و سكينه و امّ الخير و امّ عبدالرحمن و رمله.

بالجمله؛ شرح حال بيشتر اين جماعت مجهول مانده و كس در قلم نياورده و امّا از آنانكه خبرى به جاى مانده اين احقَر به طور مختصر به سيرت ايشان اشاره مى نمايم:

شرح زيد بن حسنعليه‌السلام

از جمله ابوالحسن زيد بن الحسنعليه‌السلام است كه اوّل فرزند امام حسنعليه‌السلام است، شيخ مفيد فرموده كه او متولّى صَدَقات رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود و اَسَنّ بنى الحسن بود و جليل القدر و كريم الطبع و طيّب النفس و كثير الا حسان بود و شعرأ او را مدح نموده و در فضايل او بسيار سخن گفته اند و مردم به جهت طلب احسان او از آفاق قصد خدمتش مى نمودند. و صاحبان سِيَر ذكر نموده اند كه چون سليمان بن عبدالملك بر مسند خلافت نشست به حاكم مدينه نوشت:

(اَمّا بعدُ فَاِذا جأَكَ كِتابى هذا فَاَعْزِلْ زَيْداً عَنْ صَدَقاتِ رَسُولِ اللّهِ وَادْفَعْها اِلى فُلانِ ابْنِ فلانٍ رَجُلٍ مِنْ قومِهِ وَاَعِنْهُ عَلى مَا اسْتَعانَكَ عَلَيهِ، وَالسَلامُ).

حاكم مدينه حسب الامر سليمان زيد رااز توليت صدقات عزل كرد و ديگرى را متولّى ساخت آنگاه كه خلافت به عمر بن عبدالعزيز رسيد به حاكم مدينه رقم كرد:

(اَمّا بعد فَاِنَّ زَيدَ بنَ الحسنِ شَريفُ بَنى هاشِمٍ وَذوُسِنِّهِمِ فَاِذا جاَّءَكَ كِتابى هذا فَارْدُدْ عَلَيْهِ صَدَقاتِ رَسُولِ اللّهِ وَاَعِنْهُ عَلى مَا استَعانَكَ عَلَيْهِ، وَالسّلامُ). (63)

پس ديگر بار توليت صدقات با زيد تفويض يافت و زيد بن الحسن نود سال عمر كرد و چون از دنيا رفت جماعتى از شعرأ، او را مرثيه گفتند و ماَّثر او را در مراثى خود ذكر نمودند وقُدامة بن موسى قصيده اى در رثأ او گفته كه صدر آن اين شعر است:

شعر:

فَاِنْ يَكُ زَيْدٌ غابَتِ الاَْرضُ شَخْصَهُ

فَقَدْ بانَ مَعْروفُ هُناكَ وَجُودٌ (64)

مكشوف باد كه زيد بن حسن هرگز دعوى دار امامت نگشت و از شيعه و جز شيعه كس اين نسبت بدو نبست؛ چه آن كه مردم شيعه دو گروهند: يكى امامى و آن ديگرى زيدى؛ امّا امامى جز به احاديث منصوصه امامت كس را استوار نداند و به اتّفاق عُلما، در اولاد امام حسنعليه‌السلام نصّى نرسيده و هيچ كدام از ايشان دعوى دار اين سخن نشده اند؛ و امّا زيدى بعد از علىعليه‌السلام و حسن و حسينعليهما‌السلام امام آن كس را داند كه در امر خلافت و امامت جهاد كند. و زيد بن حسن با بنى اُميّه هرگز جانب تقيّه را فرو نگذاشت و با بنى اميّه كار به رفق و مدارا مى داشت و متقلّد اعمال ايشان مى گشت و اين كار با امامت نزد زيدى منافات و ضديّت دارد و ديگر جماعت(حَشْويّه)جز بنى اميّه را امام نخوانند و ابداً در اولاد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كس را امام ندانند و معتزله امامت را به اختيار جماعت و حكم شورى استوار نمايند و خوارج آن كس را كه امير المؤ منينعليه‌السلام را موالى و دوست باشد و او را امام داند امام نخوانند و بى خلاف زيد بن حسن پدر و جدّ را مُوالى بود. لاجرم زيد به اتّفاق اين طوائف كه نام بردار شدند منصب امامت نتواند داشت؛ و بدان كه مشهور آن است كه زيد در سفر عراق ملازمت ركاب عمّ خويش نداشت و پس از شهادت امام حسينعليه‌السلام هنگامى كه عبداللّه بن زبير بن العوام دعوى دار خلافت گشت با او بيعت كرد و به نزد او شتافت از بهر آن كه خواهرش امّ الحسن به عبداللّه زبير شوهرى كرد و چون عبداللّه را بكشتند خواهر خود را برداشته از مكّه به مدينه آورد.

ابوالفرج اصبهانى گفته كه زيد در كربلا ملازمت عمّ خود داشت و او را با ساير اهل بيت اسير كرده به نزد يزيد فرستادند و از پس آن با اهل بيت به مدينه رفتند انتهى. (65)

شرح حال اولاد زيد بعد از اين ذكر خواهد شد، و صاحب(عمدة الطالب)گفته كه زيد صد سال و به قولى نود و پنج سال و به قولى نود سال زندگى كرد و در بين مكّه و مدينه در موضعى كه(حاجر)نام دارد وفات كرد. (66)

شرح حال حسن مثنّى

امّا حسن بن الحسنعليه‌السلام كه او را(حسن مثنّى)گويند؛ پس او مردى جليل و رئيس و صاحب فضل و ورع بوده و در زمان خود متولّى صدقات جدّ خويش اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و حجّاج هنگامى كه از جانب عبدالملك مروان امير مدينه بود خواست تا عمر بن علىعليه‌السلام را در صدقات پدر با حسن شريك سازد حسن قبول نفرمود و گفت: اين خلاف شرط وقف است؛ حجّاج گفت: خواه قبول كنى يا نكنى من او را در توليت صدقات با تو شريك مى كنم. حسن ناچار ساكت شد و در وقتى كه حجّاج از او غفلت داشت بى آگهى او از مدينه به جانب شام كوچ كرد و بر عبدالملك وارد شد، عبدالملك مقدم او را مبارك شمرد و او را ترحيب كرد و بعد از سؤ الات مجلسى سبب قدوم او را پرسيد، حسن حكايت حجّاج را به شرح باز گفت، عبد الملك گفت: اين حكومت از براى حجّاج نيست و او را تصرّف در اين كار نرسيده و من كاغذى براى او مى نويسم كه از شرط وقف تجاوز نكند. پس كاغذى در اين باب براى حجّاج نوشت و حسن را صله نيكو داد و رخصت مراجعت داد و حسن با عطاى فراوان مُكرّماً از نزد او بيرون شد. (67)

بدان كه حسن مثنّى در كربلا در ملازمت ركاب عمّ خود حضرت امام حسينعليه‌السلام حاضر بود و چون آن حضرت شهيد شد و اهل بيت آن حضرت را اسير كردند، حسن نيز دستگير شد. اسمأ بن خارجه فزارى كه خويش مادرى حسن بود او از ميان اسيران اهل بيت بيرون آورد و گفت: به خدا قسم! نمى گذارم كه به فرزند خَوْله بدى و سختى برسد، عمر سعد نيز امر كرد كه حسن فرزند خواهر ابى حسّان را با او گذاريد و اين سخن از بهر آن گفت كه مادر حسن مثنّى خَوْله از قبيله فزاره بود چنانچه ابوحسّان كه اسمأ بن خارجه است نيز فزارى است و از قبيله خوله بود. (68)

موافق بعضى اقوال، حسن جراحت بسيار نيز در بدن داشت اسمأ او را در كوفه با خود داشت و زخمهاى او را مداوا كرد تا صحّت يافت و از آن جا روانه مدينه شد. و حسن داماد حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام بود و فاطمه دختر عمّ خود را داشت.

روايت شده كه چون حسن خواست يكى از دو دختران امام حسينعليه‌السلام را تزويج كند، حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام او را فرمود اينك فاطمه و سكينه دختران من اند هريك را كه خواهى اختيار كن اى فرزند من. حسن را شرم مانع آمد و جواب نگفت، امام حسينعليه‌السلام فرمود كه من اختيار كردم براى تو فاطمه را كه بامادرم فاطمه دختر پيغمبر صلوات اللّه عليها شباهتش بيشتر است. پس حسن، فاطمه را كابين بست و از وى چند فرزند آورد و كه بعد از اين به شرح خواهد رفت. و حسن فاطمه را بسيار دوست مى داشت و فاطمه نيز بسى با او مهربان بود و حسن سى و پنج سال داشت كه در مدينه وفات كرد و برادر مادرى خود ابراهيم بن محمّد بن طلحه را وصى خويش نمود و او را در بقيع به خاك سپردند و فاطمه بر قبر او خيمه افراخت و يك سال به سوگوارى نشست و روزها روزه و شبها به عبادت قيام نمود و چون مدّت يك سال منقضى شد موالى خود را فرمان كرد كه چون شب تاريك شود خيمه را از قبر حسن باز گيرند و چون شب تاريك شد گوينده اى را شنيدند كه مى گفت: هَلْ وَجَدوُا ما فَقَدوا! و ديگرى در پاسخ او گفت: بَلْ يَئِسُوا فَانْقَلِبُوا و بعضى گفته اند كه بدين شعر لَبيد تمثّل جست:

شعر:

اِلَى الْخَولِ ثُمّ اسْمُ السّلامِ عَلَيْكُما

وَمَنْ يَبْكِ حَوْلاً كامِلاً فَقَدِ اعْتَذَرَ (69)

شرح حال فاطمه در احوالات اولاد امام حسينعليه‌السلام ذكر خواهد شد ان شأ اللّه.

بالجمله؛ حسن مثنّى در حيات خود هيچ گاهى دعوى دار امامت نگشت و كسى نيز اين نسبت بدو نبست بدان جهت كه در حال برادرش زيد به شرح رفت.

امّا عمر و قاسم و عبداللّه، اين هر سه تن در كربلأ ملازم ركاب عمّ خود امام حسينعليه‌السلام بودند. شيخ مفيد فرموده كه ايشان در خدمت عموى خود شهيد گشتند. (70) و لكن آنچه از كتب مقاتل و تواريخ ظاهر شده همان شهادت قاسم و عبداللّه است، و عمر بن الحسن كشته نگشت بلكه او را با اهل بيت اسير كردند و از براى او قصّه اى است در مجلس يزيد كه ان شأ اللّه در جاى خود به شرح خواهد رفت.

بدان كه غير از اين سه تن و حسن مثنّى از فرزندان امام حسنعليه‌السلام كه در كربلأ حاضر بودند و شهيد شدند سه تن ديگر به شمار رفته: يكى ابوبكر بن الحسن كه شهادت او را ذكر خواهيم نمود، و ديگر عبداللّه اصغر كه شهادت او نيز ذكر خواهد شد، سّوم احمد بن الحسن چنانچه در بعضى مقاتل شهادت او در روز عاشورأ به بسط تمام ذكر شده و در احوال زيد بن الحسن مذكور شد كه ابوالفرج گفته كه او نيز در كربلأ حاضر بود؛ (71) پس مجموع آنانكه از فرزندان امام حسنعليه‌السلام در سفر كربلا ملازمت ركاب امام حسينعليه‌السلام داشتند هشت تن به شمار رفته.

و امّا عبدالرحمن بن حسنعليه‌السلام ، او در ركاب عموى خود امام حسينعليه‌السلام به سفر حجّ كوچ كرد و در منزل(اَبْوا)جهان را بدرود كرد در حالى كه مُحرِم بود.

و امّا حسين بن الحسن؛ اگر چه او را فضلى وشرفى مى باشد لكن از وى ذكرى و حديثى نشده و اين حسين ملقّب به(اَثْرَم)است و(اثرم)آن كس را گويند كه دندان ثناياى او ساقط شده باشد يا آنكه يكى از چهار دندان پيش او شكسته باشد. (72)

و امّا طلحة بن حسنعليه‌السلام ؛ پس او بزرگ مردى بوده و به جود وبخشش معروف و مشهور گشته بود و او را(طلحة الجواد)مى گفتند واو يك تن از آن شش نفر طلحه است كه به جود و بخشش معروف بودند و هر يك را لقبى بوده. (73)

و امّا از دختران امام حسنعليه‌السلام چند تن كه شوهر كردند نام بردار مى شود:

نخستين: امّ الحسن كه با زيد از يك مادر بود و به حباله نكاح عبداللّه بن زبير بن العوام درآمد و بعد از قتل عبداللّه، زيد او را برداشته و به مدينه آورد؛

دوّم: امّ عبداللّه است كه در ميان دختران امام حسنعليه‌السلام به جلالت و عظمت شأن و بزگوارى ممتاز بود و او زوجه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام بود و از آن حضرت چهار پسر آورد: امّام محمّد باقرعليه‌السلام ، و حسن و حسين و عبداللّه الباهر. و ما در باب احوال حضرت باقرعليه‌السلام به جلالت مرتبه امّ عبداللّهعليها‌السلام اشارتى خواهيم نمود؛

دختر سوّم: امّ سلمه است كه به قول بعضى از علماى نسّابه به نكاح عمر بن زين العابدينعليه‌السلام درآمد؛

دختر چهارم: رقيّه است و او به عمرو بن منذر بين زبير العوام شوهر كرد. و از دختران امام حسنعليه‌السلام جز اين چهار تن كه مرقوم افتاد هيچ يك را شوى نبوده و اگر بوده از ايشان خبرى نرسيده (74) واللّه العالم.

در ذكر فرزند زادگان حضرت امام حسن مجتبىعليه‌السلام

مخفى نماند كه از پسران امام حسنعليه‌السلام به غير از حسين اثرم و عمر و زيد و حسن مثنى هيچ يك را اولادى نبوده؛ امّا از حسين و عمر فرزند ذكور نماند و نسل ايشان منقطع شد و فرزندزادگان امام حسنعليه‌السلام از زيد و حسن مثنّى به جاى ماند لاجرم سادات حسنى به جمله به توسط زيد و حسن به امام حسنعليه‌السلام پيوسته مى شوند و اكنون من اشاره مى كنم به ذكر فرزندان زيد بن الحسن و برخى از سيرت ايشان و چون از اولاد زيد فراغت جستم اولاد حسن مثنّى را رقم مى كنم ان شأ اللّه تعالى.

ذكر اولاد ابوالحسن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام

بدان كه زوجه زيد، لبابه دختر عبداللّه بن عبّاس است، ولبابه از پيش، زوجه ابوالفضل العبّاس بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام بود و چون آن حضرت در كربلا شهيد گشت زيد لبابه را تزويج نمود و از وى دو فرزند آورد: اوّل حسن و دوّم نفيسه و نفيسه را وليد بن عبدالملك تزويج كرد و از وى فرزند آورد و از اينجا است كه چون زيد بر وليد در آمد او را بر سرير خويش جاى داد و سى هزار دينار دفعةً واحده به او عطا كرد. (75)

ذكر حسن بن زيد و فرزندان او

حسن بن زيد مُكَنّى به ابومحمّد است و او را منصور دوانيقى حكومت مدينه و رساتيق داد. و او اوّل كسى است كه از علويين كه به سنّت بنى عبّاس جامه سياه پوشيد و هشتاد سال زندگى كرد و زمان منصور و مهدى و هادى و رشيد را دريافت. و اين حسن با بنى عمّ خود عبداللّه محض و پسرانش محمّد و ابراهيم بينونتى داشت و هنگامى كه ابراهيم را شهيد كردند و سرش را براى منصور آوردند در طشتى نهاده نزد او گذاشتند، حسن بن زيد حاضر مجلس بود منصور گفت: صاحب اين سر را مى شناسى؟ حسن گفت: بلى مى شناسم:

شعر:

فَتىً كانَ يَحميهِ مِنَ الضّيْمِ سَيْفُهُ

وَيُنْجيهِ مِنْ دارِالهَوانِ اجْتِنابُها

اين بگفت و بگريست. منصور گفت كه من دوست نداشتم كه او مقتول شود ولكن او خواست سر مرا از تن دور كند من سر او را برگرفتم. (76)

خطيب بغداد در(تاريخ بغداد)گفته كه حسن بن زيد يكى از اسْخيأ است، از جانب منصور پنج سال حكومت مدينه داشت پس از آن منصور بر او غضب كرد و او را عزل كرده و اموالش را گرفت و او را در بغداد حبس كرد و پيوسته در محبس بود تا منصور وفات كرد و مهدى خليفه شد. پس مهدى او را از محبس در آورد و اموالى كه از او رفته بود به او برگردانيد و پيوسته با او بود تا آن كه در(حاجر)كه نام موضعى است در طريق حجّ در وقتى كه به اراده حجّ مى رفت وفات كرد. (77)

و خطيب روايت كرده از اسماعيل پسر حسن بن زيد كه گفت: پدرم نماز صبح را در اوّل وقت كه هوا تاريك بود به جاى مى آورد، روزى نماز صبح را ادا كرده و مى خواست سوار شود برود به سوى مال خود به غابه كه آمد نزد او مصعب بن ثابت بن عبداللّه بن زبير و پسرش عبداللّه بن مصعب و گفت به پدرم شعرى خوانده ام گوش بكن، پدرم گفت اين ساعت ساعت شعر خواندن نيست. مصعب گفت ترا سوگند مى دهم به قرابت و خويشى كه با رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دارى كه گوش كنى پس خواند:

شعر:

يَابْنِ بِنْتِ النّبىِّ وَابْنَ عَلِىِّ

اَنتَ اَنتَ الُْمجيرُ مِنْ ذىِ الزَّمانِ

مقصدش از اين اشعار آن بود كه حسن دين او را ادا كند، حسن قرض او را ادا كرد. (78)

و حسن بن زيد را هفت پسر بود (79): اول: ابومحمّد قاسم و آن بزرگترين اولاد حسن است و مادرش امّ سلمه دختر حسين اثرم است و مردى پارسا و پرهيزكار بود و به اتّقاق بنى عبّاس بر محمّد بن عبداللّه نفس زكيّه خصومت داشت و او را چهار پسر و دو دختر بود و اسامى ايشان بدينگونه است:

اوّل: عبدالرحمن بن شجرى منسوب به شجرة و آن قريه اى است از قُراى مدينه و او پدر قبايل و صاحب اولاد و عشيره است و از فرزندزادگان اوست داعى صغير و هو قاسم بن الحسن بن على بن عبدالرحمن الشجرى و پسرش محمّد نقيب بغداد در زمان معزالدولة ديلمى صاحب قضاياى كثيره است كه در(عمدة الطالب)ذكر شده. و امّا داعى كبير از بنى اعمام اوست و نسبش منتهى به اسماعيل بن حسن بن زيد مى شود چنانچه بعد از اين حال او بيايد؛

دوّم: محمّد بطحائى و به روايتى بُطْحانى - بانون بر وزن سبحانى - نام محلّه اى است در مدينه، و بعضى او را منسوب به بَطْحا دانسته اند (به فتح بأ موحده ) و در نسبت به نون زائده آورده اند چنانچه اهل صنعا را صنعانى گويند.

بالجمله؛ محمّد بن قاسم را به سبب طول اقامت در بطحا يا ساكن بودن در بطحان، بطحانى گويند و او فقيه بوده و پدر قبايل و صاحب اولاد و عشيره است و از احفاد او است، ابوالحسن على بن الحسين اخى مسمعى داماد صاحب بن عبّاد و او از اهل علم و فضل و ادب بوده و رئيس بوده به همدان و چون از دختر صاحب بن عبّاد پسرش عبّاد متولّد شد صاحب بن عبّاد مسرور شد و اشعارى بگفت از جمله اين است:

شعر:

اَلْحَمدُ للّهِ حَمْداً دآئماً اَبَداً

قَدْ صارَ سِبْطِ رَسُولِ اللّهِ لى وَلَداً

و نيز سادات اصفهانى معروف به(سادات گلستانه)نسبشان به محمّد بطحانى منتهى مى شود؛ چه آنكه جدّ(سادات گلستانه)كه يكى از دخترزادگان صاحب عبّاد است بدين نسب ذكر شده:

هو شرفشاه بن عبّاد بن ابى الفتوح محمّد بن ابى الفضل حسين بن على بن حسين بن حسن بن قاسم بن بطحانى و از اولاد اوست سيّد عالم فاضل مصنّف جليل مجد الدين عبّاد بن احمد بن اسماعيل بن على بن حسن بن شرفشاه مذكور قضاوت اصفهان با او بود در عهد سلطان اولجايتو محمّد بن ارغون.

صاحب(عمدة الطالب)گفته: و از كسانى كه يافتم منسوب به بطحانى، ناصر الدين على بن مهدى بن محمّد بن حسين بن زيد بن محمّد بن احمد بن جعفر بن عبدالرحمن بن محمّد بطحانى (80) مدفون به سوق شق خ ل قم در مدرسه واقعه به محله سوزانيك. و از اولاد بطحانى است ابوالحسن ناصر بن مهدى بن حمزه وزير رازىّ المَنْشأ مازندرانى المولد، بعد از قتل سيّد نقيب عزّالدين يحيى بن محمّد نقيب رى و قم و آمل، به بغداد رفت و با او بود محمّد بن يحيى نقيب مذكور. پس تفويض شد پس او نقابت پس از آن نيابت وزارت به او تفويض شد، پس او نقابت را به محمّد بن يحيى گذاشت و كامل شد براى او امر وزارت و او يكى از چهار وزير است كه كامل شد براى ايشان وزارت در زمان خليفه الناصرلدين اللّه عبّاسى و پيوسته در جلالت و تسلط و نفاذ امر بود تا وقتى كه عزل شد، وفات كرد در بغداد سنه ششصد و هفده.

سوّم حمزه، چهارم حسن و بعضى حسن نامى را از اولاد قاسم شمار نكرده اند بلكه از براى او سه پسر قائل شده اند، و امّا دو دختر او يكى خديجه است و آن زوجه ابن عمّ خود جناب عبدالعظيم حسنى مدفون به رى است و ديگر عبيده زوجه پسر عمّ خود طاهر بن زيد بن حسن بن زيد بن حسن است.

دوّم: از پسران حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ابوالحسن على است مادر او اُمّ وَلَد و لقب او(شديد)است و او در حبس منصور وفات يافت و او را دخترى بود به نام فاطمه و نيز على را كنيزكى بود هيفأ نام داشت و از وى حامله گشت و هنوز حمل خود را فرو نگذاشته بود كه(على شديد)وفات كرد و چون مدّت حمل به سر رسيد هيفأ پسرى آورد حسن او را عبداللّه نام نهاد و او را بسيار دوست ميداشت و خليفه خويش همى خواند و چون به حدّ رشد رسيد و عيال اختيار كرد خداوند او را نُه پسر عطا فرمود: احمد، قاسم، حسن، عبدالعظيم، محمّد، ابراهيم، على اكبر، على اصغر، زيد.

شرح حال حضرت عبدالعظيم حسنى

عبدالعظيم مُكَنّى به ابوالقاسم است و قبر شريفش در رى معروف و مشهور است، و به عُلُوّ مقام و جلالت شأن معروف و از اكابر محدّثين و اعاظم عُلما و زُهّاد و عُبّاد بوده و از اصحاب حضرت جواد و هادىعليهما‌السلام است و محقّق داماد در(رواشح)فرموده كه احاديث بسيار در فضيلت و زيارت حضرت عبدالعظيم روايت شده و وارد شده كه هر كه زيارت كند قبر او را بهشت بر او واجب مى شود (81).

ابن بابويه و ابن قولويه روايت كرده اند كه مردى از اهل رى به خدمت حضرت على نقىعليه‌السلام رفت، حضرت از او پرسيد كه كجا بودى؟ عرض كرد كه به زيارت امام حسينعليه‌السلام رفته بودم، فرمود كه اگر زيارت مى كردى قبر عبدالعظيم را كه نزد شما است هر آينه مثل كسى بودى كه زيارت امام حسينعليه‌السلام كرده باشد (82).

بالجمله؛ احاديث در فضيلت او بسيار است و حقير در(تحّية الزّائر)و(هديّة الزّائرين)به برخى از آن اشاره كردم و صاحب بن عبّاد رساله مختصره در احوال آن حضرت نوشته و شيخ مرحوم محدّث متبحّر نورى - نَوَّرَ اللّهُ مَرْقَدَه - آن رساله را در خاتمه(مستدرك)نقل فرموده و من حاصل آن را در(مفاتيح)ذكر كردم. و جناب عبدالعظيم را پسرى بود به نام محمّد، او نيز مردى بزرگ قدر و به زهادت و كثرت عبادت معروف بود. (83)

مكشوف باد كه احقر در ايّام مجاورت ارض اقدس غرىّ و اوان استفاده از شيخ جليل علاّمة عصره و فريد دهره جناب آقا ميرزا فتح اللّه مشهور به شريعت اصفهانى - دام ظله العالى - از جناب ايشان شنيدم كه فرمودند: يكى از علماى نسّابه كتابى تأليف نموده موسوم به(منتقله)و در آن كتاب شرح داده احوال هر يك از سادات را كه از جائى به جائى منتقل شدند. از جمله نوشته كه محمّد بن عبدالعظيم منتقل شد به جانب سامره و در اراضى بلد و دُجَيل وفات يافت و چون درست عبارت كلام ايشان را مستحضر نيستم به حاصل آن پرداختم و بالجمله؛ جناب ايشان از نقل اين قضيّه در(منتقله)استظهار فرمودند كه اين قبر معروف به امامزاده سيّد محمّد كه در نزديكى(بلد)يك منزلى سامره واقع است و به جلالت شأن و بروز كرامات معروف است، همان قبر محمّد بن عبدالعظيم حسنى باشد لكن مشهور آن است كه آن قبر محمّد بن على الهادىعليه‌السلام است كه به جلالت شأن ممتاز است و اوست كه حضرت امام حسن عسكرىعليه‌السلام به جهت مرگ او گريبان چاك زد و همين بود معتقد شيخ مرحوم علاّمه نورى - طابَ ثَراه - و عامّه علما بلكه علمأ عصر سابق چنانكه حَمَوى در(معجم البلدان)در(بلد)گفته: وَقال عبدالكريم بن طاوس بها قبر ابى جعفر محمّد بن على الهادىعليه‌السلام باتّفاق. (84)

سوّم: از پسران حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ، ابوطاهر زيد است و زيد را سه فرزند است: 1- طاهر، مادرش اسمأ دختر ابراهيم مخزوميّه است و او را دو فرزند است به نام محمّد و على، و محمّد را سه دختر بود: خديجه و نفيسه و حسنأ و اولاد ذكور نداشت، و مادر اين سه دختر از اهل صنعأ بوده و ايشان در صنعأ ساكن شدند. 2- على بن زيد، 3- امّ عبداللّه.

چهارم: از اولاد حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ، اسحاق است و اسحاق معروف بود به كوكبى و او را سه پسر بوده: حسن و حسين و هارون. و هارون را پسرى بود جعفر نام، و جعفر را پسرى بود محمّد نام داشت و او را در شهر آمل مازندران رافع بن ليث شهيد كرد، و قبرش گويند زيارتگاه است.

پنجم: از اولاد حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ، ابراهيم است، ابراهيم زنى از سادات حسينى گرفت و از وى پسرى آورد مسمّى به نام خود ابراهيم و پسرى ديگر آورد مسمّى به على و از امة الحميد كه امّ ولدى بود و نسبش به عمر منتهى مى گشت، گفته اند فرزندى آورد او را زيد نام نهاد.و ابراهيم بن ابراهيم را دو پسر بود: محمّد و حسن؛ و محمّد را سه پسر بود از سلمه دختر عبدالعظيم مدفون به رى و اسامى ايشان حسن و عبداللّه و احمد است.

ششم: از اولاد حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ، عبداللّه است؛ عبداللّه را پنج پسر بود بدين ترتيب: على و محمّد و حسن و زيد و اسحاق.

ابونصر بخارى گفته كه جز زيد هيچ يك را فرزندى نبوده و مادر زيد امّ ولد است و او اَشْجَع اهل زمان خويش بود، و او در خارج كوفه با ابوالسّرايا بود و چون كار بروى سخت افتاد به اهواز گريخت و در آنجا مأخوذ شد و صَبْرا مقتول گشت.

زيد را چهار پسر بود: محمّد و على و حسين و عبداللّه و مادر ايشان از سادات علوى بود، و محمّد بن زيد سه پسر آورد مسمّى به حسن و على و عبداللّه و ايشان در حجاز سكونت فرمودند. (85)

هفتم: از پسران حسن بن زيد بن الحسنعليه‌السلام ، ابومحمّد اسماعيل است؛ اسماعيل آخرين فرزندان حسن بن زيد است و اورا(جالب الحجاره)مى گفتند و او راسه پسر بود: 1- حسن، 2- على و او كوچكترين اولاد اسماعيل است، و او را شش پسر بود بدين اسامى: حسين، حسن، اسماعيل، محمّد، قاسم، احمد. پسر سوم اسماعيل، محمّد است و مادر او از سادات حسينى است و او را چهار فرزند است:

1- احمد و او به بخارا سفر كرد و در آنجا فرزند آورد و هم در آنجا مقتول گشت، 2- على و او بلاعقب بود، 3- اسماعيل، مادرش خديجه دختر عبداللّه بن اسحاق بن قاسم بن اسحاق بن عبداللّه بن جعفر بن على بن ابى طالبعليه‌السلام بود و ملقّب بود به(ابيض البطن)و او را نيز فرزندى نبود،4- زيد بن محمّد و به روايت عُمَرى، مادرش از اولاد عبدالرحمن شجرى است و او را دو پسر بود يكى امير حسن ملقب به داعى كبير و ديگرى محمّد او نيز بعد از برادر ملقب به داعى شد. (86)

ذكر حال داعى كبير امير حسن بن زيد بن محمّد بن اسماعيل بن حسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب ع

حسن بن زيد را(داعى كبير)و(داعى اوّل)گويند و مادرش دختر عبداللّه بن عبيداللّه الا عرج بن حسين الاصغر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام است. در سال دويست و پنجاه هجرى در طبرستان خروج كرد و در سال دويست و هفتاد وفات نمود، مدّت سلطنتش بيست سال بوده. صاحب(ناسخ التواريخ)نگاشته كه(داعى كبير)در سال دويست و پنجاه و دوّم هجرى بر سليمان بن طاهر تاختن برد و او را از طبرستان اخراج كرد و در آن ممالك استيلا يافت و او در قتل عِباد و هَدْم بِلاد ملالتى نداشت. و در ايّام سلطنت او بسيار كس از وجوه ناس و اشراف سادات عرضه هلاك و دمار گشت از جمله، دو تن از سادات حسينى را مقتول ساخت: يكى حسين بن احمد بن محمّد اسماعيل بن محمّد بن عبداللّه الباهر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام بود؛ دوّم عبيداللّه بن على بن الحسين بن حسين بن جعفر بن عبيداللّه بن الحسين الا صغر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام و ايشان از جانب داعى حكومت قزوين و زنجان داشتند هنگامى كه موسى بن بغا به عزم استخلاص زنجان و قزوين مأمور شد و با لشكرى لايق تاختن آورد ايشان را نيروى درنگ نماند لاجرم به طبرستان گريختند داعى به جنايت هزيمت هر دو تن را حاضر ساخت و در بركه آب غرقه ساخت تا جان بدادند آنگاه جسد ايشان را در سردابى در انداخت واين واقعه در سال دويست و پنجاه و هشتم هجرى بود و بالجمله؛ هنگامى كه يعقوب بن ليث به طبرستان آمد و داعى فرار به ديلم كرد جسد ايشان را از سرداب برآورد و به خاك سپرد.

ديگر از مقتولين داعى كبير، عقيقى است و او پسر خاله داعى بود نامش حسن بن محمّد بن جعفر بن عبيداللّه بن الحسين الا صغر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام است و او از جانب داعى حكومت شهر سارى داشت. در غيبت داعى جامه سياه كه شعار عبّاسيان بود بپوشيد و خطبه به نام سلاطين خراسان كرد، چون داعى قوّت يافت و معاودت نمود سيّد عقيقى را دست به گردن بسته حاضر ساخت و گردن بزد و ديگر جماعتى از مردم طبرستان رابا خود از دركيد و كين دانست و خواست تا همگان را با تيغ بگذراند پس خويش را به تمارض افكند و پس از چند روز آوازه مرگ خود در انداخت پس او را در جنازه جاى داده به مسجد حمل دادند تا بروى نماز گزارند، چون مردم در مسجد انجمن شدند ناگاه آن جماعتى كه با ايشان مواضعه نهاده بود از جاى بجستند وابواب مسجد را فرو بستند و تيغ بكشيدند و داعى شاكى السّلاح از جنازه بيرون جست و شمشير بكشيد و جماعتى كثير را دستخوش شمشير ساخت.

بالجمله؛ داعى با اينكه مردى خونريز و مغمور در ستيز و آويزبود در مراتب فضايل محلّى منيع داشت و جنابش مَحَطِّ رِحال علما و شعرا بود و به اتّقاق علماى نسّابه او را فرزندى نبود جز اينكه از كنيزكى دخترى آورد مسمّاة به كريمه او نيز قبل از آنكه شوى كند وفات يافت.

ذكر حال برادر داعى، محمّد بن زيد الحسنى

محمّد بن زيد بعد از برادرش حسن ملقب شد به(داعى)امّا شوهر خواهر داعى كبير كه ابوالحسين احمد بن محمّد بن ابراهيم بن على بن عبدالرحمن شجرى حسنى است؛ بعد از وفات داعى لِوأِ سلطنت برافراخت و بر ملك طبرستان استيلا يافت؛ محمّد بن زيد از جرجان لشكر بر آورد و با ابوالحسين رزم داد تا او را بكشت و طبرستان در را تحت فرمان آورد و از سال دويست و هفتاد و يكم هجرى تا هفده سال و هفت ماه حكومت طبرستان بروى استقرار يافت و سلطنت او چنان محكم شد كه رافع بن هرثمه در نيشابور روزگارى به نام او خطبه مى خواند و ابومسلم محمّد اصفهانى كاتب معتزلى وزير و دبير او بود و در پايان كار محمّد بن هارون سرخسى صاحب اسماعيل بن احمد سامانى او را در جرجان مقتول ساخت و سر او را برگرفت و با پسرش كه اسير شد به سوى مرو فرستاد و از آنجا به بخارا نقل كردند و جسدش را در گرگان در كنار قبر محمّد بن الامام جعفر الصادقعليه‌السلام كه ملقّب بود به(ديباج)به خاك سپردند.

و محمّد بن زيد در علم و فضل فحلى و در سماحت و شجاعت مردى بزرگ بود، علما و شعرا، جنابش را ملجأ و مناص مى دانستند، و قانون او بود كه در پايان هر سال بيت المال را نگران مى شد آنچه افزون از مخارج به جاى مانده بود بر قريش و انصار و فُقها و قاريان و ديگر مردم بخش مى كرد و حبّه اى به جاى نمى گذاشت. چنان اتّقاق افتاد كه در سالى چون ابتدأ كرد به عطاى بنى عبدمناف و از عطاى بنى هاشم فراغت جست طبقه ديگر را از بنى عبدمناف پيش خواند مردى به جهت اخذ عطا برخاست محمّد بن زيد پرسيد كه از كدام قبيله اى؟ گفت: از اولاد عبدمناف، فرمود: از كدام شعبه؟ گفت: از بنى اميّه، فرمود: از كدام سلسله؟ جواب نداد، فرمود همانا از بنى معاويه باشى، عرض كرد چنين است. فرمود نسبت به كدام يك از فرزندان معاويه مى رسانى؟ همچنان خاموش شد، فرمود: همانا از اولاد يزيد باشى، عرض كرد چنين است. فرمود: چه احمق مردى تو بوده اى كه طمع بذل و عطا بر اولاد ابوطالب بسته اى و حال آنكه ايشان از تو خون خواهند اگر از كردار جدّت آگهى ندارى بسى جاهل و غافل بوده اى و اگر از كردار ايشان آگهى دارى دانسته خود را به هلاكت افكنده اى.

سادات علوى چون اين كلمات بشنيدند به جانب او شر را نگريستند و قصد قتل او كردند، محمّد بن زيد بانگ بر ايشان زد و گفت: انديشه بد در حق وى مكنيد چه هر كه او را بيازارد از من كيفر بيند مگر گمان داريد كه خون امام حسينعليه‌السلام را از وى بايد جست، خداوند كس را به گناه ديگر كس عقاب نفرمايد. اكنون گوش داريد تا شما را حديثى گويم كه آن را به كار بنديد.

همانا پدرم زيد مرا خبر داد كه منصور خليفه در ايّامى كه در مكّه معظمه رفته بود در ايّام توقّف او در آنجا گوهرى گرانبها به نزد او آوردند تا او را بيع كند، منصور نيك نگريست گفت: صاحب اين گوهر هشام بن عبدالملك بوده و به من رسيده كه از وى پسرى محمّد نام باقى مانده و اين گوهر را او به معرض بيع در آورده است. آنگاه ربيع حاجب را طلب كرد و گفت: فردا وقتى كه نماز بامداد را در مسجد الحرام با مردم به پاى بردى فرمان كن تا درهاى مسجد را ببندند پس از آن يك در آن را بگشاى و مردم را يك يك نيكو بشناس و رها كن تا هنگامى كه محمّد را بدانى و او را گرفته نزد من آورى، چون روز ديگر(ربيع)كار بدين گونه كرد محمّد دانست كه او را مى جويند دهشت زده و متحيّر به هر سو نگران بود، اين وقت محمّد بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام با او برخورد و آشفتگى خاطر او را فهم كرد و گفت: هان اى مرد! ترا سخت حيرت زده مى بينم كيستى و از كجائى؟ گفت: مرا امان مى دهى؟ فرمود:امان دادم و خلاص ترا بر ذمّت نهادم، گفت: منم محمّد بن هشام بن عبدالملك اكنون بگو تو كيستى؟ گفت: منم محمّد بن زيد بن على و توئى پسر عمّ، ايمن باش تو قاتل زيد نبودى و در قتل تو ادراك خون زيد نخواهد شد اكنون به جهت خلاصى تو تدبيرى مى انديشم اگر چه بر تو مكروه آيد باك مدار. اين بگفت و رداى خود را بر سر و روى محمّد هشام افكند و كشان كشان او را ببرد و لطمه از پس لطمه بر وى همى زد تا در مسجد به نزد(ربيع)رسيد فرياد برداشت كه يا اباالفضل اين خبيث شتربانى است از اهل كوفه شترى به من كرايه داده ذاهبا و راجعا و از من گريخته است و شتر را به ديگرى كرايه داده و مرا در اين سخن دو شاهد عدل است دو تن از ملازمان و غلامان با من همراه كن تا او را به نزد قاضى حاضر كنند. ربيع دو نفر حارس با محمّد بن زيد سپرد و ايشان از مسجد بيرون شدند چون لختى راه بپيمودند محمّد روى با محمّد بن هشام كرد و فرمود: اى خبيث! اگر حقّ مرا ادا مى كنى زحمت حارس و قاضى ندهم؟ محمّد بن هشام گفت: يابن رسول اللّه! اطاعت مى كنم، محمّد بن زيد با ملازمان ربيع فرمود اكنون كه بر ذمّت نهاد شما ديگر زحمت مكشيد و مراجعت كنيد. چون ايشان برگشتند محمّد بن هشام سر و روى محمّد بن زيد را بوسه زد و گفت: پدر و مادرم فداى تو باد! خداوند دانا بود كه رسالت را در چنين خانواده نهاد و گوهرى بيرون آورد و عرض كرد كه به قبول اين گوهر مرا تشريف فرماى. فرمود: اى پسر عمّ ما اهل بيتى هستيم كه در ازاى بذل معروف چيزى نمى گيريم من در حقّ تو از خون زيد چشم پوشيدم گوهر چه مى كنم اكنون خويش را پوشيده دار كه منصور را در طلب تو جدّى تمام است (87). چون داعى سخن بدينجا آورد فرمان داد تا آن مرد اموى را مانند يك تن از عبدمناف عطا دادند و چند تن از مردم خود را فرمود تا او را به سلامت به ارض رى برسانند و با مكتوب او باز آيند، اموى برخاست و سر داعى را بوسه زد و برفت. (88)

و اين داعى را كه محمّد بن زيد نام است دو پسر بود: يكى زيد ملقّب به رضى و او را نيز پسرى بود به نام محمّد و ديگر حسن نام داشت.

و چون از اولاد زيد بن حسن فارغ گشتيم اكنون شروع مى كنيم به اولاد حسن مثنّى.

ذكر فرزندان حسن بن الحسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام

ابومحمّد حسن بن الحسن كه او را حسن مثنى گويند ده اولاد ذُكور و اِناث براى او به شمار رفته:

1- عبداللّه، 2- ابراهيم، 3- حسن مثلث، 4- زينب، 5- ام كلثوم، و اين پنج تن از فاطمه دختر امام حسينعليه‌السلام متولّد شدند، 6- داود، 7- جعفر، و مادر اين دو پسر امّ ولدى بود حبيبه نام از اهل روم، 8 - محمّد مادر او رمله نام داشت، 9- رقيّه، 10- فاطمه.

و ابوالحسن عُمَرى گفته كه حسن را دخترى ديگرى نيز بوده كه(قسيمه)نام داشت. (89) امّا دختران، شرح حال امّكلثوم و رقيّه معلوم نيست و زينب راعبدالملك بن مروان كابين بست و فاطمه به حباله نكاح معاوية بن عبداللّه بن جعفر طيّار در آمد و از وى چهار پسر و يك دختر آورد بدين طريق نام ايشان ثبت شده: يزيد، صالح، حمّاد، حسين، زينب.

و امّا پسران حسن مثنّى، جز محمّد تمامى اولاد آوردند. و اكنون شروع كنيم به ذكر اولادهاى ايشان و در تتمه اين ذكر مى كنيم مقتل معروفين ايشان را ان شأاللّه تعالى.

ذكر اولاد عبداللّه بن الحسن بن الحسن المجتبىعليه‌السلام :

ابومحمّد عبداللّه بن حسن را(عبداللّه محض)مى نامند بدان جهت كه پدرش حسن بن الحسنعليه‌السلام و مادرش فاطمه بنت الحسينعليه‌السلام است و شبيه بوده به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و او شيخ بنى هاشم بود و اَجمَل و اكرم و اَسخاى ناس بود و قوىّ النفس و شجاع بود و او را منصور مقتول ساخت به شرحى كه در آخر باب ذكر خواهد شد ان شأ اللّه.

عبداللّه محض را شش پسر بود: اوّل محمّد بن عبداللّه ملقّب به(نفس زكيه)مقتول و در احجار زيت مدينه در سال يكصد و چهل و پنجم هجرى و شرح شهادت او در آخر باب رقم خواهد شد ان شأاللّه، و او را يازده فرزند است: شش تن پسران و پنج تن دختران و نام ايشان چنين است: عبداللّه، على، طاهر، ابراهيم، حسن، يحيى، فاطمه، زينب، امّكلثوم، امّسلمه، امّسلمه ايضا.

عبداللّه ملقّب بود به(اشتر)و او را در بلاد هند شهيد كردند و سرش را براى منصور فرستادند، و على بن محمّد بن عبداللّه محض در مجلس منصور وفات يافت و در اولاد داشتن طاهر، خلاف است.

ابراهيم پسرى داشت محمّد نام با چند دختر و مادر ايشان زنى از اولاد امام حسينعليه‌السلام بوده و محمّد چند فرزند آورد و منقرض شدند، وامّا حسن پس در ركاب حسين بن على بود. در وقعه فخّ و در حربگاه زخم خدنگى يافت، عبّاسيين او را امان دادند چون دست از جنگ برداشت او را گردن بزدند چنانچه بعد از اين حال او به شرح خواهد رفت و از وى فرزند نماند. و يحيى نيز بلا عقب بود و در مدينه بود تا وفات كرد.

فاطمه را محلّى منيع بود و به نكاح پسر عمّ خود حسن بن ابراهيم درآمد و زينب را محمّد بن سفاح تزويج كرد در همان شبى كه محمّد پدر او شهيد گشت و از پس او عيسى بن على عبّاسى او را تزويج نمود و در آخر امر ابراهيم بن حسن بن زيد بن حسن مجتبىعليه‌السلام او را كابين بست و تزويج نمود چنانچه در(تذكره سبط)به شرح رفته (90) بالجمله؛ عقب نفس زكيّه و نسل او از عبداللّه اشتر بماند.

پسر دوّم عبداللّه محض، ابراهيم است و او را(قتيل باخمرى)گويند و شرح قتل او در آخر باب مذكور خواهد شد ان شأاللّه. و او را ده پسر بوده و اسامى ايشان چنين به شمار رفته: محمّد، اكبر، طاهر، على، جعفر، محمّد اصغر، احمد اكبر، احمد اصغر، عبداللّه، حسن، ابو عبداللّه،. امّا محمّد اكبر معروف به(قشاش)بلا عقب بوده و همچنين طاهر و على و ابوعبداللّه و احمد اصغر، و عبداللّه در مصر وفات يافت و او را پسرى بود محمّد شاعر و منقرض شد. و احمد اكبر دو فرزند آورد و منقرض شد. و جعفر پسرى آورد به نام زيد و منقرض شد.

محمّد اصغر مادر او رقيّه دختر ابراهيم عمر فرزند حسن مثنّى بود و او را هفت فرزند بود: ابراهيم، عبداللّه امّ على، زينب، فاطمه، رقيّه، صفيّه، واز ابراهيم فرزند آورد لكن منقرض شدند.

بالجمله؛ از فرزند زادگان ابراهيم قتيل باخمرى عقب نماند جز از حسن و او مردى بزرگوار و وجيه بود، و اگر بخواهيم ذكر فرزند و فرزند زادگان او نمائيم از وضع كتاب بيرون مى رويم، طالبين رجوع نمايند به كتب مشجّرات و انساب طالبيين.

پسر سوّم عبداللّه محض، ابوالحسن موسى است، موسى بن عبداللّه ملقب به(جون)است و اين لقب از مادر يافت؛ چه آنكه او سياه چرده متولّد گشت و مردى اديب و شاعر بود و هنگامى كه منصور پدر او عبداللّه را محبوس نمود موسى را حاضر كرد و امر نمود تا هزار تازيانه بر وى زدند از پس آن گفت: ترا به حجاز بايد رفتن تا از برادرت محمّد و ابراهيم مرا آگهى دهى. موسى گفت: اين چگونه مى شود كه محمّد و ابراهيم خود را به من نشان دهند و حال آنكه عيون و جواسيس تو با من مى باشند؟ منصور به حاكم حجاز منشورى فرستاد كه كسى متعرض موسى نباشد و او را به حجاز روانه كرد و موسى به راه حجاز رفت و به مكّه گريخت و در آنجا بود تا برادرانش محمّد و ابراهيم مقتول شدند و نوبت خلافت به مهدى رسيد. هم در آن سال مهدى به زيارت مكّه شتافت هنگامى كه مشغول طواف بود موسى بانگ زد كه ايّها الامير مرا امان ده تا موسى بن عبداللّه را به تو بنمايانم، مهدى گفت: ترا به اين شرط امان دادم. موسى گفت: منم موسى بن عبداللّه محض، مهدى گفت: كيست كه ترا بشناسد و به صدق سخن تو گواهى دهد؟ گفت: اينك حسن بن زيد و موسى بن جعفرعليهما‌السلام و حسن بن عبيداللّه بن عبّاس بن على بن ابى طالبعليه‌السلام شاهدند. پس همگى گواهى دادند كه اوست موسى الجون پسر عبداللّه. پس مهدى او را خط امان داد و بود تا زمان رشيد، يك روز بر هارون در آمد و بر بساط هارون لغزش كرد و در افتاد هارون بخنديد، موسى گفت: اين سستى از ضعف روزه است نه از ضعف پيرى. و حكايت او با عبداللّه بن مصعب زبيرى در سعايت عبداللّه از براى او نزد رشيد و قسم دادن موسى او را و مردن عبداللّه به جهت آن قسم در(مروج الذهب مسعودى)به شرح رفته (91) و موسى در سويقه مدينه وفات يافت و فرزندان و احفاد او را رياست وعدّت بود.

واز جمله فرزند زادگان او، موسى بن عبداللّه بن جون است كه او را(موسى ثانى)گويند مادرش امامه بنت طلحه فزارى است و مُكَنى است به ابو عمر و راوى حديث است، در سنه دويست و پنجاه و شش به قتل رسيد.

مسعودى فرموده كه سعيد حاجب او را از مدينه حمل داد در ايام معتزّ باللّه و موسى از زُهاد بود و با او بود پسرش ادريس بن موسى، همين كه به ناحيه زباله از اراضى عراق رسيد جمع شدند جماعتى از بنى فزاره و غير ايشان كه موسى را از سعيد حاجب بگيرند سعيد او را زهر داد و در همانجا وفات كرد. پس پسرش ادريس را از دست سعيد خلاص كردند (92). و اولاد او بسيارند و در ايشان است امارت در حجاز و هم از فرزند زادگان موسى الجون است صالح بن عبداللّه بن الجون و صالح را يك دختر بود كه دلفأ نام داشت و چهار پسر بود كه سه تن از ايشان بلاعقب بودند و يك پسر او كه ابوعبداللّه محمّد و معروف به شهيد است صاحب ولد بود و قبرش در بغداد زيارتگاه مسلمانان است.

ابن معيّه حسنى نسّابه گفته كه محمّد بن صالح است كه او را محمّد الفضل گفته اند و قبر او در بغداد مزار مسلمانان است و اينكه بعضى چنان دانند كه قبر محمّد بن اسماعيل بن جعفر الصادقعليه‌السلام است درست نباشد. و صاحب(عمدة الطّالب)گفته كه محمّد بن صالح مردى دلير و دلاور بودو شعر نيكو توانست گفت و چون مردم را در بيعت و متابعت غاصبين حقوق اهل بيت مى نگريست از قتل و غارت ايشان دريغ نمى خورد وقتى در ايّام متوكّل عبّاسى بر مجتازان طريق مكّه بيرون آمد و در آن گيرودار مأخوذ شد او را اسير كرده به نزد متوكّل بردند امر كردتا او را در(سُرَّمَن رَاى)محبوس داشتند و مدّت حبس او به دراز كشيد و او در(حبس خانه)فراوان شعر گفت و متوكّل را به قصيده اى چند مدح كرد و سبب خلاصى او آن شد كه ابراهيم بن المدبّر كه يك تن از وزراى متوكّل بود يك قطعه از اشعار محمّد بن صالح را كه صدر آن اين مطلع است:

شعر:

طَرِبَ الْفُؤ ادُ وَ عادَهُ اَحْزانهُ		وَتَشَعَّثَتْ شُعَباتهُ اَشْجانُهُ
وَبَدالهُ مِنْ بَعدِ مَا انْدَمَلَ الهَوى		بَرْقٌ تَالَّقَ موُهِنا لَمَعَانُهُ
يَبْدوُا كَحاشِيَةِ الرِّدَآءِ وَ دُونَهُ		صَعْبُ الذُّرى مُتَمَتِّعٌ اَرْكانُهُ
فَدَنى لِيُنْطُرَ كَيْفَ لاحَ فَلَمْ يُطِقْ		نَظَرا اِلَيْهِ وَرَدَّهُ سَجّانُهُ
فَالنّارُ ما اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ ضُلوُعُهُ		وَالْمأُ ما سَمُحَتْ بِهِ اَجْفانُهُ

به يك تن از مغنّيهاى متوكّل بياموخت و گفت كه بر متوكّل تغنّى كند. چون متوكّل آن اشعار را اصغأ نمود گفت: گوينده اين شعر كيست؟ ابراهيم گفت: محمّد بن صالح بن موسى الجون و بر ذمّت گرفت كه محمّد از اين پس خروج نكند، متوكّل او را رها ساخت لكن ديگر باره محمّد به مراجعت حجاز دست نيافت و در(سُرَّمَن رَاى)به جنان جاويدان شتافت.

سبب شفاعت ابراهيم در حقّ محمّد چنان است كه از محمّد بن صالح نقل شده كه گفت وقتى بر مجتازان حجاز بيرون شدم و قتال دادم و ايشان را مغلوب و مقهور ساختم برتلّى بر آمدم و نگران بودم كه چگونه اصحاب من به اخذ غنائم مشغولند ناگاه زنى در ميان هودج به نزديك من آمد و گفت: رئيس اين لشكر كيست؟ گفتم: رئيس را چه مى كنى؟ گفت: دانسته ام كه مردى از اولاد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اين لشكراست و مرا با او حاجتى است. گفتم: اينك حاضرم بگوى تا چه خواهى، گفت: ايها الشريف! من دختر ابراهيم مدبّرم و در اين قافله مال فراوان دارم از شتر و حرير و اشيأ ديگر و هم در اين هودج از جواهر شاهوار با من بسيار است ترا سوگند مى دهم به جدت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مادرت فاطمه زهراعليها‌السلام كه اين اموال از طريق حلال از من بگيرى و نگذارى كسى به هودج من نزديك شود و از اين افزون آنچه از مال خواهى بر ذمّت من است كه از تجّار حجاز به وام گيرم و تسليم دارم؛ چون كلمات او را شنيدم بانگ بر اصحاب خويش زدم كه دست از نهب و غارت باز گيريد و آنچه مأخوذ داشته ايد به نزديك من حاضر سازيد، چون حاضر كردند گفتم: اين جمله را با تو بخشيدم و از اموال ديگر مجتازان چشم پوشيدم و از قليل و كثير چيزى از آن اموال برنگرفتم و برفتم اين وقت كه در(سُرّمن راى)محبوس بودم شبى زندانبان به نزد من آمد و گفت: زنى چند اجازت مى طلبند تا به نزد تو آيند، با خود انديشيدم كه از خويشاوندان من كسى خواهد بود، رخصت دادم تا در آمدند و از مأكول و غير مأكول اشيأ بسيار با خود حمل داشتند و اظهار مهر و حفادت كردند و زندانبان را عطا دادند تا با من به رفق و مدارا باشد و در ميان ايشان زنى را ديدم كه از ديگران به حشمت افزون بود گفتم: كيست؟ گفت: مرا ندانى؟ گفتم: ندانم، گفت: من دختر ابراهيم بن مدبّر همانا فراموش نكرده ام نعمت ترا و شكر احسان ترا به ذمّت خويش فرض دانسته ام، آنگاه وداع گفت و برفت و چندى كه در زندان بودم از رعايت من دست باز نداشت و او پدر خويش را بگماشت تا سبب نجات من گشت. (93)

بالجمله؛ ابراهيم بن مدبّر دختر خويش را با محمّد بن صالح كابين بست و مناقب محمّد بن صالح فراوان است از فرزندان اوست عبداللّه بن محمّد پدر حسن شهيد و از اعقاب او در حجاز بسيارند ايشان را صالحيّون گويند و هم از اين سلسله است آل ابى الضّحاك و آل هزيم و ايشان بنى عبداللّه بن محمّد بن صالح اند.

پسر چهارم عبداللّه محض، يحيى صاحب ديلم است، يحيى بن عبداللّه را جلالت بسيار و فضايل بى شمار است و روايت بسيار از حضرت جعفر بن محمّدعليهما‌السلام و ابان تغلب و غيرهما نموده و از او نيز جمعى روايت كرده اند و در واقعه فخّ با حسين بن على بود از پس شهادت حسين مدتى در بيابانها مى گرديدو بر جان خود ايمن نبود تا آنكه از خوف هارون الرشيد به بلاد ديلم گريخت و در آنجا مردم را به خويشتن دعوت كرد جماعتى بزرگ با او بيعت كردند و كار او نيك بالا گرفت و هول و هرب عظيم در دل رشيد پديد آمد پس مكتوبى به سوى فضل بن يحيى بن خالد برمكى كرد كه از يحيى بن عبداللّه در چشم من خار خليده و خواب برميده كار او را چنانكه دانى كفايت كن و دل مرا از انديشه او وا رهان.

فضل با لشكرى ساخته به سوى ديلم روان شد و جز بر طريق رفق و مدارا سلوك ننمودو نامه ها به تحذير و ترغيب و بيم و اميد به سوى يحيى متواتر كرد يحيى را نيز چون آن نيرو نبود كه با فضل رزم كند و او را بكشند طالب امان گشت و فضل خط امان از رشيد بدو فرستاد و پيمان استوار نمود و مواثيق محكم كرد. لاجرم يحيى به اتّقاق فضل نزد رشيد آمد در چهارم صفر سال يك صد و هفتادم هجرى و رشيد او را ترحيب و تجليل كرد و او را خلعتى با دويست هزار دينار و اموال ديگر بداد و يحيى با آن اموال قروض حسين بن على شهيد فخّ را ادا كرد؛ چه او را دويست هزار دينار قرض بود.

بالجمله؛ رشيد بعد از ورود يحيى بن عبداللّه مدّتى چند خاموش بود لكن از كين يحيى آتش افروخته در خاطر داشت لاجرم هنگامى يحيى را حاضر ساخت و آغاز عتاب نمود يحيى آن خط امان را در آورد و گفت: با اين سجلّ بهانه چيست و چرا پيمان خواهى شكست؟ رشيد آن خط بگرفت و به محمّد حسن صاحب ابويوسف قاضى داد تا قرائت كرد و گفت اين سجلّى است در امان يحيى جلى و از آلايش حيلت و خديعت منزّه است، اين وقت ابوالبَخْتَرىّ وهب بن وهب دست فرا برد و آن مكتوب را بگرفت و گفت: اين خط از فلان و فلان جهت باطل است و در امان يحيى لاطائل و حكم كرد به ريختن خون يحيى و گفت خون او در گردن من باشد، رشيد(مسرور خادم)را گفت كه ابوالبخترى را بگو كه اگر اين سجلّ باطل است تو او را پاره كن؛ ابوالبخترى خط امان را بگرفت و كاردى به دست گرفت و آن سجل را پاره پاره همى ساخت و از غايت خشم دستش را لرزش و لغزش گرفته بود هارون را از اين مطلب خوش آمد و امر كرد تا ابوالبخترى را هزار هزار و ششصد هزار درهم دادند و او را قاضى گردانيد، پس امر كرد يحيى را به زندانخانه بردند و روزى چند باز داشتند آنگاه ديگر باره او را حاضر ساخت با قضات و شهود و خواست تا بنمايد كه او را در زندان آسيبى نرسيده و قتل او رانخواسته و نفرموده، اين وقت همگان روى به يحيى آوردند و هر كس سخنى گفت و يحيى خاموش بود و پاسخى نمى داد، گفتند: چرا سخن نگوئى؟ اشاره به دهان خود كرد و بنمود كه ياراى سخن گفتن ندارد و زبان خويش را در آورد چنان سياه بود كه گفتى پاره ذغالى است.

رشيد گفت: شما را به دروغ مى نمايد كه مسموم است، ديگر باره او را به زندان فرستاد و ببود تا شهيد گشت. و به روايت ابوالفرج هنوز آن جماعت شهود به وسط خانه نرسيده بود كه يحيى از شدّت و ثقالت زهر به روى زمين افتاد. (94)

در شهادت او به روايت مختلف سخن گفته اند بعضى گفته اند كه او را به زهر كشتند و بعضى ديگر گفته اند كه او را خورش و خوردنى ندادند تا جوعان بمرد و جماعتى گفته اند كه رشيد امر كرد او را همچنان زنده بخوابانيدند و ستونى از سنگ و ساروج بر روى او بنا كردند تا جان بداد. ابوفراس درقصيده اى كه ذكر مثالب بنى عبّاس مى كند اشاره به شهادت يحيى نموده و در آنجا كه گفته:

شعر:

يا جاحِدا فى مَساويها يُكَتّمِها		غَدْرُ الرّشيدِ بِيَحْيى كَيْفَ يُكْتَتَمُ
ذاقَ الزُبَيْرىّ غِبَّ الحَنْثِ وَانْكَشَفَتْ		عَنِ ابْنِ فاطِمَةَ الاَْقْوالُ وَالتُّهَمُ

در اين شعر اشاره كرده به سعايت عبداللّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللّه بن زبير نزد رشيد كه يحيى در طلب بيعت است و خواست از من بيعت بگيرد براى خودش يحيى او را قسم داد بعد از قسم خوردن بدنش ورم كرد و سياه شد پس هلاك گرديد.

يحيى را يازده فرزند بود چهار دختر و هفت پسر و فرزندزادگان او بسيارند و بسيارى از احفاد او را شهيد كردند و از جمله فرزندان، محمّد بن يحيى است كه در ايّام سلطنت رشيد، بكّار زبيرى او را در مدينه با بند و زنجير در حبس كرد و پيوسته در حبس او بود تا وفات كرد.

و از جمله فرزند زادگان، محمّد بن جعفر بن يحيى است كه به جانب مصر سفر كرد و از آنجا به مغرب شتافت و جماعتى بر وى گرد آمدند و فرمان او را گردن نهادند و در ميان ايشان كار به عدل و اقتصاد كرد و در پايان كار او را شربت سم خورانيدند و مقتول ساختند.

بالجمله؛ اعقاب يحيى از پسرش محمّد بود كه پيوسته در حبس رشيد بود تا وداع جهان گفت.

پسر پنجم عبداللّه محض، ابو محمّد سليمان است، سليمان بن عبداللّه پنجاه و سه سال عمر داشت كه در ركاب حسين بن على در فخّ شهيد گشت و او را دو پسر بود: يكى عبداللّه، دوّم محمّد و عقب سليمان از محمّد بود و محمّد در جنگ فخ حضور داشت. صاحب(عمده)گفته كه بعد از قتل پدرش فراركرده به مغرب رفت و در آنجا اولاد آورد. واز جمله اولاد اوست عبداللّه بن سليمان بن محمّد بن سليمان كه وارد كوفه گشت و روايت حديث كرد، و او مردى جليل القدر و راوى حديث بوده و ذكر سلسله اولاد سليمان در اين مختصر گنجايش ندارد (95)

پسر ششم عبداللّه محض، ابوعبداللّه ادريس است، همانا در شهادت ادريس بن عبداللّه، به اختلاف سخن رانده اند و آن چه كه در اين باب اصحّ گفته اند آن است كه ادريس در خدمت حسين بن على در فخّ با لشكرهاى عبّاسيين قتال داد و بعد از قتل حسين و برادر خود سليمان از حربگاه فرار كرد و به اتّقاق غلام خود راشد كه مردى با حصافت عقل و رزانت رأى بود به شهر فاس (96) و طنجه (97) و مصر رفت و از آنجا به اراضى مغرب سفر كرد مردم مغرب با او بيعت كردند و سلطنت او عظيم گشت، چون اين خبر به رشيد رسيد دنيا در چشمش تاريك گرديد و از تجهز لشكر و مقاتلت با او بيمناك بود؛ چه آن شجاعت و حشمت كه ادريس داشت قتال با او صعب مى نمود لاجرم سليمان بن جرير را كه متكلم زيديّه بود از جانب خود متنكّرا به نزد او فرستاد با غالبه آميخته به زهر كه ادريس را به آن مسموم نمايد. سليمان چون بر ادريس وارد شد ادريس مقدم او را مبارك شمرد؛ چه سليمان مردى اديب و زبان دان بود و منادمت مجلس را شايسته و شايان بود سليمان طريق فرار را ساختگى اسبهاى رهوار كرده انتهاز فرصت مى داشت تا روزى مجلس را از راشد و غير او پرداخته به دست كرد و آن غاليه مسموم را به ادريس هديه داد ادريس قدرى از آن برخود بماليد واستشمام نمود سليمان در زمان بيرون شد و بر اسب بر نشست و بجست. ادريس بيآشوفت و بغلطيد و چون راشد رسيد و اين بديد چون باد از قفاى سليمان بشتافت و او را دريافت و از گرد تيغ براند و چند زخمى بر سر و صورت و انگشتان زد و بازگشت و ادريس بن عبداللّه در گذشت. و چون ادريس وفات كرد، زنى داشت امّ ولد از بربريّه و حامل بود مردم مغرب به صوابديد راشد تاج سلطنت را بر شكم امّ ولد گذاشتند تا هنگامى كه حمل بگذاشت و پسرى آورد آن پسر رابه نام پدر ادريس نام نهادند و او بعد از چهار ماه از فوت پدر متولّد گشت و جماعتى گفتند اين كودك از راشد است حيلتى كرده كه اين ملك بروى بيايد و اين سخن استوار نيست؛ چه داود بن القاسم الجعفرى كه يك تن از بزرگان عُلما است و در معرفت اَنساب كمالى بسزا داشته حديث كرده كه من حاضر بودم در وفات ادريس بن عبداللّه و ولادت ادريس بن ادريس در فراش پدر و در مغرب با او بودم در جمال و جلادت و جود و جودت هيچ كس را مانند او نديدم و از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايتى نقل كرده اند كه فرمودند: خدا رحمت كند ادريس بن ادريس را كه او نجيب و شجاع اهل بيت است، به خدا سوگند كه انباز او در ميان ما باقى نمانده است. (98)

لاجرم در صحّت نسب ادريس جاى شك نيست و ذكر سلطنت او و اولادهاى او در مواضع خود به شرح رفته و جماعتى از فرزندزادگان او در مصر اقامت كردند و ايشان معروف شدند به فواطم. و سيّد شهيد قاضى نوراللّه در(مجالس)در بيان شهادت ادريس بن عبداللّه چنين نگاشته كه هارون شخصى داود نام كه به(شماح)اشتهار داشت بدانجا فرستاد و او به خدمت ادريس رسيده از روى مكر و تلبيس در سلك مخصوصان او در آمد تا آنكه ادريس روزى از درد دندان شكايت كرد، وى چيزى به او داده كه داروى دندان است و ادريس در سحر آن را به كار برد و بدان درگذشت و وى را جاريه حامله بود اولياى دولت تاج خلافت بر شكم او نهادند. و در اسلام به غير از او كسى ديگر را در شكم مادر به سلطنت موسوم نكرده اند حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حق او فرموده:

عَلَيْكُمْ بِاِدْريسِ بْنِ ادْريسٍ فَاِنَّهُ نَجيبُ اَهْلِ الْبَيْتِ وَ شُجاعهم. (99)

ذكر احوال ابراهيم بن الحسن بن الحسن المجتبىعليه‌السلام و ذكر اولاداو

ابوالحسن ابراهيم برادر اَعيانى عبداللّه محض است از كثرت جود و مناعت محل و شرافت محتد مُلقّب به(غمر)گشت و او به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شباهتى تمام داشت و گفته شده كه او و برادرش عبداللّه از رُوات حديث اند و او در كوفه صندوق داشت و قبرش مزار قاصى و دانى گشت؛ منصور او را و برادرش را و ديگر اخوانش را مأخوذ داشت و در كوفه محبوس نمود و مدّت پنج سال در كمال رنج و زحمت و تمام شكنج و صعوبت در حبسخانه بودند و ابراهيم در ماه ربيع الاوّل سال يك صد و چهل و پنجم هجرى در زندان به دار جنان انتقال يافت. و او اوّل كسى بود از جماعت محبوسين كه شهيد گشت و گفته شده كه مدّت عمرش شصت و نه سال بود و او را فضايل كثيره و محاسن شهيره بوده و سفّاح در زمان خود مقدم او را مبارك شمرد.

و ابراهيم را يازده فرزند بود و اسامى ايشان چنين به شمار رفته:

1- يعقوب، 2- محمّد اكبر، 3- محمّد اصغر، 4- اسحاق، 5- على، 6- اسماعيل، 7- رقيّه، 8- خديجه، 9- فاطمه، 10- حسنه، 11- امّ اسحاق.

ذكر ديباج اصغر

اَحفاد ابراهيم از اسماعيل ديباج است و محمّد اصغر مادرش امّ ولدى بوه مُسمّاة به عاليه و محمّد را به جهت كمال حُسن، ديباج اصغر مى گفتند و چون او را مأخوذ داشتند و در نزد منصور دوانيقى بردند منصور گفت: توئى ديباج اصغر؟ گفت: بلى، گفت: سوگند به خداى، ترا چنان بكشم كه هيچ يك از خويشاوندان تو را چنان نكشته باشم. پس امر كرد كه اسطوانه اى بنا كردند و او را در ميان آن گذاشتند و اسطوانه بر روى او بنا نهادند و او همچنان زنده در ميان اسطوانه به رحمت خدا رفت.

ذكر ديباج اكبر

امّا اسماعيل مُكَنى بود به ابوابراهيم و ملقّب به ديباج اكبر و او در جنگ فخّ حاضر بود و هم مدّتى در حبس منصور بود و او را يك دختر بود كه امّ اسحاق نام داشت و دو پسر بود كه يكى را حسن نام بود و ديگرى ابراهيم. و حسن بن اسماعيل از غازيان جنگ فخّ بود و او را هارون الرشيد بيست و دو سال محبوس داشت و چون نوبت به مأمون رسيد او را رها ساخت و او در شصت و سه سالگى دنيا را وداع كرد. و از اولاد اوست سيّد سند نسّابه عالم فاضل جليل القدر واسع الروايه ابوعبداللّه تاج الدين محمّد بن ابى جعفر القاسم بن الحسين الحسنى الديباجى الحلّى معروف به(ابن معيّه)صاحب مصنّفات كثيره در انساب و معرفة الرجال و فقه و حساب و عروض و حديث وغيره، اخذ كرده از او سيّد سند نسّابه جمال الملّة و الدّين احمد بن على بن الحسين الحسنى الدّاودى.

صاحب(عمدة الطالب)فرموده كه منتهى شده به او علم نسب در زمانش و از براى او است اسنادات عاليه و سماعات شريفه، درك كردم او را در زمان شيخوخيّتش و خدمت كردم او را قريب دوازده سال و خواندم نزد او آن چه ممكن بود از حديث و نسب و فقه و حساب و ادب وتاريخ و شعر اِلى غَيْر ذلك، پس ذكر كرده مصنّفات او را با جمله اى از احوال او آنگاه فرموده كه تعداد فضائل نقيب تاج الدين محمّد محتاج است به شرحى كه اين مختصر گنجايش آن را ندارد (100)

فقير گويد: كه اِبْنُ مُعَيَّه سيّد جليل استاد(شيخ شهيد)است، نيز روايت مى كند شهيد از او و در يكى از اجازات خود او را ذكر كرده و فرموده: اِنَّهُ اُعْجُوبَةُ الزَّمانِ فى جَميع الفضائِل وَ الْمَآثِر. (101) و در مجموعه خود در حق او فرموده كه ابن مُعَيه در هشتم ربيع الا خر سنه هفتصد و هفتاد و شش در حلّه وفات كرد و جنازه اش را به مشهد اميرالمؤ منينعليه‌السلام حمل كردند و اجازه داده اين سيّد مرا و هم اجازه داده به دو پسرم ابوطالب محمّد و ابوالقاسم على پيش از وفاتش. (102)

فقير گويد: معيّه (103) مادر ابوالقاسم على بن حسن بن حسن بن اسماعيل الديباج است و او بنت محمّد بن حارثة بن معاوية بن اسحاق از بنى عمرو بن عوف كوفيّه است و اصلش از بغداد است.

و امّا ابراهيم بن اسماعيل الديباج بن ابراهيم الغمر مادر او امّ ولد بود و او ملقّب بود به(طبا طبا)از ابوالحسن عُمَرى منقول است كه هنگامى كه ابراهيم كودك بود پدرش اسماعيل خواست از بهر او جامه بدوزد او را گفت اگر خواهى از بهر تو پيراهنى كنم و اگر نه قبائى بدوزم. چون هنوز زبانش در اظهار مخارج حروف نارسا بود خواست بگويد(قبا قبا)گفت(طبا طبا)و بدين كلمه ملقّب گشت لكن اهل سواد گويند طبا طبا به زبان نبطيّه به معنى سيّد السادات است. (104)

بالجمله؛ ابراهيم مردى با رزانت و جلالت بود و عقايد خود را در خدمت حضرت امام رضاعليه‌السلام معروض داشت و از شوائب شكّ و شبهه پاكيزه ساخت و او را يازده پسر و دو دختر بوده و اسامى ايشان را چنين نگاشته اند:

1- جعفر، 2- ابراهيم، 3- اسماعيل، 4- موسى، 5- هارون، 6- على، 7- عبداللّه، 8 - محمّد، 9- حسن، 10- احمد، 11- قاسم، 12 - لبابه، 13- فاطمه.

و امّا عبداللّه و احمد از يك مادرند كه نام او جميله بنت موسى بن عيسى بن عبدالرحيم است و از فرزندان عبداللّه است احمد كه در سال دويست و هفتاد هجرى در مصر خروج كرد و احمد بن طولون او را مقتول ساخت و اولاد او منقرض گشت و امّا محمّد بن ابراهيم كه مكنّى است به ابوعبداللّه در سال صد و نود و نهم هجرى در ايّام خلافت مأمون به اعانت ابوالسّرايا در كوفه خروج كرد و كوفه را در تحت بيعت در آورد و كارش بالا گرفت و در همان سال در كوفه فجأةً وفات يافت و در اراضى غرىّ مدفون گشت. و ابوالفرج از حضرت باقرعليه‌السلام روايت كرده كه به جابر جعفى فرمود: همانا در سال صد و نود و نه در ماه جُمادى الا ولى مردى از اهل بيت، كوفه را متصرّف شود و بر منبر كوفه خطبه بخواند حق تعالى با ملائكه خويش به او مباهات كند. (105)

و قاسم بن ابراهيم طباطبا مكنّى است به ابومحمّد و او را(رسىّ)گويند براى آنكه در جبل رس منزل كرده بود و او سيّدى بود عفيف و زاهد صاحب تصانيف و دعى الى الرضا مِن آل محمّدعليهما‌السلام وفات كرده در سنه دويست و چهل و شش.

اولاد و اعقاب او بسيارند و كثيرى از ايشان رئيس و مقدّم بوده اند و جمعى از ايشان از ائمّه زيديه بودند؛ مانند بنوحمزه و ابوالحسن يحيى الهادى بن حسين بن قاسم الرّسىّ كه در ايّام معتضد در سنه دويست و هشتاد در يمن ظهور كرد و ملقب به هادى الى الحق شد، از براى اوست تصنيفات كِباردر فقه قريب به مذهب ابو حنيفه، وفات كرد سنه دويست و نود هشت و اولاد او ائمّه زيديّه وملوك يمن بودند. و از اولاد قاسم رسىّ است زيد الا سودبن ابراهيم بن محمّد بن الرسىّ كه عضدالدوله ديلمى او را از بيت المقدس طلبيد و خواهرش را به او تزوج كرد و چون خواهرش وفات كرد دختر خود شاهاندخت را تزويج او كرد و از براى او اولاد بسيار است در شيراز كه از براى ايشان است وجاهت و رياست و جمعى از ايشان نُقَبأ و قضات شيرازند.

بالجمله؛ سلسله سادات طباطبا تا اين زمان بحمداللّه منقطع نگشته و در شرق و غرب عالم در هر قريه و بلدى بسيارند.

ذكر حال ابوعلى حسن بن الحسن بن الحسن المجتبىعليه‌السلام

و ذكر اولاد او و شرح واقعه فخّ و شهادت حسين بن علىّ و غيره

حَسَن بْن حَسَن مثنّى را(حَسَن مثلّث)گويند؛ چه او پسر سوّم است كه بلاواسطه حسن نام دارد و او برادر اعيانى عبداللّه محض است و او نيز در حبس منصور در كوفه وفات يافت در ماه ذيقعده سنه يك صد و چهل و پنج و مدّت عمر او شصت و هشت سال بود.

ابوالفراج روايت كرده كه چون عبداللّه برادر حسن مثلّث رامحبوس كردند حسن قسم ياد كرد كه مادامى كه عبداللّه در محبس است روغن بر بدن خود نمالد و سرمه نكشد و جامه ناعم نپوشد و غذاى لذيذ نخورد از اين جهت ابوجعفر منصور او را(حادّ)مى ناميد، يعنى تارك زينت. و او مردى فاضل و متألّه و صاحب ورع بود، و در امر به معروف و نهى از منكر به مذهب زيديّه مايل بود.

بالجمله؛ او را شش پسر بود: 1 - طلحه، 2 - عبّاس، 3 - حمزه، 4 - ابراهيم، 5 - عبداللّه، 6 - على.

امّا طلحه را فرزندى نبود. و امّا عبّاس مادَرِ او عايشه دختر(طلحة الجود)است و او يكى از جوانان هاشمى بود و او را چون مأخوذ داشتند كه به حبس برند مادرش فرياد كشيد كه بگذاريد او را ببويم و او را در برگيرم، گفتند: به اين مراد نخواهى رسيد مادامى كه در دنيا زنده مى باشى. و عبّاس در محبس از دنيا رفت در بيست و سوم ماه رمضان سنه صد و چهل و پنج و مدّت عمر او سى و پنج سال بود و او صاحب ولد بود لكن منقرض شدند. و از اولاد او است على بن عبّاس كه در بغداد آمد و مردم را به خود دعوت مى كرد و جماعتى از زيديّه دعوت او را اجابت كردند، مهدى عبّاسى او را حبس كرد تا به شفاعت حسين بن على صاحب فخّ او را از زندان بيرون كرد لكن مهدى شربت سمّ او را بداد تا بياشاميد و پيوسته زهر در او اثر مى كرد تا وارد مدينه شد گوشت بدن او از آثار زهر فاسد و اعضاى او از هم بپاشيد و سه روز بيشتر در مدينه نبود كه دنيا را وداع كرد.

و امّا حمزه، پس در حيات پدر وفات كرد و ابراهيم، حال او معلوم نشد.

و امّا عبداللّه، كُنْيَه او ابوجعفر و مادر او اُمّ عبداللّه دختر عامر بن عبداللّه بن بشر بن عامر ملاعب الا سنّه است و او را منصور دوانيقى با برادرش على و جمله اى از سادات بنى حسن مأخوذ داشت و چون از مدينه بيرون آوردند آنها را به جانب كوفه مى بردند در نزديكى رَبَذه در قصر نفيس، كه سه ميل راه است تا مدينه، حدّادين را امر كردند كه آنها را در قيد و اغلال كنند پس هر يك از آنها را در قيد و غلّ كردند و حلقه هاى قيد عبداللّه بسيار تنگ بود و او را ضجر بسيار مى داد عبداللّه آهى كشيد برادرش على چون اين بديد او را قسم داد كه قيدش را با قيد او عوض كند؛ چه حلقه هاى قيد على فراختر بود. پس على قيد او را گرفت و از خود را بدو داد عبداللّه در سن چهل و شش سالگى بود كه در حبس وفات يافت در يوم أضحى سنه صد چهل و پنج. (106)

و امّا على بن الحسن، برادر اعيانى عبداللّه مكنّى بود به ابوالحسن و ملقّب بود به على الخير و علىّ العابد و به مرتبه اى در عبادت حضور قلب داشت كه وقتى در راه مكّه مشغول به نماز بود افعى داخل جامه او شد مردم بانگ زدند كه افعى داخل جامه هايت شده على همچنان به نماز خود مشغول بود تا افعى از جامه او بيرون شد در آن حال حركتى و تغيير حالتى از براى او پيدا نشد! (107)

روايت شده كه ابو جعفر منصور، بنى حسن را در زندانى حبس كرد كه از تاريكى شب و روز را تميز نمى دادند و وقت نماز را نمى دانستند مگر به تسبيح و اوراد على بن الحسن؛ چه او پيوسته مشغول ذكر بود و به حسب اوراد خود كه موظف بود بر شبانه روز مى فهميد دخول اوقات را هنگامى عبداللّه الحسن المثنّى از ضجرت حبس و ثقالت قيد و بند على را گفت كه مى بينى ابتلا و گرفتارى ما را آيا از خدا نمى خواهى كه ما را از اين زندان و بلا نجات دهد؟ على زمان طويلى پاسخ نداد آنگاه گفت كه اى عمّ! همانا براى ما در بهشت درجه اى است كه نمى رسيم به آن درجه مگر به اين بليّه يا به چيزى كه اعظم ازاين باشد، و نيز از براى منصور در جهنم مرتبه اى است كه نمى رسد به آن مگر آنكه به جا آورد بما آنچه مى بينى از بلايش اگر مى خواهى صبر مى كنيم بر اين شدايد و به اين زودى راحت مى شويم؛ چه مرگ به ما نزديك شده است و اگر مى خواهى دعا مى كنم به جهت خلاصى لكن منصور به آن مرتبه كه در آتش دارد نخواهد رسيد، گفتند بلكه صبر مى كنيم. پس سه روز بيشتر نگذشت كه در زندان جان دادند و راحت شدند و على بن الحسن به حالت سجده از دنيا رخت كشيد، عبداللّه را گمان آنكه او را خواب ربوده گفت: فرزند برادرم را بيدار كنيد، چون او را حركت دادند ديدند بيدار نمى شود دانستند كه وفات كرده. و وفات او در بيست و ششم محرم سال صد و چهل و شش واقع شد و مدّت عمر شريفش چهل و پنج سال بود. (108)

بعضى از سادات بنى حسن كه با او در محبس منصور بودند روايت كرده اند كه تمام ماها را در قيد و بند كرده بودند و حلقه هاى قيد ما فراخ بود چون نماز مى خواستيم بخوانيم يا هنگامى كه مى خواستيم بخوابيم پاهاى خود را از حلقه هاى كند بيرون مى كرديم و هنگامى كه زندانيان مى خواستند بيايند از ترس آنها پاهاى خود را در حلقه قيد مى كرديم لكن على بن الحسن پيوسته پاهايش درقيد بود عبداللّه عمويش او را گفت كه اى فرزند چه باعث شده ترا كه مثل ما پاى خود را از قيد بيرون نمى كنى؟ گفت: واللّه! پاى خود را بيرون نمى كنم تا به اين حال از دنيا بروم و خدا ما بين من و منصور جمع فرمايد و در محضر الهى از او بپرسم كه به چه جهت مرا در قيد و بند كرد.

بالجمله؛ على بن الحسن را پنج پسر و چهار دختر بوده و اسامى ايشان چنين رقم شده: 1 - محمّد، 2 - عبداللّه، 3 - عبدالرحمن، 4 - حسن، 5 - حسين، 6 - رقيّه، 7 - فاطمه، 8 - امّ كلثوم، 9 - امّالحسن.

مادر ايشان زينب دختر عبداللّه محض است، و زينب و زوج او على بن الحسن را زوج صالح مى گفتند به جهت عبادت و صلاح ايشان، و چون منصور پدر و برادران و عموها و پسران عمّ و شوهر او را شهيد كرد پيوسته جامه هاى پلاس مى پوشيد تا از دنيا رفت و هميشه در ندبه و گريه بود و هيچ گاهى بر منصور نفرين نكرد كه مبادا تشفّى نفسى براى او حاصل شود و از ثوابش كاسته گردد مگر آنكه مى گفت: يا فاطِرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ يا عالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهادَةِ وَالْحاكِمُ بَيْنَ عِبادِهِ اُحْكُم بَيْنَنا وَبَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَاَنْتَ خَيْرُ الْحاكِمينَ.

و محمّد و عبداللّه در حيات پدر وفات كردند و عبدالرحمن دخترى آورد كه رقيّه نام داشت. و حسن معروف است به(مكفوف)و او صاحب ولد بود و اولاد حسن مثلّث جز از وى نيست.

امّا حسين بن على شهيد فخّ، پس او را جلالت و فضيلت بسيار است و مصيبت او در قلوب دوستان خيلى اثر كرد.

و(فخّ)نام موضعى است در يك فرسخى مكّه كه حسين با اهل بيت اش در آنچا شهيد گشتند.

از ابونصر بخارى نقل شده كه او از حضرت جوادعليه‌السلام نقل كرده كه فرمود از براى ما اهل بيت بعد از كربلا قتلگاهى بزرگتر از فخّ ديده نشده. (109)

ابوالفرج به سند خود از حضرت ابوجعفر محمّد بن علىعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود هنگامى پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به فخّ عبور مى فرمودند در آنجا نزول فرمود مشغول به نماز شد چون به ركعت دوّم رسيد گريه آغاز كرد مردم نيز به جهت گريه آن حضرت گريستند، چون آن حضرت از نماز فارغ شد سبب گريه ايشان را پرسيد، عرضه داشتند كه گريه ما به جهت گريه شما بود، حضرت فرمود: سبب گريه من آن بود كه جبرئيل بر من نازل شد هنگامى كه در ركعت اوّل نماز خود بودم و مرا گفت كه يا محمّد در اين موضع يكى از فرزندان تو شهيد خواهد شد كه شهيد با او اجر دو شهيد خواهد برد. (110)

و نيز از نصربن قرواش روايت كرده كه گفت: من مالى به جعفر بن محمّدعليهما‌السلام كرايه دادم از مدينه براى مكّه چون از بطن مرو كه نام منزلى است حركت كرديم حضرت مرا فرمود كه چون به فخّ رسيديم مرا خبر كن، گفتم مگر شما نمى دانيد كه فخّ كدام موضع است؟ فرمود: چرا لكن مى ترسم كه مرا خواب بگيرد و از فخّ بگذريم. راوى گفت: پس چون به موضع فخّ رسيديم من نزديك محمل آن حضرت رفتم و تَنَحْنُح كردم معلوم شد كه آن حضرت در خواب است، پس محمل آن حضرت را حركتى دادم كه از خواب انگيخته شد عرض كردم كه اين موضع زمين فخّ است. فرمود: شتر مرا از قطار بيرون كن و قطار شتران را به هم متصل كن، پس چنين كردم و شتر آن حضرت را از جادّه بيرون بردم و خوابانيدم حضرت از محمل بيرون آمد فرمود: ظرف آبخورى را بياور، چون رِكْوَه آب را آوردم وضوء گرفت و نماز خواند پس از آن سوار شد و از آنجا حركت كرديم من عرض كردم: فدايت شوم اين نماز جزء مناسك حجّ بود كه به جا آورديد؟ فرمود: نه وليكن در اين موضع مردى از اهل بيت، شهيد مى شود با جماعتى ديگر كه ارواح ايشان بر اجسادشان به سوى بهشت سبقت خواهد كرد. (111)

بالجمله؛ حسين بن على مردى بود جليل القدر سخى الطبع و حكايت جود و بخششهاى او معروف است.

از حسن بن هذيل مروى است كه حسين بن على را بستانى بود كه به چهل هزار دينار فروخت و آن پولها را بر در خانه خويش ريخت و مشت مشت زر به من مى داد كه براى فقرأ اهل مدينه ببرم و برآنها قسمت كنم و تمام آن زرها را بر فقرأ بخش نمود و يك حبّه از آنها را داخل خانه خويش نكرد. (112)

و نيز روايت شده كه مردى خدمت آن جناب آمد و از او چيزى سؤ ال كرد، حسين را چيزى نبود آن مردرا گفت: بنشين تا براى تو چيزى تحصيل كنم پس فرستاد نزد اهل خانه خويش كه جامه هاى مرا بيرون آور كه شسته شود، چون رختهاى او را بيرون آوردند كه بشويند آنها را جمع كرد و براى آن مرد سائل آورد و به او عطا فرمود! (113)

امّا كيفيّت مقتل او به طور اختصار چنين است كه چون موسى هادى عبّاسى بر سرير سلطنت نشست اسحاق بن عيسى بن على را والى مدينه كرد اسحاق نيز مردى از اولاد عمر بن خطّاب را كه معروف بود به عبدالعزيز بن عبداللّه در مدينه خليفه خود گردانيد، آن مرد عُمَرى نسبت به علويّين سخت گيرى و بدرفتارى مى كرد، و قرار داده بود كه علويّين در هر روز نزد او حاضر شوند و هر يك از ايشان را كفيل ديگرى نموده بود از جمله حسين بن على و يحيى بن عبداللّه محض و حسن بن محمّد بن عبداللّه محض كفالت و ضمانت كرده بودند كه هر يك از علويّين را كه عُمَرى خواسته باشد حاضر گردانند. و اين بود تا هفتاد نفر از شيعيان به جهت حجّ از بلاد خويش حركت كردند و به مدينه آمدند و در بقيع در خانه ابن افلح منزل نمودند و پيوسته حسين بن على و ديگر علويّين را ملاقات مى كردند اين خبر به عُمرى رسيد اين كار را نيكو ندانست و از پيش نيز عمرى حسن بن محمّد بن عبداللّه را با ابن جندب هذلى شاعر و غلامى از عمر بن خطاب مأخوذ داشته بود ومعروف كرده بود كه شُرب خَمْر كرده اند و ايشان را حدّ خمر زده بود حسن بن محمّد را هشتاد تازيانه و به روايت ابن اثير دويست تازيانه و ابن جندب را پانزده تازيانه و غلام عمر را هفت تازيانه زده بود و امر كرده بود كه ريسمانى بر گردن ايشان كنند و ايشان را مكشوف الظّهر در مدينه بگردانند تا رسوا شوند.

بالجمله؛ چون عمرى خبر ورود شيعيان را به مدينه شنيد در باب عرض علويّين غلظت و سختى كرد و ابى بكر بن عيسى الحائك را بر ايشان گماشت، پس روز جمعه ايشان را به جهت عرض حاضر كرد و ايشان را اذن نداد كه به خانه هاى خود روند تا وقت نماز رسيد پس رخصت داد كه بيرون شدند و وضو گرفتند و به مسجد به جهت نماز حاضر شدند بعد از نماز ديگر باره ابن حائك ايشان را جمع نموده و در مقصوره حبس كرد تا وقت عصر، آنگاه ايشان را طلبيد و حسن بن محمّد را نديد يحيى و حسين را گفت كه بايد حسن را حاضر كنيد و اگر نه شما را حبس خواهم نمود و ما بين ايشان و ابن الحائك گفتگو بسيار شد، آخر الا مر يحيى او را شتم داد و بيرون شد، ابن الحائك اين خبر را به عمرى رسانيد. عمرى، حسين و يحيى را طلبيد و تهديد كرد ايشان را و بعد از گفتگوهاى بسيار كه ما بين ايشان رّد و بدل شد گفت: البته بايد حسن بن محمّد را حاضر سازيد و اگر نه امر مى كنم كه سويقه را خراب كنند يا آتش زنند و حسين را هزار تازيانه خواهم زد و حسن بن محمّد را گردن خواهم زد، يحيى قسم ياد كرد كه امشب خواب نخواهم كرد تا حسن را در خانه تو حاضر كنم، پس حسين و يحيى از نزد عمرى بيرون شدند حسين، يحيى را فرمود كه بد كردى كه قسم خوردى حسن را نزد عمرى حاضر سازى، يحيى گفت: مرادم آن بود كه حسن را حاضر كنم لكن با شمشير خود و عمرى را گردن زنم، حسين فرمود: اين كار نيز خوب نيست؛ چه ميعاد خروج ما هنوز باقى است.

بالجمله؛ حسين، حسن را طلبيد و حكايت حال را براى او نقل كرد آنگاه فرمود: الحال هر كجا مى خواهى برو و خود را از دست اين فاسق پنهان كن. حسن گفت: نه، واللّه! من چنين نخواهم كرد كه شما را در سختى گذارم و خود راحت شوم بلكه من نيز با شما بيايم و دست خود را در دست عُمرى خواهم نهاد. حسين فرمود كه ما راضى نخواهيم شد كه عمرى ترا اذيّت كند و پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روز قيامت با ما خصمى كند بلكه جان خود را فداى تو خواهيم نمود.

پس حسين فرستاد به نزد يحيى و سليمان و ادريس فرزندان عبداللّه محض و عبداللّه بن حسن بن على بن على بن الحسين معروف به(افطس)و ابراهيم بن اسماعيل طباطبا و عمر پسر برادر خود حسن و عبداللّه بن اسحاق بن ابراهيم غمر و عبداللّه پسر امام جعفر صادقعليه‌السلام و از فتيان و موالى خودشان تا آنكه جمع شدند بيست و سه تن از اولاد علىعليه‌السلام و جمعى ازموالى و ده نفر از خارج، پس چون وقت نماز صبح شد مؤ ذّن بالاى مناره رفت كه اذان گويد عبداللّه افطس با شمشير كشيده بالاى مناره رفت و مؤ ذّن را گفت كه در اذان حَىَّ عَلى خَيْر الْعَمَل بگو، مؤ ذن چون شمشير كشيده را ديدحَىَّ عَلى خَيْر الْعَمَل بگفت، عمرى كه اين كلمه را در اذان شنيد احساس شرّ كرد دهشت زده فرياد برداشت كه استر مرا در خانه حاضر كنيد و از كثرت وحشت و دهشت گفت: كه مرا به دو حبّه آب طعام دهيد اين بگفت و از منزل خويش بيرون شد و پيوسته به تعجيل تمام فرار مى كرد و از ترس ضرطه مى داد تا هنگامى كه خود را از فتنه علويّين نجات داد پس حسن مقدّم ايستاد و فرض صبح را ادا كردند آنگاه حسن بن محمّد را طلبيد و شهودى را كه عمرى بر ايشان گماشته بود طلبيد كه اينك حسن را حاضر كرده ام عمرى را حاضر كنيد تا حسن را بر او عرضه داريم.

بالجمله؛ جميع علويّين بجز حسن بن جعفر بن حسن مثنّى و حضرت موسى بن جعفرعليهما‌السلام در اين واقعه حاضر شده بودند. پس حسين بعد از نماز صبح بالاى منبر رفت و خطبه خواند در تحريص مردم به جهاد پس اين وقت(كمادبريدى) (114) كه از جانب سلطان در مدينه به جهت نگاهبانى با سلاح مى زيست با اصحاب خود در(باب جبرئيل)حاضر شد و نگاهش افتاد بر يحيى كه در دست او شمشير است كماد خواست كه پياده شود و با او قتال كند كه يحيى او را فرصت نداد و چنان شمشيرى بر جبين او زد كه كاسه سر او برداشته شد و از اسب خود بر خاك هلاك افتاد، پس يحيى بر اصحاب او حمله كرد لشكر كه چنين ديدند منهزم شدند.

در همين سال جماعتى از عبّاسيّين مانند عبّاس بن محمّد و سليمان بن ابى جعفر دوانيقى و جعفر و محمّد فرزندان سليمان و موسى بن عيسى عمّ دوانيقى با اسلحه و لشكرى بسيار به سفر مكّه كوچ كردند و موسى، هادى محمّد بن سليمان را متولّى حرب كرده بود، و از آن طرف حسين بن على نيز با اصحاب و اهل بيت خود كه سيصد نفر بودند به قصد حجّ از مدينه بيرون شدند، چون نزديك مكّه شدند در زمين فخّ كه وادى است به مكّه با عبّاسيّين تلاقى كردند. اوّل مرتبه عبّاس بر حسين بن على عرض امان كرد، حسين از امان امتناع نمود، و مردم را به بيعت خويش طلبيد طريق سلم و صلح گذاشته شد و بناى جنگ شد. صبح روز ترويه بود كه دو لشكر در مقابل هم صف كشيدند موسى بن عيسى تعبيه لشكر نموده و محمّد بن سليمان در ميمنه و موسى در ميسره و سليمان و عبّاس در قلب جاى گرفتند پس موسى ابتدا كرد به جنگ و با لشكر خود كه در ميسره جاى داشت بر علوييّن حمله نمود ايشان نيز با عبّاسيّين حمله كردند موسى براى فريفتن ايشان رو به هزيمت نهادند و داخل وادى شدند علوييّن نيز تعاقب نموده داخل وادى شدند محمّد بن سليمان با لشكر خود از عقب ايشان حمله كرد و علوييّن را در ميان آن وادى احاطه كردند و به يك حمله بيشتر اصحاب حسين شهيد شدند و يحيى مثل شير آشفته بر ايشان حمله مى كرد تا آنكه سليمان بن عبداللّه محض و عبداللّه بن اسحاق بن ابراهيم غمر، شهيد گشت. و در ميان معركه تيرى بر چشم حسن بن محمّد رسيد و او اعتنائى به آن تير نكرد و پيوسته كارزار مى كرد تا آن كه محمّد بن سليمان فرياد كرد كه اى پسر خال! از براى تو امان است خود را به كشتن مده، حسن گفت: واللّه كه دروغ مى گوئيد لكن من قبول امان كردم پس شمشير خود را شكست و به نزد ايشان رفت، عبّاس فرزند خود را گفت: خدا ترا بكشد اگر حسن را نكشى؛ موسى بن عيسى نيز تحريص كرد بر كشتن او پس عبداللّه و به روايتى موسى بن عيسى حسن را گردن زد و او را شهيد كرد.

روايت كرده شخصى كه حاضر در واقعه فخّ بوده كه ديدم حسين بن على را كه در گير و دار حرب بر زمين نشست و چيزى را در خاك دفن كرد پس برگشت و به حرب مشغول شد، من گمان كردم كه چيزى قيمتى داشته نخواسته كه بعد از كشته شدن او به عبّاسيّين برسد او را دفن نموده من صبر كردم تا هنگامى كه جنگ بر طرف شد به تفحّص آن مدفون برآمدم چون آن موضع را يافتم خاك از روى آن برداشت ديدم قطعه اى از جانب صورت او بوده كه قطع شده بود و حسين آنرا دفن نموده.

بالجمله؛ حماد تركى كه در ميان لشكر عبّاسيّين بود فرياد كرد كه اى قوم! حسين بن على را به من بنمائيد تا كار او را بسازم، چون حسين را نشان او دادند تيرى به جانب حسين رها كرد و او را شهيد نمود رحمه اللّه. پس محمّد بن سليمان او را صد جامه و صد هزار درهم جايزه داد.

بالجمله؛ لشكر حسين منهزم شدند و برخى مجروح و اسير گشتند، پس سرهاى شهدا را از تن جدا كردند و آن ها زياده از صد رأس به شمار مى رفت و آن سرها را با اسيران براى موسى هادى بردند. موسى امر كرد كه اسيران را گردن زدند پس سر حسين را نزد موسى هادى گذاشتند موسى گفت: گويا سر طاغوتى از طواغيت براى من آوريد همانا كمتر پاداش شما آن است كه شما را از جايزه و عطا محروم خواهم نمود.

بالجمله؛ چون خبر شهادت حسين در مدينه به عُمرى رسيد امر كرد كه خانه حسين و خانه هاى اهل بيت و خويشاوندان او را آتش زدند و اموال ايشان را مأخوذ داشتند.

ابوالفرج از ابراهيم قطّان روايت كرد كه گفت: شنيدم از حسين بن على و يحيى بن عبداللّه كه مى گفتند: ما خروج نكرديم مگر از پس آنكه مشورت كرديم با اهل بيت خود با موسى بن جعفرعليهما‌السلام پس امر فرمود آن حضرت ما را به خروج. و نقل شده كه چون محمّد بن سليمان عبّاسى را مرگ در رسيد حاضرين در نزد او، او را تلقين شهادت مى كردند او در عوض شهادت همى اين شعر بگفت تا هلاك شد:

شعر:

اَلا لَيْتَ اُمىّ لَمْ تَلِدْنى وَلَم اَكُنْ

لَقَيْتُ حُسَيناً يَومَ فَخٍّ وَلا الْحَسَنَ(115)

و وقعه فخّ در سال صد و شصت و نهم هجرى واقع شد و حسين را جماعتى بسيار از شعرأ مرثيه گفتند، و در شب شهادت او پيوسته در مِياه غطفان صداى هاتفى به مرثيه بلند بود و همى گفت:

شعر:

اَلا يا لِقَومٍ لِلسَّوادِ المُصَبَّحِ		وَمَقْتَلِ اَوْلادِ النَّبِىِ بِبَلْدَحٍ
لِيَبْكِ حُسَيْناً كُلُّ كَهْلٍ وَاَمْرَدٍ		مِنَ الْجِنِّ اِنْ لَمْ يَبْكِ مِنَ الاِْنْسِ نُوِّحٍ
فَاِنّى لَجِنّى وَاِنَّ مُعَرَّسى		لَبِالْبِرقَةِ السَّودأِ مِنْ دُونِ زَحْزَحٍ

مردم اين اشعار مى شنيدند و نمى دانستند چه خبر است تا هنگامى كه خبر شهادت حسين آمد دانستند كه طايفه جن بودند كه براى حسين مرثيه مى خواندند. و كسانى كه با حسين بن على از طالبّيين در وقعه فخّ بودند يحيى و سليمان و ادريس فرزندان عبداللّه محض وعلى بن ابراهيم بن حسن و ابراهيم بن اسماعيل طباطبا و حسن بن محمّد بن عبداللّه محض و عبداللّه و عمر پسران اسحاق بن حسن بن على بن الحسين و عبداللّه بن اسحاق بن ابراهيم بن حسن مثنّى چنانچه ابوالفرج از مداينى نقل كرده است. (116) و به روايت مسعودى اجساد شهداى فخّ سه روز بر روى زمين باقى بود كه كس آنها را دفن ننمود تا آنكه درندگان و طيور از اجساد ايشان بخورند. (117)

ذكر حال جعفر بن حسن مُثنّى و در بيان اولاد او

ابوالحسن جعفر بن حسن سيّدى با زلاقت زبان و طلاقت لسان بود و در شمار خُطباى بنى هاشم مى رفت و او اكبر برادران خود بود و او نيز به حبس منصور افتاد لكن او را رها كرد تا به مدينه مراجعت نمود، چون سنين عمرش به هفتاد رسيد در مدينه وفات نمود، و او را چهار پسر و شش دختر بود:

1 - عبداللّه، 2 - قاسم، 3 - ابراهيم، 4 - حسن، 5 - فاطمه، 6 - رقيّه، 7 - زينب، 8 - امّ الحسن، 9 - امّ الحسين، 10 - امّ القاسم. امّا عبداللّه و قاسم بلاعقب بودند، و امّا ابراهيم مادرش امّ وَلَدى بوده از روميّه و از اَحفاد او است: عبداللّه بن جعفر بن ابراهيم كه مادر او آمنه دختر عبيداللّه بن الحسين الا صغر بن على بن الحسينعليهما‌السلام بوده. و اين عبداللّه در ايّام خلافت مأمون سفر فارس كرد هنگامى كه در سايه درختى خفته بود جمعى از خوارج بر او تاختند و او را مقتول ساختند و از وى جز دخترى به جاى نماند و او را محمّد بن جعفر بن عبيداللّه بن حسين اصغر كابين بست و در سراى او وفات يافت و نسل ابراهيم بن جعفر منقرض شد.

امّا حسن بن جعفر؛ پس او آن كس است كه در واقعه فخّ تخلّف كرد و او را چند دختر و پنج پسر بود:

1 - سليمان، 2 - ابراهيم، 3 - محمّد، 4 - عبداللّه، 5 - جعفر. و از دختران او است: فاطمة الكبرى معروف به امّ جعفر و او را عمر بن عبداللّه بن محمّد بن عمران بن على بن ابى طالبعليه‌السلام تزويج كرد و سليمان و ابراهيم در حيات پدر وفات كردند و محمّد معروف بود به سليق و مادرش مليكه دختر داود بن حسن بن حسن مثنّى بود و او را يك دختر و دو پسر بود: عايشه و محمّد و على. و على معروف به ابن المحمّديّه و او را هفت تن اولاد بوده و احفاد او در بلاد متفرّق شدند جمعى در راوند و برخى در همدان و جمله اى در قزوين و مراغه ساكن گشتند. و از ايشان است در راوند كاشان سيّد عالم فاضل كامل اديب محدّث مصنّف ضيأ الدّين ابوالرّضا فضل اللّه بن على بن الحسين بن عبيداللّه بن محمّد بن عبيداللّه بن محمّد بن عبيداللّه بن حسن بن على بن محمّد سليق صاحب(ضوء الشّهاب)تلميذ ابوعلى بن شيخ الطائفه.

امّا عبداللّه بن حسن بن جعفر او را چهار پسر بود: محمّد و جعفر و حسن و عبداللّه، و مادر ايشان زنى از علوييّن بوده. و محمّد را فرزندى بود على نام مُلَقَّب به(باغر)و اين لقب بدان يافت كه با(باقر)غلام متوكّل عبّاسى كه مردى نيرومند بود و تيغ بر متوكّل راند و او را بكشت، مصارعت كرد و در كشتى بر او غلبه جست مردم در عجب شدند و سيّد را باغر لقب دادند و فرزندان او بسيار شدند. وامّا برادر محمّد بن عبداللّه اميرى جليل بود و او را مأمون، ولايت كوفه داد.

ابو نصر بخارى گفته كه در كاشان و نيشابور از اولاد عبداللّه عدد كثير است. (118) امّا جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن مثنّى او را هفت پسر و سه دختر بود و اسامى پسران او تمام محمّد است و هركدام را كنيه اى است بدين طريق: ابوالفضل محمّد و ابوالحسن محمّد و ابو احمد محمّد و ابو جعفر محمّد و ابو على محمّد و ابوالحسين محمّد و ابوالعبّاس محمّد، و اسامى دختران: فاطمه و زينب و امّ محمّد است. (119)

ابوالفضل محمّد در ايام مستعين در كوفه خروج كرد و ابن طاهر او را به توليت كوفه فريب داد تا او را مأخوذ داشت و به جانب سُرّمَن رَاى كوچ داد و در محبس افكند و او در حبس وفات نمود و اولاد او زياد شدند و در بغداد امامت كردند. و امّا ابوالحسن محمّد او را ابوقيراط مى گفتند و او را نيز فرزندان بسيار شد و از احفاد اوست: ابوالحسن محمّد بن جعفر نقيب طالبييّن در بغداد مُلَقّب به ابوقيراط. و ابواحمد و ابوجعفر و ابوالعبّاس بلاعقب بودند و ابوعلى و ابوالحسين صاحب فرزندان بودند.

ذكر حال داود بن حسن مثنّى و اولاد او

داود بن حسن، كُنْيت او ابوسليمان است و او از جانب برادرش عبداللّه محض توليت صدقات امير المؤ منينعليه‌السلام را داشت او را نيز منصور به حبس افكند مادرش به نزد حضرت صادقعليه‌السلام آمد و بناليد، آن حضرت دعاى استفتاح را تعليم او نمود كه معروف است به(دعأ ام داود)مادر داود بدانسان كه آن حضرت تعليم او فرموده بود در نيمه رجب به جا آورد و سبب خلاص پسر گشت؛ داود به جانب مدينه آمد و در شصت سالگى از جهان درگذشت.

داود را دو پسر و دو دختر بوده: عبداللّه و سليمان، مليكه و حماده و مادر اين جمله، امّ كلثوم دختر امام زين العابدينعليه‌السلام بوده.

مليكه به نكاح پسر عمّش حسن بن جعفر بن حسن مثّنى در آمد.

امّا عبداللّه دو پسر آورد: يكى محمّد الا رزق و او مردى فاضل و پارسا بود و او را پسرى شد و منقرض شدند. و پسرى ديگر على نام داشت و او را ابن المحمّديه مى گفتند و او را در حبس مهدى خليفه وفات كرد و او را فرزندانى بود كه از جمله سليمان بود و او مردى با مجد و بزرگوار بوده. و امّا سليمان بن داود فرزندى آورد بنام محمّد و او در ايّام ابى السرايا در مدينه خروج كرد و به قولى مقتول گشت و او را از ذكور واناث هشت تن اولاد بود: سليمان و موسى و داود و اسحاق و حسن و فاطمه و مليكه و كلثم و ايشان را فرزندان فراوانند و حسن جدّ طاوس پدر قبيله آل طاوس است و شايسته است در اينجا ذكر آل طاوس كنيم. (120)

ذكر نسب طاوس و آل او و نبذى از حال بنى طاوس

الطاوس هو ابوعبداللّه محمّد بن اسحاق بن حسن بن محمّد بن سليمان بن داود بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام كه از حسن وجه و لطف شمايل مُلَقَّب به طاوس گشت و اولاد او در عراق همى زيستند و از ايشان است السيّد العالم الزّاهد المصنّف الجليل القدر جمال الدّين احمد بن موسى بن جعفر بن محمّد بن احمد بن محمّد بن محمّد الطاوس صاحب كتاب(البشرى)و(الملاذ)و غيرهما و برادر او است السيّد الزّاهد العالم صاحب الكرامات نقيب النّقبأ رضى الدّين على بن موسى و مادر ايشان دختر شيخ زاهد الا مير ورّام (121) ابن ابى فراس و از اينجا است كه شاعر در اين قصيده گويد:

شعر:

وَرّامُ جَدُّهُمْ لاُِمِهِمْ

وَمحمّد لاَِبيهِم جَدُّ. (122)

على الجمله؛ بنى طاوس در ميان عُلما جماعتى بودند از افاضل آل طاوس و اَشْهَر ايشان سيّد اجلّ رضى الدّين على بن موسى بن جعفر بن محمّد و آنچه در كتب ادعيه و زيارات و فضائل، ابن طاوس اطلاق كنند آن جناب مراد است؛

دوّم برادر او عالم جليل جمال الدين احمد كه در فقه و رجال يگانه عصر بود، و مراد از ابن طاوس در كتب فقهيّه و رجاليّه او است؛

سوّم پسر جمال الدين احمد سيّد نبيل عبدالكريم صاحب كتاب(فرحة الغرى)است كه از اجله عُلما و يگانه روزگار بود و در حفظ وجودت فهم؛

چهارم پسر عبدالكريم رضى الدّين ابوالقاسم على بن عبدالكريم؛

پنجم سيّد رضى الدين على بن موسى بن جعفر بن محمّد صاحب كتاب(زوائد الفوائد)كه در اسم و كُنْيَت با پدر اَمْجَد خود شريك بود، و گاهى بر برادر او سيّد جلال الدين محمّد نيز، ابن طاوس اطلاق كنند كه پدر امجد او كتاب(كشف المحجّه)را براى او تصنيف فرمود.

صاحب كتاب(ناسخ التواريخ)در ذيل احوال آل طاوس گفته كه ايشان را جلالت قدرى به كمال بود، ناصر خليفه خواست نقابت طالبيين را به رضى الدين تفويض نمايد او به سبب اشتغال به عبادت و علم استعفا جست و هنگام غلبه هُلاكوخان بر بغداد و قتل مستعصم نقابت طالبيّين بر سيّد رضى الدين فرود آمد و خواست استعفا جويد خواجه نصيرالدين او را منع فرمود، رضى الدين بيم كرد كه اگر سر بتابد به دست هلاكو ناچيز شود و از درِ اكراه قبول نقابت نمود.

او را مصنّفات مفيده است مانند كتاب(مُهَجُ الدّعوات)و كتاب(تتمّات مِصباح المتهجّد و مهمّات صلاح المتعبّد)و كتاب(الملهوف على قتلى الطفوف). و او مستجاب الدعوة بود و بر صدق اين معنى اخبار فراوان است. و گويند اسم اعظم دانست و فرزندان خود را گفت چند كرّت به استخارت كار كردم كه شما را بياموزم اجازت نيافتم اينك در كتب من محفوظ و مكتوب است بر شما است كه به مطالعه ادارك نمائيد.

امّا سيّد جمال الدين احمد، پسرى آورد به نام عبدالكريم غياث الدين السيّد العالم الجليل القدر در نزد خاصّ و عام مكانتى تمام داشت و از مصّنفات او است كتاب(الشّمل المنظوم فى اسمأ مصنّفى العلوم)و جُز آن در كتابخانه او ده هزار مجلّد از كتب نفيسه بود.

امّا النقيب رضى الدين على بن موسى، دو پسر آورد يكى محمّد ملقّب به صفى الدين معروف به مصطفى و آن ديگر على مُلَقّب به رضى الدين معروف به مرتضى، و صفى الدين مردى نيرومند بود ولكن بلاعقب وفات يافت و منقرض شد.

و رضى الدين على بعد از پدر نقيب النّقبأ شد و او دخترى آورد به حباله نكاح شيخ بدرالدين معروف به شيخ المشايخ در آمد و پسرى آورد به نام قوام الدين هنوز كودك بود كه پدرش وداع جهان گفت و او را سلطان سعيد اولجايتو طلب فرمود و بر زانوى خويش نشانيد و نيك بنواخت و هم در آن كودكى او را به جاى پدر نقيب النّقبأ فرمود. امّا از رضىّ الدين على بن على بن موسى دختر ديگر به حباله فخرالدين محمّد بن كتيله حسينى (123) در آمد و پسرى آورد كه اورا على الهادى مى ناميدند و او بلاعقب در حيات پدر و مادر وفات نمود. و قوام الدين دو پسر آورد يكى عبداللّه مُكَنّى به ابوبكر و ملقّب به نجم الدين و آن ديگر عمر. امّا نجم الدين نقابت بغداد و حلّه و سُرّ مَنْ رَاى يافت و بعد از پدر معروف به نقيب النقبأ شد لكن مردى ضعيف الحال بود و بعضى اموال و املاك خانواده خود را قوام الدين به هدر داد و آنچه از وى به جاى ماند نجم الدين تلف كرد و در سال هفتصد و هفتاد و پنج هجرى وفات نمود و برادرش به جاى او نقابت يافت.

و ديگرى از بنى طاوس عراق سيّد مجدالدّين است صاحب كتاب البشارة و در آن ذكر اخبار و آثار وارده مى نمايد و غلبه مغول را در بلاد و انقراض دولت بنى العبّاس را تذكره مى فرمايد. چون هلاكوخان راه بغداد نزديك كرد سيّد مجدالدين با جماعتى از سادات و علماى حلّه او را استقبال كرد و آن كتاب را به نظر سلطان رسانيد هلاكو او را عظيم عظمت نهاد و حلّه و مشهدَيْن و آن نواحى را خطّ امان فرستاد چون به شهر بغداد در آمد فرمان كرد تا منادى ندا در داد كه هر كس از اهل حلّه و اعمال آن بلده است به سلامت بيرون شود و آن جماعت بى آسيبى و زيانى طريق مراجعت سپردند انتهى. (124)

ولكن شيخ جليل حسن بن سليمان حلّى تلميذ شهيد اوّل در كتاب(منتخب البصائر)،(كتاب البشارة)را نسبت داده به سيّد على بن طاوس. واللّه تعالى هو العالم.

خاتمه در ذكر مقتل عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام

و مقتل پسران او محمّد و ابراهيم بر حسب آنچه وعده كرديم در هنگام تعداد فرزندان امام حسنعليه‌السلام :

مخفى نماند كه چون وليد بن يزيد بن عبدالملك بن مروان كشته شد و سلطنت بنى اميّه رو به ضعف و زوال آورد جماعتى از بنى عبّاس و بنى هاشم كه از جمله ايشان بود ابو جعفر منصور و برادران او سفّاح و ابراهيم بن محمّد و عموى او صالح بن على و عبداللّه محض (125) و دو پسران او محمّد و ابراهيم و برادرش محمّد ديباج و غير ايشان در ابوأ جمع گشتند و اتّقاق كردند كه با پسران عبداللّه محض بيعت كنند و يك تن از ايشان را به خلافت بردارند از ميانه محمّد بن عبداللّه را اختيار كردند؛ چه او را مهدى گفتند و از خانواده رسالت گوشزد ايشان گشته بود كه مهدى آل محمّدعليهما‌السلام كه همنام پيغمبر است مالك ارض شود و شرق و غرب عالم را پر از عدل و داد كند بعد از آنكه از ظلم و جور مملوّ شده باشد. لاجرم ايشان دست بيعت با محمّد دادند و با او بيعت كردند پس كس فرستادند و عبداللّه بن محمّد بن عمر بن علىعليه‌السلام و حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام را طلبيدند، عبداللّه محض گفت كه حضرت صادقعليه‌السلام را بيهوده طلبيديد، زيرا كه او رأى شما را به صواب نخواهد شمرد. چون آن جناب وارد شد عبداللّه موضعى برايش گشود و آن جناب را نزد خود نشانيد و صورت حال را مكشوف داشت. حضرت فرمود اين كار نكنيد؛ چه آنكه اگر بيعت شما به محمّد به گمان آن است كه او همان مهدى موعود است اين گمان خطا است و اين مهدى موعود نيست و اين زمان، زمان خروج او نيست و اگر اين بيعت به جهت آن است كه خروج كنيد و امر به معروف و نهى از منكر نمائيد باز هم بيعت با محمّد نكنيم؛ چه آنكه تو شيخ بنى هاشمى چگونه تورا بگذاريم و با پسرت بيعت كنيم؟ عبداللّه گفت: چنين نيست كه تو مى گوئى لكن حسد ترا از بيعت با ايشان باز مى دارد، و حضرت دست بر پشت سفّاح گذاشت و فرمود: به خدا سوگند كه اين سخن از در حسد نيست بلكه خلافت از براى اين مرد و برادران او و اولاد ايشان است نه از براى شماها؛ پس دستى بر كتف عبداللّه محض زد و فرمود: به خدا قسم كه خلافت بر تو و پسران تو فرود نخواهد آمد همانا هر دو پسران تو كشته خواهند شد، اين بگفت و برخاست و تكيه فرمود بر دست عبدالعزيز بن عمران زهرى و بيرون شد و با عبدالعزيز فرمود كه صاحب رداى زرد يعنى منصور را نگريستى؟ گفت: بلى، فرمود: به خدا سوگند كه او عبداللّه را خواهد كشت. عبدالعزيز گفت: محمّد رانيز خواهد كشت؟ فرمود: بلى. عبدالعزيز گفت: در دل خود گفتم به پرودگار كعبه كه اين سخن از روى حسد است و از دنيا بيرون نرفتم تا ديدم چنان شد كه حضرت خبر داده بود.

بالجمله؛ اهل مجلس نيز بعد از رفتن آن حضرت متفرّق شدند، عبدالصمد و منصور در عقب آن حضرت رفتند تا به آن جناب رسيدند گفتند: آيا واقع دارد آنچه در مجلس گفتى؟ فرمود: بلى، واللّه و اين از علومى است كه به ما رسيده. بنى عبّاس سخن آن حضرت را استوار دانستند و از آن روز دل بر سلطنت بستند و در اِعداد كار شدند تا هنگامى كه ادراك كردند.

رَوى شَيْخُنَا الْمُفيد عَنْ عَنْبَسَةِ بْنِ نَجادِ الْعابِدِ قالَ: كانَ جَعفَرُ بْنُ محمّدعليهما‌السلام اِذا رَاى مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِاللّهِ بْنِ الْحَسَنِ تَغَرْغَرَتْ عَيْناهُ ثُمَّ يَقُولُ:(بِنَفْسى هُوَ اِنَّ النّاسَ لَيَقُولُونَ فيهِ وَاِنَّهُ لَمَقْتُوُلٌ لَيْسَ هذا فى كِتابِ عَليعليه‌السلام مِنْ خُلَفآءِ هذِهِ الاُمَّةِ (126)

مؤ لف گويد: اگر چه از مخاطبات عبداللّه محض با حضرت صادقعليه‌السلام سوء رأى او ظاهر گشته لكن اخبار بسيارى در مدح ايشان وارد شده و بعد از اين مذكور خواهد شد كه حضرت صادقعليه‌السلام براى ايشان بسيار گريست هنگامى كه ايشان را از مدينه اسير كرده به جانب كوفه مى بردند و در حق انصار نفرين فرمود و از كثرت حزن و اندوه تب كرده و هم تعزيت نامه براى عبداللّه و ساير اهل بيت او فرستاد و از عبداللّه تعبير فرمود به عبد صالح و دعا كرده در حق ايشان به سعادت و آن تعزيت نامه را سيّد بن طاوس رحمه اللّه در(اقبال)ايراد كرده آنگاه فرموده كه اين مكتوب حضرت صادقعليه‌السلام براى عبداللّه و اهل بيت او دلالت مى كند بر آنكه ايشان معذور و ممدوح و مظلوم بوده اند و به حقّ امام، عارف بوده اند و هم فرموده كه اگر در كتب حديثى يافت شد كه ايشان از طريق آن حضرت مفارق بوده اند آن حديث محمول بر تقيّه است به جهت آنكه مبادا خروج ايشان را به جهت نهى از منكر نسبت به ائمّه طاهرينعليهما‌السلام دهند و مؤ يّد اين مقال آنكه خلاّد بن عمير كندى روايت كرده كه شرفياب خدمت حضرت صادقعليه‌السلام شدم آن حضرت فرمود: آيا از آل حسينعليه‌السلام كه منصور ايشان را از مدينه بيرون برده خبر داريد؟ ما خبر داشتيم از شهادت ايشان لكن نخواستيم كه آن حضرت را به مصيبت ايشان خبر دهيم، گفتم: اميدوارم كه خدا ايشان را عافيت دهد، فرمود: كجا عافيت براى ايشان خواهد بود اين بگفت و صدا به گريه بلند كرد و چندان گريست كه ما نيز از گريه آن حضرت گريستيم. آنگاه فرمود كه پدرم از فاطمه دختر امام حسينعليه‌السلام حديث كرد كه گفت: از پدرم حسين بن علىعليهما‌السلام شنيدم كه مى فرمود: اى فاطمه! چند نفر از فرزندان تو به شطّ فرات مقتول خواهند شد كه: ما سَبَقَهُمُ الاَْوَّلوُنَ وَلَمْ يُدْرِكْهُمُ الا خِروُنَ.

پس حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه اينك از فرزندان فاطمه بنت الحسينعليه‌السلام جز ايشان كه در حبس شدند كسى ديگر نيست كه مصداق اين حديث باشند لاجرم ايشانند آن كسانى كه به شطّ فرات مقتول شوند؛ پس سيّد بن طاوس چند خبرى در جلالت ايشان و در بيان آنكه ايشان را اعتقاد نبود به آنكه مهدى ايشان همان مهدى موعودعليه‌السلام است ايراد فرموده هر كه خواهد رجوع كند به اعمال ماه محرم(اقبال الاعمال) (127)

بالجمله؛ محمّد و ابراهيم پسران عبداللّه همواره در هواى خلافت مى زيستند و اِعداد خروج مى كردند تا هنگامى كه امر خلافت بر ابوالعبّاس سفّاح درست آمد اين وقت فرار كردند و از مردم متوارى شدند امّا سفّاح، عبداللّه محض را بزرگ مى داشت و فراوان اكرام مى كرد.

سبط ابن الجوزى گفته كه يك روز عبداللّه گفت كه هيچگاه نديدم كه هزار هزار درهم مجتمعا در نزد من حاضر باشد. سفّاح گفت: الا ن خواهى ديد و بفرمود هزار هزار درهم حاضر كردند و به عبداللّه عطا كرد. (128)

وابوالفرج روايت كرده كه چون سفّاح بر مسند خلافت نشست، عبداللّه و برادرش حسن مثلّث بر سفّاح وفود كردند سفّاح ايشان را عطا داد و رعايت نمود و به زياده عبداللّه را تكريم مى نمود ولكن گاه گاهى از عبداللّه پرسش مى كرد كه پسران تو محمّد و ابراهيم در كجايند و چرا با شما نزد من نيامدند؟ عبداللّه مى گفت كه مستورى ايشان از خليفه به جهت امرى نيست كه باعث كراهت او شود و پيوسته سفّاح اين سخن را با عبداللّه مى گفت و عيش او را منغص مى نمود تا يك دفعه با وى گفت كه اى عبدالله! پسران خود را پنهان كرده اى هر آينه محمّد و ابراهيم هر دو تن كشته خواهند شد؛ عبداللّه چون اين سخن بشنيد به حالت حزن و كئابت از نزد سفّاح به منزل خود مراجعت كرد. حسن مثلث (در(عمدة الطالب)مكان حسن ابراهيم الغمر، برادرش را ذكر نموده ) چون آثار حزن در عبداللّه ديد پرسيد كه اى برادر سبب حزن تو چيست؟ عبداللّه مطالبه سفّاح را در باب محمّد و ابراهيم براى او نقل كرد. حسن گفت: اين دفعه كه سفّاح از حال ايشان پرسش كند بگو عمّ ايشان از حال ايشان خبر دارد تا من او را از اين سخن ساكت كنم. اين دفعه كه سفّاح صحبت پسران عبداللّه را به ميان آورد و عبداللّه گفت كه عمّ ايشان از حال ايشان خبر دارد. سفّاح صبر كرد تا هنگامى كه عبداللّه از منزل او بيرون شد حسن مثلث را بخواند و از محمّد و ابراهيم از او پرسش كرد، حسن گفت: اى امير با شما چنان سخن گويم كه رعيّت با سلطان گويد يا چنان گويم كه مرد با پسر عمّ خود سخن مى گويد؟ گفت: چنان گوى كه با پسر عمّ خود گوئى، گفت: يا امير! با من بگوى كه اگر خداوند مقدّر كرده كه محمّد و ابراهيم ادراك منصب خلافت كنند تو و تمامت مخلوق آسمان و زمين مى توانند ايشان را دفع دهند؟ گفت: لاواللّه! آنگاه گفت: اگر خداوند مقدّر نكرده باشد خلافت را براى ايشان تمام اهل ارض و سما اگر اتّفاق كنند مى توانند امر خلافت را بر ايشان فرود آورند؟ سفّاح گفت: لاوالله! حسن گفت: پس براى چه امير از اين پيرمرد اين همه در اين باب مطالبه مى كند و نعمت خود را بر او منغص مى فرمايد؟ سفّاح گفت: از پس اين ديگر نام ايشان را تذكره نخواهم نمود. و از آن پس تا زنده بود ديگر نام ايشان را نبرد پس سفّاح عبداللّه را فرمان كرد كه به مدينه برگردد.

و اين بود تا زمانى كه سفّاح وفات يافت و كار خلافت بر منصور دوانيقى راست آمد و منصور به جهت خبث طينت و پستى فطرت خويش يكباره دل بر قتل محمّد و ابراهيم بست و در سنه يك صدو چهلم سفر حجّ كرد و از طريق مدينه مراجعت نمود چون به مدينه رسيد عبداللّه را بخواست و از امر پسرانش از او پرسش كرد، عبداللّه گفت: نمى دانم در كجايند. منصور سخنى چند از راه شتم و شناعت با عبداللّه گفت و امر كرد تا او را در دار مروان در مدينه حبس نمودند و زندانبان او رياح بن عثمان بود و از پس عبداللّه جماعتى ديگر از آل ابوطالب را به تدريج بگرفتند و در محبس نمودند مانند حسن و ابراهيم و ابوبكر برادران عبداللّه و حسن بن جعفر بن مثنّى و سليمان و عبداللّه و على و عبّاس پسران داود بن حسن مثنى و محمّد و اسحاق پسران ابراهيم بن حسن مثنّى و عبّاس و على عابد پسران حسن مثلّث و على فرزند محمّد نفس زكيه و غير ايشان كه در ذكر اولاد امّام حسنعليه‌السلام بدين مطلب اشاره شد.

بالجمله؛ رياح بن عثمان جماعت بنى حسن را در زندان در قيد و بند كرده و بر ايشان كار را سخت تنگ كرده بود، و در اين ايّامى كه در زندان بودند گاه گاهى رياح بعضى از ناصحين رابه نزد عبداللّه محض مى فرستاد كه او را نصيحت كند تا شايد عبداللّه از مكان فرزندانش اطلاع دهد، چون ايشان اين سخن را با عبداللّه به ميان مى آوردند و او را در كتمان امر پسرانش ملامت مى نمودند عبداللّه مى گفت كه بليّه من از بليّه خليل الرحمن بيشتر است؛ چه او مأمور شد به ذبح فرزند خود و آن ذبح فرزند طاعت خدا بود ولكن مرا امر مى كنند كه فرزندان خود را نشان دهم تا آنها را بكشند و حال آنكه كشتن ايشان معصيت خداى مى باشد. (129)

بالجمله؛ تا سه سال در مدينه در حبس بودند تا سال صد و چهل و چهارم رسيد، منصور ديگر باره سفر حجّ كرد و چون از مكّه مراجعت نمود داخل مدينه نشد و به رَبَذه رفت چون به ربذه وارد شد رياح بن عثمان به جهت ديدن منصور از مدينه به ربذه بيرون شد منصور هنگامى كه او را بديد امر كرد برگرد به مدينه و بنى حسن را كه در محبس مى باشند در اين جا حاضر كن. پس رياح بن عثمان به اتّفاق ابوالا زهر زندانبان منصور كه مردى بد كيش و خبيث بود به مدينه رفتند و بنو حسن را با محمّد ديباج برادر مادرى عبداللّه محض در غل و قيد كرده و سلاسل و اغلال ايشان را سخت تر نموده و به كمال شدت و سختى ايشان را به جانب ربذه حركت دادند و هنگامى كه ايشان را به ربذه كوچ مى دادند حضرت صادقعليه‌السلام از ورأ سترى ايشان را نگريست و سخت بگريست چندانكه آب ديده اش بر محاسن شريفش جارى گشت و بر طائفه انصار نفرين كرد و فرمود كه انصار وفا نكردند به شرايط بيعت با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ چه آنكه با آن حضرت بيعت كردند كه حفظ و حراست كنند او را و فرزندان او را از آنچه حفظ مى كنند خود را و فرزندان خود را. پس از آن بنا به روايتى آن حضرت داخل خانه شد و تب كرد و تا بيست شب در تب و تاب بود و شب و روز مى گريست تا آنكه بر آن حضرت ترسيدند.

بالجمله؛ بنى حسن را با محمّد ديباج در ربذه وارد كردند و ايشان را در آفتاب بداشتند و زمانى نگذشت و مردى از جانب منصور بيرون آمد و گفت: محمّد بن عبداللّه بن عثمان كدام است؟ محمّد ديباج خود را نشان داد آن مرد او رابه نزد منصور برد. راوى گفت: زمانى نگذشت كه صداى تازيانه بلند شد و آن تازيانه هائى بود كه بر محمّد مى زدند چون محمّد را برگردانيدند ديديم چندان او را تازيانه زده بودند كه چهره و رنگ او كه مانند سبيكه سيم بود به لون زنگيان شده بود ويك چشم او به واسطه تازيانه از كاسه بيرون شده بود؛ آنگاه محمّد را بياوردند و در نزد برادرش عبداللّه محض جاى دادند. و عبداللّه، محمّد را بسيار دوست مى داشت در اين حال تشنگى سخت بر محمّد غلبه كرده بود طلب آب مى كرد و مردمان به جهت حشمت منصور از ترحّم بر ايشان حذر مى كردند تا هنگامى كه عبداللّه گفت كه كيست پسر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را سيراب كند؟ اين وقت يك تن از مردم خراسان او را به شربتى از آب سقايت كرد. و نقل شده كه جامه محمّد از صدمت تازيانه و آمدن خون چنان بر پشت او چسبيده بود كه از بدن او كنده نمى شد نخست او را با روغن زيت طلى كردند آنگاه جامه را با پوست از بدن او باز كردند. (130)

وسبط ابن جوزى روايت كرده كه چون محمّد را به نزد منصور بردند منصور از او پرسيد كه دو كذّاب فاسق محمّد و ابراهيم در كجايند؟ و دختر محمّد ديباج رقيّه زوجه ابراهيم بود، محمّد گفت: به خدا سوگند كه نمى دانم در كجايند. منصور امر كرد تا چهارصد تازيانه بر وى زدند آنگاه امر كرد كه جامه درشتى بر اوپوشانيدند و به سختى آن جامه را از تن او بيرون كردند تا پوست تن او از بدن كنده شد. و محمّد در صورت و شمايل اَحْسَن ناس بود و بدين جهت او را(ديباج)مى گفتند و يك چشمش به صدمت تازيانه بيرون شد آنگاه او را در بند كردند و به نزد عبداللّه جاى دادند و محمّد در آن وقت سخت تشنه بود و هيچ كس را جرئت آن نبود كه او را آب دهد عبداللّه صيحه زد كه اى گروه مسلمانان آيا اين مسلمانى است كه فرزندان پيغمبر از تشنگى بميرند و شما ايشان را آب ندهيد؟ (131)

پس منصور از ربذه حركت كرد و خود در محملى نشسته بود و معادل او ربيع حاجب بود و بنو حسن را با لب تشنه و شكم گرسنه و سر و تن برهنه با غل و زنجير بر شتران برهنه سوار كردند و در ركاب منصور به جانب كوفه حركت دادند. وقتى منصور از نزد ايشان عبور كرد در حالى كه در ميان محملى بود كه روپوش آن از حرير و ديباج بود عبداللّه بن حسن كه او را بديد فرياد كشيد كه اى ابو جعفر! آيا ما با اسيران شما در بَدر چنين كرديم؟ و از اين سخن اشارتى كرد به اسيرى عبّاس جد منصور در روز بدر و رحم كردن جدّ ايشان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حال او هنگامى كه عبّاس از جهت بند و قيد ناله مى كرد و حضرت فرمود كه ناله عبّاس نگذاشت امشب خواب كنم و امر فرمود كه قيد و بند را از عبّاس بردارند.

ابوالفرج روايت كرده كه منصور خواست كه صدمه عبداللّه به زيادت باشد امر كرد كه شتر محمّد را در پيش شتر او قرار دادند، عبداللّه پيوسته نگاهش بر پشت محمّد مى افتاد و آثار تازيانه مى ديد و جزع مى كرد و پيوسته ايشان را با سوء حال به كوفه بردند و در محبس هاشميّه در سردابى حبس نمودند كه سخت تاريك بود و شب و روز معلوم نبود و عدد ايشان كه در حبس شدند موافق روايت سبط بيست تن از اولاد حسنعليه‌السلام بودند (132) و مسعودى فرموده كه منصور سليمان و عبداللّه فرزندان داودبن حسن مثنّى را با موسى بن عبداللّه محض و حسن بن جعفر رها كرد و مابقى در حبس بماندند تا بمردند و محبس ايشان بر شاطى فرات به قرب و قنطره كوفه بود. والحال مواضع ايشان در كوفه در زمان ما كه سنه سيصد و سى و دو است معلوم است و زيارتگاه است و تمامى در آن موضع مى باشند و قبور ايشان همان زندان است كه سقف آن را بر روى ايشان خراب كردند و هنگامى كه ايشان در زندان بودند ايشان را براى قضأ حاجت بيرون نمى كردند لاجرم در همان محبس قضأ حاجت مى نمودند و به تدريج رائحه آن منتشر گشت و بر ايشان از اين جهت سخت مى گذشت.

بعضى از موالى ايشان مقدارى غاليه بر ايشان بردند تا به بوى خوش او دفع بويهاى كريهه كنند. و بالجمله؛ به سبب آن رائحه كريهه و بودن در حبس و بند، وَرَم در پاهايشان پديد گشت و به تدريج به بالا سرايت مى كرد تا به دل ايشان مى رسيد و صاحبش را هلاك مى كرد و چون محبس ايشان مظلم و تاريك بود اوقات نماز را نمى توانستند تعيين كنند لاجرم قرآن را پنج جزء كرده بودند و به نوبت در هر شبانه روز يك ختم قرآن قرائت مى كردند و هر خمسى كه تمام مى گشت يك نماز از نمازهاى پنجگانه به جا مى آوردند و هر گاه يكى از ايشان مى مرد جسدش پيوسته در بند و زنجير بود تا هنگامى كه بو بر مى داشت و پوسيده مى گشت و آنها كه زنده بودند او را بدين حال مى ديدند و اذيّت مى كشيدند. (133)

و سبط ابن جوزى نيز شرحى از محبس ايشان بدون ذكر آوردن غاليه بر ايشان نقل نموده و ما نيز در سابق در ذكر حال حسن مثلّث و تعداد فرزندان او اشاره بدين محبس كرديم در ميان ايشان على بن الحسن المثلّث كه معروف به علىّ عابد بوده در عبارت و ذكر و صبر بر شدائد ممتاز بود.

و در روايتى وارد شده كه بنو حسن اوقات نماز را نمى دانستند مگر به تسبيح و اَوْراد على بن الحسن؛ چه او پيوسته مشغول ذكر بود و بحسب اوراد خود كه موظف بود بر شبانه روز مى فهميد دخول اوقات نماز را. (134)

ابوالفرج از اسحاق بن عيسى روايت كرده كه روزى عبداللّه محض از زندان براى پدرم پيغام داد كه نزد من بيا، پدرم از منصور اذن گرفت و به زندان نزد عبداللّه رفت. عبداللّه گفت: ترا طلبيدم براى آنكه قدرى آب براى من بياورى؛ چه آنكه عطش بر من غلبه كرده؛ پدرم فرستاد از منزل سبوى آب براى عبداللّه آوردند. عبداللّه چون سبوى آب را بردهان نهاد كه بياشامد ابوالا زهر زندانبان رسيد ديد كه عبداللّه آب مى خورد، در غضب شد چنان پا بر آن سبو زد كه بر دندان عبداللّه خورد و از صدمت آن دندانهاى ثناياى او بريخت. (135)

بالجمله؛ حال ايشان در زندان بدين گونه بود و به تدريج بعضى بمردند و بعضى كشته كشتند، و عبداللّه با چند تن ديگر از اهل بيت خود زنده بود تا هنگامى كه محمّد و ابراهيم پسران او خروج كردند و مقتول گشتند و سَر ايشان را براى منصور فرستادند و منصور سر ابراهيم را براى عبداللّه فرستاد آنگاه ايشان نيز در زندان بمردند و شهيد گشتند.

سبط ابن الجوزى و غيره نقل كرده اند كه پيش از آنكه محمّد بن عبداللّه كشته شود عامل منصور ابوعون از خراسان براى او نوشت كه مردم خراسان بيعت ما را مى شكنند به سبب خروج محمّد و ابراهيم پسران عبدالله، منصور امر كرد محمّد ديباج را گردن زدند و سر او را به جانب خراسان فرستاد كه اهل خراسان را بفريبند و قسم ياد كرد كه اين سر محمّد بن عبداللّه بن فاطمه بنت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است تا مردم خراسان از خيال خروج با محمّد بن عبداللّه بيفتند (136) اكنون شروع كنيم به مقتل محمّد بن عبداللّه محض.

ذكر مقتل محمّد بن عبداللّه بن الحسن بن على بن ابى طالب ع ملقّب به(نفس زكيه)

محمّد بن عبداللّه مُكَنّى به ابو عبداللّه و ملقّب به(صريح قريش)است؛ چه آنكه يك تن از امّهات و جدّات او امّ ولد نبودند، مادر او هند دختر ابى عبيدة بن عبداللّه بن زمعة بن أ سود بن مطلّب بوده و محمّد را از جهت كثرت زهد و عبادت(نفس زكيّه)لقب دادند و اهل بيت او به استظهار حديث نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : اِنَّ المَهْدِىَّ مِنْ وُلدْى اِسْمُهُ اِسْمى. او را مهدى مى گفتند و هم او را مقتول به احجار زيت گفته اند و او را به فقه و دانائى و شجاعت و سخاوت و كثرت فضائل ستايش نموده اند و در ميان هر دو كتف او خالى سياه به مقدار بيضه بوده و مردمان را اعتقاد چنان بوده كه او همان مهدى موعود از آل محمّد است(صلوات اللّه عليهم اجمعين)؛ لهذا با وى بيعت كردند و پيوسته مترصّد ظهور و منتظر خروج او بودند و ابوجعفر منصور دو كرّت با او بيعت كرده بود: يك مرتبه در مكّه در مسجد الحرام و چون محمّد از مسجد بيرون شد ركاب او را بداشت تا بر نشست و زياد احترام او را مرعى مى داشت مردى با منصور گفت: كه اين كيست كه چندين حشمت او را نگاه مى دارى؟ گفت: واى بر تو مگر نمى دانى اين مرد محمّد بن عبداللّه محض و مهدى ما اهل بيت است و كرّت ديگر در ابوأ با او بيعت كرد چنانكه در بيان حال عبداللّه مرقوم گشت.

ابوالفرج و سيّد بن طاوس رحمه اللّه اخبار بسيارى نقل كرده اند كه عبداللّه محض و ساير اهل بيت او انكار داشتند از آنكه محمّد نفس زكيّه مهدى موعود باشد و مى گفتند مهدى موعودعليه‌السلام غير او است. (137)

بالجمله؛ چون خلافت بر بنى عبّاس مستقر شد محمّد و ابراهيم مخفى مى زيستند و در ايّام منصور گاهى چون يك دو تن از عرب باديه پوشيده به نزد پدر در زندان آمدند و گفتند اگر اذن فرمائى آشكار شويم؛ چه اگر ما دو تن كشته شويم بهتر از آن است كه جماعتى از اهل بيت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كشته شوند، عبداللّه گفت: اِنْ مَنَعَكُما اَبُو جعفر اَنْ تَعيشا كَريمَيْن فَلا يَمْنَعكُما اَنْ تَمُوتا كَريْمَيْنِ. (138)

اگر ابوجعفر منصور رضا نمى دهد كه شما چون جوانمردان زندگانى كنيد منع نمى كند كه چون جوانمردان بميريد. كنايت از آنكه صواب آن است كه شما در اعداد كار بپردازيد و بر منصور خروج كنيد اگر نصرت جوئيد نيكو باشد و اگر كشته شويد با نام نيك نكوهش نباشد. بالجمله؛ در ايّامى كه محمّد و ابراهيم مخفى بودند منصور را جز يافتن ايشان همى نبود و عيون و جواسيس در اطراف قرار داده بود تا شايد بر مكان ايشان اطلاع يابد.

ابوالفرج روايت كرده كه محمّد بن عبداللّه گفته هنگامى كه در شعاب جبال مخفى بودم روزى در كوه رَضْوى جاى داشتم با امّ ولد خويش و مرا از وى پسرى رضيع بود ناگاه مكشوف افتاد كه غلامى از مدينه به طلب من مى رسد من فرار كردم اُمّ ولد نيز فرزندم را در آغوش كشيده و مى گريخت كه ناگاه آن كودك از دست مادرش رها شد و از كوه در افتاد و پاره پاره شد و نقل شده كه اين وقت كه طفل محمّد از كوه بيفتاد و بمرد محمّد اين اشعار را بگفت:

شعر:

مُنخَرِق الخُفَّيْن يَشْكُو الْوَجى		تَنْكبُهُ (139) اَطْرافُ مَرْوٍ حِدادٍ
شَرَّدَهُ الْخَوْفُ فَاَزْرى بِهِ		كَذاكَ مَنْ يَكرَهُ حَرَّ الْجِلادِ
قَدْ كانَ فِى المَوْتِ لَهُ راحَةٌ		وَالمَوْتُ حَتْمٌ فى رِقابِ الْعِبادِ (140)

بالجمله؛ محمّد در سنه يك صد و چهل و پنج خروج كرد و به اتّفاق دويست و پنجاه نفر در ماه رجب داخل مدينه شد و صدا به تكبير بلند كردند و رو به زندان منصور آوردند و در زندان را شكستند و محبوسين را بيرون كردند و رياح بن عثمان زندانبان منصور را بگرفتند و حبس كردند آنگاه محمّد بر فراز منبر شد و خطبه بخواند و مقدارى از مثالب و مطاعن و خبث سيرت منصور را تذكره نمود مردمان از مالك بن انس استفتا كردند كه با آنكه بيعت منصور در گردن ما است ما توانيم با محمّد بيعت كنيم؟ مالك فتوى مى داد بلى؛ چه آنكه بيعت شما با منصور از روى كراهت بوده. پس مردم به بيعت محمّد شتاب كردند و محمّد بر مدينه و مكّه و يمن استيلا يافت ابوجعفر منصور چون اين بدانست براى محمّد مكتوبى از در صلح و سِلم فرستاد او را امان داد؛ محمّد مكتوب او را جوابى شافى نوشت و در آخر نامه رقم كرد كه ترا كدام امان است كه بر من عرضه داشتى آيا امانى است كه به ابن هبيره دادى؟ يا امانى است كه به عمويت عبداللّه بن على دادى؟ يا امانى است كه ابومسلم را به آن خرسند ساختى؟ يعنى بر امان تو چه اعتماد است چنانكه اين سه نفر را امان دادى و به مقتضاى امان خود عمل نكردى.

ثانيا ابوجعفر او را مكتوبى فرستاد و برخى از در حسب و نسب طريق معارضه سپرد و اين مختصر را گنجايش ذكر اين مكاتيب نيست طالبين رجوع كنند به(تذكرة سبط)و غيره و چون منصور مأيوس گشت از آنكه محمّد به طريق سلم و صلح در آيد لاجرم عيسى بن موسى برادر زاده و وليعهد خود را به تجهيز جنگ محمّد فرمان داد و در باطن گفت هر كدام كشته شوند باكى ندارم؛ چه آنكه منصور طالب حيات عيسى نبود به سبب آنكه سفّاح عهد كرده بود بعد از منصور، عيسى خليفه باشد و منصور از خلافت او كراهت داشت. پس عيسى با چهار هزار سوار و دو هزار پياده به دفع محمّد بيرون شد و منصور او را گفت كه اوّل دفعه قبل از قتال او را امان ده شايد بدون قتال او سر در طاعت ما آورد، عيسى كوچ كرد تا به(فيد)كه نام منزلى است در طريق مكّه برسيد كاغذى به سوى جماعتى از اصحاب محمّد نوشت و ايشان را از طريق يارى محمّد پراكنده كرد و محمّد چون مطلّع شد كه عيسى به دفع او بيرون شده در تهيّه جنگ برآمده و خندقى بر دور مدينه كند و در ماه رمضان بود كه عيسى با لشكر خود وارد شدند و دور مدينه را احاطه كردند.

سبط ابن جوزى روايت كرده كه چون لشكر منصور بر مدينه احاطه كردند محمّد را همّى نبود جز آنكه جريده اسامى كسانى كه با او بيعت كرده بودند و او را مكاتبه نموده بودند بسوزاند پس نامه هاى ايشان را سوزانيد آنگاه گفت: الا ن مرگ بر من گوارا است و اگر اين كار نكرده بود هر آينه مردم در بلأ عظيم بودند؛ چه آنكه اگر آن دفتر به دست لشكر منصور مى رسيد بر اسامى كسانى كه با او بيعت كرده بودند مطلّع مى شد و ايشان را مى كشتند. (141)

بالجمله؛ عيسى بيامد و بر(سلع)كه اسم جبلى است در مدينه بايستاد و ندا كرد كه اى محمّد! از براى تو امان است، محمّد گفت كه امان شما را وفائى نيست و مردن به عزت بِه از زندگى به ذلّت و اين وقت لشكر محمّد از دور او متفرّق شده بودند، و از صد هزار نفر كه با او بيعت كرده بودند سيصد و شانزده نفر با او بود به عدد اهل بدر. پس محمّد و اصحاب او غسل كردند و حنوط بر خود پاشيدند و ستوران خود را پى نمودند و حمله كردند بر عيسى و اصحاب او و سه دفعه ايشان را منهزم ساختند، لشكر عيسى اعداد كار كردند و به يك دفعه تمامى بر ايشان حمله نمودند و كار ايشان را ساختند و ايشان را مقتول نمودند، و حميد بن قحطبه، محمّد را شهيد كرد و سرش را نزد عيسى برد و زينب خواهر محمّد و فاطمه دخترش جسد او را از خاك برداشتند و در بقيع دفن نمودند؛ پس سر محمّد را حمل داده به نزد منصور بردند منصور حكم كرد كه آن سر را در كوفه نصب كردند و در بُلدان بگردانيدند. و مقتل محمّد در اواسط ماه رمضان سنه يك صد و چهل و پنج واقع شد و مدت ظهور او تا وقت شهادتش دو ماه و هفده روز بوده و سنين عمرش به چهل و پنج رسيده بود و مقتل او در احجار زيت مدينه واقع شد؛ چنانكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اخبار غيبيّه خود به آن اشاره فرموده بقولِهِ: وَاِنَّهُ يُقْتَلُ عِنْدِ اَحْجارِ الزَّيْتِ. (142)

ابوالفرج روايت كرده كه چون محمّد كشته گشت و لشكر او منهزم شدند ابن خضير كه يك تن از اصحاب محمّد بود در زندان رفت و رياح بن عثمان زندانبان منصور را بكشت و ديوان محمّد را كه مشتمل بر اسامى اصحاب و رجال او بود بسوزانيد پس از آن به مقاتلت عبّاسيّين بيرون شد و پيوسته كار زار كرد تا كشته شد. (143)

و هم روايت كرده هنگامى كه وى را بكشتند چندان زخم و جراحت بر سر وى وارد شده بود كه ممكن نبود او را حركت دهند و مثل گوشت پخته و سرخ كرده شده بود كه بر هر موضع از آن كه دست مى نهادى متلاشى مى شد.

ذكر مقتل ابراهيم بن عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالب ع معروف به(قتيل باخمرى)

در(مروج الذهب مسعودى)نگارش يافته كه هنگامى كه محمّد بن عبداللّه محض داعيه خروج داشت برادران و فرزندان خود را در بلاد و اَمصار متفرّق كرد تا مردم را به بيعت او بخوانند از جمله پسرش على را به بصره فرستاد و در مصر كشته گشت.

و موافق روايت(تذكره سبط)در زندان بمرد و فرزند ديگرش عبداللّه را به خراسان فرستاد و لشكر منصور خواستند او را مأخوذ دارند به بلاد سِنْد گريخت و در همانجا شهيد گشت و فرزند ديگرش حسن را به جانب يمن فرستاد او را گرفتند و در حبس كردند تا در حبس وفات يافت. (144)

فقير گويد: اين كلام مسعودى است، لكن آنچه از كتب ديگر منقول است حسن بن محمّد در وقعه فخّ در ركاب حسين بن على بود و عيسى بن موسى عبّاسى او را شهيد ساخت؛ چنانكه در سابق در ذكر اولاد امام حسنعليه‌السلام به شرح رفت. و برادر محمّد، موسى به بلاد جزيره رفت، و برادر ديگرش يحيى به جانب رىّ و طبرستان سفر كرد و آخر الا مر به دست رشيد كشته گرديد؛ چنانچه در سابق به شرح رفت و برادر ديگر محمّد، ادريس به جانب مغرب سفر كرد و جماعتى را در بيعت خويش در آورد، آخر الامر رشيد كس فرستاد و او را غليةً بكشت پس از آن ادريس بن ادريس به جاى پدر نشست و بلد ايشان را به نام او مسمى كردند و گفتند: بلد ادريس بن ادريس، و مقتل ادريس نيز در سابق گذشت.

و برادر ديگر محمّد، ابراهيم به جانب بصره سفر كرد و در بصره خروج كرد و جماعت بسيارى از اهل فارس و اهواز و غيره و جمع كثيرى از زيديه واز معتزله بغداديين و غيرهم با او بيعت كردند، و از طالبيين عيسى بن زيد بن على بن الحسينعليهما‌السلام نيز با او بود.

منصور، عيسى بن موسى و سعيد بن مسلم را با لشكر بسيار به جنگ او فرستاد، در زمين باخمرى كه از اراضى طفّ است و در شش فرسخى كوفه واقع است ابراهيم را شهيد كردند و از شيعيان او از جماعت زيدّيه چهار صد نفر و به قولى پانصد تن كشته گشت، و كيفيّت مقتل ابراهيم چنانچه در(تذكره سبط)مسطور است بدين نحو است كه در غرّه شهر شوال و به قولى شهر رمضان سنه يك صد و چهل و پنج ابراهيم در بصره خروج كرد و جماعتى بى شمار با او بيعت كردند و منصور نيز در همين سال ابتدأ كرده بود به بنأ شهر بغداد و در اين اوقاتى كه مشغول به عمارت بغداد بود او را خبر دادند كه ابراهيم بن عبداللّه در بصره خروج كرده و بر اهواز و فارس غلبه كرده و جماعت بسيارى دور او را گرفته اند و مردمان نيز به طوع و رغبت با وى بيعت مى كنند و همّى جز خونخواهى برادرش محمّد و كشتن ابو جعفر منصور ندارد.

منصور چون اين بشنيد جهان روشن در چشمش تاريك گرديد واز بنأ شهر بغداد دست بكشيد و يك باره ترك لذّات و مضاجعت با نِسوان گفت و سوگند ياد كه كرد كه هيچگاهى نزديك زنان نروم و به عيش و لذّت مشغول نشوم تا هنگامى كه سر ابراهيم را براى من آورند، يا سر مرا را به نزد او حمل دهند.

بالجمله؛ هول وهر بى عظيم در دل منصور پديد آمد، چه ابراهيم را صد هزار تن لشكر ملازم ركاب بود و منصور به غير از دو هزار سوار لشكرى حاضر نداشت و عساكر و جيوش او در ممكلت شام و اَفريقيّه و خراسان متفرّق شده بودند، اين هنگام منصور عيسى بن موسى بن على بن عبداللّه بن عبّاس را به جنگ ابراهيم فرستاد و از آن طرف نيز ابراهيم فريفته كوفيان شده از بصره به جانب كوفه بيرون شد؛ چه آنكه جماعتى از اهل كوفه در بصره به خدمت ابراهيم رسيدند، و معروض وى داشتند كه در كوفه صد هزار تن انتظار مقدم شريف ترا دارند و هر گاه به جانب ايشان شوى جانهاى خود را نثار رهت كنند.

مردمان بصره ابراهيم را از رفتن به كوفه مانع گشتند لكن سخن ايشان مفيد نيفتاد. ابراهيم به جانب كوفه شد، شانزده فرسخ به كوفه مانده در ارض طفّ معروف به با خَمرى تلاقى شد ما بين او و لشكر منصور، پس دو لشكر از دو سوى صف آراستند و جنگ پيوسته شد، لشكر ابراهيم بر لشكر منصور ظفر يافتند و ايشان را هزيمت دادند (145) و به روايت ابوالفرج هزيمتى شنيع كردند و چنان بگريختند كه اوايل لشكر ايشان داخل كوفه شد.

و به روايت(تذكره)عيسى بن موسى كه سپهسالار لشكر منصور بود با صد تن از اهل بيت خويش و خواصّ خود پاى اصطبار محكم نهادند و از قتال رو بر نتافتند و نزديك شد كه ابراهيم نيز بر ايشان ظفر يابد و ايشان را به صحراى عدم راند كه ناگاه در غلواى جنگ تيرى كه رامى آن معلوم نبود و هم معلوم نگشت كه از كجا آمد بر ابراهيم رسيد، ابراهيم از اسب بر زمين افتاد و مى گفت:

شعر:

وَكانَ اَمْرُ اللّهِ قَدَراً

اَرَدْنا اَمْراً وَاَرادَ اللّهُ غَيْرَهُ (146)

و ابوالفرج روايت كرده كه مقتل ابراهيم هنگامى بود كه عيسى نيز پشت به معركه كرده بود و فرار مى نمود، ابراهيم را گرمى و حرارت معركه به تعب افكنده بود، تكمه هاى قباى خود را گشود و جامه از سينه باز كرد تا شايد كسر سورت حرارت كند كه ناگاه تيرى مَيْشوم از رامى غير معلوم بر گودى گلوى وى آمد، بى اختيار دست به گردن اسب درآورد و طايفه زيديّه كه ملازم ركاب او بودند دور او را احاطه كردند، و به روايت ديگر بشير رحّال او را برسينه خود گرفت. (147)

بالجمله؛ به همان تير كار ابراهيم ساخته شد و وفات كرد، اصحاب عيسى نيز از فرار برگشتند و تنور حرب افروخته گشت تا هنگامى كه نصرت براى لشكر منصور شد، و لشكر ابراهيم بعضى كشته و بعضى به طريق هزيمت شدند و بشير رحّال نيز مقتول شد.

آنگاه اصحاب عيسى سر ابراهيم را بريدند و به نزد عيسى بردند، عيسى سر به سجده نهاد و سجده شكر به جاى آورد و سر را از براى منصور فرستاد.

و قتل ابراهيم در وقت ارتفاع نهار از روز دوشنبه ذى حجه سنه يك صد و چهل و پنج واقع شد، و به روايت ابونصر بخارى و سبط ابن جوزى در بيست و پنجم ذيقعده روز دَحْوالا رض واقع شد و سنين عمرش به چهل و هشت رسيده بود. (148)

و حضرت امير المؤ منينعليه‌السلام در اخبار غيبيه خود از ماَّل ابراهيم خبر داده در آنجا كه فرموده: بِبا خَمْرى يُقْتَلُ بَعدَ اَنْ يَظْهَرَ وَيُقْهَرُ بَعدَ اَنْ يَقْهَرَ.

و هم در حق او فرموده:

يَأتيهِ سَهْمٌ غَرْبٌ يَكوُنُ فيهِ مَنِيَّتُهُ فَيا بُؤ س الرّامىِ شَلَّتْ يَدُهُ وَوَهَنَ عَضُدُهُ. (149)

و نقل شده كه چون لشكر منصور منهزم شدند و خبر به منصور بردند جهان در چشمش تاريك شد و گفت:

اَيْنَ قَوْلُ صادِقِهِمْ اَيْنَ لَعْبُ الْغِلمانِ وَالصِبيانِ؛

يعنى چه شد قول صادق بنى هاشم كه مى گفت كودكان بنى عبّاس با خلافت بازى خواهند كرد و كلام منصور اشاره است به اخبارات حضرت صادقعليه‌السلام از خلافت بنى عبّاس و شهادت عبداللّه و پسران او محمّد و ابراهيم. و پيش از اين نيز دانستى كه چون بنى هاشم و بنى عبّاس در(ابوأ)جمع گشتند و با محمّد بن عبداللّه بيعت كردند، چون حضرت صادقعليه‌السلام وارد شد رأى ايشان را تصويب نكرد و فرمود: خلافت از براى سفّاح و منصور خواهد بود و عبداللّه و ابراهيم را در آن بهره نيست و منصور ايشان را خواهد كشت. منصور از آن روز دل بر خلافت بست تا هنگامى كه ادراك كرد و چون مى دانست كه آن حضرت جز به صدق سخن نگويد اين هنگام كه هزيمت لشكرش مكشوف افتاد در عجب شد و گفت: خبر صادق ايشان چه شد و سخت مضطرب گشت كه زمانى دير نگذشت كه خبر شهادت ابراهيم بدو رسيد و سر ابراهيم را به نزد او حمل دادند و در پيش او نهادند، منصور چون ابراهيم را نگريست سخت بگريست چندانكه اشك بر گونه هاى آن سر جارى شد و گفت به خدا سوگند كه دوست نداشتم كار تو بدين جا منتهى شود.

و از حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام مروى است كه گفت: من در نزد منصور بودم كه سر ابراهيم را در ميان سپرى گذاشته بودند و به نزد وى حاضر كردند، چون نگاه من بر آن سر افتاد غصّه مرا فرا گرفت و جوشش گريه راه حلق مرا بست و چندان منقلب شدم كه نزديك شد صدا به گريه بلند كنم لكن خوددارى كردم و گريه سر ندادم كه مبادا منصور ملتفت من شود كه ناگاه منصور روى به من آورد و گفت: يا ابا محمّد! سر ابراهيم همين است؟

گفتم: بلى، يا امير و من دوست مى داشتم كه اطاعت تو كند تا كارش بدين جا منتهى نشود. منصور نيز سوگند ياد كرد كه من دوست مى داشتم كه سر در اطاعت من در آورد و چنين روزى را ملاقات ننمايد، لكن او از در خلاف بيرون شد خواست سر مرا گيرد چنان افتاد كه سر او را براى من آوردند. (150)

پس امر كرد كه آن سر را در كوفه آويختند كه مردمان نيز او را مشاهده بنمايند پس از آن ربيع را گفت كه سر ابراهيم را به زندان براى پدرش بَرَد، ربيع آن سر را گرفت و به زندان برد، عبداللّه در آن وقت مشغول نماز بود و توجّه او به جانب حق تعالى بود، او را گفتند كه اى عبداللّه! نماز را سرعت كن و تعجيل نما كه تو را چيزى در پيش است؛ چون عبداللّه سلام نماز را بداد نگاه كرد سر فرزند خود ابراهيم را ديد سر را بگرفت و برسينه چسباند و گفت:

رَحِمَكَ اللّهُ يا اَبَاالْقاسِمِ وَاَهْلاً بِكَ وَسَهْلاً لَقَد وَفَيْتَ بِعَهْدِاللّهِ وَميثاقِهِ.

اى نور ديده من ابراهيم خوش آمدى خدا ترا رحمت كند هر آينه توئى از آن كسانى كه خدا در حق ايشان فرموده: (الذَينَ يُوفُونَ بِعَهْدِاللّهِ وَلايَنْقُضُونَ الميثاقَ....) (151)

ربيع، عبداللّه را گفت كه ابراهيم چگونه بود؟ فرمود: چنان بود كه شاعر گفته:

شعر:

فَتىً كان تَحْميهِ مِنَ الذُّلِ نَفسُهُ

وَيَكْفيهِ سَوْءاتِ الذُّنُوبِ اجتِنابُها

آنگاه با ربيع فرمود كه با منصور بگو كه ايّام سختى و شدّت ما به آخر رسيد و ايّام نعمت تو نيز چنين است و پاينده نخواهد ماند و محل ملاقات ما و تو روز قيامت است و خداوند حكيم ما، بين ما و تو حكم خواهد فرمود.

ربيع گفت: وقتى كه اين رسالت را به منصور رسانيدم چنان شكستگى در او پديدار گشت كه هيچگاهى او را به چنين حالى نديده بودم. و بسيار كس از شعرأ محمّد و ابراهيم را مرثيه گفته اند.

و دِعبِل خزاعى در(قصيده تائيّه)كه جماعتى از اهل بيت رسول خدا صلوات اللّه عليه وآله را مرثيه گفته اشاره بديشان نموده چنانكه گفته:

شعر:

قُبُورٌ بِكُوفانٍ وَاُخرى بِطيْبَةٍ		وَاُخرى بَفَخٍّ نالَها صَلَواتى
وَاُخرى بِاَرْضِ الْجَوْزِجانِ مَحِلُّها		وَ قَبْرٌ بِباخَمْرى لَدَى الْقُرُباتِ (152)

و ابراهيم را پنجه قوى و بازوئى توانا بوده و در فنون علم صاحب مقامى معلوم بوده و هنگامى كه در بصره پوشيده مى زيست در سراى مفضّل ضبّى بود و از مفضّل كتبى طلب نمود كه با او انس گيرد، و مفضّل دواوين اشعار عرب را به نزد او آورد و او هفتاد قصيده از آنها برگزيد و از بر كرد و بعد از قتل او، مفضّل آن قصايد را جمع كرد و(مفضليّات و اختيار الشعرأ) نام كرد.

و مفضّل در روز شهادت ابراهيم ملازمت ركاب او را داشته و شجاعتهاى بسيار از ابراهيم و اشعار چند از او نقل كرده كه مقام را گنجايش ذكر آن نيست و ابراهيم هنگامى كه خروج نمود و مردم با او بيعت كردند به عدالت و سيرت نيكى با مردمان رفتار مى كرد و گفته شده كه در واقعه باخَمْرى شبى در ميان لشكر خود طواف مى كرد صداى ساز و غنا از ايشان شنيد همّ و غمّ او را فرو گرفت و فرمود: گمان نمى كنم لشكرى كه اينگونه كارها كنند ظفر يابند.

و جماعت بسيارى از اهل علم و نقله آثار با ابراهيم بيعت كردند و مردم را به يارى وى تحريص مى نمودند مانند عيسى بن زيد بن على بن الحسنعليها‌السلام و بشير رحّال و سلام بن ابى واصل و هارون بن سعيد فقيه با جمعى كثير از وجوه و اعيان و اصحاب و تابعيين او و عبّادبن منصور قاضى بصره و مفضّل بن محمّد و مسعر بن كدام و غير ايشان.

و نقل شده كه اعمش بن مهران مردم را به يارى ابراهيم تحريص مى كرد و مى گفت اگر من اعمى نبودم خودم نيز در ركاب او بيرون مى شدم.

(و لنختم الكلام بذكر قصيدة غرّأ لبعض الا دبأ رثّى بها الحسن المجتبىعليه‌السلام )

شعر:

اَتَرى يَسُوغُ عَلَى الظَّمالِىَ مَشْرَعٌ		وَارَى اَنابيبَ الْقِنا لاتَشْرَعُ
ما انَ اَنْ تَغْتادَها عَرَبيةٌ		لايَسْتَميلُ بِهَا الرَّوى (153) وَالمَرْتَعُ
تَعْلُوا عَلَيْها فِتْيَةٌ مِن هاشمٍ		بِالصَّبْرِ لا بالسّابِغاتِ تَدَرَّعُوا
فَلَقَدْ رَمَتْنا النّائِباتِ فَلَمْ تَدَعْ		قَلْباً تَقي هِ اَدْرُعٌ اَوْ اَذْرُعٌ
فَاِلى مَ لا الْهِنْدىّ مُنْصَلِتٌ ولا		الْخَطّى فى رَهْجِ الْعِجاجِ مُزَعْزَعٌ
وَ مَتى نَرى لَكَ نَهْضَةً مِنْ دُونِها		الْهاماتِ تَسْجُدُ لِلْمَنُونِ وَتَرْكَعُ
يَابنَ الاْ ولى وَشَجَتْ برابيهِ الْعُلى(154)		كَرَماً عُروُقَ اُصُولِهم فَتَفَرَّعُوا
جَحَدَتْ وُجُودَكَ عُصْبَة فَتتابَعَت		فِرقاً بِها شَمْلُ الضَّلالِ مُجَمَّعٌ
جَهِلَتْكَ فَاْنبَعَثَتْ وَدائدُ جَهْلِها		اَضْحى عَلى سَفَهٍ يَبُوعُ وَيَذْرَعُ
تاهَتْ عَنِ النَّهَجِ الْقَويمِ فَضايعٌ		لاتَسْتَقيمُ وَعاثِرٌ لايُقْلَعُ
فَاَنِرْ بِطَلْعَتِكَ الْوُجُودَ فَقَدْ دَجى		وَالْبَدْرُ عادَتُهُ يَغيبُ وَيَطْلَعُ
مُتَطَلِّباً اَوْ تارَكُمْ مِنْ اُمَّةٍ		خَفُّو الداعِيَةِ النِّفاقِ وَ اَسْرَعوا
خانُوا بِعِتْرَةِ اَحْمَدَ مِنْ بَعْدِهِ		ظُلْماً وَما حَفَظُوا بِهِمْ مَااسْتُودِعُوا
فَكَاَنَّما اَوْصى النَّبىُّ بِثِقْلِهِ		اَنْ لايُصانَ فَمارَعَوْهُ وَضَيَّعُوا
جَحَدُوا وَلأَ المُرْتَضى وَلكُمْ وَعى		مِنْهُمْ لَهُ قَلْبٌ وَاَصغى مَسْمَعُ
وَبما جَرىَ مِن حِقْدِهِمْ وَنِفاقِهِمْ		فى بَيْتِهِ كُسِرَتْ لِفاطِمَ اَضْلُعُ
وعَدَوْا(155)عَلَى الْحَسَنِ الزَّكِىِّ بِسالف		الاَْحقادِ حينَ تَاَلَّبُوا وَتَجَمَّعُوا
وَتَنَكّبوا سُنَنَ الطَّريقِ وَاِنّما		هامُوا بِغاشِيَةِ الْعَمى وَتَوَلَّعُوا
نَبَذوا كِتابَ اللّهِ خَلْفَ ظُهُورِهِمْ		وَسَعَوْا لِداعِيَةِ الشِّقا لَما دُعُوا
عَجَباً لِحِلمِ اللّهِ كَيفَ تَاَمَّرُوا		جَنَفاً وَاَبْنأِ النُّبُوَةِ تُخْلَعُ
وَتَحَكَّمُوا فىِ المُسْلمينَ وَطالَما		مَرَقُوا عَنِ الدّ ينِ الْحَنيفِ وَاَبْدَعُوا
اَضْحى يُؤَلَّبُ (156) لاِبْن هِنْدٍ حِزْ بُهُ		بَغْيا وَسِرْبُ ابْنُ النَّبِّىِ مُذَعْذَعُ (157)
غَدَروُا بهِ بَعْدَ الْعُهُودِ فَغُودِرَتْ (158)		اَثْقالُهُ بَيْنَ الِلّئامِ تُوَزَّعُ (159)
اَللّهُ اَىُّ فَتىً يُكابِدُ مِحْنَةً		يَشْجى لَهَا الصَّخْرُ الاَْصَمُّ وَيَجْزَعُ
وَرَزيَّةٌ حَزَّتْ لِقَلْبِ محمّد		حُزْناً تَكادُ لَهَا السَّما تَتَزَعْزَعُ
كَيْفَ ابْنُ وَحْىِ اللّهِ وَهُوَ بِهِ الهُدى		اَرْسى فقامَ لَهُ الْعِمادُ الاَْرْفَعُ
اَضْحى يُسالِمُ عُصْبَةً اُمَويَّةً		مِنْ دوُنِها كَفَروُاثَمُودَ وَتُبَّعُ
ساموهُ(160)قَهْرااَنْ يُضامَ وَمالَوى(161)		لَوْلاَ الْقَضأُ بِهِ عِنانٌ طَيِّعُ
اَمْسى مُضاما تُسْتَباحُ حَريمُهُ		هَتْكا وَجانِبُهُ الاَْعَزُّ الاَْمْنَعُ
وَيَرى بَنى حَرْبٍ عَلى اَعْوادِها		جَهْرا تَنالُ مِنَ الْوَصِىّ وَيَسْمَعُ (162)
مازالَ مُضْطَهِدا يُقاسى مِنْهُمُ		غُصَصا بِهِ كَاْسُ الّرِدى يَتَجَرَّعُ
حَتّى اِذا نَفَذَ الْقَضاُء مَحَتَّما		اَضْحى يُدَسُّ اِلَيْهِ سَمُّ (163) مُنْقَعُ
وَغَدا بِرَغْمِ الدّين وَهُوَ مُكابِدٌ		بِالصَّبْرِ غُلَّةُ مُكْمَدٍ لا تُنْقَعُ
وَتَفَتَّتَتْ بِالسَّمِّ مِنْ اَحْشائِهِ		كَبِدٌ لَها حَتَّى الصَّفا يَتَصَدَّعُ
وَقَضى بِعَيْنِ اللّهِ يَقْذِفُ قَلْبَهُ		قِطَعا غَدَتْ مِمّا بِها تَتَقَّطَعُ
وَسَرى بِهِ نَعْشٌ تَوَدُّ بَناتُهُ		لَوْيَرْتَقى لِلْفَرْقَدَيْنِ وَيُرْفَعُ
نَعْشٌ لَهُ الرّوُحُ الاَْمينُ مُشَيِّعٌ		وَلَهُ الْكِتابُ الْمُسْتَبين مُوَدِّعُ
نَعْشٌ اَعَزَّ اللّهُ جانِبَ قُدْسِهِ		فَغَدَتْ لَهُ زُمَرُ الْمَلائِكَ تَخْضَعُ
نَعْشٌ بِهِ قَلْبُ الْبَتُولِ وَمُهْجَةُ		الْهادِى الرَّسُولِ وَ ثِقْلُهُ الْمُسْتَوْدَعُ
نَثَلُوا لَهُ حِقْدَ الصُّدُورِ فَما يُرى		مِنْها لِقَوْسٍ بِالْكِنانَةِ مُنْزَعُ
وَرَمَوْا جَنازَتَهُ فَعادَ وَجِسْمُهُ		غَرَضٌ لِرامِيَةِ السَّهامِ وَمَوْقِعُ
شَكّوهُ (164) حَتى اَصْبَحَتْ مِنْ نَعْشِهِ		تُسْتَلُّ غاشية النِّبالِ وَتُنْزَعُ
لَمْ تَرْمِ نَعْشَكَ اِذْ رَمَتْكَ عِصابَةٌ		نَهَضَتْ بِها اَضْغانُها تَتَسَرَّعُ
لكِنَّها عَلِمَتْ باَنَّكَ مُهْجَةُ		الزَّهْرأِ فَابْتَدَرَتْ لِحَرْبِكَ تَهْرَعُ
وَرَمَتْكَ كَىْ تُصْمى(165)حَشاشَةَ فَاطِم		حَتّى تَبيتَ وَقَلْبُها مُتَوَجَّعُ
ما اَنْتَ اِلاّ هَيْكَلُ الْقُدْسِ الَّذى		بِضَميرِهِ سِرُّ النُّبُوَّةِ مُودَعُ
جَلَبَتْ عَلَيْهِ بَنُوا الدَّعىِّ حُقُودَها		وَاَتَتْهُ تَمْرَحُ بِالضَّلال وَتَتْلَعُ (166)
مَنَعَتْهُ عَنْ حَرَمِ النَّبِىِّ ضَلالَةً		وَهُوَ ابْنُهُ فَلاَىِّ اَمْرٍ يُمْنَعُ
وَكَاَنَّهُ رُوحُ النَّبِىّ وَقَدْرَاَتْ		بِالْبُعْدِ بَيْنَهُما الْعَلائق تَقْطَعُ
فَلِذا قَضَتْ اَنْ لا يَحُطَّ لِجِسْمِهِ		بِالْقُربِ مِنْ حَرَمِ النُّبُوَّةِ مَضْجَعُ
لِلّهِ اَىُّ رَزِيَّةٍ كادَتْ لَها		اَرْكانُ شامِخَةِ الهُدى تَتَضَعْضَعُ
رُزْءٌ بَكَتْ عَيْنُ الْحُسَيْنِ لَهُ وَمِنْ		ذَوْبِ الْحَشاعَبَراتُهُ تَتَدَفَّعُ
يَوْمَ اْثنَتى يَدْعُو وَلكِنْ قَلْبُهُ		راوٍ وَمُقْلَتُهُ تَفيضُ وَتَدْمَعُ
اَتَرى يَطيفُ بِىَ السُّلُوُّ وَناظِرى		مِنْ بَعْدِ فَقْدِكَ بِالْكَرى لا يَهْجَعُ
أُخَىَّ لا عَيْشى يَجُوسُ خِلالَهُ		رَغَدٌ وَلا يَصْفُو لِوردِى مَشْرَعُ
خَلَّفْتَنى مَرْمَى النَّوائِبِ لَيْسَ لى		عَضُدٌ اَرُدُّبِهِ الخُطُوبَ و اَدْفَعُ
وَتَرَكْتَنى اَسَفا اُرَدِّدُ بِالشَّجى		نَفْسا تُصَعِّدُهُ الدُّمُوعُ الهُمَّعُ (167)
اَبْكيكَ يارَىَّ الْقُلوُبِ لَوْاَنَّهُ		يُجْدى البُكأُ لِضامِى ءٍ اَوْ يَنْفَعُ

تمام شد احوال حضرت ثانى ائمّة الهدى سبط اكبر سيد الورى جناب امام حسن مجتبى صلوات اللّه عليه و بعد از اين شروع مى شود به ذكر احوال سيد مظلومان حضرت ابوعبداللّه الحسين صلوات اللّه عليه

كَتَبَ هذِهِ الكلمات بِيُمناهُ الوازِرَة المتمسّك بِأذيالهم الطاهرة عبّاس بن محمّد رضا القمى فى رجب الا صَبّ مِنْ سَنَة 1353 ه ق. ملتمس از برادران دينى كه اين حقير را در حيات و ممات از دعاى خير فراموش نفرمايند. إن شأ اللّه تعالى.

باب پنجم: در تاريخ حضرت اباعبداللّه الحسينعليه‌السلام

مقصد اول در بيان ولادت حُسين بْن عَلىعليهما‌السلام و برخى از فضائل آن حضرت

فصل اوّل: در ولادت با سعادت حضرت سید الشهداءعليهما‌السلام

مشهور آن است كه ولادت آن حضرت در مدينه در سوم ماه شعبان بوده، وشيخ طوسى رحمه اللّه روايت كرده كه بيرون آمد توقيع شريف به سوى قاسم بن عَلأِ همدانى وكيل امام حسن عسكرىعليه‌السلام كه مولاى ما حضرت حسينعليه‌السلام در روز پنجشنبه سوّم ماه شعبان متولّد شده، پس آن روز را روزه دار و اين دعا را بخوان:(اَللّهَمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِحَقِ الْمَوْلوُدِ فى هذَا الْيَوْم (1)...)و ابن شهر آشوب رحمه اللّه ذكر كرده كه ولادت آن حضرت بعد از ده ماه و بيست روز از ولادت برادرش امام حسنعليه‌السلام بوده و آن روز سه شنبه يا پنجشنبه پنجم ماه شعبان سال چهارم از هجرت بوده، و فرموده روايت شده كه ما بين آن حضرت و برادرش فاصله نبوده،مگر به قدر مدّت حمل و مدّت حمل،شش ماه بوده است (2). و سيّد بن طاوس و شيخ ابن نما و شيخ مفيد در(ارشاد)نيز ولادت آن حضرت را در پنجم شعبان ذكر فرموده اند، (3) و شيخ مفيد در(مقنعه)و شيخ در(تهذيب)و شهيد در(دروس)،آخر ماه ربيع الاوّل ذكر فرموده اند، (4) و به اين قول درست مى شود روايت(كافى)ازحضرت صادقعليه‌السلام كه ما بين حسن و حُسينعليهما‌السلام طُهرى فاصله شده و ما بين ميلاد آن دو بزرگوار شش ماه و ده روز واقع شده (5) واللّه العالِم. و بالجمله؛ اختلاف بسيار در باب روز ولادت آن حضرت است

امّا كيفيت ولادت آن جناب

شيخ طوسى رحمه اللّه و ديگران به سند معتبر از حضرت امام رضاعليه‌السلام نقل كرده اند كه چون حضرت امام حسينعليه‌السلام متولد شد، حضرت رسول صلى اللاه عليه و آله و سلّمَّسْمأ بنت عُمَيْس را فرمود كه بياور فرزند مرا اى اَسْمأ، اَسْمأ گفت: آن حضرت را در جامه سفيدى پيچيده به خدمت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بردم، حضرت او را گرفت و در دامن گذاشت و در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت، پس جبرئيل نازل شد و گفت: حق تعالى ترا سلام مى رساند ومى فرمايد كه چون علىعليه‌السلام نسبت به تو به منزله هارون است نسبت به موسىعليه‌السلام پس او را به اسم پسر كوچك هارون نام كن كه شبير است و چون لغت تو عربى است او را حسين نام كن. پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را بوسيد وگريست و فرمود كه ترا مصيبتى عظيم در پيش است خداوندا! لعنت كن كشنده او را پس فرمود كه اَسْمأ،اين خبر را به فاطمه مگو. چون روز هفتم شد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه بياور فرزند مرا، چون او را به نزد آن حضرت بردم گوسفند سياه وسفيدى از براى او عقيقه كرد يك رانش را به قابله داد و سرش را تراشيد و به وزن موى سرش نقره تصدّق كرد و خلوق بر سرش ماليد، پس او رابر دامن خود گذاشت و فرمود:اى ابا عبداللّه! چه بسيار گران است بر من كشته شدن تو، پس بسيار گريست. اَسمأ گفت: پدر و مادرم فداى تو باد اين چه خبر است كه در روز اوّل ولادت گفتى و امروز نيز مى فرمائى و گريه مى كنى؟! حضرت فرمود: كه مى گريم بر اين فرزند دلبند خود كه گروهى كافر ستمكار از بنى اميّه او را خواهند كشت، خدا نرساند به ايشان شفاعت مرا، خواهد كشت او را مردى كه رخنه در دين من خواهد كرد و به خداوند عظيم كافر خواهد شد، پس گفت: خداوندا! سئوال مى كنم از تو در حقّ اين دو فرزندم آنچه راكه سئوال كرد ابراهيم در حقّ ذُريّت خود، خداوندا! تو دوست دار ايشان را و دوست دار هر كه دوست مى دارد ايشان را و لعنت كن هر كه ايشان را دشمن دارد لعنتى چندان كه آسمان و زمين پر شود. (6)

شيخ صدوق و ابن قولويه و ديگران از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده اند كه چون حضرت امام حسينعليه‌السلام متولّد شد حقّ تعالى جبرئيل را امر فرمود كه نازل شود با هزار ملك براى آنكه تهنيت گويد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از جانب خداوند و از جانب خود، چون جبرئيل نازل مى شد گذشت در جزيره اى از جزيره هاى دريا، به ملكى كه او را(فطرس)مى گفتند و از حاملان عرش الهى بود.وقتى حق تعالى او را امرى فرموده بود و او كندى كرده بود پس حقّ تعالى بالش را در هم شكسته بود و او را در آن جزيره انداخته بود پس فطرس هفتصد سال در آنجا عبادت حق تعالى كرد تا روزى كه حضرت امام حسينعليه‌السلام متولّد شد.

و به روايتى ديگر حقّ تعالى او را مخيّر گردانيد ميان عذاب دنيا و آخرت، او عذاب دنيا را اختيار كرد پس حقّ تعالى او را معلّق گردانيد به مژگانهاى هر دو چشم در آن جزيره و هيچ حيوانى در آنجا عبور نمى كرد و پيوسته از زير او دود بد بوئى بلند مى شد چون ديد كه جبرئيل با ملائكه فرود مى آيند از جبرئيل پرسيد كه اراده كجا داريد؟ گفت: چون حقّ تعالى نعمتى به محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كرامت فرموده است، مرا فرستاده است كه او را مبارك باد بگويم، ملك محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كرامت فرموده است، مرا فرستاده است كه او را مبارك باد بگويم، ملك گفت: اى جبرئيل! مرا نيز با خود ببر شايد كه آن حضرت براى من دعا كند تا حقّ تعالى از من بگذرد. پس جبرئيل او را با خود برداشت و چون به خدمت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد تهنيت و تحّيت گفت و شرح حال فطرس را به عرض رسانيد. حضرت فرمود كه به او بگو كه خود را به اين مولود مبارك بمالد و به مكان خود بر گردد. فطرس خويشتن را به امام حسينعليه‌السلام ماليد،بال برآورد و اين كلمات را گفت و بالا رفت عرض كرد: يا رسول اللّه! همانا زود باشد كه اين مولود را امّت تو شهيد كنند و او را بر من به اين نعمتى كه از او به من رسيد مكافاتى است كه هر كه او را زيارت كند من زيارت او را به حضرت حسينعليه‌السلام برسانم، و هر كه بر او سلام كند من سلام او را برسانم، و هر كه بر او صلوات بفرستد من صلوات او را به او مى رسانم. (7)

و موافق روايت ديگر چون فطرس به آسمان بالا رفت مى گفت كيست مثل من حال آنكه من آزاد كرده حسين بن علىّ و فاطمه و محمّدمعليهما‌السلام . (8)

ابن شهر آشوب روايت كرده كه هنگام ولادت امام حسينعليه‌السلام فاطمهعليها‌السلام مريضه شد و شير در پستان مباركش خشك گرديد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مُرضِعى طلب كرد يافت نشد پس خود آن حضرت تشريف آورد به حجره فاطمهعليها‌السلام و انگشت ابهام خويش را در دهان حسين مى گذاشت و او مى مكيد. بعضى گفته اند كه زبان مبارك را در دهان حسينعليه‌السلام مى گذاشت و او را زقه مى داد چنانچه مرغ جوجه خود را زقه مى دهد تا چهل شبانه روز رزق حسينعليه‌السلام را حقّ تعالى از زبان پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گردانيده بود، پس روئيد گوشت حسينعليه‌السلام از گوشت پيغمرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، و روايات به اين مضمون بسيار است. (9)

و در(علل الشّرايع)روايت شده كه حال امام حسينعليه‌السلام در شير خوردن بدين منوال بود تا آنكه روئيد گوشت او ازگوشت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و شير نياشاميد از فاطمهعليها‌السلام و نه از غير فاطمه. (10)

و شيخ كلينى در(كافى)از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه حسينعليه‌السلام از فاطمهعليها‌السلام واز زنى ديگر شير نياشاميد او را به خدمت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى بردند حضرت ابهام مبارك را در دهان او مى گذاشت و او مى مكيد واين مكيدن اورا، دو روز سه روز كافى بود.پس گوشت و خون حسينعليه‌السلام ازگوشت و خون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيدا شد و هيچ فرزندى جز عيسى بن مريم و حسين بن علىعليه‌السلام شش ماهه از مادر متولّد نشد كه بماند، (11) و در بعضى روايات به جاى عيسى، يحيى نام برده شده. عَرَبيّه:(قائل سيّد بحر العلوم است)

شعر:

لِلّهِ مُرْتَضِعٌ لَمْ يَرْتَضِعْ اَبَداً

مِنْ ثَدْىِ اُنْثى وَ من طه مَراضِعُهُ

فصل دوّم: در بيان فضائل و مناقب و مكارم اخلاق آن حضرتعليه‌السلام

از(اربعين مؤ ذّن)و(تاريخ خطيب)و غيره نقل شده كه جابر روايت كرده كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: خداوند تبارك و تعالى فرزندان هر پيغمبرى را از صُلبْ او آورد وفرزندان مرا از صلب من و از صلب علىّ بن ابى طالبعليه‌السلام آفريد، به درستى كه فرزندان هر مادرى را نسبت به سوى پدر دهند مگر اولاد فاطمه كه من پدر ايشانم. مؤ لف گويد: از اين قبيل احاديث بسيار است كه دلالت دارد بر آنكه حسنينعليهما‌السلام دو فرزند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى باشند و اميرالمؤ منينعليه‌السلام در جنگ صفّين هنگامى كه حضرت حسنعليه‌السلام سرعت كرد از براى جنگ بامعاويه، فرمود: باز داريد حسن را و مگذاريد كه به سوى جنگ رود؛ چه من دريغ دارم و بيمناكم كه حسن و حسين كشته شوند و نسل رسول خدا منقطع گردد. ابن ابى الحديد گفته: اگر گويند كه حسن و حسين پسران پيغمبرند، گويم هستند؛ چه خداوند كه در آيه مباهله فرمايد:(اَبْاَّءناَّ) (12) جز حسن و حسين را نخواسته، و خداوند عيسى را از ذرّيت ابراهيم شمرده اهل لغت خلافى ندارند كه فرزندان دختر ازنسل پدر دخترند، و اگر كسى گويد كه خداوند فرموده است: (ما كانَ محمّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالكُمْ) (13) يعنى نيست محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پدر هيچ يك از مردان شما؛ در جواب گوئيم كه محمّد را پدر ابراهيم ابن ماريه دانى يا ندانى؟ به هر چه جواب دهد جواب من در حقّ حسن و حسين همان است. همانا اين آيه مباركه در حّق زيد بن حارثه وارد شد؛ چه او را به سنّت جاهليّت فرزند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى شمردند و خداوند در بطلان عقيدت ايشان اين آيه فرستاد كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پدر هيچ يك از مردان شما نيست لكن نه آن است كه پدر فرزندان خود حسنين و ابراهيم نباشد. (14) در جمله اى از كتب عامّه روايت شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دست حسنين را گرفت و فرمود - در حالى كه اصحابش جمع بودند -:

اى قوم! آن كس كه مرا دوست دارد و ايشان را و پدر و مادر ايشان را دوست دارد، در قيامت با من در بهشت خواهد بود. (15) و بعضى اين حديث را نظم كرده اند:

شعر:

اَخَذَ النَّبِىُّ يَدَ الْحُسَيْنِ وَصِنْوِهِ		يَوْماً وَ قالَ وَ صَحْبُهُ فى مَجْمَعً
مَنْ وَدَّني يا قَومِ اَوْ هذيْن اَو		اَبَوَيْهما فَالْخُلْدُ مَسْكَنُهُ مَعي (16)

و روايت شده كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حسنين را بر پشت مبارك سوار كرد حسن را بر اَضلاع راست و حسين را بر اَضلاع چپ و رختى برفت و فرمود:بهترين شترها،شتر شما است و بهترين سوارها، شمائيد و پدر شما فاضلتر از شما است. (17)

ابن شهر آشوب روايت كرده كه مردى در زمان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گناهى كرد و از بيم پنهان شد تا هنگامى كه حسنين را تنها يافت، پس ايشان را بر گرفت و بر دوش خود سوار كرد و به نزد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد و عرض كرد: يا رسول اللّه!اِنّى مُسْتَجيرٌ باللّه وَ بِهِما؛ يعنى من پناه آورده ام به خدا و به اين دو فرزندان تو از آن گناه كه كرده ام، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنان بخنديد كه دست به دهان مبارك گذاشت و فرمود بر او كه آزادى و حسنين را فرمود كه شفاعت شما را قبول كردم در حقّ او، پس اين آيه نازل شد( وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ) (18).... (19)

و نيز ابن شهر آشوب از سلمان فارسى روايت كرده كه حضرت حسينعليه‌السلام بر ران رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جاى داشت پيغمبر او را مى بوسيد و مى فرمود:تو سيّد پسر سيّد و پدر ساداتى و امام و پسر امام و پدر امامانى وحجّت پسر حجّت و پدر حجّتهاى خدائى، از صُلب تو نُه تن امام پديد آيند و نُهم ايشان قائم آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است. (20)

و شيخ طوسى به سند صحيح روايت كرده است كه حضرت امام حسينعليه‌السلام دير به سخن آمد روزى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن حضرت رابه مسجد برد در پهلوى خويش بازداشت و تكبير نماز گفت، امام حسينعليه‌السلام خواست موافقت نمايد درست نگفت، حضرت از براى او بار ديگر تكبير گفت و او نتوانست، باز حضرت مكرّر كرد تا آنكه در مرتبه هفتم درست گفت به اين سبب هفت تكبير در افتتاح نماز سنّت شد. (21)

وابن شهر آشوب روايت كرده است كه روزى جبرئيل به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد به صورت دحيه كلبى و نزد آن حضرت نشسته بود كه ناگاه حسنينعليهما‌السلام داخل شدند و چون جبرئيل را گمان دحيه مى كردند به نزديك او آمدند و از او هديّه مى طلبيدند، جبرئيل دستى به سوى آسمان بلند كرد سيبى و بهى و انارى براى ايشان فرود آورد و به ايشان داد. چون آن ميوه ها را ديدند شاد گرديدند و نزديك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بردند حضرت از ايشان گرفت و بوئيد و به ايشان ردّ كرد.

و فرمود كه به نزد پدر و مادر خويش ببريد و اگر اوّل به نزد پدر خود ببريد بهتر است پس آنچه آن حضرت فرموده بود به عمل آوردند و در نزد پدر و مادر خويش ماندند تا رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نزد ايشان رفت و همگى از آن ميوه ها تناول كردند و هر چه مى خوردند به حال اوّل برمى گشت و چيزى ازآن كم نمى شد و آن ميوه ها به حال خود بود تاهنگامى كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از دنيا رفت و باز آنها نزد اهل بيت بود و تغييرى در آنهابه هم نرسيد تا آنكه حضرت فاطمهعليها‌السلام رحلت فرمود پس انار بر طرف شد وچون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام شهيد شد بِهْ برطرف شد و سيب ماند، آن سيب را حضرت امام حسنعليه‌السلام داشت تاآنكه به زهر شهيد شد و آسيبى به آن نرسيد، بعد از آن نزد امام حسينعليه‌السلام بود.

حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرمود: وقتى كه پدرم در صحراى كربلا محصور اهل جور و جفابود آن سيب را در دست داشت و هر گاه كه تشنگى بر او غالب مى شد آن را مى بوئيد تا تشنگى آن حضرت تخفيف مى يافت چون تشنگى بسيار بر آن حضرت غالب شد و دست ازحيات خود برداشت دندان بر آن سيب فرو برد چون شهيد شد هر چند آن سيب را طلب كردند نيافتند، پس آن حضرت فرمود كه من بوى آن سيب را از مرقد مطّهر پدرم مى شنوم هنگامى كه به زيارت او مى روم وهر كه از شيعيان مخلص ما در وقت سحر به زيارت آن مرقد معطّر برود بوى سيب راازآن ضريح منور مى شنود. (22)

و از(امالى)مفيد نيشابورى مروى است كه حضرت امام رضاعليه‌السلام فرمود: برهنه مانده بودند امام حضرت امام حسن وامام حسينعليهما‌السلام ونزديك عيد بود پس حسنينعليهما‌السلام به مادر خويش فاطمهعليها‌السلام گفتند: اى مادر! كودكان مدينه به جهت عيد خود را آرايش و زينت كرده اند پس چراتو مارا به لباس آرايش نمى كنى وحال آنكه ما برهنه ايم چنانكه مى بينى؟ حضرت فاطمهعليها‌السلام فرمود: اى نورديدگان من! همانا جامه هاى شمانزد خيّاط است هر گاه دوخت و آورد آرايش مى كنم شما را به آن در روز عيد و مى خواست به اين سخن خوشدل كند ايشان را، پس شب عيد شد ديگر باره اعاده كردند كلام پيش را،گفتند امشب شب عيد است پس چه شد جامه هاى ما؟ حضرت فاطمه گريست از حال ترحّم بر كودكان و فرمود: اى نورديدگان! خوشدل باشيد هر گاه خيّاط آورد جامه هارا زينت مى كنم شما را به آن ان شأاللّه،پس چون پاسى از شب گذشب ناگاه كوبيد دَرِخانه را كوبنده اى، فاطمهعليها‌السلام فرمود: كيست؟ صدائى بلند شد كه اى دختر پيغمبر خدا!بگشا در را كه من خيّاط مى باشم جامه هاى حسنينعليهما‌السلام را آورده ام، حضرت فاطمهعليها‌السلام فرمود چون در را گشودم مردى ديدم با هيبت تمام و بوى خوشى پس دستار بسته اى به من داد و برفت. پس فاطمهعليها‌السلام به خانه آمد گشود آن دستار را ديد در وى بود دو پيراهن و دو ذراعه و دو زير جامه و دو ردأ و دو عمامه و دو كفش، حضرت فاطمهعليها‌السلام بسى شاد و مسرور شد، پس حسنينعليهما‌السلام را بيدار كرد و جامه ها را به ايشان پوشانيد، پس چون روز عيد شد پيغمرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر ايشان وارد شد و حسنين را بدان زينت ديد ايشان را ببوسيد و مبارك باد گفت و بر دوش خويش حسنين را برداشت و به سوى مادرشان برد، فرمود: اى فاطمه! آن خيّاطى كه جامه ها را آورد شناختى؟ عرضه داشت نه به خدا سوگند نشناختم او را و نمى دانستم كه من جامه نزد خيّاط داشته باشم خدا و رسول داناترند به اين مطلب، فرمود: اى فاطمه! آن خيّاط نبود بلكه او رِضْوان خازِن جنّت بوده و جامه ها از حلل بهشت بوده، خبر داد مرا جبرئيل ازنزد پرودگار جهانيان. (23)

و قريب به اين حديث است خبرى كه در(منتخب)روايت شده كه روز عيد حسنينعليهما‌السلام به حضور مبارك رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمدند و لباس نو خواستند جبرئيل جامه هاى دوخته سفيد براى ايشان آورد و حسنينعليهما‌السلام خواهش لباس رنگين نمودند.رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم طشت طلبيد و حضرت جبرئيل آب ريخت حضرت مجتبىعليه‌السلام خواهش رنگ سبز نمود و حضرت سيّد الشّهدأ خواهش رنگ سرخ نمود و جبرئيل گريه كرد و اخبار داد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رابه شهادت آن دو سبط واينكه حسنعليه‌السلام آغشته به زهر شهيد مى شود وبدن مباركش سبز شود و حضرت امام حسينعليه‌السلام آغشته به خون شهيد شود. (24)

عيّاشى و غير او روايت كرده اند كه روزى امام حسينعليه‌السلام به جمعى از مساكين گذشت كه عباهاى خود را افكنده بودند ونان خشكى در پيش داشتند ومى خوردند چون حضرت را ديدند او را دعوت كردند، حضرت ازاسب خويش فرودآمدو فرمود: خداوند مّتكبران را دوست نمى دارد ونزد ايشان نشست وباايشان تناول فرمود، پس به ايشان فرمود كه من چون دعوت شمارا اجابت كردم شما نيز اجابت من كنيد و ايشان را به خانه برد و به جاريه خويش فرمود كه هر چه براى مهمانان عزيز ذخيره كرده اى حاضر ساز وايشان را ضيافت كرد وانعامات و نوازش كرده وروانه فرمود. (25)

و از جود و سخاى آن حضرت روايت شده كه مرد عربى به مدينه آمد و پرسيد كه كريمترين مردم كيست؟ گفتند حسين بن علىعليه‌السلام ،پس به جستجوى آن حضرت شد تاداخل مسجد شد ديد كه آن حضرت در نماز ايستاده پس شعرى (26) چند در مدح و سخاوت آن حضرت خواند. چون حضرت ازنماز فارغ شد فرمود كه اى قنبر آيا از مال حجاز چيزى به جاى مانده است؟ عرض كرد:بلى چهارهزاردينار، فرمود حاضر كن كه مردى كه اَحَقّ است از ما به تصّرف در آن حاضر گشته، پس به خانه رفت و رداى خود را كه از بُرد بود از تن بيرون كرد و آن دنانير را در بُرد پيچيد و پشت در ايستاد واز شرم روى اعرابى از قلّت زر از شكاف در دست خود را بيرون كرد و آن زرها را به اعرابى عطا فرمود و شعرى (27) چند در عذرخواهى از اعرابى خواند، اعرابى آن زرها را بگرفت و سخت بگريست، حضرت فرمود: اى اعرابى! گويا كم شمردى عطاى ما را كه مى گريى،عرض كرد: بر اين مى گريم كه دست با اين جود و سخا چگونه در ميان خاك خواهد شد!

و مثل اين حكايت را از حضرت حسنعليه‌السلام نيز روايت كرده اند.

مؤ لف گويد: كه بسيارى از فضائل است كه گاهى از امام حسنعليه‌السلام روايت مى شود وگاهى از امام حسينعليه‌السلام و اين ناشى از شباهت آن دو بزرگوار است در نام كه اگر ضبط نشود تصحيف و اشتباه مى شود.

و در بعضى از كتب منقول است از عصام بن المصطلق شامى كه گفت: داخل شدم در مدينه معظّمه پس چون ديدم حسين بن علىعليهما‌السلام را پس تعّجب آورد مرا، روش نيكو ومنظر پاكيزه او، پس حسد مرا واداشت كه ظاهر كنم آن بغض و عداوتى را كه در سينه داشتم از پدراو، پس نزديك او شدم و گفتم توئى پسر ابو تراب؟.

(مؤ لّف گويد:كه اهل شام از اميرالمؤ منينعليه‌السلام به ابو تراب تعبير مى كردند وگمان مى كردند كه تنقيص آن جناب مى كنندبه اين لفظ و حال آنكه هر وقت ابو تراب مى گفتند گويا حُلى و حلل به آن حضرت مى پوشانيدند...).

بالجمله؛ عصام گفت:گفتم به امام حسينعليه‌السلام توئى پسر ابوتراب؟فرمود:بلى.

قال فَبالَغْتُ فى شَتْمِهِ وَ شَتْم اَبيِه؛ يعنى هر چه توانستم دشنام و ناسزا به آن حضرت گفتم.

فَنَظَرَ اِلَىَّ نَظْرَةَ عاطِفٍ رَؤُفٍ؛ پس نظرى از روى عطوفت و مهربانى بر من كرد و فرمود:

( اَعُوذُباِللّهِ مِنَ الشَيطانِ الَّرجيم بِسْمِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ خُذِ الْعَفْوَ وَ اْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ اَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلينَ الا يات اليه قوله ثُمَّ لا يُقْصِرُونَ ) . (28)

و اين آيات اشارت است به مكارم اخلاق كه حقّ تعالى پيغمرش را به آن تأديب فرموده از جمله آنكه به ميسور از اخلاق مردم اكتفا كند و متوقّع زيادتر نباشد و بد را به بدى مكافات ندهد و از نادانان رو بگرداند و در مقام وسوسه شيطان پناه به خدا گيرد. ثُمَّ قالَ:خَفِّضْ عَلَيْكَ اِسْتَغْفِرِ اللّهَ لي وَلَكَ.

پس فرمود به من، آهسته كن و سبك و آسان كن كار را بر خود،طلب آمرزش كن از خدا براى من و براى خودت، همانا اگر طلب يارى كنى از ما تو را يارى كنم و اگر عطا طلب كنى ترا عطا كنم و اگر طلب ارشاد كنى تو را ارشاد كنم. عصام گفت: من از گفته و تقصير خود پشيمان شدم و آن حضرت به فراست يافت پشيمانى مرا فرمود:

( لا تَثْريبَ عَلَيْكُم الْيَوْمَ يَغْفِرُاللّهُ لَكُمْ وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمينَ ) . (29)

واين آيه شريفه از زبان حضرت يوسف پيغمبر است به برادران خود كه در مقام عفو از آنها فرمود كه عتاب و ملامتى نيست بر شما، بيامرزد خداوند شماها را و اوست ارحم الرّاحمين.

پس آن جناب فرمود به من كه از اهل شامى تو؟ گفتم: بلى. فرمود: شِنْشِنَة اِعْرِفُها مِنْ اَخْزَمٍ و اين مثلى است كه حضرت به آن تمثل جُست: حاصل اينكه اين دشنام و ناسزا گفتن به ما، عادت و خوئيست در اهل شام كه معاويه در ميان آنهاسنّت كرده پس فرمود: حيّانآ اللّه وَ ايّاكَ هر حاجتى كه دارى به نحو انبساط و گشاده روئى حاجت خود را از ما بخواه كه مى يابى مرا در نزد افضل ظّن خود به من ان شأاللّه تعالى. عصام گفت: از اين اخلاق شريفه آن حضرت در مقابل آن جسارتها و دشنامها كه از من سر زد و چنان زمين بر من تنگ شد كه دوست داشتم به زمين فرو بروم، لا جرم از نزد آن حضرت آهسته بيرون شدم در حالى كه پناه به مردم مى بردم به نحوى كه آن جناب ملتفت من نشود لكن بعد از آن مجلس نبود نزد من شخصى دوست تر از آن حضرت و از پدرش.

از(مقتل خوارزمى)و(جامع الا خبار)روايت شده است كه مردى اعرابى به خدمت امام حسينعليه‌السلام آمد و گفت: يا بن رسول اللّه! ضامن شده ام اداى ديت كامله را و اداى آن را قادر نيستم لا جرم با خود گفتم كه بايد سئوال كرد از كريم ترين مردم و كسى كريمتر از اهل بيت رسالتعليهما‌السلام گمان ندارم. حضرت فرمود:يااَخا العرب! من سه مسأله از تو مى پرسم اگر يكى را جواب گفتى ثلث آن مال را به تو عطا مى كنم و اگر دو سئوال را جواب دادى دو ثُلث مال خواهى گرفت و اگر هر سه را جواب گفتى تمام آن مال را عطا خواهم كرد، اعرابى گفت:يابن رسول اللّه! چگونه روا باشد كه مثل تو كسى كه از اهل علم و شرفى از اين فدوى كه يك عرب بدوى بيش نيستم سؤ ال كند؟ حضرت فرمود كه از جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيدم كه فرمود: الْمعروُف بِقَدْرِ الْمعرِفَةَ؛باب معروف و موهبت به اندازه معرفت به روى مردم گشاده بايد داشت، اعرابى عرض كرد: هر چه خواهى سئوال كن اگر دانم جواب مى گويم و اگر نه از حضرت شما فرا مى گيرم و لا قُوَّة اِلاّ باِللّهِ.

حضرت فرمود: كه افضل اعمال چيست؟ گفت: ايمان به خداوند تعالى.

فرمود:چه چيز مردم را از مهالك نجات مى دهد؟ عرض كرد: توكّل و اعتماد بر حقّ تعالى. زينت آدمى در چه چيز است؟ اعرابى گفت: علمى كه به آن عمل باشد. فرمود كه اگر بدين شرف دست نيابد؟ عرض كرد:مالى كه با مروّت و جوانمردى باشد.

فرمود كه اگر اين را نداشته باشد؟ گفت: فقر و پريشانى كه با آن صبر و شكيبائى باشد.

فرمود:اگر اين را نداشته باشد؟ اعرابى گفت كه صاعقه اى از آسمان فرود بيايد و او را بسوزاند كه او اهليّت غير اين ندارد.

پس حضرت خنديد و كيسه اى كه هزار دينار زر سرخ داشت نزد او افكند وانگشترى عطا كرد او را، كه نگين آن دويست درهم قيمت داشت و فرمود كه به اين زرها ذمّه خود را برى كن و اين خاتم را در نفقه خود صرف كن.اعرابى آن زرها را برداشت و اين آيه مباركه را تلاوت كرد:( اَللّهُ اَعُلَمُ حُيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَه ) (30) (31)

و ابن شهر آشوب روايت كرده كه چون امام حسينعليه‌السلام شهيد شد بر پشت مبارك آن حضرت پينه ها ديدند از حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام پرسيدند كه اين چه اثرى است؟ فرمود: از بس كه انبانهاى طعام و ديگر اشيأ چندان بر پشت مبارك كشيد و به خانه زنهاى بيوه و كودكان يتيم و فقرأ و مساكين رسانيد اين پينه ها پديد گشت. (32) و از زهد و عبادت آن حضرت روايت شده است كه بيست و پنج حجّ پياده به جاى آورد و شتران و محملها از عقب او مى كشيدند و روزى به آن حضرت گفتند كه چه بسيار از پروردگار خود ترسانى؟ فرمود كه از عذاب قيامت ايمن نيست مگر آنكه در دنيا از خدا بترسد. (33)

و ابن عبدربّه در كتاب(عقد الفريد)روايت كرده است كه خدمت على بن الحسينعليه‌السلام عرض شد كه چرا كم است اولاد پدر بزرگوار شما؟ فرمود: تعجّب است كه چگونه مثل من اولادى از براى او باشد؛ چه آنكه پدرم در هر شبانه روز هزار ركعت نماز مى كرد پس چه زمان فرصت مى كرد كه نزد زنها برود!؟ (34)

و سيّد شريف زاهد ابو عبداللّه محمّد بن على بن الحسن ابن عبد الّرحمن علوى حسينى در كتاب(تغازى)روايت كرده از ابوحازم اعرج كه گفت: حضرت امام حسنعليه‌السلام تعظيم مى كرد امام حسينعليه‌السلام را چنانكه گويا آن حضرت بزرگتر است از امام حسنعليه‌السلام .

و از ابن عبّاس روايت كرده كه گفت: سبب آن را پرسيدم از امام حسنعليه‌السلام ؟ فرمود كه از امام حسينعليه‌السلام هيبت مى برم مانند هيبت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ، و ابن عبّاس گفته كه امام حسنعليه‌السلام با ما در مجلس نشسته بود هرگاه كه امام حسينعليه‌السلام مى آمد در آن مجلس حالش را تغيير مى داد به جهت احترام امام حسينعليه‌السلام .

و به تحقيق بود حسين بن علىعليه‌السلام زاهد در دنيا در زمان كودكى و صِغَر سنّ و ابتدأ امرش و استقبال جوانيش، مى خورد با اميرالمؤ منينعليه‌السلام از قوت مخصوص او، و شركت و همراهى مى كرد با آن حضرت در ضيق و تنگى و صبر آن حضرت و نمازش نزديك به نماز آن حضرت بود و خداوند قرار داده بود امام حسن وامام حسينعليهما‌السلام را قُدوه و مقتداى امّت، لكن فرق گذاشته بود ما بين اراده آنها تا اقتدا كنند مردم به آن دو بزرگوار، پس اگر هر دو به يك نحو و يك روش بودند مردم در ضيق واقع مى شدند.

روايت شده از مسروق كه گفت: وارد شدم روز عرفه بر حسين بن علىعليه‌السلام و قدح هاى سويق مقابل آن حضرت و اصحابش گذاشته شده بود و قرآنها در كنار ايشان بود يعنى روزه بودند و مشغول خواندن قرآن بودند، و منتظر افطار بودند كه به آن سويق افطار نمايند پس مسأله اى چند از آن حضرت پرسيدم جواب فرمود، آنگاه از خدمتش بيرون شدم؛ پس از آن خدمت امام حسنعليه‌السلام رفتم ديدم مردم خدمت آن جناب مى رسند و خوانهاى طعام موجود و بر آنها طعام مهيّا است و مردم از آنها مى خورند و با خود مى برند، من چون چنين ديدم متغيّر شدم حضرت مرا ديد كه حالم تغيير كرده پرسيد: اى مسروق چرا طعام نمى خورى؟ گفتم: اى آقاى من! من روزه دارم و چيزى را متذكّر شدم، فرمود: بگو آنچه در نظرت آمده، گفتم: پناه مى برم به خدا از آنكه شما يعنى تو و برادرت اختلاف پيدا كنيد، داخل شدم بر حسينعليه‌السلام ديدم روزه است و منتظر افطار است و خدمت شما رسيدم شما رابه اين حال مى بينم! حضرت چون اين را شنيد مرا به سينه چسبانيد فرمود: يابن الا شرس! ندانستى كه خداوند تعالى ما را دو مقتداى امّت قرار داد، مرا قرار داد مقتداى افطار كنندگان از شما، و برادرم را مقتداى روزه داران شما تا در وسعت بوده باشيد.

و روايت شده كه حضرت امام حسينعليه‌السلام در صورت و سيرت شبيه ترين مردم بود به حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و در شبهاى تار نور از جبين مبين و پائين گردن آن حضرت ساطع بود و مردم آن حضرت را به آن نور مى شناختند. (35)

و در مناقب ابن شهر آشوب و ديگر كتب روايت شده كه حضرت فاطمهعليها‌السلام حسنينعليهما‌السلام را به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورد و عرض كرد: يا رسول اللّه اين دو فرزند را عطائى و ميراثى بذل فرما، فرمود: هيبت و سيادت خود را به حسن گذاشتم و شجاعت وجود خود را به حسين عطا كردم، عرض كرد راضى شدم. (36)

و به روايتى فرمود حسن را هيبت و حلم دادم و حسين را جود و رحمت.

و ابن طاوس از حذيفه روايت كرده است كه گفت: شنيدم از حضرت حسينعليه‌السلام در زمان حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حالتى كه امام حسينعليه‌السلام كودك بود كه مى فرمود: به خدا سوگند! جمع خواهند شد براى ريختن خون من طاغيان بنى امّيه و سر كرده ايشان عمربن سعد خواهد بود، گفتم كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، ترا به اين مطلب خبر داده است؟ فرمود كه نه، پس من رفتم به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و سخن آن حضرت را نقل كردم، حضرت فرمود كه علم او علم من است.

وابن شهر آشوب از حضرت على بن الحسينعليه‌السلام روايت كرده است كه فرمود: در خدمت پدرم به جانب عراق بيرون شديم و در هيچ منزلى فرود نيامد و از آنجا كوچ نكرد مگر اينكه ياد مى كرد يحيى بن زكّرياعليهما‌السلام را و روزى فرمود كه خوارى و پستى دنيا است كه سر يحيى را براى زن زانيه از زنا كاران بنى اسرائيل به هديّه فرستادند. (37)

و در احاديث معتبره از طريق خاصّه و عامّه روايت شده است كه بسيار بود كه حضرت فاطمهعليها‌السلام در خواب بود و حضرت امام حسينعليه‌السلام در گهواره مى گريست و جبرئيل گهواره آن حضرت را مى جنبانيد و با او سخن مى گفت و او را ساكت مى گردانيد، چون فاطمهعليها‌السلام بيدار مى شد مى ديد كه گهواره حسينعليه‌السلام مى جنبد و كسى با او سخن مى گويد و لكن شخصى نمايان نيست چون از حضرت رسالت مى پرسيد مى فرمود: اوجبرئيل است. (38)

فصل سّوم: در بيان ثواب بكأ و گفتن و خواندن مرثيه و اقامه مجلس عزأ براى آن حضرت

شيخ جليل كامل جعفر بن قولويه در(كامل)از ابن خارجه روايت كرده است كه گفت: روزى در خدمت حضرت صادقعليه‌السلام بوديم و جناب امام حسينعليه‌السلام را ياد كرديم حضرت بسيار گريست و ما گريستيم، پس حضرت سر برداشت و فرمود كه امام حسينعليه‌السلام مى فرمود: كه منم كشته گريه و زارى، هيچ مؤ منى مرا ياد نمى كند مگر آنكه گريان مى گردد. (39)

ونيز روايت كرده است كه هيچ روزى حسين بن علىّعليه‌السلام نزد جناب صادقعليه‌السلام مذكور نمى شد كه كسى آن حضرت را تا شب متبسّم بيند و در تمام آن روز محزون و گريان بود و مى فرمود كه جناب امام حسينعليه‌السلام سبب گريه هر مؤ من است. (40)

و شيخ طوسى و مفيد از ابان بن تغلب روايت كرده اند كه حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه نَفَسِ آن كسى كه به جهت مظلوميّت ما مهموم باشد تسبيح است، و اندوه او عبادت و پوشيدن اسرار ما از بيگانگان در راه خدا جهاد است.

آنگاه فرمود كه واجب مى كند اين حديث به آب طلا نوشته شود. (41)

و به سندهاى معتبره بسيار از ابو عماره مُنْشِد(يعنى شعر خوان )روايت كرده اند كه گفت: روزى به خدمت جناب صادقعليه‌السلام رفتم حضرت فرمود كه شعرى چند در مرثيه حسينعليه‌السلام بخوان، چون شروع كردم به خواندن حضرت گريان شد و من مرثيه مى خواندم و حضرت مى گريست تا آنكه صداى گريه از خانه آن حضرت بلند شد.

و به روايت ديگر حضرت فرمود: به آن روشى كه در پيش خود مى خوانيد و نوحه مى كنيد بخوان، چون خواندم حضرت بسيار گريست و صداى گريه زنان آن حضرت نيز از پشت پرده بلند شد، چون فارق شدم حضرت فرمود كه هر كه شعرى در مرثيه حضرت حسينعليه‌السلام بخواند و پنجاه كس را بگرياند بهشت او را واجب گردد. و هر كه سى كس را بگرياند بهشت او را واحب گردد. و هر كه بيست كس را و هر كه ده كس را و هر كه پنج كس را. و هر كه يك كس را بگرياند بهشت او را واجب گردد.و هر كه مرثيه بخواند و خود بگريد بهشت او را واجب گردد. و هر كه او را گريه نيايد پس تَباكى كند بهشت او را واجب گردد. (42)

و شيخ كَشّى رحمه اللّه از زيد شحّام روايت كرده است كه من با جماعتى از اهل كوفه در خدمت حضرت صادقعليه‌السلام بوديم كه جعفر بن عفّان وارد شد حضرت او را اكرام فرمود و نزديك خود او را نشانيد، پس فرمود: يا جعفر! عرض كرد: لَبّيك خدا مرا فداى تو گرداند، حضرت فرمود: بَلَغَنى انّكَ تَقُولُ الشِعْر فى الْحُسَيْنِ وَ تَجيدُ؛ به من رسيد كه تو در مرثيه حسينعليه‌السلام شعر مى گوئى و نيكو مى گوئى، عرض كرد: بلى فداى تو شوم، فرمود كه پس بخوان. چون جعفر مرثيه خواند حضرت و حاضرين مجلس گريستند و حضرت آن قدر گريست كه اشك چشم مباركش بر محاسن شريفش جارى شد.

پس فرمود: به خدا سوگند كه ملائكه مقربّان در اينجا حاضر شدند و مرثيه تو را براى حسينعليه‌السلام شنيدند و زياده از آنچه ما گريستيم گريستند. و به تحقيق كه حقّ تعالى در همين ساعت بهشت را با تمام نعمتهاى آن از براى تو واجب گردانيد و گناهان ترا آمرزيد. پس فرمود: اى جعفر! مى خواهى كه زيادتر بگويم؟ گفت: بلى اى سيّد من، فرمود كه هر كه در مرثيه حسينعليه‌السلام شعرى بگويد وبگريد و بگرياند البتّه حقّ تعالى بهشت را براى او واجب گرداند و بيامرزد او را. (43)

حامى حوزه اسلام سيّد اجلّ ميرحامد حسين طاب ثراه در(عبقات)از(معاهدالتّنصيص)نقل كرده كه محمّد بن سهل صاحب كُمَيْت گفت كه من و كميت داخل شديم بر حضرت صادقعليه‌السلام در ايّام تشريق كميت گفت: فدايت شوم اذن مى دهى كه در محضر شما چند شعر بخوانم؟ فرمود: اين ايّام شريفه خواندن شعر، عرضه داشت كه اين اشعار در حقّ شما است؛ فرمود:بخوان و حضرت فرستاد بعض اهلبيتش را حاضر كردند كه آنها هم استماع كنند، پس كميت اشعار خويش بخواند و حاضرين گريه بسيار كردند تا به اين شعر رسيد

شعر:

يُصيبُ بِهِ الرّامُونَ عَنْ قَوْسِ غَيْرهِم

فَيا اَّخِراً اَسْدى لَهُ الْغَىَّ اَوَّلَهُ

حضرت دستهاى خود را بلند كرد و گفت:

اَلّلهُمَ اْغفِرْ لِلْكُمَيْتِ وَ ما قَدَّمَ وَ ما اَخَّرَ وَما اَسَرَّ وَ ما اَعْلَنَ وَ اَعْطِهِ حَتّى يَرْضى. (44)

و شيخ صدوق رحمه اللّه در(امالى)از ابراهيم بن ابى المحمود روايت كرده كه حضرت امام رضاعليه‌السلام فرمودند: همانا ماه محرّم ماهى بود كه اهل جاهليّت قتال در آن ماه را حرام مى دانستند و اين امّت جفا كار خونهاى ما را در آن ماه حلال دانستند و هتك حرمت ما كردند و زنان و فرزندان ما را در آن ماه اسير كردند و آتش در خيمه هاى ما افروختند و اموال مارا غارت كردند و حرمت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در حقّ ما رعايت نكردند، همانا مصيبت روز شهادت حسينعليه‌السلام ديده هاى ما را مجروح گردانيده است و اشك ما را جارى كرده و عزيز ما را ذليل گردانيده است و زمين كربلا مُوَرِث كرب و بلأ ما گرديد تا روز قيامت، پس بر مثل حسين بايد بگريند گريه كنندگان، همانا گريه بر آن حضرت فرو مى ريزد گناهان بزرگ را.

پس حضرت فرمود كه پدرم چون ماه محرّم داخل مى شد كسى آن حضرت را خندان نمى ديد و اندوه و حزن پيوسته بر او غالب مى شد تا عاشر محرّم چون روز عاشورا مى شد روز مصيبت و حزن و گريه او بود و مى فرمود:امروز روزى است كه حسينعليه‌السلام شهيد شده است. (45)

و ايضاً شيخ صدوق از آن حضرت روايت كرده كه هر كه ترك كند سعى در حوائج خود را در روز عاشورا، حقّ تعالى حوائج دنيا و آخرت او را بر آورد و هر كه روز عاشورا روز مصيبت و اندوه وگريه او باشد، حق تعالى روز قيامت را روز شادى و سرور او گرداند و ديده اش در بهشت به ما روشن باشد و هر كه روز عاشورا را روز بركت شمارد و براى بركت آذوقه در آن روز در خانه ذخيره كند، بركت نيابد در آنچه ذخيره كرده است و خدا او را در روز قيامت با يزيد و عبيداللّه بن زياد و عمر بن سعد - لعنهم اللّه - دراسفل درك جهنم محشور گرداند.

و ايضاً به سند معتبر از ريان بن شبيب - كه خال معتصم خليفه عبّاسى بوده است - روايت كرده كه گفت: در روز اوّل مُحَرّم به خدمت حضرت امام رضاعليه‌السلام رفتم، فرمود كه اى پسر شبيب آيا روزه اى؟ گفتم: نه، فرمود كه اين روزى است كه حقّ تعالى دعاى حضرت زكرّيا رامستجاب فرمود دروقتى كه از حقّ تعالى فرزند طلبيد وملائكه اورا ندا كردند در محراب كه خدا بشارت مى دهد تو را به يحيى،پس هر كه اين روز را روزه دارد دُعاى او مستجاب گردد چنانكه دعاى زكرّيامستجاب گرديد.

پس فرمود كه اى پسر شبيب!محرّم ماهى بودكه اهل جاهليّت درزمان گذشته ظلم وقتال رادراين ماه حرام مى دانستند براى حرمت اين ماه، پس اين امّت حرمت اين ماه را نشناختند و حُرمت پيغمبر خود را ندانستند، و در اين ماه با ذريّت پيغمبر خود قتال كردند و زنان ايشان را اسير نمودند و اموال ايشان را به غارت بردند پس خدا نيامرزد ايشان را هرگز!.

اى پسر شبيب! اگر گريه مى كنى براى چيزى، پس گريه كن براى حسين بْن علىعليهما‌السلام كه او را مانند گوسفند ذبح كردند و او را باهيجده نفر ازاهل بيت او شهيد كردند كه هيچ يك را در روى زمين شبيه ومانندى نبود. وبه تحقيق كه گريستند براى شهادت او آسمانهاى هفتگانه وزمينهاو به تحقيق كه چهار هزار ملك براى نصرت آن حضرت از آسمان فرود آمدند چون به زمين رسيدند آن حضرت شهيد شده بود.

پس ايشان پيوسته نزد قبر آن حضرت هستند ژوليده مو گردآلود تاوقتى كه حضرت قائم آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ظاهر شود، پس ازياوران آن حضرت خواهند بود ودروقت جنگ شعار ايشان اين كلمه خواهد بود: يا لَثاراتِ الْحُسَيْنعليه‌السلام .

اى پسر شبيب! خبر داد مرا پدرم ازپدرش از جدّش كه چون جدّم حسينعليه‌السلام كشته شد آسمان خون و خاك سرخ باريد؛ اى پسر شبيب! اگر گريه كنى برحسينعليه‌السلام تا آب ديده تو برروى تو جارى شود، حقّ تعالى جميع گناهان صغيره و كبيره ترا بيامرزد خواه اندك باشد وخواه بسيار.

اى پسر شبيب!اگر خواهى خدا را ملاقات كنى و هيچ گناهى برتو نباشد پس زيارت كن امام حسينعليه‌السلام را. اى پسرشبيب!اگر خواهى كه در غرفه عاليه بهشت ساكن شوى با رسول خداوائمه طاهرينعليهما‌السلام پس لعنت كن قاتلان حسينعليه‌السلام را. اى پسر شبيب!اگر خواهى كه مثل ثواب شهداى كربلا راداشته باشى پس هرگاه كه مصيبت آن حضرت راياد كنى بگو: يالَيْتَني كُنْتُ مَعَهُم فَاَفُوزَ فَوْزًا عَظيما؛ يعنى اى كاش من بودم با ايشان و رستگارى عظيمى مى يافتم.

اى پسرشبيب!اگر خواهى كه در درجات عاليات بهشت با ما باشى پس براى اندوه ما، اندوهناك باش، وبراى شادى ما، شاد باش وبر تو باد به ولايت و محبّت ما كه اگر مَردى سنگى دوست دارد حقّتعالى اورا در قيامت باآن محشور مى گرداند. (46)

ابن قولويه به سند معتبر روايت كرده از ابى هارون مكفوف (يعنى نابينا)،كه گفت: به خدمت حضرت صادقعليه‌السلام مشرّف شدم آن حضرت فرمود كه مرثيه بخوان براى من، پس شروع كردم به خواندن، فرمود: نه اين طريق بلكه چنان بخوان كه نزد خودتان متعارف است ونزد قبر حسينعليه‌السلام مى خوانيد پس من خواندم:

اُمْرُرْ عَلى جَدَثِ الْحُسَيْنِ فَقُلْ لاَِعْظُمِه الزَّكِيَّة. - تتمّه اين شعر درآخر باب در ذكر مراثى خواهد آمد - حضرت گريست من ساكت شدم فرمود: بخوان، من خواندم آن اشعار را تا تمام شد، حضرت فرمود: باز هم براى من مرثيه بخوان، من شروع كردم به خواندن اين اشعار:

شعر:

يا مَرْيَمُ قوُمى فَانْدُبى مَوْلاكِ

وَ عَلَى الْحُسَيْنِ فَاسْعَدي ببُكاكِ

پس حضرت بگريست و زنها هم گريستند وشيون نمودند. پس چون از گريه آرام گرفتند، حضرت فرمود: اى اباهارون! هر كه مرثيه بخواند براى حسينعليه‌السلام پس بگرياند ده نفر را، از براى او بهشت است پس يك يك كم كرد از ده تا، تاآنكه فرمود: هر كه مرثيه بخواند و بگرياند يك نفر را، بهشت از براى او لازم شود، پس فرمود:هر كه ياد كند جناب امام حسينعليه‌السلام راپس گريه كند، بهشت اورا واجب شود. (47)

ونيز به سند معتبر از عبداللّه بن بُكَيْر روايت كرده است كه گفت: روزى از حضرت صادقعليه‌السلام پرسيدم كه يابن رسول اللّه! اگر قبر حضرت امام حسينعليه‌السلام رابشكافند آيادر قبر آن حضرت چيزى خواهند ديد؟ حضرت فرمود كه اى پسر بُكَيْر! چه بسيار عظيم است مسائل تو،به درستى كه حسين بن علىعليهما‌السلام با پدر و مادر و برادر خود است در منزل رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و با آن حضرت روزى مى خورند و شادى مى نمايند و گاهى بر جانب راست عرش آويخته است و مى گويد: پروردگارا! وفا كن به وعده خود كه با من كرده اى و نظر مى كند به زيارت كنندگان خود و ايشان را با نامهاى ايشان و نام پدران ايشان و مسكن و مأواى ايشان و آنچه در منزلهاى خود دارند مى شناسد زياده از آنچه شما فرزندان خود را مى شناسيد و نظر مى كند به سوى آنها كه بر او مى گريند و طلب آمرزش از براى ايشان مى كند و از پدران خود سؤ ال مى نمايد كه از براى ايشان استغفار كنند و مى گويد: اى گريه كننده بر من! اگر بدانى آنچه خدا براى تو مهيّا گردانيده است از ثوابها، هر آينه شادى تو زياد از اندوه تو خواهد بود، و از حّق تعالى سؤ ال مى كند كه هر گناه و خطا كه گريه كننده بر او كرده است بيامرزد. (48)

ايضاً به سند معتبر از(مِسْمَع كِرْدين)روايت كرده است كه حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام به من فرمود كه اى مِسْمَع! تو از اهل عراقى آيا به زيارت قبر امام حسينعليه‌السلام مى روى؟ گفتم: نه، چه من مردى مى باشم معروف و مشهور از اهل بصره و نزد ما جماعتى هستند كه تابع خليفه اند و دشمنان بسيار داريم از اهل قبايل و ناصبيان و غير ايشان و ايمن نيستيم كه احوال مرا به والى بگويند و ازايشان ضررها به من رسد، حضرت فرمود كه آيا هرگز به خاطر مى آورى آنچه به آن حضرت كردند؟ گفتم: بلى. فرمود كه جزع مى كنى براى مصيبت آن حضرت؟ گفتم: بلى، به خدا قسم كه جزع مى كنم و مى گريم تا آنكه اهل خانه من اثر اندوه در من بيابند و امتناع مى كنم از خوردن طعام تا از حال من آثار مصيبت ظاهر مى شود. حضرت فرمود كه خدا رحم كند گريه ترا به درستى كه تو شمرده مى شوى از آنهائى كه جزع مى كنند از براى ما و شاد مى شوند براى شادى ما و اندوهناك مى شوند براى اندوه ما و خائف مى گردند براى خوف ما و ايمن مى گردند براى ايمنى ما و زود باشد كه بينى در وقت مرگ خود كه پدران من حاضر شوند نزد تو و سفارش كنند ملك موت را در باب تو و بشارتها دهند ترا كه ديده تو روشن گردد و شاد شوى و ملك موت بر تو مهربانتر باشد از مادر مهربان نسبت به فرزند خويش. پس حضرت گريست و من نيز گريستم تا آخر حديث كه چشم را روشن و دل را نورانى مى كند. (49)

و نيز به سند معتبر از زُراره روايت كرده است كه حضرت صادقعليه‌السلام فرمود: اى زُراره! به درستى كه آسمان گريست بر حسينعليه‌السلام چهل صباح به سرخى و كسوف و كوه ها پاره شدند و از هم پاشيدند و درياها به جوش و خروش آمدند و ملائكه چهل روز بر آن حضرت گريستند و زنى از زنان بنى هاشم خضاب نكرد و روغن بر خود نماليد و سرمه نكشيد و موى خود را شانه نكرد تا آنكه سر عبيداللّه بن زياد را براى ما آوردند و پيوسته ما در گريه ايم از براى آن حضرت و جدّم على بن الحسينعليهما‌السلام ، چون پدر بزرگوار خود را ياد مى كرد آن قدر مى گريست كه ريش مباركش از آب ديده اش تر مى شد و هر كه آن حضرت را بر آن حال مى ديد از گريه او مى گريست، و ملائكه اى كه نزد قبر آن امام شهيدند گريه براى او مى كنند و به گريه ايشان مرغان هوا و هر كه در هوا و آسمان است از ملائكه، گريان شوند. (50)

و نيز ابن قولويه به سند معتبر از داود رقّى روايت كرده است كه گفت: روزى در خدمت حضرت صادقعليه‌السلام بودم كه آب طلبيد چون بياشاميد آب از ديده هاى مباركش فرو ريخت و فرمود: اى داود! خدا لعنت كند قاتل حسينعليه‌السلام را، پس فرمود: هر بنده اى كه آب بياشامد و ياد كند آن حضرت را و لعنت كند بر قاتل او، البته حقّ تعالى صد هزار حسنه براى او بنويسد و صد هزار گناه از او رفع كند و صد هزار درجه براى او بلند كند و چنان باشد كه صد هزار بنده آزاد كرده باشد و در روز قيامت با دل خنك و شاد و خرّم مبعوث گردد. (51)

شيخ طوسى 1 به سند معتبر روايت كرده است كه معاوية بن وهب گفت: روزى در خدمت امام جعفر صادقعليه‌السلام نشسته بوديم كه ناگاه پيرمردى منحنى به مجلس در آمد و سلام كرد حضرت فرمود: و عليك السّلام و رحمة اللّه، اى شيخ! بيا نزديك من. پس آن مرد پير به نزديك آن حضرت رفت و دست مبارك امام را بوسيد و گريست. حضرت فرمود: سبب گريه تو چيست اى شيخ؟ عرض كرد: يا بن رسول اللّه! من صد سال است آرزومندم كه شما خروج كنيد و شيعيان را از دست مخالفان نجات دهيد و پيوسته مى گويم كه در اين سال خواهد شد و در اين ماه و اين روز خواهد شد و نمى بينم آن حالت را در شما، پس چگونه گريه نكنم.

پس حضرت به سخن آن پيرمرد گريان شد فرمود: اى شيخ! اگر اجل تو تأخير افتد و ما خروج كنيم با ما خواهى بود و اگر پيشتر از دنيا مفارقت كنى، در روز قيامت با اهل بيت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خواهى بود؛ آن مرد گفت: بعد از آنكه اين را از جناب شما شنيدم هر چه از من فوت شود پروا نخواهم كرد.

حضرت فرمود كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: كه در ميان شما دو چيز بزرگ مى گذارم كه تا متمسّك به آنها باشيد و گمراه نگرديد: كتاب خدا و عترت من اهل بيت من، چون در روز قيامت بيائى با ما خواهى بود؛ پس فرمود: اى شيخ! گمان نمى كنم از اهل كوفه باشى؟ عرض كرد از اطراف كوفه ام، فرمود كه آيا نزديكى به قبر جدّم حسين مظلومعليه‌السلام ؟ گفت: بلى، فرمود: چگونه است رفتن تو به زيارت آن حضرت؟ گفت: مى روم و بسيار مى روم: فرمود كه اى شيخ! اين خونى است كه خداوند عالم طلب اين خون خواهد كرد و مصيبتى به فرزندان فاطمهعليها‌السلام نرسيده است و نخواهد رسيد مثل مصيبت حسين. به درستى كه آن حضرت شهيد شد با هفده نفر از اهل بيت خود كه براى دين خدا جهاد كردند و براى خدا صبر كردند پس خدا جزا داد ايشان را به بهترين جزاهاى صبر كنندگان.

چون قيامت بر پا شود حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيايد و حضرت امام حسينعليه‌السلام با او باشد و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دست خود را بر سر مبارك امام حسينعليه‌السلام گذاشته باشد و خون از آن ريزد، پس گويد: پرودگارا! سئوال كن از امّت من كه به چه سبب كشتند پسر مرا! پس حضرت فرمود: هر جزع و گريه مكروه است مگر جزع و گريه كردن بر حضرت امام حسينعليه‌السلام

فصل چهارم: در ذكر اخبارى كه در شهادت آن حضرت رسيده

(52)

شيخ جعفر بن قولويه روايت كرده است از سلمان كه گفت: نماند در آسمانها ملكى كه به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيامد و تعزيت نگفت آن حضرت را در مصيبت فرزندش حسينعليه‌السلام ، و همه خبر دادند آن حضرت را به ثوابى كه حقّ تعالى به شهادت او كرامت فرموده است و هر يك آوردند براى آن حضرت آن تربت را كه آن مظلوم را در آن تربت به جور و ستم شهيد خواهند كرد و هر يك كه مى آمدند حضرت مى فرمود كه خداوندا مخذول گردان هر كه او را يارى نكند و بكش هركه او را بكشد، و ذبح كن هر كه او را ذبح كند و ايشان را به مطلب خود نرسان.

راوى گفت: دعاى آن حضرت در حقّ ايشان مستجاب شد و يزيد بعد از كشتن آن جناب تمتّعى از دنيا نبرد حقّ تعالى به ناگاه او را گرفت. شب مست خوابيد صبح او رامرده يافتند مانند قير سياه شده بود.

وهيچ كس نماند از آنها كه متابعت او كردند در قتل آن حضرت يا درميان آن لشكر داخل بودند مگرآنكه مبتلا شدند به ديوانگى يا خوره يا پيسى واين مرضها درميان اولاد ايشان نيزبه ميراث بماند (53)

و نيز از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه چون حضرت امام حسينعليه‌السلام در كودكى به نزد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى آمد،آن حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام رامى فرمود كه يا على، اورابراى من نگاه دار پس اورا مى گرفت و زير گلوى او را مى بوسيد و مى گريست!روزى آن امام مظلوم گفت:اى پدر!چراگريه مى كنى؟حضرت فرمود:اى فرزند گرامى!چون نگريم كه موضع شمشير دشمنان را مى بوسم حضرت امام حسينعليه‌السلام گفت كه اى پدر! من كشته خواهم شد؟فرمود: بلى، واللّه تو و برادرتو وپدر تو همه كشته خواهيد شد،امام حسينعليه‌السلام گفت: پس قبرهاى مااز يكديگر دور خواهد بود؟حضرت فرمود:بلى اى فرزند، امام حسينعليه‌السلام گفت:پس كه زيارت ماخواهد كرد از امّت تو؟ پس حضرت فرمود كه زيارت نمى كنند مرا وپدر ترا وبرادر ترا مگر صدّيقان از امّت من. (54)

ونيز ازحضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه فرمود: روزى حضرت امام حسين در دامن حضرت رسولعليه‌السلام نشسته بود حضرت با اوبازى مى كرد واورا مى خندانيد پس عايشه گفت:يارسول اللّه!چه بسيار خوش دارى اين طفل را!حضرت فرمود كه واى برتو!چگونه دوست ندارم آن را وخوش نيايد مراازاو وحال آنكه اين فرزند ميوه دل من است ونورديده من است وبه درستى كه امّت من اورا خواهند كشت پس هركه بعدازشهادت او،او رازيارت كند حقّ تعالى براى اويك حجّ ازحجّهاى من بنويسد، عايشه تعجّب كرداز روى تعجّب گفت كه يك حجّازحجّهاى تو؟حضرت فرمود:بلكه دو حجّاز حجّهاى من باز او تعجّب كرد،حضرت فرمود: بلكه چهار حجّ وپيوسته او تعجّب مى كرد وحضرت زياده مى كرد و تاآنكه فرمود: نود حجّ از حجّهاى من كه با هر حجّى عمره بوده باشد. (55)

و شيخ مفيد و طبرسى و ابن قولويه و ابن بابويه(رضوان اللّه عليهم)به سندهاى معتبره از اصبغ بن نباته و غيره روايت كرده اند كه روزى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر منبر كوفه خطبه مى خواند و مى فرمود كه از من بپرسيد آنچه خواهيد پيش از آنكه مرا نيابيد، پس به خدا سوگند كه هر چه سؤ ال كنيد از خبرهاى گذشته و آينده البتّه به آن شما را خبر مى دهم؛ پس سعد بن (56) ابى وقاص (57) برخاست و گفت: يا اميرالمؤ منين! خبر ده مرا كه در سر و ريش من چند مو هست؟ حضرت فرمود كه خليل من رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خبر داد كه تو اين سؤال از من خواهى كرد و خبر داد او مرا كه چند مو در سر و ريش تو هست و خبر داد كه در بن هر موئى از تو شيطانى هست كه ترا گمراه مى كند و در خانه تو فرزندى هست كه فرزند من حسين را شهيد خواهد كرد، و اگر خبر دهم عدد موهاى ترا تصديق من نخواهى كرد وليكن به آن خبرى كه گفتم حقيقت گفتار من ظاهر خواهد شد و در آن وقت عمر بن سعد كودكى بود و تازه به رفتار آمده بود لعنة اللّه عليه (در روايت(ارشاد)و(احتجاج)اسم سعد برده نشده بلكه دارد مردى برخاست و اين سؤ ال را نمود و حضرت همان جواب را فرمود و در آخر فرمود اگر نه آن بود كه آنچه پرسيدى برهانش مشكل است به تو خبر مى دادم عدد موهاى ترا لكن نشانه آن همان بچه تو است الخ. (58)

حميرى در(قُرب الا سناد)از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه حضرت اميرالموميننعليه‌السلام با دو كس از اصحاب خود به زمين كربلا رسيد چون داخل آن صحرا شد آب از ديده هاى مباركش ريخت فرمود كه اين محل خوابيدن شتران ايشان است و اين محل فرود آوردن بارهاى ايشان است و در اينجا ريخته مى شود خونهاى ايشان، خوشا به حال تو اى تربت كه خونهاى دوستان خدا بر تو ريخته مى شود. (59)

شيخ مفيد روايت كرده است: عمر بن سعد به حضرت امام حسينعليه‌السلام گفت كه نزد ما گروهى از بى خردان هستند كه گمان مى كنند من تو را خواهم كشت، حضرت فرمود كه آنها بى خردان نيستند وليكن عُلما و دانايانند، امّا به اين شادم كه بعد از من گندم عراق نخواهى خود مگر اندك زمانى. (60)

و شيخ صدوق از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه امام حسينعليه‌السلام روزى بر امام حسنعليه‌السلام وارد شد چون چشم وى بر برادر افتاد گريست و فرمود: اى اباعبداللّه! چه به گريه در آورد؟

گفت گريه من به جهت بلائى است كه به تو مى رسد، امام حسنعليه‌السلام فرمود: آنچه به من مى رسد سمّى است كه به من مى دهند ولكن لايَوْمَ كَيَْومِك؛ روزى چون روز تو نيست! سى هزار نفر به سوى تو آيند همه مدّعى آن باشند كه از امّت جدّ تواَند و منتحل دين اسلامند و اجتماع بر قتل و ريختن خون وانتهاك حرمت و سبى نسأ و ذَرارى و غارت مال و متاع تو مى كنند و در اين هنگام لعنت بر بنى اميّه فرود مى آيد و آسمان خون مى بارد و هر چيز بر تو مى گريد حتّى وحوش در بيابانها و ماهيها در درياها. (61)

مؤ لّف گويد: كه الحق اگر متأمّل بصيرى ملاحظه كند مصيبتى اعظم از اين مصيبت نخواهد ديد كه از اوّل دنيا تا كنون بعد از مراجعه به تواريخ و سِيَر واقعه اى به اين بزرگى نديديم كه پيغبرزاده خودشان را با اصحاب و اهل بيت او يك روز بكشند و رحل و متاع او را غارت كنند و خِيام او را بسوزانند و سر او را و اصحاب و اولاد او را با عيال و اطفال شهر به شهر ببرند و يكسره پشت پاى به ملّت و دينى كه اظهار انتساب به او مى كنند بزنند و سلطنت و قوّت ايشان استناد به همان دين باشد نه دين ديگر و ملّت ديگر.

ما سَمِعْنا بِهذا في آبأنا اْلاَوَّلينَ فَاِنّالِلّهِ وَ انّا اِلَيْهِ راجعُونَ مِنْ مُصيبَةٍ ما اَعْظَمَها وَاَوْجَعَها وَاَنْكاها لِقُلُوبِ اْلمُحِبّينَ وَللّهِ دَرَّمَهْيار حَيْثُ قالَ:

شعر:

يُعَظِّموُنَ لَهُ اَعْوادَ مَنْبَرِهِ		وَ تَحْتَ اَرْجُلِهِمْ اَوْلادَهُ وَضَعُوا
بِاَىِّ حُكْمٍ بَنوُهُ يَتْبَعوُنَكُمُ		وَ فَخْرُكُمْ اَنَّكُمْ صَحْبٌ لَهُ تَبَعٌ (62)

مقصد دوم: در بيان امورى كه متعلّق است به حضرت امام حسين ع از هنگام حركت از مدينه طيبه تا ورود به كربلا و شهادت مسلم بن عقيل و شهادت دو كودك او

فصل اوّل: دربيان توجّه ابى عبداللّهعليه‌السلام به جانب مكّه معظّمه

بيان امُورى كه متعلّق به حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام است از زمان حركت آن حضرت از مدينه تا ورود به كربلا و شهادت مسلم بن عقيل و شهادت دو كودك او: چون در كتب فَريقَيْن اين واقعه هائله به طور مختلف ايراد شده دراين رساله اكتفأمى شود به مختصرى ازآنچه اعاظم عُلما در كتب معتبره ذكرنموده اند وما تاممكن باشد ازروايت شيخ مفيد وسيّدبن طاوس وابن نما و طبرى تجاوز نمى كنيم وروايت ايشان رابه روايت سايرين اختيار مى كنيم، وغالباًدر صدر مطلب اشاره به محلّ اختلاف وناقِل آن مى رود. الحال مى گوئيم:

بدان كه چون حضرت امام حَسَنعليه‌السلام به رياض قدس ارتحال نمود شيعيان در عراق به حركت در آمده عريضه به حضرت امام حسينعليه‌السلام نوشتند كه ما معاويه را از خلافت خلع كرده با شما بيعت مى كنيم حضرت در آن وقت صلاح در آن امر ندانسته امتناع از آن فرموده وايشان را به صبر امر فرمود تا انقضأ مدّت خلافت معاويه پس چون معاويه عليه اللّعنه در شب نيمه ماه رجب سال شصتم هجرى از دنيا رخت بر بست فرزندش يزيد عليه اللّعنه به جاى او نشست و به اِعداد امر خلافت خود پرداخت نامه اى نوشت به وليد بن عتبة بن ابى سفيان كه از جانب معاويه حاكم مدينه بود به اين مضمون كه: اى وليد! بايد بيعت بگيرى از براى من از ابو عبداللّه الحسين و عبداللّه بن عمر (63) و عبداللّه بن زبير و عبد الرحمن بن ابى بكر، و بايد كار بر ايشان تنگ گيرى و عذر از ايشان قبول ننمائى و هر كدام از بيعت امتناع نمايد سر از تن او برگيرى و به زودى براى من روانه دارى.

چون اين نامه به وليد رسيد مروان را طلبيد و با او در اين امر مشورت كرد. مروان گفت:كه تا ايشان از مردن معاويه خبر دار نشده اند به زودى ايشان را بطلب و بيعت از براى يزيد از ايشان بگير و هر كدام كه قبول بيعت نكند او را به قتل رسان. پس درآن شب وليدايشان را طلب نمود و ايشان در آن وقت در روضه منوّره حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مجتمع بودند، چون پيغام وليد به ايشان رسيد امام حسينعليه‌السلام فرمود كه چون به سراى خود باز شدم من دعوت وليد را اجابت خواهم كرد.

پيك وليد كه عمر بن عثمان بود برگشت عبد اللّه زبير گفت كه يا ابا عبد اللّه! دعوت وليد در اين وقت بى هنگام مى نمايد و مرا پريشان خاطر ساخت در خاطر شما چه مى گذرد؟ حضرت فرمود: گمان مى كنم كه معاويه طاغيه مرده است و وليد ما را از براى بيعت يزيد دعوت نموده. چون آن جماعت بر مكنون خاطر وليد مطّلع گرديدند عبداللّه عمر و عبدالرّحمن بن ابى بكر گفتند كه ما به خانه هاى خود مى رويم و در به روى خود مى بنديم.

و ابن زبير گفت كه من هرگز با يزيد بيعت نخواهم كرد. حضرت امام حسينعليه‌السلام فرمود كه مرا چاره اى نيست جز رفتن به نزد وليد پس حضرت به سراى خويش تشريف برد و سى نفر از اهل بيت و موالى خود را طلبيد و امر فرمود كه سلاح بر خود بستند وآنها را با خود برد و فرمود كه شما بر در خانه بنشينيد و اگر صداى من بلند شود به خانه در آئيد. پس حضرت داخل خانه شد چون وارد مجلس گرديد ديد كه مروان نيز در نزد وليد است پس حضرت نشست. وليد خبر مرگ معاويه را به حضرت داد آن جناب كلمه استرجاع گفت پس وليد نامه يزيد را كه در باب گرفتن بيعت نوشته بود براى آن حضرت خواند، آن جناب فرمود: من گمان نمى كنم كه تو راضى شوى به آنكه من پنهان با يزيد بيعت كنم بلكه خواهى خواست از من كه آشكارا در حضور مردم بيعت كنم كه مردم بدانند، وليد گفت: بلى چنين است.

حضرت فرمود: پس امشب تأخير كن تا صبح تا ببينى رأى خود را در اين امر. وليد گفت: برو خداوند با تو همراه تا آنكه در مجمع مردم ترا ملاقات نمائيم.

مروان به وليد گفت كه دست از او بر مدار اگر الحال از او بيعت نگيرى ديگر دست بر او نمى يابى مگر آنكه خون بسيار از جانِبَين ريخته شود اكنون دست بر او يافته اى او را رها مكن تا بيعت كند و اگرنه او را گردن بزن. حضرت از سخن آن پليد در غضب شد و فرمود كه يابن الزّرقأ! تو مرا خواهى كشت يا او، به خدا سوگند كه دروغ گفتى و تو و او هيچ يك قادر بر قتل من نيستيد. پس رو كرد به وليد و فرمود: اى امير! مائيم اهل بيت نبوّت و معدن رسالت و ملائكه در خانه ما آمد و شد مى كنند و خداوند ما را در آفرينش مقدّم داشت و ختام خاتميّت بر ما گذاشت و يزيد مردى است فاسق و شرابخوار و كشنده مردم به ناحقّ و علانيه به انواع فسوق و معاصى اقدام مى نمايد و مثل من كسى با مثل او هرگز بيعت نمى كند و ديگر تا ترا ببينم گوئيم و شنويم. اين را فرمود و بيرون آمد و با ياران خود به خانه مراجعت نمود و اين واقعه درشب شنبه سه روز به آخر ماه رجب مانده بود، چون حضرت بيرون رفت مروان با وليد گفت كه سخن مرا نشنيدى به خدا سوگند ديگر دست بر او نخواهى يافت.

وليد گفت: واى بر تو! رأيى كه براى من پسنديده بودى موجب هلاكت دين و دنياى من بود، به خدا سوگند كه راضى نيستم جميع دنيا از من باشد و من در خون حسينعليه‌السلام داخل شوم، سُبحان اللّه تو راضى مى شوى كه من حسين رابكشم براى آنكه گويد با يزيد بيعت نكنم؛ به خدا قسم هر كه در خون او شريك شود او را در قيامت هيچ حسنه نباشد و نخواهد بود، مروان در ظاهر گفت كه اگر از براى اين ملاحظه بود خوب كردى ولكن در دل رأى وليد را نپسنديد. وليد در همان شب در بيعت ابن زبير مبالغه نمود و او امتناع مى كرد تا آنكه درهمان شب از مدينه فرار نموده متوجّه مكّه شد چون وليد بر فرار او مطّلع شد مردى از بنى اميّه را با هشتاد سوار از پى او فرستاد چون از راه غير متعارف رفته بود چندان كه او را طلب كردند نيافتند و برگشتند.

چون صبح شد حضرت امام حسينعليه‌السلام از خانه بيرون آمده و در بعضى از كوچه هاى مدينه مروان آن حضرت را ملا قات كرد و گفت: يا ابا عبداللّه! من ترا نصيحت مى كنم مرا اطاعت كن و نصيحت مرا قبول فرما. حضرت فرمود: نصيحت تو چيست؟ گفت: من امر مى كنم ترا به بيعت يزيد كه بيعت او بهتر است از براى دين و دنياى تو!؟ حضرت فرمود: اِنّا لِلهِ وَ اِنّا اِلَيهِ راجِعُونَ وَ عَلَى اْلاِسْلامِ السَّلام...

كلمات حيرت انگيز مروان باعث اين شد كه حضرت كلمه استرجاع بر زبان راند و فرمود: بر اسلام سلام باد هنگامى كه امّت مبتلا شدند به خليفه اى مانند يزيد و به تحقيق كه من شنيدم از جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه مى فرمود خلافت حرام است بر آل ابى سفيان و سخنان بسيار در ميان حضرت و مروان جارى شد پس مروان گذشت از آن حضرت به حالت غضبان چون آخر روز شنبه شد باز وليد كسى به خدمت حضرت امام حسينعليه‌السلام فرستاد و در امر بيعت تأكيد كرد حضرت فرمود: صبر كنيد تا امشب انديشه كنم و در همان شب كه شب يكشنبه دو روز به آخر رجب مانده بود متوجّه مكّه شد و چون عازم خروج از مدينه شد سر قبر جدّش پيغمبر و مادرش فاطمه و برادرش حسنعليهما‌السلام رفت و با آنها وداع كرد و با خود برداشت فرزندان خود و فرزندان برادر و برادران خود و تمام اهل بيت خود را مگر محمّد بن الحنفيه رحمه اللّه كه چون دانست كه آن حضرت عازم خروج است به خدمت آن حضرت آمد وگفت: اى برادر گرامى! تو عزيزترين خلقى نزد من و از همه كس به سوى من محبوب ترى و من آن كس نيستم كه نصيحت خود را از احدى دريغ دارم و تو سزاوارترى در باب آنچه صلاح شما دانم عرض كنم؛ زيرا كه تو ممازجى با اصل من و نفس من و جسم من و جان من و توئى امروز سند و سيّد اهل بيت و تو آن كسى كه طاعتت بر من واجب است؛ چه آنكه خداوند ترا برگزيده است و در شمار سادات بهشت مقررّ داشته است.

اى برادر من، صلاح شما را چنين مى دانم كه از بيعت يزيد كناره جوئى و از بلاد و شهرهائى كه درتحت فرمان او است دورى گزينى و به باديه ملحق شوى و رسولان به سوى مردم بفرستى و ايشان را به بيعت خويش دعوت نمائى پس اگر بيعت تو را اختيار نمايند خدا را حمد كنى و اگر با غير تو بيعت كردند به اين دين و عقل تو نكاهد و به مروّت و فضل تو كاهش نرسد. همانا من مى ترسم بر تو كه داخل يكى از بلاد شوى و اهل آن مختلف الكلمه شوند گروهى با تو و طايفه اى مخالف تو باشند و كار به جدال و قتال منتهى شود آن وقت اوّل كس توئى كه هدف تير و نشان شمشير شوى و خون تو كه بهترين مردمى از جهت نفس و از قبل پدر و مادر ضايع شود و اهل بيت شريف، ذليل و خوار شوند. حضرت فرمود كه اى برادر، پس به كجا سفر كنم؟ گفت: برو به مكّه و در همانجا قرار گير و اگر اهل مكّه با تو شيوه بى وفائى مسلوك دارند متوجّه بلاد يمن شو كه اهل آن بلاد شيعيان پدر و جّد تواَند و دلهاى رحيم و عزمهاى صميم دارند و بلاد ايشان گشاده است و اگر در آنجا نيز كار تو استقامت نيابد متوجّه كوهستانها و ريگستانها و درّه ها شو و پيوسته از جائى به جائى منتقل شو تا ببينى كه عاقبت كار مردم به كجا منتهى شود.

حضرت فرمود كه اى برادر هر آينه نصيحت و مهربانى كردى و اميد دارم كه رأيت محكم و متين باشد و موافق بعضى روايات پس محمّد بن حنفيّه سخن را قطع كرد و بسيار گريست و آن امام مظلوم نيز گريست پس فرمود كه اى برادر، خدا ترا جزاى خير دهد نصيحت كردى و خيرخواهى نمودى اكنون عازم مكّه معظّمه گرديده ام و مهيّاى اين سفر شده ام و برادران و فرزندان برادران و شيعيان خود را با خود مى برم و اگر تو خواهى در مدينه باش و ديده بان و عين من باش و آنچه سانح شود به من بنويس. پس آن حضرت دوات و قلم طلبيده وصيّت نامه نوشت و آن را در هم پيچيده و مهر كرد و به دست او داد و درآن ميان شب روانه شد. (64)

و موافق روايت شيخ مفيد در وقت بيرون رفتن از مدينه اين آيه را آن حضرت تلاوت نمود كه در بيان قصّه بيرون رفتن حضرت موسى است از ترس فرعون به سوى مَدْيَن.

( فَخَرَجَ مِنْها خاَّئَفاً يَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّني مِنَ الْقَوْم الظّالِمينَ ) ؛ (65)

يعنى پس بيرون رفت از شهر در حالتى كه ترسان و مترقَب رسيدن دشمنان بود گفت پروردگارا نجات بخش مرا از گروه ستمكاران. و از راه متعارف آن حضرت روانه شد پس اهل بيت آن حضرت گفتند كه مناسب آن است كه از بيراهه تشريف ببريد چنانكه ابن زبير رفت تا آنكه اگر كسى به طلب شما بيايد شما را در نيابد، حضرت فرمود كه من از راه راست به در نمى روم تا حق تعالى آنچه خواهد ميان من و ايشان حكم كند. (66)

و از جناب سكينهعليها‌السلام مروى است كه فرمود وقتى ما از مدينه بيرون شديم هيچ اهل بيتى از ما اهل بيت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترسان و هراسان تر نبود.

از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام روايت است كه چون حضرت امام حسينعليه‌السلام اراده نمود كه از مدينه طيّبه بيرون رود مخدّرات و زنهاى بنى عبدالمطّلب از عزيمت آن حضرت آگهى يافتند پس به خدمت آن حضرت شتافتند و صدا را به نوحه و زارى بلند كردند تا آن كه آن حضرت در ميان ايشان عبور فرمود وايشان را قسم داد كه صداهاى خود را از گريه و نوحه ساكت كنند وصبر پيش آورند. آن محنت زدگان جگر سوخته گفتند: پس ما نوحه وزارى را براى چه روزبگذاريم به خدا سوگند كه اين زمان نزد ما مانند روزى است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ازدنيا رفت ومثل روزى است كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام وفاطمهعليها‌السلام ورقّيه وزينب وامّ كلثوم دختران پيغمبر از دنيا رفتند، خدا جان مارا فداى تو گرداند اى محبوب قلوب مؤ منان واى يادگار بزرگواران، پس يكى ازعمّه هاى آن حضرت آمد وشيون كرد و گفت: گواهى مى دهم اى نور ديده من كه دراين وقت شنيدم كه جنّيان برتو نوحه مى كردند و مى گفتند:

شعر:

وَاِنَّقَتيلَ الطَّفّ مِنْ آلِ هاشِمٍ

اَذَلُّ رقابًا مِنْ قُريْشٍفَذَلَّتِ (67)

و موافق روايت قطب راوندى و ديگران، امّسلمه زوجه طاهره حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دروقت خروج آن حضرت به نزد آن جناب آمد عرض كرد:اى فرزند، مرا اندوهناك مگردان به بيرون رفتن به سوى عراق؛ زيرا كه من شنيدم ازجدّبزرگوار تو كه مى فرمود كه فرزند دلبند من حسين در زمين عراق كشته خواهد شد در زمينى كه آن راكربلا گويند. حضرت فرمود كه اى مادر به خدا سوگند كه من نيز اين مطلب رامى دانم ومن لامحاله بايد كشته شوم و مرا از رفتن چاره اى نيست و به فرموده خدا عمل مى نمايم، به خدا قسم كه مى دانم درچه روزى كشته خواهم شد و مى شناسم كشنده خود را و مى دانم آن بقعه را كه در آن مدفون خواهم شد و مى شناسم آنان را كه با من كشته مى شوند از اهل بيت و خويشان و شيعيان خودم واگر خواهى اى مادر به تو بنمايم جائى راكه در آن كشته و مدفون خواهم گرديد.

پس آن حضرت به جانب كربلا اشاره فرمود به اعجاز آن حضرت زمينها پست شد وزمين كربلانمودار گشت وامّسلمه محلّ شهادت آن حضرت راومضجع ومدفن او را و لشكرگاه او را بديد و هاى هاى بگريست.

پس حضرت فرمود:كه اى مادر! خداوند مقدّر فرموده و خواسته مرا ببيند كه من به جور و ستم شهيد گردم و اهل بيت و زنان و جماعت مرا متفّرق و پراكنده ديدار كند و اطفال مرا مذبوح و اسير در غُل و زنجير نظاره فرمايد در حالتى كه ايشان استغاثه كنند و هيچ ناصرى و معينى نيابند.

پس فرمود: اى مادر! قَسَم به خدا من چنين كشته خواهم شد اگر چه به سوى عراق نروم نيز مرا خواهند كشت. آنگاه امّ سلمه گفت كه در نزد من تربتى است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا داده است و اينك در شيشه آن را ضبط كردم. پس حضرت امام حسينعليه‌السلام دست فراز كرد و كفى از خاك كربلا بر گرفت و به امّ سلمه داد و فرمود: اى مادر! اين خاك را نيز با تربتى كه جدّم به تو داده ضبط كن و در هر هنگامى كه اين هر دو خاك خون شود بدان كه مرا در كربلا شهيد كرده اند.

علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جلأ)فرموده و به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده اند (شيخ مفيد و ديگران ) كه چون حضرت سيّدالشّهداعليه‌السلام از مدينه معلّى بيرون رفت فوجهاى بسيار از ملائكه با علامتهاى محاربه و نيزه ها در دست و بر اسبهاى بهشت سوار، بر سر راه آن حضرت آمدند و سلام كردند و گفتند: اى حجّت خدا بر جميع خلايق بعد از جدّ و پدر و برادر خود، به درستى كه حقّ تعالى جدّ ترا در مواطن بسيار به ما مَدَد و يارى كرد اكنون ما را به يارى تو فرستاده است. حضرت فرمود: وعده گاه ما و شما آن موضعى است كه حقّ تعالى براى شهادت و دفن من مقرّر فرموده است، و آن كربلا است، چون به آن بقعه شريفه برسم به نزد من آئيد، ملائكه گفتند: اى حجّت خدا! هر حكمى كه خواهى بفرما كه ما اطاعت مى كنيم و اگر از دشمنى مى ترسى ما همراه توئيم و دفع ضرر ايشان از تو مى كنيم حضرت فرمود كه ايشان ضررى به من نمى توانند رسانيد تا به محل شهادت خود برسم، پس افواج بى شمار از مسلمانان جنّيان ظاهر شده چون به خدمت آن حضرت آمدند گفتند: اى سيّد و بزرگ ما، ما شيعيان و ياوران توئيم آنچه خواهى در باب دشمنان خود و غير آن بفرما تا ما اطاعت كنيم و اگر بفرمائى جميع دشمنان ترا در همين ساعت هلاك كنيم بى آنكه خود تعبى بكشى و حركتى بكنى به عمل آوريم؛ حضرت ايشان را دعا كرد و فرمود: مگر نخوانده ايد اين آيه را: اَيْنَما تَكوُنُوا يُدرِكْكُمُ اْلَمْوتُ وَلَوْكُنْتُمْ في بُروُج مُشَيَّدَةٍ. در قرآن كه حقّ تعالى بر جدّمن فرستاد.

يعنى در هر جا باشيد در مى يابد شما را مرگ و هر چند بوده باشيد در قلعه هاى محكم.

و باز فرموده است: قُلْ لَوْ كُنْتُم في بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَذينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ اْلقَتْلُ اِلى مَضاجِعِهم؛

يعنى بگو اى محمّد به منافقان كه اگر مى بوديد در خانه هاى خود البتّه بيرون مى آمدند آنها كه برايشان كشته شدن نوشته شده بود به سوى محلّ كشته شدن و استراحت ايشان،اگر من توقّف نمايم و بيرون نروم به جهاد به كه امتحان خواهند كرد اين خلق گمراه را و به چه چيز ممتحن خواهند كرد اين گروه تباه را و كه ساكن خواهد شد درقبر دركربلا كه حقّتعالى بر گزيده است آن را در روزى كه زمين راپهن كرده است و آن مكان شريف را پناه شيعيان من گردانيده و بازگشت به سوى آن بقعه مقدّسه راموجب ايمنى دنيا و آخرت ايشان ساخته وليكن به نزد من آئيد در روز عاشورأ كه در آخر آن روز من شهيد خواهم شد در كربلا در وقتى كه احدى از اهل بيت من نمانده باشد كه قصد كشتن او نمايند و سر مرا براى يزيد پليد ببرند. پس جنّيان گفتند كه اى حبيب خدا، اگر نه آن بود كه اطاعت امر تو واجب است ومخالفت تو ما راجايز نيست هرآينه مى كشتيم جميع دشمنان تراپيش از آنكه به تو برسند. حضرت فرمود كه به خدا سوگند كه قدرت ما بر ايشان زياده از قدرت شما است وليكن مى خواهيم كه حجّت خدا را بر خلق تمام كنيم وقضاى حقّ تعالى را انقياد نمائيم. (68)

شيخ ممجّد آقاى حاجى ميرزا محمّد قمى صاحب (اربعين حسينيه ) دراين مقام فرمود:

شعر:

گفت من با اين گروه بد ستيز		دادخواهى دارم اندر رستخيز
كربلا گرديده قربانگاه من		هست هفتاد ودوتن همراه من
بقعه من كعبه اهل دل است		مر گروه شيعيان را معقل است
گربمانم من به جاى خويشتن		پس كه مدفون گردد اندر قبر من
تاپناه خيل زَوّ اران شود		شافع جرم گنهكاران شود
امتحان مردم برگشته خو		كى شود گر من گريزم از عدو
موعد من با شما در كربلا است		روزعاشورا كه روز ابتلا است

فصل دوم: در ورود آن حضرت به مكّه و آمدن نامه هاىاهل كوفه

در سابق گذشت كه خروج سيّد الشّهدأعليه‌السلام از مدينه در شب يكشنبه دو روز به آخر رجب مانده بود. پس بدان كه آن حضرت در شب جمعه كه سوم ماه شعبان بود وارد مكّه معظّمه شد و چون داخل مكّه شد به اين آيه مباركه تمثّل جست:( وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاَّءَ مَدْيَنَ قالَ عَسى رَبّى اَنْ يَهْدِيَني سَواَّءَ السَّبيل ) ؛ (69)

يعنى چون حضرت موسىعليه‌السلام متوجّه شهر مدين شد گفت: اميد است كه پرودگار من هدايت كند مرا به راه راست كه مرا به مقصود برساند.

واز آن سوى چون وليد بن عتبه والى مدينه بدانست كه امام حسينعليه‌السلام نيز به جانب مكّه شتافت كسى به طلب عبداللّه بن عمر فرستاد كه حاضر شود براى يزيد بيعت كند، عبداللّه در پاسخ گفت: چون ديگران تقديم بيعت كردند من نيز متابعت خواهم كرد، چون وليد در بيعت ابن عمر نگران سود و زيانى نبود مصلحت بتوانى ديد و او را به حال خود گذاشت، عبداللّه بن عمر نيز طريق مكّه پيش داشت.

بالجمله؛ چون اهل مكّه و جمعى كه از اطراف به عمره آمده بودند خبر قدوم مسرّت لزوم حضرت حسينعليه‌السلام را شنيدند، به خدمت آن جناب مبادرت نمودند و هر صبح و شام به ملازمت آن حضرت مى شتافتند و عبداللّه بن زبير در آن وقت رحل اقامت به مكّه افكنده بود و ملازمت كعبه نموده بود و پيوسته براى فريب دادن مردم در جانب كعبه ايستاده مشغول به نماز بود و اكثر روزها بلكه در هر دو روز يك دفعه به خدمت آن حضرت مى رسيد ولكن بودن آن حضرت در مكّه بر او گران مى نمود؛ زيرا مى دانست كه تا آن حضرت در مكّه است كسى از اهل حجاز با او بيعت نخواهد كرد.

و چون خبر وفات معاويه به كوفه رسيد و كوفيان از فوت او مطّلع شدند و خبر امتناع امام حسينعليه‌السلام و ابن زبير از بيعت يزيد و رفتن ايشان به مكّه به آنها رسيد شيعيان كوفه در منزل سليمان بن صُرد خزاعى جمع شدند و حمد و ثناى الهى اداكردند و در باب فوت معاويه و بيعت يزيد سخن گفتند، سليمان گفت كه اى جماعت شيعه! همانا بدانيد كه معاويه ستمكاره رخت بربست و يزيد شرابخواره به جاى او نشست و حضرت امام حسينعليه‌السلام سر از بيعت او بر تافت و به جانب مكّه معظّمه شتافت و شما شيعيان او و از پيش شيعه پدر بزرگوار او بوده ايد پس اگر مى دانيد كه او را يارى خواهيد كرد و با دشمنان او جهاد خواهيد نمود نامه به سوى او نويسيد و او را طلب نمائيد، و اگر ضعف و جُبْن بر شما غالب است و در يارى او سستى خواهيد ورزيد و آنچه شرط نيك خواهى و متابعت است به عمل نخواهيد آورد او را فريب ندهيد و در مهلكه اش نيفكنيد. ايشان گفتند كه اگر حضرت او به سوى ما بيايد همگى به دست ارادت با او بيعت خواهيم كرد، و در يارى او با دشمنانش جان فشانيها به ظهور خواهيم رسانيد. پس كاغذى به اسم سليمان بن صُرد و مُسَيّب بن نَجَبَه (70) و رفاعة بن شدّاد بجَلى (71) و حبيب بن مظاهر رحمه اللّه و ساير شيعيان به سوى او نوشتند و در آن نامه بعد از حمد و ثنا، بيان هلاكت معاويه درج كردند كه يابن رسول اللّه! ما در اين وقت امام و پيشوايى نداريم به سوى ما توجّه نما و به شهر ما قدم رنجه فرما تا آنكه شايد از بركت جناب شما حقّ تعالى حقّ را بر ما ظاهر گرداند و نعمان بن بشير حاكم كوفه در قصر الا ماره در نهايت ذلّت نشسته و خود را امير جماعت دانسته لكن ما او را امير نمى دانيم و به امارت نمى خوانيم و به نماز جمعه او حاضر نمى شويم و در عيد با او به جهت نماز بيرون نمى رويم، و اگر خبر به ما رسد كه حضرت تو متوجّه اين صوب گرديده او را از كوفه بيرون مى كنيم تا به اهل شام ملحق گردد والسلام.

پس آن نامه را با عبداللّه بن مِسْمعَ همدانى و عبداللّه بن وال به خدمت آن زبده اهلبيت عِصمت و جلال فرستادند و مبالغه كردند كه ايشان آن نامه را با نهايت سرعت به خدمت آن حضرت برسانند، پس ايشان به قدم عجل و شتاب راه در نور ديدند تا دهم ماه رمضان به مكّه معظّمه رسيدند و نامه كوفيان را به خدمت آن امام معظّم رسانيدند.

مردم كوفه بعد از دو روز از فرستادن آن قاصدان، قيس بن مُسْهِر صيداوى و عبداللّه بن شدّاد و عُم ارَة بْنِ سلولى را به سوى آن حضرت فرستادند بانامه هاى بسيار كه قريب به صد و پنجاه نامه باشد كه هر نامه اى از آن را عظماى اهل كوفه از يك كس و دو كس و سه و چهار كس نوشته بودند، و ديگر باره صناديد كوفه بعد از دو روز هانى بن هانى سبيعى و سعيدبن عبداللّه حنفى را به خدمت آن حضرت روان داشتند با نامه اى كه در آن اين مضمون را نوشتند:

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم؛ اين عريضه اى است به خدمت حسين بن علىعليه‌السلام از شيعيان و فدويان آن حضرت.

امّا بعد، به زودى خود را به دوستان و هوا خواهان خود برسان كه همه مردم اين ولايت منتظر قدوم مسّرت لزوم تواند و به غير تو نظر ندارند البتّه البتّه شتاب فرموده و به تعجيل تمام خود را به اين مشتاقان مستهام برسان والسّلام.

پس شَبَث بن رِبعْى و حَجّارْبْنِ اَبْجَرْ و يزيد بن حارث بن رُوَيْم وعُرْوة بن قيس و عمروبن حَجّاج زبيدى و محمّدبن عمروتيمى نامه اى نوشتند به اين مضمون:

امّا بعد؛ صحراها سبز شده و ميوها رسيده پس اگر مشيّت حضرت تو تعلّق گيرد به سوى ما بيا كه لشكر بسيارى از براى يارى تو حاضرند و شب و روز به انتظار مقدم شريف تو به سر مى برند والسلام.

و پيوسته اين نامه ها به آن حضرت مى رسيد تا آنكه در يك روز ششصد نامه از آن بى وفايان به آن حضرت رسيد و آن جناب تأمّل مى نمود و جواب ايشان را نمى نوشت تا آنكه جمع شد نزد آن حضرت دوازده هزار نامه. (72)

فصل سوّم: در فرستادن آن حضرت سيّد جليل مسلم بنعقيل را به جانب كوفه و فرستادن نامه اى بارسول ديگر به اشراف بصره

چون رُسُل ورَسائل كوفيان بى وفا از حّدگذشت تاآنكه دوازده هزار نامه نزد حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام جمع شد لاجرم آن جناب نامه اى به اين مضمون در جواب آنها نگاشت:

بسم الله الرحمن الرحيم

اين نامه اى است از حسين بْن على به سوى گروه مسلمانان و مؤ منان كوفيان

اَمّا بعد؛ به درستى كه هانى و سعيد آخر كس بودند از فرستادگان شمابرسيدند و مكاتيب شما را برسانيدند بعداز آنكه رسولان بسيار و نامه هاى بى شمار از شماها به من رسيده بود و برمضامين همه آنها اطلاع يافتم وحاصل جميع آنها اين بود:كه ماامامى نداريم به زودى به نزد مابيا شايد كه حقّ تعالى ما رابه بركت تو برحقّ وهدايت مجتمع گرداند.

اينك به سوى شما فرستادم برادر وپسر عّم وثقه اهل بيت خويش مُسلم بن عقيل را پس اگر بنويسد به سوى من كه مجتمع شده است رأى عُقَلأ ودانايان واشراف شما بر آنچه در نامه هادرج كرده بوديد،همانا من به زودى به سوى شما خواهم آمد ان شأاللّه،پس قَسَم به جان خودم كه امام نيست مگر آن كسى كه حكم كند درميان مردم به كتاب خدا وقيام نمايد در ميان مردم به عدالت وقدم از جّاده شريعت مقدّسه بيرون نگذارد ومردم را بردين حقّمستقيم دارد،والسلام.

پس مسلم بن عقيل پسر عّم خويش راكه به وفور عقل وعلم وتدبير و صلاح و سدادو شجاعت ممتاز بود. طلبيد وبراى بيعت گرفتن از اهل كوفه باقيس بن مسهر صيداوى و عمارة بن عبداللّه سلولى وعبدالرّحمن بن عبداللّه اَرْحبى متوجّه آن صوب گردانيد وامر كرد اورابه تقوى وپرهيزكارى وكتمان امر خويش از مخالفان و حُسن تدبير ولطف ومدارا وفرمود كه اگر اهل كوفه بربيعت من اتفاق نمايند، حقيقت حال را براى من بنويس،پس مسلم آن حضرت را وداع كرده ازمكّه بيرون شد.

سيّدبن طاوس و شيخ بن نما و ديگران نوشته اند كه حضرت امام حسينعليه‌السلام نامه نوشت به مشايخ واشراف بصره كه از جمله احنف بن قيس ومنذربن جارود ويزيدبن مسعود نهشلى وقيس بن هيثم (73) بودند،بدين مضمون:

بسم اللّه ارحمن الرحيم

اين نامه اى است از حسين بن على بن ابى طالب.

امّا بعد؛ همانا خداوند تبارك وتعالى محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رابه نبوّت و رسالت بر گزيد تا مردمان را بذل نصيحت فرمود و ابلاغ رسالت پروردگار خود نمود آنگاه حقّتعالى او را تكرّما به سوى خود مقبوض داشت و بعد از آن اهل بيت آن حضرت به مقام او اَحَقّ واَوْلى بودند ولكن جماعتى بر ماغلبه كردند وحقّ مارا به دست گرفتند و ما به جهت آنكه فتنه انگيخته نشود و خونها ريخته نگردد خاموش نشستيم اكنون اين نامه را به سوى شما نوشتم وشما را به سوى خدا و رسول مى خوانم پس به درستى كه شريعت نابود گشت وسنّت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر طرف شد،اگر اجابت كنيد دعوت مرا واطاعت كنيد فرمان مرا شما را از طريق ضلالت بگردانم وبه راه راست هدايت نمايم والسلام.

پس آن نامه را به مردى از مواليان خودسليمان نام كه مُكّنى به ابو رزين بود سپرد كه به تعجيل تمام به صناديد بصره رساند، سليمان چون نامه آن حضرت را به اشراف بصره رسانيد از مضمون آن آگهى يافتند وشادمان شدند.

پس يزيد بن مسعود نهشلى مردم بنى تميم و جماعت بنى حنظله وگروه بنى سعد را طلب فرمود چون همگى حاضر شدند گفت: اى بنى تميم!چگونه است مكانت و منزلت من در ميان شما؟گفتندبه به! از براى مرتبت تو به خدا سوگند كه تو پشت وپشتوان مائى وهامه فخر وشرف ومركز عزّ وعلائى ودرشرف ومكانت بر همه پيشى گرفته اى،يزيد بن مسعود گفت: همانا من شما را انجمن ساختم تا با شما مشورتى كنم واز شما استعانتى جويم،گفتند:ما هيچ دقيقه از نصيحت تو فرو نگذاريم وآنچه صلاح است در ميان آريم اكنون هرچه خواهى بگوى تا بشنويم. گفت دانسته باشيد كه معاويه هلاك گشته ورشته جوربگسيخت و قواعد ظلم وستم فرو ريخت ومعاويه پيش ازآنكه بميرد براى پسرش بيعت گرفت و چنان دانست كه اين كار بر يزيد راست آيد و بنيان خلافت او محكم گردد و هيهات از اين انديشه محال كه صورت بندد جز به خواب و خيال وبا اين همه يزيد شرابخوار فاجر درميان است دعوى دار خلافت وآرزومند امارت است وحال آنكه از حليه حلم برى و از زينت علم عرى است،سوگند به خدا كه قتال با اواز جهاد با مشركين افضل است.

هان اى جماعت!حسين بن على پسر رسول خدا استصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با شرافت اصل وحصافت عقل او را فضلى است از هندسه صفت بيرون وعلمى است از اندازه جهت افزون، او را به خلافت سلام كنيد،يعنى محكم دست بيعت با او فرادهيد كه با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قرابت دارد وعاِلم به سُنَن واحكام است،صغير راعطوفت كند وكبير را ملاطفت فرمايد،و چه بسيار گرامى است رعّيت را رعايت او وامّت را امامت او لاجرم خداوند اورا بر خلق حجّت فرستاد وموعظت او را ابلاغ داد.

هان اى مردم! ملاحظه كنيد تا كوركورانه از نور حقّ به يك سوى خيمه نزنيد و خويشتن را در وادى ضلالت و باطل نيفكنيد، همانا صخر بن قيس يعنى احنف در يوم جمل از ركاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام تقاعد ورزيد و شما را آلايش خذلان داد، اكنون آن آلودگى را به نصرت پسر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بشوئيد.

سوگند به خداى كه هر كه از نصرت آن حضرت مسامحت آغازد خداوند او را در چاه مذلّت اندازد و ذلّت او در عترت و عشيرت او به وراثت سرايت كند و اينك من زره مبارزت در بر كرده ام و جوشن مشاجرت بر خود پوشيده ام، و بدانيد آن كس كه كشته نشود هم سرانجام جان دهد و آن كس كه از مرگ بگريزد عاقبت به چنگ او گرفتار آيد، خداوند شما را رحمت كند مرا پاسخ دهيد و جواب نيكو در ميان آريد. نخست بنوحنظله بانگ برداشتند و گفتند: يا ابا خالد! ما خدنگهاى كنايه توئيم و رزم آزمودگان عشيرت توئيم اگر ما از كمان گشاد دهى بر نشان زنيم و اگر بر قتال فرمائى نصرت كنيم چون به درياى آتش زنى واپس نمانيم، و چند كه سيلاب بلا بر تو روى كند روى نگردانيم با شمشيرهاى خود به نصرت تو بپردازيم و جان و تن را در پيش تو سپر سازيم.

آنگاه بنوسعد بن يزيد ندا در دادند كه يا ابا خالد! ما هيچ چيز را مبغوضتر از مخالفت تو ندانيم و بيرون تو گام نزنيم، همانا صخر بن قيس ما را به ترك قتال مأمور ساخت و هنر ما در ما مستور ماند، اكنون ما را لحظه اى مهلت ده تا با يكديگر مشاورت كنيم پس از آن صورت حال را به عرض رسانيم. از پس ايشان بنو عامر بن تميم آغاز سخن كردند و گفتند:يا ابا خالد! ما فرزندان پدران توئيم و خويشان و هم سوگندان توئيم، ما خشنود نگرديم از آنچه كه ترا به غضب آرد و ما رحل اقامت نيفكنيم آنجا كه ميل تو روى به كوچ و سفر آورد دعوت ترا حاضر اجابتيم و فرمان ترا ساخته اطاعتيم.

ابو خالد گفت: اى بنو سعد! اگر گفتار شما با كردار شما راست آيد خداوند همواره شما را محفوظ دارد و به نصرت خود محفوظ فرمايد.

ابو خالد چون برمكنون خاطر آن جماعت اطّلاع يافت نامه اى براى جناب امام حسينعليه‌السلام بدين منوال نوشت:

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

امّا بعد؛ پس به تحقيق كه نامه شما به من رسيد و بر مضمون آن آگهى يافتم و دانستم كه مرا به سوى اطاعت خود خواندى و به يارى خويش طلب فرمودى، همانا خداوند تعالى خالى نگذارد جهان را از عالمى كه كار به نيكوئى كند و دليلى كه به راه رشاد هدايت فرمايد و شما حجّت خدائيد بر خلق، و امان و امانت او در روى زمين، و شما شاخه هاى زيتونه احمديّه ايد و آن درخت را اصل رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و فرع شمائيداكنون به فال نيك به سوى ما سفر كن كه من گردن بنى تميم را در خدمت تو خاضع داشتم و چنان در طاعت و متابعت تو شايق گماشتم كه شتر تشنه مرآبگاه را، و قلاّده طاعت ترا در گردن بنى سعد انداختم و گردن ايشان را براى خدمت تو نرم و ذليل ساختم و به زلال نصيحت ساحت ايشان را كه آلايش تقاعد و توانى در خدمت داشت بشستم و پاك و صافى ساختم.

چون اين نامه به حضرت حسينعليه‌السلام رسيد فرمود: خداوند در روز دهشت ايمن دارد و در روز تشنه كامى سيراب فرمايد.امّا احنف بن قيس او نيز حضرت را به اين نمط نامه كرد:

اَمّا بعد؛( فَاصْبِرْ فَاِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَّقٌ وَ لا يَسْتَخِفَنَّكَ اَلذَّينَ لا يُوقنوُنَ ) (74)

از ايراد اين آيه مباركه به كنايت اشارتى از بى وفائى اهل كوفه به عرض رسانيد.امّا چون نامه امام حسينعليه‌السلام به منذربن جارود رسيد بترسيد كه مبادا اين مكاتبت از مكيدتهاى عبيداللّه بن زياد باشد و همى خواهد انديشه هاى مردم را باز داند و هر كس را به كيفر عمل خود رساند و دختر منذر كه(بحريّه)نام داشت نيز در حباله نكاح عبيداللّه بود، لاجرم منذر آن مكتوب را با رسول آن حضرت به نزد ابن زياد آورد و چون ابن زياد آن مكتوب را قرائت كرد امر كرد كه رسول آن حضرت را گردن زدند و بعضى گفته اند كه به داركشيد.

و اين رسول همان ابو رزين سليمان مولاى آن حضرت بوده كه جلالت شأنش بسيار بلكه شيخ ما در كتاب(لؤ لؤ و مرجان)به مراتب عديده رتبه او را از هانى بن عروه مقدم گرفته (75) و چون ابن زياد از قتل او بپرداخت بالاى منبر رفت و مردم بصره را به تهديد و تهويل تنبيهى بليغ نمود و برادرش عثمان بن زياد را جاى خود گذاشت و خود به جانب كوفه شتافت.

و بالجمله مردم بصره وقتى تجهيز لشكر كردند كه در كربلا به نصرت امام حسينعليه‌السلام حاضر شوند ايشان را آگهى رسيد كه آن حضرت را شهيد كردند، لاجرم بار بگشودند و به مصيبت و سوگوارى بنشستند. (76)

فصل چهارم: درآمدن جناب مسلم به كوفه و كيفيّت بيعت مردم

در فصل سابق به شرح رفت كه حصرت امام حُسينعليه‌السلام جواب نامه هاى كوفيان را نوشت و مُسلم بن عقيل را فرمان داد تا به سمت كوفه سفر نمايد و آن نامه را به كوفيان برساند. اكنون، بدان كه جناب مسلم حسب الا مر آن حضرت مهيّاى كوفه شد،پس آن حضرت را وداع كرده از مكّه بيرون شد (موافق بعضى كلمات، مسلم نيمه شهر رَمَضان از مكّه بيرون شد وپنجم شوّال دركوفه واردشد ) وطىّ منازل كرده تا به مدينه رفت و در مسجد مدينه نماز كرد و حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را زيارت كرده به خانه خود رفت و اهل و عشيرت خود را ديدار كرده و وداع آنها نموده و با دو دليل از قبيله قيس متوجّه كوفه شد. ايشان راه را گم كرده و آبى كه با خود برداشته بودند به آخر رسيد وتشنگى برايشان غلبه كرده تا آنكه آن دو دليل هلاك شدند وجناب مسلم به مشقّت بسيار خود را در قريه مضيق به آب رسانيد واز آنجا نامه اى در بيان حال خود و استعفأ از سفر كوفه براى جناب امام حسينعليه‌السلام نوشت وبه همراهى قيس بن مسهر براى آن حضرت فرستاد.

حضرت استعفاى او را قبول نفرموده واو را امر به رفتن كوفه نمود.چون نامه حضرت به مسلم رسيد به تعجيل به سمت كوفه روانه شد تا آنكه به كوفه رسيد و در خانه مختار بن ابى عبيده ثقفى كه معروف بود به خانه سالم بن مسيّب نزول اجلال فرمود به روايت طبرى بر مسلم بن عوسجه نازل شد و مردم كوفه از استماع قدوم مسلم اظهار مسرّت و خوشحالى نمودند و فوج فوج به خدمت آن حضرت مى آمدند و آن جناب نامه امام حسينعليه‌السلام را براى هر جماعتى از ايشان مى خواند و ايشان از استماع كلمات نامه گريه مى كردند و بيعت مى نمودند.

در(تاريخ طبرى)است كه ميان آن جماعت عابس بن ابى شبيب شاكرى رحمه اللّه بوده برخاست و حمد ثناى الهى به جاى آورد و گفت: امّا بعد؛ پس من خبر نمى دهم شما را از مردم و نمى دانم چه در دل ايشان است و مغرور نمى سازم. شما را با ايشان، به خدا سوگند كه من خبر مى دهم شما را از آنچه توطين نفس كرده ام بر آن، به خدا قسم كه جواب دهم شما را هرگاه مرا بخوانيد وكارزار خواهم كرد البتّه با دشمنان شما و پيوسته در يارى شما شمشير بزنم تا خدا را ملاقات كنم ومزد خود نخواهم مگر ازخدا.

پس حبيب بن مظاهر برخاست وگفت:خدا ترا رحمت كند اى عابس همانا آنچه در دل داشتى به مختصر قولى ادا كردى، پس حبيب گفت:قَسَم به خداوندى كه نيست جز او خداوند بحقّ من نيز مثل عابس و بر همان عزمم. پس حنفى برخاست (ظاهراًمُراد سعيد بن عبداللّه حنفى است ) (77)

ومثل اين بگفت. شيخ مفيد رحمه اللّه و ديگران گفته اند كه بر دست مسلم هيجده هزارنفر از اهل كوفه به شرف بيعت آن حضرت سرافراز گرديدند و در اين وقت مسلم نوشت به سوى آن حضرت كه تاكنون هيجده هزار نفر به بيعت شما در آمده اند اگر متوجّه اين صوب گرديد مناسب است. (78)

چون خبر مُسلم وبيعت كوفيان در كوفه منتشر شد،نعمان بن بشير كه از جانب معاويه ويزيد در كوفه والى بود مردم راتهديد وتوعيد نمود كه از مُسلم دست كشيده وبه خدمتش رفت و آمد ننمايد،مردم كلام اورا وقعى ننهادند وبه سمع اطاعت نشنيدند.

عبداللّه بن مسلم بن ربيعه كه هواخواه بنى اُميّه بود چون ضعف نعمان را مشاهده نمود نامه به يزيد نوشت مشتمل براخبار آمدن مسلم به كوفه وبيعت كوفيان وسعايت درامر نعمان وخواستن والى مقتدرى غير ازآن و ابن سعد و ديگران نيز چنين نامه نوشتند ويزيدرا بر وقايع كوفه اِخبار دادند.

چون اين مطالب گوشزد يزيد پليد گرديد به صوابديد(سر جون)كه در شمارعبيد معاويه بود لكن به مرتبه بلند در نزد معاويه ويزيد رسيده بود چنان صلاح ديد كه علاوه برامارت بصره، حكومت كوفه را نيز به عهده عبيداللّه بن زياد واگذارد و اصلاح اين گونه وقايع رااز وى بخواهد. پس نامه نوشت به سوى عبيداللّه بن زياد كه در آن وقت والى بصره بود،بدين مضمون:

كه يابن زياد! شيعيان من از مردم كوفه مرا نامه نوشتند و آگهى دادند كه پسر عقيل وارد كوفه گشته ولشكر براى حسين جمع مى كند چون نامه من به تو رسيد بى تَاَنّى به جانب كوفه كوچ كن وابن عقيل رابه هر حيله كه مقدور باشد به دست آورده و در بندش كن يا اينكه او رابه قتل رسان ويااز كوفه بيرونش كن.

چون نامه يزيد به ابن زيادپليد رسيد همان وقت تهيّه سفر كوفه ديد، عثمان برادرخود را در بصره نايب الحكومه خويش نمود. و روز ديگر بامسلم بن عمروباهلى و شريك بن اعور حارثى و حشم واهل بيت خود به سمت كوفه روانه شد چون نزديك كوفه رسيد صبركرد تا هوا تاريك شد آنگاه داخل شهر شد در حالتى كه عمامه سياه برسرنهاده ودهان خود را بسته بود،و مردم كوفه چون منتظر قدوم امام مظلوم بودند در شبى كه ابن زياد داخل كوفه مى شد گمان كردند كه آن حضرت است كه به كوفه تشريف آورده اظهار فرح وشادى مى كردند و پيوسته بر او سلام مى كردند ومرحبا مى گفتند و آن ملعون را به واسطه ظلمت و تغيير هيئت نمى شناختند تا آنكه از كثرت جمعيّت مسلم بن عمرو به غضب در آمد وبانگ زد برايشان وگفت:دور شويد اى مردم كه اين عبيداللّه بن زياد است،پس مردم متفرّق شدند و آن ملعون خود را به قصرالاماره رسانيد وداخل قصر شد وآن شب رابيتوته نمود. چون روز ديگر شد مردم را آگهى داد كه جمع شوند آنگاه بر منبر رفت وخطبه خواند وكوفيان را تهويل وتهديد نمود و از معصيت سلطان، ايشان راسخت بترسانيد ودر اطاعت يزيد ايشان را وعده جايزه واحسان داد آنگاه از منبر فرود آمد و رؤ سأ قبائل و محلاّت را طلبيد ومبالغه وتأكيد نمود كه هر كه را گمان بريد كه در مقام خلاف ونفاق است با يزيد، نام اورا نوشته و بر من عرضه داريد،واگر در اين امر توانى وسُستى كنيد خون و مال شما بر من حلال خواهد گرديد.

وبه روايت(طبرى)و(ابوالفرج)چون مسلم داخل باب خانه هانى شد پيغام فرستاد براى او كه بيرون بيا مرا با تو كارى است،چون هانى بيرون آمد مسلم فرمود كه من به نزد تو آمده ام كه مرا پناه دهى وميهمان خود گردانى،هانى پاسخش داد كه مرابه امر سختى تكليف كردى واگر نبود ملاحظه آنكه داخل خانه من شدى و اعتماد بر من نمودى دوست مى داشتم كه از من منصرف شوى لكن الحال غيرت من نگذارد كه ترا از دست دهم و ترا از خانه خويش بيرون كنم داخل شو،پس مسلم داخل خانه هانى شد. (79)

وبه روايت سابقه چون مسلم داخل خانه هانى شد شيعيان در پنهانى به خدمت آن جناب مى رفتند و بااو بيعت مى كردند و ازهر كه بيعت مى گرفت او را سوگند مى داد كه افشاى راز ننمايد، و پيوسته كار بدين منوال بود تا آنكه به روايت ابن شهر آشوب بيست و پنج هزار تن با او بيعت كردند وابن زياد نمى دانست كه مسلم در كجااست و بدين جهت جاسوس قرار داده بود كه بر احوال مسلم اطّلاع يابند تا آنكه به تدبير وِحيَل به واسطه غلام خود معقل مطّلع شد كه آن جناب در خانه هانى است و معقل هر روز به خدمت مسلم مى رفت و بر خفاياى احوال شيعيان آگهى مى يافت و به ابن زياد خبر مى داد و چون هانى از عبيداللّه بن زياد متوهّم بود تمارض نمود و به بهانه بيمارى به مجلس ابن زياد حاضر نمى شد.

روزى ابن زياد محمّدبن اشعث واسمأبن خارجه و عمروبن الحجّاج پدر زن هانى را طلبيد وگفت: چه باعث شده كه هانى نزد من نمى آيد؟ گفتند: سبب ندانيم جز آنكه مى گويند او بيمار است. گفت: شنيده ام كه خوب شده واز خانه بيرون مى آيد و در دَرِ خانه خود مى نشيند واگر بدانم كه او مريض است به عيادت او خواهم رفت اينك شما بشتابيد به نزد هانى و او را تكليف كنيد كه به مجلس من بيايد و حقوق واجبه مرا تضييع ننمايد، همانا من دوست ندارم كه ميان من و هانى كه از اشراف عرب است غبار كدورتى مرتفع گردد.

پس ايشان به نزد هانى رفتند و او را به هر نحوى كه بود به سمت منزل ابن زياد حركت دادند، هانى در بين راه به اسمأ، گفت: اى پسر برادر من از ابن زياد خائف و بيمناكم، اسمأ گفت: مترس زيرا كه او بدى با تو در خاطر ندارد و او را تسلّى ميداد تا آنكه هانى را به مجلس آن ملعون در آوردند به مكر و خدعه و تزو ير و حيله آن شيخ قبيله رانزد عبيداللّه آورند، چون نظر عبيداللّه به هانى افتاد گفت:

اَتتكَ بِخائنٍ رِجْلاُه؛ مراد آن كه به پاى خود به سوى مرگ آمدى پس با او شروع كرد به عتاب و خطاب كه اى هانى! اين چه فتنه اى است كه در خانه خود بر پا كرده اى و با يزيد در مقام خيانت بر آمده اى و مسلم بن عقيل را در خانه خود جا داده اى و لشكر و سلاح براى او جمع مى كنى و گمان مى كنى كه اين مطالب بر ما پنهان و مخفى خواهد ماند.

هانى انكار كرد پس ابن زياد، مَعْقِل را كه بر خفاياى حال هانى و مسلم بن عقيل مطّلع بود طلبيد چون نظر هانى بر معقل افتاد دانست كه آن ملعون جاسوس ابن زياد بوده و آن لعين را بر اسرار ايشان آگاه كرده و ديگر نتوانست انكار كند. لا جرم گفت: به خدا سوگند كه من مسلم را نطلبيده ام و به خانه نياورده ام بلكه به جبر به خانه من آمده و پناه طلبيد و من حيا كردم كه او را از خانه خود بيرون كنم اكنون مرا مرخص كن تا بروم و او را از خانه خود بيرون كنم تا هر كجا كه خواهد برود و از پس آن به نزد تو بر گردم و اگر خواسته باشى رهنى به تو بسپارم كه نزد تو باشد تا مطمئن باشى به برگشتن من به نزد تو؛ ابن زياد گفت: به خدا قسم كه دست از تو بر ندارم او تا را به نزد من حاضر گردانى، هانى گفت: به خدا سوگند هرگز نخواهد شد، من دخيل و مهمان خود را به دست تو دهم كه او را به قتل آورى؛ و ابن زياد مبالغه مى كرد در آوردن و او مضايقه مى كرد. پس چون سخن ميان ايشان به طول انجاميد مسلم بن عمر و باهلى برخاست و گفت: ايّها الا مير! بگذار تا من در خلوت با او سخن گويم و دست او را گرفته به كنار قصر برد و در مكانى نشستند كه ابن زياد ايشان رامى ديد و كلام ايشان را مى شنيد، پس مسلم بن عمرو گفت: اى هانى! ترا به خدا سوگند مى دهم كه خود را به كشتن مَدِه و عشيره و قبيله خود را در بلا ميفكن، ميان مسلم و ابن زياد و يزيد رابطه قربت و خويشى است و او را نخواهند كشت، هانى گفت: به خدا سوگند كه اين ننگ را بر خود نمى پسندم كه ميهمان خود را كه رسول فرزند رسول خدا است به دست دشمن دهم و حال آن كه من تندرست و توانا باشم و اعوان و ياوران من فراوان باشند، به خدا سوگند اگر هيچ ياور نداشته باشم مسلم را به او وا نخواهم گذاشت تا آن كه كشته شوم.

ابن زياد چون اين سخنان را بشنيد هانى را به نزد خود طلبيد چون او را به نزديك او بردند هانى را تهديد كرد و گفت: به خدا سوگند كه اگر در اين وقت مسلم را حاضر نكنى فرمان دهم كه سر از تنت بردارند، هانى گفت: ترا چنين قوّت و قدرت نيست كه مرا گردن زنى چه اگر پيرامون اين انديشه گردى در زمان سراى تو را با شمشيرهاى برهنه حصار دهند و ترا به دست طايفه مَذْحِج كيفر فرمايند، و چنان گمان مى كرد كه قوم و قبيله او با او همراهى دارند و در حمايت او سستى نمى نمايند، ابن زياد گفت: و الهفاه عَلَيْكَ اَبا الْبارِقَهِ تُخَوفُنى؛گفت: مرا به شمشيرهاى كشيده مى ترسانى. پس امر كرد كه هانى را نزديك او آوردند. پس با آن چوب كه در دست داشت بر رو و بينى او بسيار زد تا بينى هانى شكست و خون بر جامه هاى او جارى شد و گوشت صورت او فرو ريخت تا چندان كه آن چوب شكست و هانى دليرى كرده دست زد به قائمه شمشير يكى از اعوانى كه در خدمت ابن زياد بود و خواست آن شمشير را به ابن زياد بكشد آن مرد طرف ديگر آن تيغ را گرفت و مانع شد كه هانى تيغ براند، ابن زياد كه چنين ديد بانگ بر غلامان زد كه هانى را بگيريد و بر زمين بكشيد و ببريد، غلامان او را بگرفتند و كشيدند و در اُطاقى از بيوت خانه اش افكندند و در بر او بستند، چون اسمأبن خارجه و به روايت شيخ مفيد حسّان بن اسمأ اين حالت را مشاهده كرد روى به ابن زياد آورد و گفت: تو ما را امر كردى و رفتيم و اين مرد را به حيله آورديم اكنون با او غدر نموده اين نحو رفتار مى نمائى؟! ابن زياد از كلام او در غضب شد و امر كرد كه او را مشت بر سينه زدند و به ضرب مشت و سيلى او را نشانيدند. و در اين وقت محمّدبن الاشعث برخاست و گفت: امير مؤ دّب ما است آنچه خواهد بكند ما به كرده او راضى مى باشيم. پس خبر به عمروبن حجّاج رسيد كه هانى كشته گشته، عمرو قبيله مَذْحج را جمع كرد و قصر الاماره آن لعين را احاطه كرد و فرياد زد كه منم عمروبن حجّاج اينك شجاعان قبيله مَذْحج جمع شدند و طلب خون هانى مى نمايند ابن زياد متوهّم شد، شُريح قاضى را فرمان كرد كه به نزد هانى رو و او را ديدار كن آنگاه مردم را خبر ده كه او زنده است و كشته نگشته است. شُريح چون به نزد هانى رفت ديد كه خون از روى او جارى است و مى گويد كجايند قبيله و خويشان من اگر ده نفر از ايشان به قصر در آيند مرا از چنگ ابن زياد برهانند. پس شُريح از نزد هانى بيرون شد و مردم را آگهى داد كه هانى زنده است و خبر قتل او دروغ بوده، چون قبيله او بدانستند كه او زنده است خدا را حمد نموده و پراكنده شدند.

و چون خبر هانى به جناب مسلم رسيد امر كرد كه در ميان اصحاب خود ندا كنند كه بيرون آئيد از براى قتال بى وفايان كوفه چون صداى را شنيدند بر دَرِ خانه هانى جمع شدند مسلم بيرون آمد براى هر قبيله عَلَمى ترتيب داد در اندك وقتى مسجد و بازار پر شد از اصحاب او و كار بر ابن زياد تنگ شد و زياده از پنجاه نفر در دارالا ماره با او نبودند و بعضى از ياوران او كه بيرون بودند راهى نمى يافتند كه به نزد او روند پس اصحاب مُسلم قصر الاماره را در ميان گرفتند و سنگ مى افكندند و بر ابن زياد و مادرش دشنام مى دادند. ابن زياد چون شورش كوفيان را ديد، كثيربن شهاب را به نزد خود طلبيد و گفت: ترا در قبيله مَذْحج دوستان بسيار است از دارالاماره بيرون شوبا هر كه ترا اطاعت نمايد از مَذْحج مردم را از عقوبت يزيد و سوُء عاقبت حرب شديد بترسانيد و در معاونت مُسلم ايشان را سُست گردانيد، و محمّدبن اشعث را فرستاد كه دوستان خود را از قبيله كِنْدَه در نزد خود جمع كند و رايت امان بگشايد و ندا كند كه هر كه در تحت اين رايت درآيد به جان و مال و عِرْض در امان باشد.

و همچنين قعقاع ذهلى و شَبَت بن رِبعى و حَجّاربن الجبر و شمرذى الجوشن را براى فريب دادن آن بى وفايان غدّار بيرون فرستاد.

پس محمّدبن اشعث عَلَمى بلند كرد و جمعى برگرد آن جمع شدند و آن گروه ديگر به وساوس شيطانى مردم را از موافقت مسلم پشيمان مى كردند و جمعيّت ايشان را به تفرّق مبدّل مى گردانيدند تا آنكه گروهى بسيار از آن غدّاران را گرد آوردند و از راه عقب قصر به دارالاماره در آمدند.

و چون ابن زياد كثرتى در اتباع خود مشاهده كرد عَلَمى براى شَبثَبن رِبعْى ترتيب داد و او را با گروهى از منافقان بيرون فرستاد و اشراف كوفه و بزرگان قبايل را امر كرد كه بر بام قصر بر آمده و اتباع مسلم را ندا كردند كه اى گروه بر خود رحم كنيد و پراكنده شويد كه اينك لشكرهاى شام مى رسند و شما را تاب ايشان نيست و اگر اطاعت كنيد، امير متعهّد شده است كه عذر شما را از يزيد بخواهد و عطاهاى شما را مضاعف گرداند، و سوگند ياد كرده است كه اگر متفّرق نشويد چون لشكرهاى شام برسند مردان شما را به قتل آورند و بى گناه را به جاى گناهكار بكشند و زنان و فرزندان شما بر اهل شام قسمت شود.

و كثيربن شهاب و اشرافى كه با ابن زياد بودند نيز از اين نحو كلمات مردم را تخويف و انذار مى دادند تا آنكه نزديك شد غروب آفتاب، مردم كوفه را اين سخنان وحشت آميز دهشت انگيز شد بناى نفاق و تفرّق نهادند.

مُتفّرق شدن كوفيان بى وَفا از دور مُسْلِم بنعَقيل رحمه اللّه

اَبُومِخْنَف از يونس بن اسحاق روايت كرده و او از عبّاس جدلى كه گفت: ما چهار هزار نفر بوديم كه با مسلم بن عقيل براى دفع ابن زياد خروج كرديم هنوز به قصر الاماره نرسيده بوديم كه سيصد نفر شديم يعنى به اين نحو مردم از دور مسلم متفرّق شدند. (80)

بالجمله؛ مردم كوفه پيوسته از دور مسلم پراكنده مى شدند و كار به جائى رسيد كه زنها مى آمدند و دست فرزندان يا برادران خويش را گرفته و به خانه مى بردند، و مردان مى آمدند و فرزندان خود را مى گفتند كه سر خويش گيريد و پى كار خود رويد كه چون فردا لشكر شام رسد ما تاب ايشان نياوريم، پس پيوسته مردم، از دور مسلم پراكنده شدند تا آنكه وقت نماز شد و مسلم نماز مغرب را در مسجد ادا كرد، در حالتى كه از آن جماعت انبوه با او باقى نمانده جز سى نفر، مسلم چون اين نحو بى وفائى از كوفيان ديد خواست از مسجد بيرون آيد هنوز به باب كِنْدَه نرسيده بود كه در مرافقت او زياده از ده كس موافقت نداشت، چون پاى از در كِنْدِه بيرون نهاد هيچ كس با او نبود و يك تنه ماند، پس آن غريب مظلوم نگاه كرد يك نفر نديد كه او را به جائى دلالت كند يا او را به منزل خود برد يا او را معاونت كند اگر دشمنى قصد او نمايد.

پس متحيّرانه در كوچه هاى كوفه مى گرديد و نمى دانست كه كجا برود تا آنكه عبور او به خانه هاى بنى بَجيلَه از جماعت كِنْدَه افتاد چون پاره اى راه رفت به در خانه طَوْعَه رسيد و او كنيز اشعث بن قيس بود كه او را آزاد كرده بود و زوجه اسيد خضرمى گشته بود و از او پسرى به هم رسانيده بود، و چون پسرش به خانه نيامده بود طَوْعَه بر در خانه به انتظار او ايستاده بود، جناب مسلم چون او را ديد نزديك او تشريف برد و سلام كرد طوعه جواب سلام گفت پس مسلم فرمود:

يا اَمَةَ اللّهِ اِسْقني ماَّءً.

شعر:

غريب كوفه با چشم پراختر		بدان زن گفت كاى فرخنده مادر
مرا سوز عطش بربوده از تاب		رَسان بر كام خشكم قطره آب

مرا به شربت آبى سيراب نما، طَوْعَه جام آبى براى آن جناب آورد، چون مسلم آب آشاميد آنجا نشست، طوعه ظرف آب را برد به خانه گذاشت و برگشت ديد آن حضرت را كه در خانه او نشسته گفت: اى بنده خدا! مگر آب نياشاميدى؟ فرمود: بلى. گفت: بر خيز و به خانه خود برو، مسلم جواب نفرمود، دوباره طوعه كلام خود را اعاده كرد همچنان مسلم خاموش بود تا دفعه سوم آن زن گفت: سُبْحان اللّه، اى بنده خدا! بر خيز به سوى اهل خود برو؛ چه بودن تو در اين وقت شب بر در خانه من شايسته نيست و من هم حلال نمى كنم براى تو:

شعر:

شب است وكوفه پر آشوب و تشويش

روان شو سوى آسايشگه خويش

مسلم بر خاست فرمود: يا اَمَة اللّه! مرا در اين شهر خانه و خويشى و يارى نيست غريبم و راه به جائى نمى برم آيا ممكن است به من احسان كنى ومرا در خانه خود پناه دهى و شايد من بعد از اين روز مكافات كنم ترا،عرضه كرد قضيّه شما چيست؟ فرمود:من مُسلم بن عقيلم كه اين كوفيان مرا فريب دادند و از ديار خود آواره كردند ودست از يارى من برداشتند و مرا تنها و بى كس گذاشتند،طوعه گفت:توئى مسلم؟!فرمود بلى. عرض كرد:بفرما داخل خانه شو؛پس او را به خانه آورد و حجره نيكو براى او فرش كرد وطعام براى آن جناب حاضر كرد، مسلم ميل نفرمود، آن زن مؤ منه به قيام خدمت اشتغال داشت، پس زمانى نگذشت پسرش بلال به خانه آمد چون ديد مادرش به آن حجره رفت و آمد بسيار مى كند در خاطرش گذشت كه مطلب تازه اى است لهذا از مادر خويش از سبب آن حال سؤ ال نمود مادرش خواست پنهان دارد پسر اصرار والحاح كرد، طَوْعَه خبر آمدن مُسلم رابه او نقل كرد واو را سوگند دادكه افشأ آن راز نكند، پس بلال ساكت گرديد وخوابيد.

وامّا ابن زياد لَعين چون نگريست كه غوغا وغُلواى (بالضّم وفتح اللاّم ويسكن،سركشى واز حدّ در گذشتن )

اصحاب مسلم دفعةً واحده فرونشست با خود انديشيد كه مبادا مسلم با اصحاب خويش در كيد وكين من مكرى نهاده باشند تامُغافِصَةً بر من بتازند وكار خود را بسازند و بيمناك بود كه دَرِ دارالاماره بگشايد واز براى نماز به مسجد در آيد.

لاجرم مردم خويش را فرمان داد كه از بام مسجد تختهاى سقف راكنده وروشن كنند وملاحظه نمايند مبادا مسلم واصحابش در زير سقفها وزواياى مسجد پنهان شده باشند، آنهابه دستور العمل خويش رفتار كردند وهرچه كاوش نمودند خبرى از مسلم نجستند،ابن زياد را خبر دادند كه مردم متفرّق شده اند و كسى در مسجد نيست، پس آن لعين امر كردكه باب سدّه را مفتوح كردند و خود با اصحاب خويش داخل مسجد شد و منادى او در كوفه ندا كرد كه هر كه از بزرگان و رؤ سأ كوفه به جهت نماز خفتن در مسجد حاضر نشود خون او هدر است.پس در اندك وقتى مسجد از مردم مملو شد پس نماز راخواند وبر منبر بالا رفت بعداز حمد و ثنا گفت: همانا ديديد اى مردم كه ابن عقيل سفيه جاهل چه مايه خلاف و شقاق انگيخت، اكنون گريخته است پس هر كسى كه مسلم در خانه او پيدا شود و ما را خبر نداده باشد جان و مال او هدر است و هر كه او را به نزد ما آورد بهاى ديت مسلم را به او خواهم داد و ايشان را تهديد و تخويف نمود.

پس از آن رو كرد به حُصَيْن بن تَميم وگفت.اى حُصَيْن! مادرت به عزايت بنشيند اگر كوچه هاى كوفه را محافظت نكنى و مسلم فرار كند، اينك ترا مسلّط برخانه هاى كوفه كردم و داروغه گرى شهر را به تو سپردم، غلامان واتباع خود رابفرست كه كوچه و دروازه هاى شهر را محافظت نمايند تا فردا شود خانه ها را گردش نموده و مسلم را پيدا كرده حاضرش نمايند.

پس از منبر به زير آمد و داخل قصر گرديد، چون صبح شد آن ملعون در مجلس نشست و مردم كوفه را رخصت داد كه داخل شوند و محمّد بن اشعث را نوازش نموده در پهلوى خود جاى داد، پس در آن وقت پسر طوعه به در خانه ابن زياد آمد و خبر مسلم را به عبدالرّحمن پسر محمّد اشعث داد، آن ملعون به نزد پدر خود شتافت و اين خبر را آهسته به او گفت، ابن زياد چون در جنب محمّد اشعث جاى داشت بر مطلب آگهى يافت پس محمّد را امر كرد كه برخيزد و برود و مسلم را بياورد و عبيداللّه بن عبّاس سلمى را با هفتاد كس از قبيله قيس همراه او كرد.

پس آن لشكر آمدند تا در خانه طوعه رسيدند مسلم چون صداى پاى اسبان را شنيد دانست كه لشكر است و به طلب اوآمده اند، پس شمشير خود را برداشت وبه سوى ايشان شتافت آن بى حياها در خانه ريختند آن جناب برايشان حمله كرد وآنها را ازخانه بيرون نمود باز لشكر بر او هجوم آوردند مسلم نيز بر ايشان حمله نمود و از خانه بيرون آمد.

ودر(كامل بهائى)است كه چون صداى شيهه اسبان به گوش مسلم رسيد مُسلم دعا مى خواند دعا را به تعجيل به آخر رسانيد وسلاح بپوشيد وگفت: آنچه برتو بود اى طَوْعَه از نيكى كردى واز شفاعت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نصيب يافتى، من دوش در خواب بودم عمّم اميرالمؤ منينعليه‌السلام را ديدم مرا فرمود: فرداپيش من خواهى بود. (81)

و(مسعُودى)و(ابوالفرج)گفته اند: چون مسلم از خانه بيرون شد وآن هنگامه واجتماع كوفيان را ديد ونظاره كرد كه مردم از بالاى بامها سنگ بر او مى زنند و دسته هاى نى را آتش زده بر بدن او فرو مى ريزند فرمود:

اَكُلّما اَرى مِنَ الاَجْلابِ لِقَتْلِ ابْنِ عَقيلٍ يا نَفْسُ اُخْرُجي اِلَى الَمْوتِ الَّذي لَيْسَ مِنْهُ مَحيصٌ؛. يعنى آيا اين هنگامه واجتماع لشكر براى ريختن خون فرزند عقيل شده؟اى نفس بيرون شو به سوى مرگى كه از او چاره و گريزى نيست،پس با شمشير كشيده در ميان كوچه شد و بر كوفيان حمله كرد و به كارزار مشغول شدو رجز خواند.

شعر:

اَقْسَمْتُ لا اُقْتَلُ اِلاّحُرّاً		وَاِنْ رَاَيْتُ المَوْتَ شَيْئانُكْراً
كُلُّ امْرِءٍ يَوْماًمُلاقٍ شَرّاً		اَوْ يَخْلُطَ الْبارِد سُخْناً مُرّاً
رُدَّ شعاعِ (82) النَفْسِ فَاسْتَقَرّا		اَخافُ اَنْ اُكْذَبَ اَوْ اُغَرّا (83)

مبارزه مسلم رحمه اللّه با كوفيان:

علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جلأ)فرموده كه چون مسلم صداى پاى اسبان را شنيد دانست كه به طلب او آمدند

گفت: اِنّا لِلّه وَ اِنّا اِلَيْه راجِعُونَ و شمشير خود را برداشت و از خانه بيرون آمد چون نظرش بر ايشان افتاد شمشير خود را كشيد و بر ايشان حمله آورد و جمعى از ايشان را بر خاك هلاك افكند و به هر طرف كه رو مى آورد از پيش او مى گريختند تا آنكه در چند حمله چهل و پنج نفر ايشان را به عذاب الهى واصل گردانيد، و شجاعت و قوّت آن شير بيشه هيجأ به مرتبه اى بود كه مردى را به يك دست مى گرفت و بر بام بلند مى افكند تا آنكه بكر بن حمران ضربتى بر روى مكرّم او زد و لب بالا و دندان او را افكند و باز آن شير خدا به هر سو كه رو مى آورد كسى در برابر او نمى ايستاد چون از محاربه او عاجز شدند بر بامها بر آمدند و سنگ و چوب بر او مى زدند و آتش برنى مى زدند و بر سر آن سرور مى انداختند، چون آن سيّد مظلوم آن حالت را مشاهده نمود و از حيات خود نااميد گرديد شمشير كشيد و بر آن كافران حمله كرد و جمعى را از پا درآورد.

چون ابن اشعث ديد كه به آسانى دست بر او نمى توان يافت گفت: اى مسلم! چرا خود را به كشتن مى دهى ما ترا امان مى دهيم و به نزد ابن زياد مى بريم و او اراده قتل تو ندارد مسلم گفت: قول شما كوفيان را اعتماد نشايد و از منافقان بى دين وفا نمى آيد، چون آن شير بيشه هيجأ از كثرت مقاتله اعدأ و جراحتهاى آن مكّاران بى وفا مانده شد و ضعف و ناتوانى بر او غالب گرديد ساعتى پشت به ديوار داد.

چون ابن اشعث بار ديگر امان بر او عرض كرد به ناچار تن به امان در داد با آنكه مى دانست كه كلام آن بى دينان را فروغى از صدق نيست به ابن اشعث گفت: كه آيا من در امانم؟ گفت: بلى. پس به رفيقان او خطاب كرد آيا مرا امان داده ايد؟ گفت: بلى دست از محاربه برداشت و دل بر كشته شدن گذاشت.

و به روايت سيّد بن طاوس هر چند امان بر او عرض كردند قبول نكرده در مقاتله اعدا اهتمام مى نمود تا آنكه جراحت بسيار يافت و نامردى از عقب او در آمد ونيزه بر پشت او زد و او را به روى انداخت آن كافران هجوم آوردند و او را دستگير كردند انتهى. (84) پس استرى آوردند و آن حضرت را بر او سوار كردند و بر دور او اجتماع نمودند و شمشير او را گرفتند. مسلم در آن حال از حيات خود مأيوس شد و اشك از چشمان نازنينش جارى شد و فرمود: اين اوّل مكر و غدر است كه با من نموديد، محمّد بن اشعث گفت: اميدوارم كه باكى بر تو نباشد، مسلم فرمود: پس امان شما چه شد؟! پس آه حسرت از دل پر درد بر كشيد و سيلاب اشك (85) از ديده باريد و گفت: اَنّالِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجعُونَ.

عبداللّه بن عبّاس سلمى گفت: اى مسلم! چرا گريه مى كنى آن مقصد بزرگى كه تو در نظر دارى اين آزارها در تحصيل آن بسيار نيست. گفت: گريه من براى خودم نيست بلكه گريه ام بر آن سيّد مظلوم جناب امام حسينعليه‌السلام و اهل بيت او است كه به فريب اين منافقان غدّار از يار و ديار خود جدا شده اند و روى به اين جانب آورده اند نمى دانم بر سر ايشان چه خواهد آمد.

پس متو جّه ابن اشعث گرديد و فرمود: مى دانم كه بر امان شما اعتمادى نيست و من كشته خواهم شد، التماس دارم كه از جانب من كسى بفرستى به سوى حضرت امام حسينعليه‌السلام كه آن جناب به مكر كوفيان و وعده هاى دروغ ايشان ترك ديار خود ننمايد و بر احوال پسر عّم غريب و مظلوم خود مّطلع گردد؛ زيرا ميدانم كه آن حضرت امروز يا فردا متوجّه اين جانب مى گردد، و به او بگويد كه پسر عمّت مسلم مى گويد كه از اين سفر برگرد پدر و مادرم فداى تو باد كه من در دست كوفيان اسير شدم و مترصّد قتلم و اهل كوفه همان گروهند كه پدر تو آرزوى مرگ مى كرد كه از نفاق ايشان رهائى يابد؛ ابن اشعث تعهّد كرد. پس مسلم را به در قصر ابن زياد برد و خود داخل قصر شد و احوال مسلم را به عرض آن ولد الزّنا رسانيد. ابن زياد گفت: تو را با امان چه كار بود من ترا نفرستادم كه او را امان بدهى، ابن اشعث ساكت ماند.

چون آن غريق بحر محنت و بلا را در قصر بازداشتند تشنگى بر او غلبه كرده بود و اكثر اعيان كوفه بر در دارالا ماره نشسته منتظر اذن بار بودند در اين وقت مسلم نگاهش افتاد بر كوزه اى از آب سرد كه بر در قصر نهاده بودند رو به آن منافقان كرده و فرمود: جرعه آبى به من دهيد، مسلم بن عمرو گفت: اى مسلم! مى بينى آب اين كوزه را چه سرد است به خدا قسم كه قطره اى از آن نخواهى چشيد تا حميم جهنّم را بياشامى، جناب مسلم فرمود: واى بر تو كيستى تو؟ گفت: من آن كسم كه حقّ را شناختم و اطاعت امام خود يزيد نمودم هنگامى كه تو عصيان او نمودى، منم مسلم بن عمرو باهلى.

حضرت مسلم فرمود: مادرت به عزايت بنشيند چقدر بد زبان و سنگين دل وجفا كار مى باشى هر آينه تو سزاوارترى از من به شُرب حميم و خلود در جحيم.

پس جناب مسلم از غايت ضعف و تشنگى تكيه بر ديوار كرد و نشست، عمروبن حريث بر حال مسلم رقّتى كرد غلام خود را فرمان داد كه آب براى مسلم بياورد و آن غلام كوزه پر آب با قدحى نزد مسلم آورد و آب در قدح ريخت و به مسلم داد چون خواست بياشامد قدح از خون دهانش سرشار شد آن آب را ريخت و آب ديگر طلبيد اين دفعه نيز خوناب شد.

در مرتبه سوم خواست كه بياشامد دندانهاى ثناياى او در قدح ريخت. مسلم گفت: اْلحَمْدُ لِلِّهِ لوْ كانَ مِنَ الرِّزْقِ اْلَمقْسُوم لَشَرِبتُهُ. گفت: گويا مقدور نشده است كه من از آب دنيا بياشامم.

در اين حال رسول ابن زياد آمد مسلم را طلبيد، آن حضرت چون داخل مجلس ابن زياد شد سلام نكرد يكى از ملازمان ابن زياد بانگ بر مسلم زد كه بر امير سلام كن، فرمود: واى بر تو! ساكت شو سوگند به خدا كه او بر من امير نيست، و به روايت ديگر فرمود: اگر مرا خواهد كشت سلام كردن من بر او چه اقتضا دارد و اگر مرا نخواهد كشت بعد از اين سلام من بر او بسيار خواهد شد، ابن زياد گفت: خواه سلام بكنى و خواه نكنى من تو را خواهم كشت. پس مسلم فرمود: چون مرا خواهى كشت بگذار كه يكى از حاضرين را وصىّ خود كنم كه به وصيّتهاى من عمل نمايد، گفت: مهلت ترا تا وصيت كنى، پس مسلم در ميان اهل مجلس رو به عُمر بن سعد كرده گفت: ميان من و تو قرابت و خويشى است من به تو حاجتى دارم مى خواهم وصيّت مرا قبول كنى، آن ملعون براى خوش آمد ابن زياد گوش به سخن مسلم نداد.

شعر:

عبيداللّه گفت اى بى حمّيت

ز مسلم كن قبول اين وصيّت

اى عُمر! مسلم با تو رابطه قرابت دارد چرا از قبول وصّيت او امتناع مى نمايى بشنو هر چه مى گويد. عُمر چون از ابن زياد دستور يافت دست مسلم را گرفت به كنار برد، مسلم گفت: وصّيت هاى من آن است كه:

اولاً من در اين شهر هفتصد درهم قرض دارم شمشير و زره مرا بفروش و قرض مرا ادا كن.

دوم آنكه چون مرا مقتول ساختند بدن مرا از ابن زياد رخصت بطلبى و دفن نمائى.

سوّم آنكه به حضرت امام حسينعليه‌السلام بنويسى كه به اين جانب نيايد چون كه من نوشته ام كه مردم كوفه با آن حضرت اند و گمان مى كنم كه به اين سبب آن حضرت به طرف كوفه مى آيد؛ پس عمر سعد تمام وصيتهاى مسلم را براى ابن زياد نقل كرد، عبيداللّه كلامى گفت كه حاصلش آن است كه اى عُمر تو خيانت كردى كه راز او را نزد من افشا كردى امّا جواب وصيّتهاى او آن است كه ما را با مال او كارى نيست هر چه گفته است چنان كن، و امّا چون او را كشتيم در دفن بدن او مضايقه نخواهيم كرد.

و به روايت ابو الفرج ابن زياد گفت: امّا در باب جثّه مسلم شفاعت ترا قبول نخواهم كرد چون كه او را سزاوار دفن كردن نمى دانم به جهت آنكه با من طاغى و در هلاك من ساعى بود.

امّا حسين اگر او اراده ما ننمايد ما اراده او نخواهيم كرد، پس ابن زياد رو به مسلم كرد و به بعضى كلمات جسارت آميز با آن حضرت خطاب كرد مسلم هم با كمال قوّت قلب جواب او را مى داد و سخنان بسيار در ميان ايشان گذشت تا آخر الا مر ابن زياد - عليه اللّعنة ولد الزّنا - ناسزا به او و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و امام حسينعليه‌السلام و عقيل گفت، پس بكر بن حمران را طلبيد (86) و اين ملعون را مسلم ضربتى بر سرش زده بود پس او را امر كرد كه مسلم را ببر به بام قصر و او را گردن بزن، مسلم گفت به خدا قسم اگر در ميان من و تو خويشى و قرابتى بود حكم به قتل من نمى كردى. (87)

و مراد آن جناب از اين سخن آن بود كه بيا گاهاند كه عبيداللّه و پدرش زياد بن ابيه زنا زادگانند و هيچ نسبى و نژادى از قريش ندارند. پس بكر بن حمران لعين دست آن سلاله اخيار را گرفت و بر بام قصر برد و در اثناى راه زبان آن مقرّب درگاه به حمد و ثنأ و تكبير و تهليل و تسبيح و استغفار و صلوات بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جارى بود و با حقّ تعالى مناجات مى كرد و عرضه مى داشت كه بارالها تو حكم كن ميان ما و ميان اين گروهى كه ما را فريب دادند و دروغ گفتند و دست از يارى ما برداشتند پس بكر بن حمران - لعنة اللّه عليه - آن مظلوم را در موضعى از بام قصر كه مشرف بر كفشگران بود برد و سر مباركش را از تن جدا كرد و آن سر نازنين به زمين افتاد پس بدن شريفش را دنبال سر از بام به زير افكند و خود ترسان و لرزان به نزد عبيداللّه شتافت. آن ملعون پرسيد كه سبب تغيير حال تو چيست؟ گفت: در وقت قتل مسلم مرد سياه مهيبى را ديدم در برابر من ايستاده بود و انگشت خويش را به دندان مى گزيد و من چندان از او هول و ترس برداشتم كه تا به حال چنين نترسيده بودم، آن شقى گفت: چون مى خواستى به خلاف عادت كار كنى دهشت بر تو مستولى گرديده و خيال در نظر تو صورت بسته:

شعر:

چه شد خاموش شمع بزم ايمان		بياوردند هانى را ز زندان
گرفتندش سر از پيكر به زودى		به جرم آن كه مهماندار بودى

پس ابن زياد هانى را براى كشتن طلبيد و هر چند محمّد بن اشعث و ديگران براى او شفاعت كردند سودى نبخشيد، پس فرمان داد هانى را به بازار برند و در مكانى كه گوسفندان را به بيع و شرا در مى آورند گردن زنند، پس هانى را كتف بسته از دارالا ماره بيرون آوردند و او فرياد بر مى داشت كه وامَذْحِجاهُ وَ لا مَذحِجَ لِىَ اليَوْم يا مَذْحِجاهُ وَ اَيْنَ مَذْحِجُ.

از(حبيب السِيَّر)نقل است كه هانى بن عروه (88) از اشراف كوفه و اعيان شيعه بشمار مى رفت و روايت شده كه به صحبت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تشرّف جسته و در روزى كه شهيد شد هشتاد و نه سال داشت (89). و در(مروج الذّهب)مسعودى است (90) كه تشخّص و اعيانيّت هانى چندان بود كه چهار هزار مرد زره پوش با او سوار مى شد و هشت هزار پياده فرمان پذير داشت و چون اَحْلاف يعنى هم عهدان و هم سوگندان خود را از قبيله كِنْدَه و ديگر قبائل دعوت مى كرد سى هزار مرد زره پوش او را اجابت مى نمودند اين هنگام كه او را به جانب بازار براى كشتن مى بردند چندان كه صيحه مى زد و مشايخ قبائل را به نام ياد مى كرد و وامَذْحِجاهُ مى گفت هيچ كس او را پاسخ نداد لاجرم قوّت كرد و دست خود را از بند رهائى داد و گفت: آيا عمودى يا كاردى يا سنگى يا استخوانى نيست كه من با آن جدال و مدافعه كنم، اعوان ابن زياد كه چنين ديدند به سوى او دويدند و او را فرو گرفتند و اين دفعه او را سخت ببستند و گفتند: گردن بكش! گفت: من به عطاى جان خود سخىّ نيستم و بر قتل خود اعانت شما نخواهم كرد پس يك تن غلام ابن زياد كه(رشيد تركى)نام داشت ضربتى بر او زد و در او اثر نكرد هانى گفت: اِلَى اللّهِ الْمعاد اللّهم اِلى رَحْمَتِكَ وَ رِضْوانِكَ؛

يعنى بازگشت همه به سوى خدا است،خداوندا! مرا ببر به سوى رحمت و خشنودى خود، پس ضربتى ديگر زد و او را به رحمت الهى واصل گردانيد.

وچون مسلم وهانى كشته گشتند به فرمان ابن زياد، عبدالاعلى كلبى را كه از شجعان كوفه بود و در روز خروج مسلم به يارى مسلم خروج كرده بود و كثيربن شهاب او را گرفته بود، و عمارة بن صلَخت ازدى را كه او نيز اراده يارى مسلم داشت ودستگير شده بود هردو را آوردند وشهيد كردند.

وموافق روايت بعضى از مقاتل معتبره،ابن زياد امر كرد كه تن مسلم وهانى را به گرد كوچه وبازار بگردانيدند و در محلّه گوسفند فروشان به دار زدند. وسبط بن الجوزى گفته كه بدن مسلم را در كناسه به دار كشيدند. وبه روايت سابقه چون قبيله مَذْحِج چنين ديدند جُنْبشى كردند و تن ايشان را از داربه زير آوردند و بر ايشان نماز گزاردند وبه خاك سپردند. (91) پس ابن زياد سرمسلم را به نزد يزيد فرستاد و نامه ا به يزيد نوشت و احوال مسلم و هانى را در آن درج كرد، چون نامه و سرها به يزيد رسيد شاد شد وامر كرد تا سر مسلم و هانى را بر دروازه دمشق آويختند وجواب نامه عبيداللّه را نوشت وافعال او را ستايش كردو اورا نوازش بسيار نمود ونوشت كه شنيده ام حسينعليه‌السلام متوجّه عراق گرديده است بايد كه راهها را ضبط نمائى ودر ظفر يافتن به او سعى بليغ به عمل آورى و به تهمت وگمان،مردم را به قتل رسانى و آنچه هر روز سانح مى شود براى من بنويسى. وخروج مسلم در روز سه شنبه ماه ذى الحجّه بود وشهادت او در روز چهارشنبه نهم كه روز عرفه باشد واقع شد.

وابو الفرج گفته مادَر مسلم ام ولد بود و(عليّه)نام داشت وعقيل اورا در شام ابتياع نموده بود. (92)

مؤ لّف گويد: كه عدد اولاد مسلم رادر جائى نيافتم، لكن آنچه بر آن ظفر يافتم پنج تن شمار آوردم.

نخستين:عبداللّه بن مسلم كه اوّل شهيد از اولاد ابو طالب است در واقعه طَفّ بعد از علّى اكبر و مادَرِ او رقيّه دختر اميرالمؤ منينعليه‌السلام است.

دوّم: محمّدومادَرِ او امّ ولد است و بعد از عبداللّه در كربلا شهيد گشت.

و دوتن ديگر از فرزندان مسلم به روايت مناقب قديم، محمّد و ابراهيم است كه مادَرِايشان از اولاد جعفر طيّار مى باشد، و كيفيّت حبس و شهادت ايشان بعد از اين به شرح خواهد رفت.

فرزند پنجم: دختركى سيزده ساله به روايت اعثم كوفى و او با دختران امام حسينعليه‌السلام درسفر كربلا مصاحبت داشت.

و بدان كه مسلم بن عقيل را فضيلت وجلالت افزون است از آنكه در اين مختصر ذكرشود كافى است در اين مقام ملاحظه حديثى كه در آخر فصل پنجم از باب اوّل به شرح رفت ومطالعه كاغذى كه حضرت امام حسينعليه‌السلام به كوفيان در جواب نامه هاى ايشان نوشت وقبر شريفش در جنب مسجد كوفه واقع وزيارتگاه حاضر وبادى وقاصى ودانى است.

و سيّدبن طاوس از براى او دو زيارت نقل فرمود واحقر هردو زيارت را در كتاب(هدية الزّائرين)نقل نمودم. (93) و قبر هانى رحمه اللّه مقابل قبر مسلم واقع است.

و عبداللّه بن زبير اسدى، هانى و مسلم را مرثيه گفته در اشعارى كه صدر آن اين است:

شعر:

فَاِنْ كُنْت لاتَدرينَ مَاالْمُوتُ فَانْظُرى اِلى

ِالى هانِي فى السّوقِ وَابْنِ عَقيلٍ

(وَاِنّى لاََ سْتَحْسِنُ قَوْلَ بَعْضِ الّسادَةِالجَليلِفى رِثأِ مُسْلِمِ بْنِ عقيلٍ):

شعر:

سَقَتْكَ دَماً يا بْنَ عَمِّ الْحُسَيْنِ		مَدامِعُ شيعَتِكَ السّافِحَة
وَ لا بَرِحَتْ هاطِلاتُ الدُّمُوعِ		تُحَيِّكَغادِيَةًرائِحَةً
لاِ نّكَ لَم تُرْوَ مِنْ شَرْبَةٍ		ثناياكَ فيها غَدَتْ طائِحَةً (94)
رَمُوكَ مِنَ الْقَصْرِ اِذْ اَوْ ثَقُوكَ		فَهَلْ سَلِمَتْ فيكَ مِنْ جارِحَةٍ
تَجُرُّ بِاَسْواقِهِمْ فِى الْحِبالِ		اَلَسْتَ اَميرَ هُمُ الْبارحَة
اَتَقضى وَ لَمْ تَبْكِكَ الْباكياتُ		اَمالَكَ فِى الْمِصْر مِن نائِحة
لَئنْ تِقْضِ نَحْباً فَكَمْ فى زَرُوْد (95)		عَلَيْكَ العَشيّةُ مِنْ صائحةٍ

فصل پنجم: در كيفيت اسيرى و شهادت طفلان مسلم

چون ذكر شهادت مسلم شد مناسب ديدم كه شهادت طفلان او را نيز ذكر كنم اگر چه واقعه شهادت آنها بعد از يك سال از قتل مسلم گذشته واقع شده؛ شيخ صدوق به سند خود روايت كرده از يكى از شيوخ اهل كوفه كه گفت: چون امام حسينعليه‌السلام به درجه رفيعه شهادت رسيد اسير كرده شد از لشكرگاه آن حضرت دو طفل كوچك از جناب مسلم بن عقيل و آوردند ايشان را نزد ابن زياد، آن ملعون طلبيد زندانبان خود را و امر كرد او را كه اين دو طفل را در زندان كن و بر ايشان تنگ بگير و غذاى لذيذ و آب سرد به ايشان مده آن مرد نيز چنين كرده و آن كودكان در تنگناى زندان به سر مى بردند و روزها روزه مى داشتند، و چون شب مى شد دو قرص نان جوين با كوزه آبى براى ايشان پيرمرد زندانى مى آورد و به آن افطار مى كردند تا مدّت يك سال حبس ايشان به طول انجاميد، پس از اين مدّت طويل يكى از آن دو برادر ديگرى را گفت كه اى برادر مدّت حبس ما به طول انجاميد و نزديك شد كه عمر ما فانى و بدنهاى ما پوسيده و بالى شود پس هرگاه اين پيرمرد زندانى بيايد حال ما را براى او نقل كن و نسبت ما را به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به او بگو تا آنكه شايد بر ما توسعه دهد، پس هنگامى كه شب داخل شد آن پيرمرد به حسب عادت هر شب آب و نان كودكان را آورد، برادر كوچك او را فرمود كه اى شيخ! محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مى شناسى؟ گفت: بلى چگونه نشناسم و حال آنكه آن جناب پيغمبر من است! گفت: جعفر بن ابى طالب را مى شناسى؟ گفت: بلى، جعفر همان كسى است كه حق تعالى دو بال به او عطا خواهد كرد كه در بهشت با ملائكه طيران كند. آن طفل فرمود كه على بن ابى طالب را مى شناسى؟ گفت: چگونه نشناسم او پسر عمّ و برادر پيغمبر من است.آنگاه فرمود: اى شيخ! ما از عترت پيغمبر تو مى باشيم، ما دو طفل مسلم بن عقيليم اينك در دست تو گرفتاريم اين قدر سختى بر ما روا مدار و پاس حرمت نبوى را در حقّ ما نگه دار. شيخ چون اين سخنان را بشنيد بر روى پاى ايشان افتاد و مى بوسيد و مى گفت: جان من فداى جان شما اى عترت محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين در زندان است گشاده بر روى شما به هر جا كه خواهيد تشريف ببريد.

پس چون تاريكى شب دنيا را فرا گرفت آن پيرمرد آن دو قرص نان جوين را با كوزه آب به ايشان داد و ايشان را ببرد تا سر راه و گفت: اى نورديدگان! شما را دشمن بسيار است از دشمنان ايمن مباشيد پس شب را سير كنيد و روز پنهان شويد تا آنكه حقّ تعالى براى شما فرجى كرامت فرمايد. پس آن دو كودك نورس در آن تاريكى شب راه مى پيمودند تا هنگامى كه به منزل پير زنى رسيدند پير زن را ديدند نزد در ايستاده از كثرت خستگى ديدار او را غنيمت شمرده نزديك او شتابيدند و فرمودند: اى زن! ما دو طفل صغير و غريبيم و راه به جائى نمى بريم چه شود بر ما منّت نهى و ما را در اين تاريكى شب در منزل خود پناه دهى چون صبح شود از منزلت بيرون شويم و به طريق خود رويم؟ پيرزن گفت: اى دو نورديدگان! شما كيستيد كه من بوى عطرى از شما مى شنوم كه پاكيزه تر از آن بوئى به مشامم نرسيده؟ گفتند: ما از عترت پيغمبر تو مى باشيم كه از زندان ابن زياد گريخته ايم. آن زن گفت: اى نورديدگان من! مرا دامادى است فاسق و خبيث كه در واقعه كربلا حضور داشته مى ترسم كه امشب به خانه من آيد و شما را در اينجا ببيند و شما را آسيبى رساند. گفتند: شب است و تاريك است و اميد مى رود كه آن مرد امشب اينجا نيايد ما هم بامداد از اينجا بيرون مى شويم. پس زن ايشان را به خانه در آورد و طعامى براى ايشان حاضر نمود و كودكان طعام تناول كردند و در بستر خواب بخفتند.و موافق روايت ديگر گفتند: ما را به طعام حاجتى نيست از براى ما جا نمازى حاضر كن كه قضاى فوائت خويش كنيم پس لختى نماز بگذاشتند و بعد از فراغ بخوابگاه خويش آرميدند. طفل كوچك برادر بزرگ را گفت كه اى برادر چنين اميد مى رود كه امشب راحت و ايمنى ما باشد بيا دست به گردن هم كنيم و استشمام رايحه يكديگر نمائيم پيش از آنكه مرگ ما بين ما جدائى افكند. پس دست به گردن هم در آوردند و بخفتند چون پاسى از شب گذشت از قضا داماد آن عجوزه نيز به جانب منزل آن عجوزه آمد و در خانه را كوبيد زن گفت: كيست؟ آن خبيث گفت: منم زن پرسيد كه تا اين ساعت كجا بودى؟ گفت: در باز كن كه نزديك است از خستگى هلاك شوم، پرسيد مگر ترا چه روى داده؟ گفت: دو طفل كوچك از زندان عبيداللّه فرار كرده اند و منادى امير ندا كرد كه هر كه سر يك تن از آن دو طفل بياورد هزار درهم جايزه بگيرد و اگر هر دو تن را بكشد دو هزار درهم عطاى او باشد و من به طمع جايزه تا به حال اراضى كوفه را مى گردم و به جز تَعَب و خستگى اثرى از آن دو كودك نديدم. زن او را پند داد كه اى مرد از اين خيال بگذر وبپرهيز از آنكه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خصم تو باشد، نصايح آن پير زن در قلب آن ملعون مانند آب در پرويزن مى نمود بلكه از اين كلمات بر آشفت و گفت:تو حمايت از آن طفل مى نمائى شايد نزد تو خبرى باشد برخيز برويم نزد امير همانا امير ترا خواسته. عجوزه مسكين گفت: امير را با من چكار است وحال آنكه من پيرزنى هستم در اين بيابان به سر مى برم، مرد گفت: در را باز كن تا داخل شوم وفى الجمله استراحتى كنم تا صبح شود به طلب كودكان برآيم، پس آن زن در باز كرد وقدرى طعام وشراب براى او حاضر كرد، چون مرد از كار خوردن بپرداخت به بستر خواب رفت يك وقت از شب نفير خواب آن دوطفل را در ميان خانه بشنيد مثل شتر مست بر آشفت ومانند گاو بانگ مى كرد و در تاريكى به جهت پيدا كردن آن دو طفل دست بر ديوار و زمين مى ماليد تا هنگامى كه دست نحسش به پهلوى طفل صغير رسيد آن كودك مظلوم گفت تو كيستى؟گفت: من صاحب منزلم، شماكيستيد؟ پس آن كودك برادر بزرگتر را پيدا كرد كه بر خيز اى حبيب من، ازآنچه مى ترسيديم در همان واقع شديم.

پس گفتند: اى شيخ! اگر ماراست گوئيم كه كيستيم در امانيم؟ گفت: بلى. گفتند: درامان خدا وپيغمبر؟ گفت:بلى! گفتند: خدا ورسول شاهد و وكيل است براى امان؟ گفت: بلى! بعد ازآنكه امان مغلّظ از او گرفتند، گفتند: اى شيخ!ما از عترت پيغمبر تو محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى باشيم كه از زندان عبيداللّه فرار كرده ايم، گفت: از مرگ فرار كرده ايد و به گير مرگ افتاده ايد و حمد خدا را كه مرا برشما ظفر داد.

پس آن ملعون بى رحم در همان شب دو كتف ايشان را محكم ببست و آن كودكان مظلوم به همان حالت آن شب را به صُبح آوردند، همين كه شب به پايان رسيد آن ملعون غلام خود را فرمان داد كه آن دو طفل را ببرد در كنار نهر فرات و گردن بزند، غلام حسب الأمر مولاى خويش ايشان را برد به نزد فرات چون مطّلع شد كه ايشان از عترت پيغمبر مى باشند اقدام در قتل ايشان ننمود و خود را در فرات افكند واز طرف ديگر بيرون رفت آن مرد اين امر را به فرزند خويش ارجاع نمود، آن جوان نيز مخالفت حرف پدر كرده و طريق غلام را پيش داشت، آن مرد كه چنين ديد، شمشير بركشيد به جهت كشتن آن دو مظلوم به نزد ايشان شد كودكان مسلم كه شمشير كشيده ديده اشك از چشمشان جارى گشت و گفتند: اى شيخ! دست ما را بگير و ببر بازار و ما را بفروش وبه قيمت ما انتفاع ببر ومارا مكش كه پيغمبر دشمن تو باشد، گفت:چاره نيست جز آنكه شمارا بكشم وسر شمارا براى عبيداللّه ببرم ودو هزار درهم جايزه بگيرم، گفتند: اى شيخ!قرابت و خويشى ما را با پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ملاحظه نما، گفت: شما را به آن حضرت هيچ قرابتى نيست، گفتند: پس مارا زنده ببر به نزد ابن زياد تا هر چه خواهد در حقّ ما حكم كند، گفت: من بايد به ريختن خون شما در نزد او تقّرب جويم. گفتند: پس بر صِغَرِ سنّ و كودكى ما رحم كن. گفت: خدا در دل من رحم قرار نداده. گفتند: الحال كه چنين است، ولابدّ ما را مى كشى پس ما را مهلت بده كه چند ركعت نماز كنيم؟

گفت: هر چه خواهيد نماز كنيد اگر شما را نفع بخشد، پس كودكان مسلم چهار ركعت نماز گزاردند.پس از آن سربه جانب آسمان بلند نمودند و با حقّ تعالى عرض كردند: ياحَىُّياحَليُم يا اَحْكَمَ الْحاكمينَ اُحْكُمْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُ بِاْلحَقّ.

آنگاه آن ظالم شمشير به جانب برادر بزرگ كشيد وآن كودك مظلوم را گردن زد و سر او را در توبره نهاد طِفل كوچك كه چنين ديد خود را در خون برادر افكند ومى گفت به خون برادر خويش خضاب مى كنم تا به اين حال رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ملاقات كنم،آن ملعون گفت: الحال ترا نيز به برادرت ملحق مى سازم پس آن كودك مظلوم را نيز گردن زد سر از تنش برداشت ودر توبره گذاشت وبدن هر دو تن را به آب افكند و سرهاى مبارك ايشان را براى ابن زياد برده،چون به دارالاماره رسيد و سرها را نزد عبيداللّه بن زياد نهاد، آن ملعون بالاى كرسى نشسته بود و قضيبى بر دست داشت چون نگاهش به آن سرهاى مانند قمر افتاد بى اختيار سه دفعه از جاى خود برخاست و نشست وآنگاه قاتل ايشان را خطاب كرد كه واى بر تو در كجا ايشان را يافتى؟ گفت: در خانه پيرزنى از ما ايشان مهمان بودند، ابن زياد را اين مطلب ناگوار آمد گفت: حقّ ضيافت ايشان را مراعات نكردى؟ گفت: بلى، مراعات ايشان نكردم، گفت: وقتى كه خواستى ايشان را بكشى با تو چه گفتند؟ آن ملعون يك يك سخنان آن دو كودكان را براى ابن زياد نقل كرد تا آنكه گفت: آخر كلام ايشان اين بود كه مهلت خواستند نماز خواندند پس از نماز دست نياز به در گاه الهى برداشتند وگفتند: ياحُى ياحَليُم يا اَحْكَمَ الْحاكمِينَ اُحْكُمْ بَيْنَاوَ بَيْنَهُ بِالْحّقِ.

عبيداللّه گفت: احكم الحاكمين حكم كرد. كيست كه بر خيزد واين فاسق را به درك فرستد؟ مردى از اهل شام گفت: اى امير! اين كار رابه من حوالت كن، عبيداللّه گفت كه اين فاسق را ببر درهمان مكانى كه اين كودكان در آنجاكشته شده اند گردن بزن ومگذار كه خون نحس او به خون ايشان مخلوط شود و سرش را زود به نزد من بياور. آن مرد نيز چنين كرده و سر آن ملعون را بر نيزه زده به جانب عبيداللّه كوچ مى داد، كودكان كوفه سر آن ملعون راهدف تير دستان خويش كرده ومى گفتند: اين سر قاتل ذريّه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است (96)

مؤ لّف گويد: كه شهادت اين دو طِفل به اين كيفيّت نزد من مستبعد است لكن چون شيخ صَدوق كه رئيس محدّثين شيعه و مروّج اخبار و عُلوم ائمّهعليهما‌السلام است آن را نقل فرموده ودر سند آن جمله اى از عُلما و اجلاّء اصحاب ما واقع است لاجرم ما نيز متابعت ايشان كرديم و اين قضيّه را ايراد نموديم.واللّه تعالى العالم.

فصل ششم: درتوجّه حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام به جانب كربلا

چون حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام درسوم ماه شعبان سال شصتم از هجرت از بيم آسيب مخالفان مكّه معظّمه را به نور قدوم خود منورّ گردانيده در بقيّه آن ماه و رمضان و شوال و ذى القعده در آن بلده محترمه به عبادت حقّ تعالى قيام داشت و در آن مدّت جمعى از شيعيان از اهل حجاز وبصره نزد آن حضرت جمع شدند، و چون ماه ذى الحجّه درآمد حضرت احرام به حجّ بستند، وچون روز ترويه يعنى هشتم ذى الحجّه شد عمرو بن سعيدبن العاص با جماعت بسيارى به بهانه حجّ به مكّه آمدند، و از جانب يزيد مأمور بودند كه آن حضرت را گرفته به نزد او برند يا آن جناب را به قتل رسانند. حضرت چون بر مكنون ضميرايشان مطلّع بود از اِحْرام حجّ به عُمره عدول نموده و طواف خانه وسعى مابين صفا و مروه به جا آورده و مُحِل شد و در همان روز متوجّه عراق گرديد.

واز ابن عبّاس منقول است كه گفت ديدم حضرت امام حسينعليه‌السلام را پيش از آنكه متوجّه عراق گردد وبر در كعبه ايستاده بود و دست جبرئيل در دست او بود، و جبرئيل مردم را به بيعت آن حضرت دعوت مى كردندا مى داد كه: هَلُمُّوااِلى بَيْعَةِ اللّهِ؛

بشتابيد اى مردم به سوى بيعت خدا! و سيّد بن طاوس روايت كرده است كه چون آن حضرت عزم توجّه به عراق نمود از براى خطبه خواندن به پاى خاست پس از ثناى خدا و درود بر حضرت مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه مرگ بر فرزندان آدم ملازمت قلاّده دارد مانند گلوبند زنان جوان و سخت مشتاقم ديدار گذشتگان خود را چون اشتياق يعقوب ديدار يوسف را، و اختيار شده است از براى من مَصْرَع ومَقْتَلى كه ناچار بايدم ديداركرد، وگويا مى بينم مفاصل و پيوندهاى خودم راكه گرگان بيابان، يعنى لشكر كوفه، پاره پاره نمايند در زمينى كه مابين(نواويس)و(كربلا)است، پس انباشته مى كنند از من شكمهاى آمال وانبانهاى خالى خود را چاره و گريزى نيست از روزى كه قلم قضا بركسى رقم رانده ومااهل بيت، رضا به قضاى خدا داده ايم و بر بلاى او شكيبا بوده ايم و خدا به ما عطا خواهد فرمود مزدهاى صبر كنند گان را، و دور نمى افتد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پاره گوشت او و با او مجتمع خواهد شد در حظيره قدس يعنى در بهشت برين، روشن مى شود چشم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بدو و راست مى آيد وعده او. اكنون كسى كه در راه ما از بذل جان نينديشد، و در طلب لقاى حقّ از فداى نفس نپرهيزد بايد با من كوچ دهد چه من با مدادان كوچ خواهم نمود ان شأاللّه تعالى. (97)

ايضا به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است:

درشبى كه حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام عازم بود كه صباح آن از مكّه بيرون رود محمّد بن حنفيّه به خدمت آن حضرت آمد و عرض كرد: اى برادر! همانا اهل كوفه كسانى هستند كه دانسته اى چگونه با پدر وبرادر تو غدر كردند و مكر نمودند من مى ترسم كه با شما نيز چنين كنند، پس اگر رأى شريفت قرار گيرد كه در مكّه بمانى كه حرم خدا است عزيز ومكرّم خواهى بود و كسى متعرّض جناب تو نخواهد شد، حضرت فرمود: اى برادر!من مى ترسم كه يزيد مرا در مكّه ناگهان شهيد گرداند وبا اين سبب حرمت اين خانه محترم ضايع گردد. محمّد گفت: اگر چنين است پس به جانب يمن برو و يا متوجّه باديه مشو كه كسى بر تو دست نيابد، حضرت فرمود كه در اين باب فكرى كنم. چون هنگام سحر شد حضرت از مكّه حركت فرمود، چون خبر به محمّد رسيد بى تابانه آمد. و مهار ناقه آن حضرت را گرفت عرض كرد: اى برادر! به من وعده نكردى در آن عرضى كه ديشب كردم تأمل كنى؟ فرمود: بلى، عرض كرد: پس چه باعث شد شما را كه به اين شتاب از مكه بيرون روى؟ فرمود كه چون تو از نزدم رفتى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نزد من آمد و فرمود كه اى حسين بيرون رو همانا خدا خواسته كه ترا كشته راه خود ببيند، محمّد گفت: اِنّالِلِِّه وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُون هر گاه به عزم شهادت مى روى پس چرا اين زنها را با خود مى برى؟ فرمود كه خدا خواسته آنهارا اسير ببيند پس محمّد با دل بريان و ديده گريان آن حضرت را وداع كرده برگشت. (98) و موافق روايات معتبره از(عبادله) (99) آمدند و آن حضرت رااز حركت كردن به سمت عراق منع مى كردند و مبالغه در ترك آن سفر مى نمودند حضرت هر كدام را جوابى داده و وداع كردند و برگشتند.و ابوالفرج اصبهانى و غير او روايت كرده كه چون عبداللّه بن عبّاس تصميم عزم امام را بر سفر عراق ديده مبالغه بسيار نمود در اقامت به مكّه وترك سفر عراق و برخى مذمّت از اهل كوفه كرد و گفت كه اهل كوفه همان كسانى هستند، كه پدر تو را شهيد كردند وبرادرت را زخم زدند و چنان پندارم كه با تو كنند ودست از يارى تو بردارند و جناب ترا تنها گذارند، فرمود: اين نامه هاى ايشان است در نزد من واين نيز نامه مسلم است نوشته كه اهل كوفه دربيعت من اجتماع كرده اند. ابن عبّاس گفت: الحال كه رأى شريفت براين سفر قرار گرفته پس اولاد وزنهاى خود را بگذار وآنها را با خود حركت مده و يادآور آن روز را كه عثمان را كشتند وزنها عيالاتش او را بدان حال ديدند چه بر آنها گذشت، پس مبادا كه شما را نيز در مقابل اهل وعيال شهيد كنند و آنها ترا به آن حالت مشاهده كنند، حضرت نصيحت اورا قبول نكرد واهل بيت خود را با خود به كربلا برد. (100)

ونقل كرده بعض از كسانى كه در كربلا بود در روز شهادت آن حضرت كه آن جناب نظرى به زنها و خواهران خود افكند ديد كه به حالت جزع واضطراب از خيمه ها بيرون مى آيند و كشتگان نظر مى كنند و جزع مى نمايند و آن حضرت را به آن حالت مظلوميّت مى بينند و گريه مى كنند، آن حضرت كلام ابن عبّاس را ياد آورد وفرمود: لِلّهِ دَرُّ ابْنُ عبّاس فيما اَشارَ عَلَىَّ بِهِ. (101)

وبالجمله؛ چون ابن عبّاس ديد كه آن حضرت به عزم سفر عراق مصممّ است و به هيچ وجه منصرف نمى شود چشمان خويش به زير افكند وبگريست وبا آن حضرت وداع كرد و برگشت، چون آن حضرت از مكّه بيرون شد ابن عبّاس، عبداللّه بن زبير را ملاقات كرد وگفت: يابنَ زُبير! حسين بيرون رفت وملك حجاز از براى تو خالى و بى مانع شد و به مراد خود رسيدى، و خواند از براى او:

شعر:

يالَكِ مِن قَنْبرَة بمَعْمَرٍ		خلاّلَكِ الْجَوُّفَبيضي وَاصْفِري
وَنَقّرِي ما شِئْتِ اَنْ تَنَقّرِي		هذَالْحُسَيْنُ خارِجٌ فَاسْتَبْشري (102)

بالجمله؛ چون حضرت امام حسينعليه‌السلام از مكّه بيرون رفت عمروبن سعيد بن العاص برادر خود يحيى را با جماعتى فرستاد كه آن حضرت را از رفتن مانع شود، چون به آن حضرت رسيدند عرض كردند كجا مى رويد بر گرديد به جانب مكّه، حضرت قبول برگشتن نكرد وايشان ممانعت مى كردند از رفتن آن حضرت، و پيش از آنكه كار به مقاتله منتهى شود دست برداشتند وبرگشتند وحضرت روانه شد، چون به منزل(تنعيم)رسيد شترهاى چند ديد كه بار آنها هديه اى چند بود كه عامل يمن براى يزيد فرستاده بود، حضرت بارهاى ايشان را گرفت؛ زيرا كه حكم امور مسلمين با امام زمان است و آن حضرت به آنها اَحَقّ است، آنها را تصّرف نموده و با شتربانان فرمود كه هر كه با ما به جانب عراق مى آيد كرايه او را تمام مى دهيم و با او احسان مى كنيم و هر كه نمى خواهد بيايد او را مجبور به آمدن نمى كنيم كرايه تا اين مقدار راه را به او مى دهيم، پس بعضى قبول كرده با آن حضرت رفتند و بعضى مفارقت اختيار كردند. (103)

شيخ مفيد روايت كرده كه بعد از حركت جناب سيّد الشهّدأعليه‌السلام از مكّه عبداللّه بن جعفر پسر عمّ آن حضرت نامه اى براى آن جناب نوشت بدين مضمون:

امّا بعد؛ همانا من قسم مى دهم شما را به خداى متعال كه از اين سفر منصرف شويد به درستى كه من بر شما ترسانم از توّجه به سمت اين سفر مبادا آنكه شهيد شوى و اهل بيت تو مستأصل شوند، اگر شما هلاك شويد نور اهل زمين خاموش خواهد شد؛ چه جناب تو امروز پشت و پناه مؤ منان و پيشوا و مقتداى هدايت يافتگانى، پس در اين سفر تعجيل مفرمائيد و خود از عقب نامه مُلحق خواهم شد.

پس آن نامه را با دو پسر خويش عون و محمّد به خدمت آن حضرت فرستاد و خود رفت به نزد عمروبن سعيد و از او خواست كه نامه امان براى حضرت سيدالشهّدأعليه‌السلام بنويسد و از او بخواهد كه مراجعت از آن سفر كند.

عمرو خطّ امان بر آن حضرت نوشته و وعده صله و احسان داد كه آن حضرت برگردد و نامه را با برادر خود يحيى بن سعيد روانه كرد و عبداللّه بن جعفر با يحيى همراه شد بعد از آنكه فرزندان خويش را از پيش روانه كرده بود چون به آن حضرت رسيدند نامه به آن جناب دادند و مبالغه در مراجعت از آن سفر نمودند، حضرت فرمود كه من پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب ديده ام مرا امرى فرموده كه در پى امتثال آن امر روانه ام، گفتند: آن خواب چيست؟ فرمود: تا به حال براى احدى نگفته ام و بعد از اين هم نخواهم گفت تا خداى خود ملاقات كنم.

پس چون عبداللّه مأيوس شده بود فرمود فرزند خود عون و محمّد را كه ملازم آن حضرت باشند و در سير و جهاد در ركاب آن جناب باشند و خود با يحيى بن سعيد در كمال حسرت برگشت و آن حضرت به سمت عراق حركت فرمود و به سرعت و شتاب سير مى كرد تا در(ذات عِرْق)منزل فرمود. (104)

و موافق روايت سيّد در آنجا بشربن غالب را ملاقات فرمود كه از عراق آمده بود آن حضرت از او پرسيد كه چگونه يافتى اهل عراق را؟ عرض كرد: دلهاى آنها با شما است و شمشير ايشان با بنى اميّه است! فرمود راست گفتى همانا حقّ تعالى به جا مى آورد آنچه مى خواهد و حكم مى كند در هر چه اراده مى فرمايد. و شيخ مفيد روايت كرده كه چون خبر توّجه امام حسينعليه‌السلام به ابن زياد رسيد حُصَيْن بن نمير (105) را با لشكر انبوه بر سر راه آن حضرت به قادسيّه فرستاد و از(قادسيّه)تا(خَفّان)و تا(قُطْقطانيّه)از لشكر ضلالت اثر خود پر كرد و مردم را اعلام كرد كه حسينعليه‌السلام متّوجه عراق شده است تا مطلع باشند، پس حضرت از(ذات عِرْق)حركت كرد به(حاجز)(به رأ مهمله كه موضعى است از بطن الرّمه ) رسيد، پس قيس بن مسهر صيداوى و به روايتى عبداللّه بن يَقْطُر برادر رضاعى خود را به رسالت به جانب كوفه فرستاد و هنوز خبر شهادت جناب مسلم رحمه اللّه به آن حضرت نرسيد بود و نامه اى به اهل كوفه قلمى فرمود بدين مضمون: (106)

بسم اللّه الرّحمن الّرحيم

اين نامه اى است از حسين بن على به سوى برادران خويش از مؤ منان و مسلمانان و بعد از حمد و سلام مرقوم داشت: به درستى كه نامه مسلم بن عقيل به من رسيده و در آن نامه مندَرَج بود كه اتفاق كرده ايد بر نصرت ما و طلب حقّ از دشمنان ما، از خدا سؤ ال مى كنم كه احسان خود را بر ما تمام گرداند و شما را بر حُسن نيّت و خوبى كردار عطا فرمايد بهترين جزاى ابرار، آگاه باشيد كه من به سوى شما از مّكه بيرون آمدم در روز سه شنبه هشتم ذيحجّه چون پيك من به شما برسد كمر متابعت بر ميان بنديد و مهيّاى نصرت من باشيد كه من در همين روزها به شما خواهم رسيد و اَلسَّلامَ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّه وَ بَرَكاتُهُ

و سبب نوشتن اين نامه آن بود كه مسلمعليه‌السلام بيست و هفت روز پيش از شهادت خود نامه اى به آن حضرت نوشته بود و اظهار اطاعت و انقياد اهل كوفه نموده بود، و جمعى از اهل كوفه نيز نامه ها به آن حضرت نوشته بودند كه در اينجا صد هزار شمشير براى نصرت تو مهيا گرديده است خود را به شيعيان خود برسان. (107) چون پيك حضرت روانه شد به قادسيّه رسيد حُصَين بن تميم او را گرفت، و به روايت سيّد (108) خواست او را تفتيش كند قيس نامه را بيرون آورد و پاره كرد، حصين او را به نزد ابن زياد فرستاد، چون به نزد عبيداللّه رسيد آن لعين از او پرسيد كه تو كيستى؟ گفت: مردى از شيعيان على و اولاد او مى باشم، ابن زياد گفت: چرا نامه را پاره كردى؟ گفت: براى آن كه تو بر مضمون آن مطّلع نشوى، عبيداللّه گفت: آن نامه از كى و براى كى بود؟ گفت: از جناب امام حسينعليه‌السلام به سوى جماعتى از اهل كوفه كه من نامهاى ايشان را نمى دانم، ابن زياد در غضب شد و گفت: دست از تو بر نمى دارم تا آنكه نامهاى ايشان بگوئى يا آنكه بر منبر بالا روى و بر حسين و پدرش و برادرش ناسزاگوئى و گرنه ترا پاره پاره خواهم كرد، گفت: امّا نام آن جماعت را پس نخواهم گفت و امّا مطلب ديگر را روا خواهم نمود.

پس بر منبر بالا رفت و حمد و ثناى حقّ تعالى را ادا كرد و صَلَوات بر حضرت رسالت و درود بسيار بر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و امام حسن و امام حسينعليهما‌السلام فرستاد و ابن زياد و پدرش و طاغيان بنى اميّه را لعنت كرد پس گفت: اى اهل كوفه! من پيك جناب امام حسينم به سوى شما و او را در فلان موضع گذاشته ام و آمده ام هر كه خواهد يارى او نمايد به سوى او بشتابد. چون خبر به ابن زياد رسيد امر كرد كه او را از بالاى قصر به زيرانداختند و به درجه شهادت فايز گرديد.

و به روايت ديگر چون از قصر به زير افتاد استخوانهايش در هم شكست و رمقى در او بود كه عبدالملك بن عمير لحمى او را شهيد كرد.

مؤ لف گويد: كه قيس بن مُسْهِرِ صيداوى اَسَدى مردى شريف و شجاع و در محبّت اهل بيتعليهما‌السلام قدمى راسخ داشت. و بعد از اين بيايد كه چون خبر شهادتش به حضرت امام حسينعليه‌السلام رسيد بى اختيار اشك از چشم مباركش فرو ريخت و فرمود:( فَمِنْهُم مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَنْ يَنْتَظِرُ... ) . (109)

و كُمَيْت بن زيد اسدى اشاره به او كرده و تعبير از او به شيخ بنى الصيّدا نموده در شعر خويش: وَ شَيْخ بَنى الصَّيدأ قَدْ فاظَ بَينَهُمْ (فاظَ اى: ماتَ)

و شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه حضرت امام حسينعليه‌السلام از(حاجز)به جانب عراق كوچ نمودند به آبى از آبهاى عرب رسيدند، عبداللّه بن مُطيع عَدَوى نزديك آن آب منزل نموده بود و چون نظر عبداللّه بر آن حضرت افتاد و به استقبال او شتافت و آن حضرت را در بر گرفته و از مركب خود پياده نمود و عرض كرد: پدر و مادرم فداى تو باد! براى چه به اين ديار آمده اى؟ حضرت فرمود: چون معاويه وفات كرد چنانچه خبرش به تو رسيده و دانسته اى اهل عراق به من نامه نوشتند و مرا طلبيدند. اِبن مطيع گفت: ترا به خدا سوگند مى دهم كه خود را در معرض تلف در نياورى و حرمت اسلام و قريش و عرب رابرطرف نفرمائى؛ زيرا كه حرمت تمام به تو بسته است، به خدا سوگند كه اگر اراده نمائى كه سلطنت بنى اميّه را از ايشان بگيرى ترا به قتل مى رسانند و بعد از كشتن تو از قتل هيچ مسلمانى پروا نخواهند كرد و از هيچ كس نخواهند ترسيد، پس زنهار كه به كوفه مرو و متعرّض بنى اميّه مشو. حضرت متعرّض سخنان او نگرديد و از آنچه از جانب حقّ تعالى مأمور بود تقاعد نورزيد اين آيه را قرائت فرمود:( لَنْ يُصيبَنا اِلاّ ما كَتَبَ اللّهُ لَنا ) (110) و از او گذشت.

و ابن زياد از واقصه كه راه كوفه است تا راه شام و تا راه بصره را مسدود كرده بود و خبرى بيرون نمى رفت و كسى داخل نمى توانست شد و كسى بيرون نمى توانست رفت، و حضرت امام حسينعليه‌السلام بدين جهت از اخبار كوفه به ظاهر مطلع نبود و پيوسته در حركت و سير بود تا آنكه در بين راه به جماعتى رسيد و از ايشان خبر پرسيد گفتند: به خدا قسم! ما خبرى نداريم جز آنكه راهها مسدود است و ما رفت و آمد نمى توانيم كرد. (111)

و روايت كرده اند جماعتى از قبيله فَزاره و بَجيلَه كه ما با زُهَيْرين قَيْن بَجَلى رفيق بوديم در هنگام مراجعت از مكّه معظّمه و در منازل به حضرت امام حسينعليه‌السلام مى رسيديم و از او دورى مى كرديم؛ زيرا كه كراهت و دشمن مى داشتيم سير با آن حضرت را، لاجرم هر گاه امام حسينعليه‌السلام حركت مى كرد زهير مى ماند و هر گاه آن حضرت منزل مى كرد زهير حركت مى نمود، تا آنكه در يكى از منازل كه آن حضرت در جانبى منزل كرد ما نيز از باب لابُدّى در جانب ديگر منزل كرديم و نشسته بوديم و چاشت مى خورديم كه ناگاه رسولى از جانب امام حسينعليه‌السلام آمده و سلام كرد و به زُهير خطاب كرد كه ابا عبداللّه الحسينعليه‌السلام ترا مى طلبد، ما از نهايت دهشت لقمه ها را كه در دست داشتيم افكنديم و متحيّر مانديم به طريقى كه گويا در جاى خود خشك شديم و حركت نتوانيم كرد.

زوجه زهير كه(دلهم) نام داشت به زهير گفت كه سبحان اللّه! فرزند پيغمبر خدا ترا مى طلبد و تو در رفتن تأمل مى كنى؟ برخيز برو ببين چه مى فرمايد.

زهير به خدمت آن حضرت رفت و زمانى نگذشت كه شاد و خرّم با صورت برافروخته برگشت و فرمود كه خيمه او را كندند و نزديك سراپرده هاى آن حضرت نصب كردند و زوجه خود را گفت كه تو از قيد زوجيّت من يله و رهائى ملحق شو به اَهل خود كه نمى خواهم به سبب من ضررى به تو رسد. (112)

و موافق روايت سيّد (113) به زوجه خود گفت كه من عازم شده ام با امام حسينعليه‌السلام مصاحبت كنم و جان خود را فداى او نمايم پس مَهْر او را داده و سپرد او را به يكى از پسران عمّ خود كه اورا به اهلش رساند.

شعر:

گفت جفتش اَلْفَراق اى خوش خِصال		گفت نى نى اَلْوِصال است اَلْوصال!
گفت آن رويت كجا بينيم ما		گفت اندر خلوت خاصّ خدا

زوجه اش با ديده گريان و دل بريان برخاست و با او وداع كرد و گفت: خدا خير ترا ميسّر گرداند از تو التماس دارم كه مرا در روز قيامت نزد جدّ حضرت حسينعليه‌السلام ياد كنى. پس زهير با رفيقان خود خطاب كرد هر كه خواهد با من بيايد و هر كه نخواهد اين آخرين ملاقات من است با او، پس با آنها وداع كرده و به آن حضرت پيوست. و بعضى ارباب سِيَر گفته اند كه پسر عمّش سلمان بن مضارب بن قيس نيز با او موافقت كرده و در كربلا بعدازظهر روز عاشورا شهيد گرديد.

شيخ مفيد رحمه اللّه روايت كرده است از عبداللّه بن سُلَيْمان اَسَدى و مُنْذِر بن مُشْمَعِلّ اسدى كه گفتند: چون ما از اعمال حجّ فارغ شديم به سرعت مراجعت كرديم و غرض ما از سرعت و شتاب آن بود كه به حضرت حسينعليه‌السلام در راه ملحق شويم تا آنكه ببينيم عاقبت امر آن جناب چه خواهد شد. پس پيوسته به قدم عجل و شتاب طىّ طريق مى نموديم تا به(زرود)كه نام موضعى است نزديك ثَعْلَبيّه به آن حضرت رسيديم چون خواستيم نزديك آن جناب برويم ناگاه ديديم كه مردى از جانب كوفه پيدا شد و چون سپاه آن حضرت را ديد راه خود را گردانيد و از جادّه به يك سوى شد و حضرت مقدارى مكث فرمود تا او را ملاقات كند چون مأيوس شد از آنجا گذشت. ما با هم گفتيم كه خوب است برويم اين مرد را ببينيم و از او خبر بپرسيم؛ چه او اخبار كوفه را مى داند؛ پس ما خود را به او رسانديم و بر او سلام كرديم و پرسيديم از چه قبيله مى باشى؟ گفت: از بنى اسد. گفتيم: ما نيز از همان قبيله ايم پس اسم او را پرسيده و خود را به او شناسانيديم؛ پس از اخبار تازه كوفه پرسيديم، گفت: خبر تازه آنكه از كوفه بيرون نيامدم تا مسلم بن عقيل و هانى بن عروه را كشته ديدم و ديدم پاهاى ايشان گرفته بودند در بازارهامى گردانيدند پس از آن مرد گذشتيم و به لشكر امام حسينعليه‌السلام ملحق شديم و رفتيم تا شب در آمد به ثعلبيهّ رسيديم حضرت در آنجا منزل كرد، چون آن زبده اهل بيت عصمت و جلال در آنجا نزول اجلال فرمود، ما بر آن بزرگوار وارد شديم وسلام كرديم و جواب شنيديم پس عرض كرديم كه نزد ما خبرى است اگر خواسته باشيد آشكارا گوئيم و اگر نه در پنهانى عرض كنيم، آن حضرت نظرى به جانب ما و به سوى اصحاب خود كرد فرمود كه من از اين اصحاب خود چيزى پنهان نمى كنم آشكارا بگوئيد، پس ما آن خبر وحشت اثر را كه از آن مرد اسدى شنيده بوديم در باب شهادت مُسلم و هانى بر آن حضرت عرض كرديم، آن جناب از استماع اين خبر اندوهناك گرديد و مكّرر فرمود: اِنّا لِلِّه وَانّااِلَيْه راجعُون، رَحْمَةُاللّهِ عَلَيْهِما.

خدا رحمت كند مسلم وهانى را، پس ما گفتيم: يابنَ رسول اللّه! اهل كوفه اگر بر شما نباشند از براى شما نخواهند بود والتماس مى كنيم كه شما ترك اين سفر نموده وبرگرديد، پس حضرت متوجّه اولاد عقيل شد و فرمود: شما چه مصلحت مى بينيد در برگشتن، مسلم شهيد شده؟گفتند: به خدا سوگند كه برنمى گرديم تا طلب خون خود نمائيم يا از آن شربت شهادت كه آن غريق بحر سعادت چشيده ما نيز بچشيم، پس حضرت رو به ما كرد و فرمود: بعد از اينها ديگر خير و خوبى نيست در عيش دنيا.

ما دانستيم كه آن حضرت عازم به رفتن است گفتيم: خدا آنچه خير است شما را نصيب كند، آن حضرت در حقّ ما دعا كرد. پس اصحاب گفتند كه كار شما از مسلم بن عقيل نيك است اگر كوفه برويد مردم به سوى جناب تو بيشتر سرعت خواهند كرد، حضرت سكوت فرمود و جوابى نداد؛ چه خاتمت امر در خاطر او حاضر بود.

به روايت سيّد چون حضرت خبر شهادت مسلم را شنيد گريست و فرمود: خدا رحمت كند مسلم را هر آينه به سوى روح و ريحان و جنّت و رضوان رفت و به عمل آورد آنچه بر او بود و آنچه بر ما است باقيمانده است، پس اشعارى ادا كرد در بيان بيوفائى دنيا و زهد در آن و ترغيب در امر آخرت و فضيلت شهادت و تعريض بر آنكه تن به شهادت در داده اند و شربت ناگوار مرگ را براى رضاى الهى بر خود گوارا گردانيده اند. (114)

و از بعض تواريخ نقل شده كه مسلم بن عقيلعليه‌السلام را دخترى بود سيزده ساله كه با دختران جناب امام حسينعليه‌السلام مى زيست و شبانه روز با ايشان مصاحبت داشت، چون امام حسينعليه‌السلام خبر شهادت مسلم بشنيد به سراپرده خويش در آمد و دختر مسلم را پيش خواست و نوازشى به زيادت و مراعاتى بيرون عادت باوى فرمود، دختر مسلم را از آن حال صورتى در خيال مصوّر گشت عرض كرد: يا بن رسول اللّه! با من ملاطفت بى پدران و عطوفت يتيمان مرعى مى دارى مگر پدرم مسلم را شهيد كرده باشند؟ حضرت را نيروى شكيب رفت و بگريست و فرمود: اى دختر! اندوهگين مباش اگر مسلم نباشد من پدر تو باشم و خواهرم مادر تو و دخترانم خواهران تو باشند و پسرانم برادران تو باشند. دختر مسلم فرياد برآورد و زار زار بگريست، و پسرهاى مسلم سرها از عمامه عريان ساختند و به هاى هاى بانگ گريه در انداختند و اهل بيتعليهما‌السلام در اين مصيبت با ايشان موافقت كردند و به سوگوارى پرداختند و امام حسينعليه‌السلام از شهادت مسلم سخت كوفته خاطر گشت.

و شيخ كلينى روايت كرده است كه چون آن حضرت به ثَعْلبيّه رسيد مردى به خدمت آن حضرت آمد و سلام كرد آن جناب فرمود كه از اهل كدام بلدى؟ گفت: از اهل كوفه ام. فرمود كه اگر در مدينه به نزد من مى آمدى هر آينه اثر پاى جبرئيل را در خانه خود به شما مى نمودم كه از چه راه داخل مى شده و چگونه وحى را به جدّ من مى رسانيده، آيا چشمه آب حَيَوان علم و عرفان در خانه ما و از نزد ما باشد پس مردم بدانند علوم الهى را و ما ندانيم؟ اين هرگز نخواهد بود!. (115)

و سيّد بن طاوس نيز نقل كرده كه آن حضرت در وقت نصف النّهار به ثَعْلَبيّه رسيد در آن حال قيلوله فرمود، پس از خواب برخاست و فرمود: در خواب ديدم كه هاتفى ندا مى كرد كه شما سرعت مى كنيد و حال آنكه مرگهاى شما، شما را به سوى بهشت سرعت مى دهد، حضرت على بن الحسينعليه‌السلام گفت:اى پدر! آيا ما بر حقّ نيستيم؟ فرمود: بلى مابر حقّيم به حقّ آن خداوندى كه بازگشت بندگان به سوى او است. پس علىعليه‌السلام عرض كرد: اى پدر! الحال كه ما بر حقّيم پس، از مرگ چه باك داريم؟ حضرت فرمود كه خدا ترا جزاى خير دهد اى فرزند جان من، پس آن حضرت آن شب را در آن منزل بيتوته فرمود، چون صبح شد مردى از اهل كوفه كه او را اَباهرّه اَزْدى مى گفتند به خدمت آن حضرت رسيد وسلام كرد گفت: يابنَ رسول اللّه! چه باعث شد شما را كه از حرم خدا واز حرم جّد بزرگوارت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيرون آمدى؟ حضرت فرمود كه اى اَباهرَّه بنى اميّه مالم را گرفتند صبر كردم و هتك حرمتم كردند صبر نمودم و چون خواستند خونم بريزند از آنها گريختم، و به خدا سوگند كه اين گروه ياغى طاغى مرا شهيد خواهند كرد و خداوند قهّار لباس ذلّت و خوارى و عار بر ايشان خواهد پوشانيد و شمشير انتقام برايشان خواهد كشيد و برايشان مسلّط خواهد گردانيد كسى را كه ايشان را ذليل تر گرداند از قوم سبا كه زنى فرمانفرماى ايشان بود و حكم مى كند به گرفتن اموال وريختن خون ايشان. (116)

و به روايت شيخ مفيد وغيره: چون وقت سحر شد جوانان انصار خود را فرمود كه آب بسيار برداشتند و بار كردند و روانه شد تا به منزل(زُباله)رسيدند و در آنجا خبر شهادت عبداللّه بن يَقْطُر به آن جناب رسيد چون اين خبر موحش را شنيد اصحاب خود را جمع نمود كاغذى بيرون آورد و براى ايشان قرائت فرمود بدين مضمون:

بسم اللّه الّرحمن الرّحيم؛ اما بعد: به درستى كه به ما خبر شهادت مُسلم بن عقيل و هانى بن عُروه وعبداللّه بن يَقْطُر رسيده و به تحقيق كه شيعيان ما دست از يارى ما برداشته اند پس هر كه خواهد از ما جدا شود بر او حرجى نيست.

پس جمعى كه براى طمع مال و غنيمت وراحت وعزّت دنيا با آن جناب همراه شده بودند از استماع اين خبر متفرق گرديدند و اهل بيت و خويشان آن حضرت و جمعى روى يقين و ايمان اختيار ملازمت آن سرور اهل ايقان نموده بودند ماندند. پس چون سحر شد اصحاب خود را امر فرمود كه آب بردارند آب بسيار برداشتند وروانه شدند تا در بَطْن عَقَبهَ نزول نمودند، و در آنجا مرد پيرى از بَنى عِكْرَمه را ملاقات فرمودند، آن پيرمرد از آن حضرت پرسيد كه كجا اراده داريد؟ فرمودند: كوفه مى روم. آن مرد عرض كرد: يا بنَ رَسوْلِاللّه!ترا سوگند مى دهم به خدا كه برگردى، به خدا سوگند كه نمى روى مگر رو به نوك نيزه ها و تيزى شمشيرها، و از اين مقوله با آن حضرت تكلّم كرد آن جناب پاسخش داد كه اى مرد! آنچه تو خبر مى دهى بر من پوشيده نيست وليكن اطاعت امر الهى واجب است و تقديرات ربّانى واقع شدنى است. پس فرمود: به خدا سوگند كه دست از من بر نخواهند داشت تا آنكه دل پرخونم از اندرونم بيرون آورند و چون مرا شهيد كنند حقّ تعالى برايشان مسلّط گرداند كسى را كه ايشان را ذليلترين امّتها گرداند. و از آنجا كوچ فرمود و روانه شد. (117)

فصل هفتم: در ملاقات امام حسينعليه‌السلام با حُرّ بن يزيد رياحى

آنچه دربين ايشان واقع شده تا نزول آن جناب به كربلا

چون حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام از بَطْن(عَقَبَه)كوچ نمود به منزل(شرف)(به فتح شين ) نزول فرمود و چون هنگام سحر شد، امر كرد جوانان را كه آب بسيار برداشتند و از آنجا روانه گشتند و تا نِصف روز راه رفتند در آن حال مردى از اصحاب آن حضرت گفت: اَللّهُ اكْبَرُ! حضرت نيز تكبير گفت و پرسيد، مگر چه ديدى كه تكبير گفتى؟ گفت: درختان خرمائى از دور ديدم، جمعى از اصحاب گفتند: به خدا قسم كه ما هرگز در اين مكان درخت خرمائى نديده ايم! حضرت فرمود: پس خوب نگاه كنيد تا چه مى بينيد؟ گفتند: به خدا سوگند گردنهاى اسبان مى بينيم، آن جناب فرمود كه و اللّه من نيز چنين مى بينم.

و چون معلوم فرمود كه علامت لشكر است كه پيدا شدند به سمت چپ خود به جانب كوهى كه در آن حوالى بود و آن را(ذوحُسَم)مى گفتند ميل فرمود كه اگر حاجت به قتال افتد آن كوه را ملجأ خود نموده و پشت به آن مقاتله نمايند، پس به آن مواضع رفتند و خيمه بر پا كرده و نزول نمودند.

و زمانى نگذشت كه حُرّ بن يزيد تميمى با هزار سوار نزديك ايشان رسيدند در شدّت گرما در برابر لشكر آن فرزند خَيْرُ الْبَشَر صف كشيدند، آن جناب نيز با ياران خود شمشيرهاى خود را حمايل كرده و در مقابل ايشان صف بستند، و چون آن منبع كرم و سخاوت در آن خيل ضلالت آثار تشنگى ملاحظه فرمود، به اصحاب و جوانان خود امر نمود كه ايشان و اسبهاى ايشان را آب دهيد؛ پس آنها ايشان را آب داده و ظروف و طشتها را پر از آب مى نمودند و به نزديك چهار پايان ايشان مى بردند و صبر مى كردند تا سه و چهار و پنج دفعه كه آن چهار پايان به حسب عادت سر از آب برداشته و مى نهادند و چون به نهايت سيراب مى شدند ديگرى را سيراب مى كردند تا تمام آنها سيراب شدند:

شعر:

در آن وادى كه بودى آب ناياب

سوار و اسب او گرديد سيراب

على بن طعّان محاربى گفته كه من آخر كسى بودم از لشكر حُر كه آنجا رسيدم و تشنگى بر من و اسبم بسيار غلبه كرده بود، چون حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام حال عطش من و اسب مرا ملاحظه نمود فرمود به من كه اَنخِ الرّاويَه؛ من مراد آن جناب را نفهميدم پس گفت: يَا بْنَ اْلاَخ اَنِخِ اْلجَمَل؛ يعنى بخوابان آن شترى كه آب بار اوست. پس من شتر را خوابانيدم، فرمود به من كه آب بياشام چون خواستم آب بياشامم آب از دهان مَشك مى ريخت فرمود كه لب مشك را برگردان من نتوانستم چه كنم، خود آن جناب به نفس نفيس خود برخاست و لب مَشك را برگردانيد و مرا سيراب فرمود.

پس پيوسته حُر با آن جناب در مقام موافقت و عدم مخالفت بود تا وقت نماز ظهر داخل شد حضرت حَجّاج بن مَسروق را فرمود كه اذان نماز گفت چون وقت اقامت شد جناب سيّدالشهدأعليه‌السلام با اِزار و نَعلَيْن و رِدأ بيرون آمد در ميان دو لشكر ايستاد و حمد و ثناى حقّ تعالى به جاى آورد، پس فرمود: اَيُّهَا النّاس! من نيامدم به سوى شما مگر بعد از آنكه نامه هاى متواتر و متوالى و پيكهاى شما پياپى به من رسيده و نوشته بوديد كه البته بيا به سوى ما كه امامى و پيشوائى نداريم شايد كه خدا ما را به واسطه تو بر حقّ و هدايت مجتمع گرداند، لاجرم بار بستم و به سوى شما شتافتم اكنون اگر بر سر عهد و گفتار خود هستيد پيمان خود را تازه كنيد و خاطر مرا مطمئن گردانيد و اگر از گفتار خود برگشته ايد و پيمانها را شكسته ايد و آمدن مرا كارهيد من به جاى خود بر مى گردم؛ پس آن بيوفايان سكوت نموده وجوابى نگفتند.

پس حضرت مُؤ ذّن را فرمود كه اقامت نماز گفت، حُرّ را فرمود كه مى خواهى تو هم با لشكر خود نماز كن: حُرّگفت: من در عقب شما نماز مى كنم؛ پس حضرت پيش ايستاد و هر دو لشكر با آن حضرت نماز كردند، بعد از نماز هر لشكرى به جاى خود بر گشتند و هوا به مثابه اى گرم بود كه لشكريان عنان اسب خود را گرفته در سايه آن نشسته بودند، پس چون وقت عصر شد حضرت فرمود مهّياى كوچ شوند و منادى نداى نماز عصر كند، پس حضرت پيش ايستاد و همچنان نماز عصر را ادا كرد وبعد از سلام نماز روى مبارك به جانب آن لشكر كرد و خطبه اى ادا نمود وفرمود:

ايّها النّاس!اگر از خدا بپرهيزيد وحقّ اِهل حقّ را بشناسيد خدا از شما بيشتر خشنود شود، وما اهل بيت پيغمبر ورسلتيم وسزاوارتريم از اين گروه كه به نا حقّ دعوى رياست مى كنند و در ميان شما به جور و عدوان سلوك مى نمايند، و اگر در ضلالت وجهالت را سخيد و رأى شما از آنچه در نامه ها به من نوشته ايد برگشته است باكى نيست برمى گردم. حُرّ در جواب گفت: به خدا سوگند كه من از اين نامه ها و رسولان كه مى فرمائى به هيچ وجه خبر ندارم.

حضرت، عُقْبَة بن سِمْعان را فرمود كه بياور آن خُرجين را كه نامه ها در آن است، پس خُرجينى مملوّ از نامه كوفيان آورد و آنها را بيرون ريخت،حُرّ گفت: من نيستم از آنهائى كه براى شما نامه نوشته اند و ما مأمور شده ايم كه چون تراملاقات كنيم، از تو جدا نشويم تا در كوفه ترا به نزد ابن زياد ببريم. حضرت در خشم شد و فرمود كه مرگ براى تو نزديكتر است از اين انديشه، پس اصحاب خود را حكم فرمود كه سوار شويد، پس زنها را سوار نمود و امر نمود اصحاب خود را كه حركت كنيد و بر گرديد، چون خواستند كه بر گردند حُرّ با لشكر خود سر راه گرفته و طريق مراجعت را حاجز و مانع شدند حضرت با حُر خطاب كرد كه ثَكَلَتْكَ اُمُّكَ ماتُريدُ؟ مادرت به عزايت بنشيند از ما چه مى خواهى؟ حّرگفت: اگر ديگرى غير از تو نام مادر مرا مى برد البتّه متعرّض مادَرِ او مى شدم و جواب او را به همين نحو مى دادم هر كه خواهد باشد امّا در حقّ مادَرِ تو به غير از تعظيم و تكريم سخنى بر زبان نمى توانم آورد! حضرت فرمود كه مطلب تو چيست؟حُرّ گفت: مى خواهم ترا به نزد امير عبيداللّه ببرم. آن جناب فرمود كه من متابعت ترانمى كنم. حُرّگفت: من نيزدست از تو بر نمى دارم واز اين گونه سخنان در ميان ايشان به طول انجاميد تا آنكه حُرّگفت: من مأمور نشده ام كه با تو جنگ كنم بلكه مأمورم كه از تو مفارقت ننمايم تا ترا به كوفه ببرم الحال كه از آمدن به كوفه امتناع مى نمائى پس راهى را اختيار كن كه نه بكوفه منتهى شود و نه ترا به مدينه بر گرداند تا من نامه در اين باب به پسر زياد بنويسم تا شايد صورتى رودهد كه من به محاربه چون تو بزرگوارى مبتلا نشوم. آن جناب از طريق قادسيّه وعُذَيب راه بگردانيد وميل به دست چپ كرد وروانه شد، و حُرّ نيز با لشكرش همراه شدند و از ناحيه آن حضرت مى رفتند تا آنكه به عُذَيْبِ هجانات رسيدند ناگاه در آنجا چهار نفر را ديدند كه از جانب كوفه مى آيند سوار بر اشترانند وكتل كرده اند اسب نافع بن هلال را كه نامش(كامل)است ودليل ايشان طرماح بن عدى است (بودن اين طرماح فرزند عَدىّ بن حاتم معلوم نيست بلكه پدرش عَدى ديگر است عَلَى الظّاهر) واين جماعت به ركاب امامعليه‌السلام پيوستند.

حُرّ گفت: اينها از اهل كوفه اند من ايشان را حبس كرده يا به كوفه برمى گردانم، حضرت فرمود:اينها انصار من مى باشند وبه منزله مردمى هستند كه با من آمده اند وايشان را چنان حمايت مى كنم كه خويشتن را پس هرگاه باهمان قرار داد باقى هستى فَبِهاوالاّ با تو جنگ خواهم كرد. پس حُرّ از تعرّض آن جماعت باز ايستاد. حضرت از ايشان احوال مردم كوفه را پرسيد. مجمّع بن عبداللّه كه يك تن از آن جماعت نو رسيده بود گفت: امّا اشراف مردم پس رشوه هاى بزرگ گرفتند و جوالهاى خود را پر كردند، پس ايشان مجتمع اند به ظلم و عداوت بر تو و امّا باقى مردم را دلها بر هواى تُست وشمشيرها بر جفاى تو، حضرت فرمود: از فرستاده من قيس بن مُسهر چه خبر داريد؟ گفتند: حُصَيْن بن نُمير او را گرفت وبه نزد ابن زياد فرستاد ابن زياد او را امر كرد كه لعن كند بر جناب تو و پدرت، او درود فرستاد بر تو وپدرت ولعنت كرد ابن زياد و پدرش را و مردم را خواند به نصرت تو و خبر داد ايشان را به آمدن تو، پس ابن زياد امر كرد او را از بالاى قصر افكندند هلاك كردند، امامعليه‌السلام از شنيدن اين خبر اشك در چشمش گرديد و بى اختيار فروريخت و فرمود:( فَمِنهُم مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدّلوُ تَبْديلاً ) (118) اَللّهُمَّ اجْعَلْ لَنا وَ لَهُمُ اْلجَنَّةَ نُزُلاً وَاجْمَعْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ فى مُسْتَقَرّرَحْمَتِكَ وَ غائبَ مَذْخُورِ ثَوابِكَ.

پس طرماح نزديك حضرت آمد و عرض كرد: من در ركاب تو كثرتى نمى بينم اگر همين سواران حُرّ آهنگ جنگ ترا نمايند ترا كافى خواهند بود من يك روز پيش از بيرون آمدنم از كوفه به پشت شهر گذشتم اُردوئى درآنجا ديدم كه اين دو چشم من كثرتى مثل آن هرگز در يك زمين نديده بود، پس سبب آن اجتماع را پرسيدم گفتند مى خواهند سان ببينند پس از آن ايشان را به جنگ حسين بفرستند، اينك يا بن رسول اللّه ترا به خدا قسم مى دهم اگر مى توانى به كوفه نزديك مشو به قدر يك وجب و چنانچه معقل و پناهگاهى خواسته باشى كه خدا ترا در آنجا از هجوم دشمن نگاه دارد تا صلاح وقت به دست آيد، اينك قدم رنجه دار كه ترا در اين(كوه اَجَأ)كه منزل برخى از بطون قبيله طى است فرود آورم و از اَجَأ و كوه سلمى بيست هزار مرد شمشير زن از قبيله طى در ركاب تو حاضر سازم كه در مقابل تو شمشير بزنند، به خدا سوگند كه هر وقت از ملوك غسّان و سلاطين و حِمْيَر و نُعمان بن مُنْذِر و لشكر عرب و عجم حمله بر ما وارد آمده است ما قبيله طىّ به همين(كوه اَجَأ)پناهيده ايم و از احدى آسيب نديده ايم حضرت فرمود:جَزاكَ اللّهُ وَ قَوْمَكَ خَيْراً، اى طرماح! ميانه ما و اين قوم مقاله اى گذشته است كه ما را از اين راه قدرت انصراف نيست و نمى دانيم كه احوال آينده ما را به چه كار مى دارد. و طرماح بن عدىّ در آن وقت براى اهل خود آذوقه و خواربار مى برد پس حضرت را به درود نمود و وعده كرد كه بار خويش به خانه برساند و براى نصرت امامعليه‌السلام باز گردد و چنين كرد ولى وقتى كه به همين عُذَيب هِجانات رسيد سماعة بن بدر را ملاقات كرد او خبر شهادت امام را به طرماح داد طرماح برگشت.

بالجمله؛ حضرت از عُذَيْب هِجانات سير كرد تا به قصر بنى مقاتل رسيد و در آنجا نزول اجلال فرمود پس ناگاه حضرت نظرش به خيمه اى افتاد پرسيد: اين خيمه از كيست؟ گفتند: از عبيداللّه بن حُرّ جُعْفى است فرمود: او را به سوى من بطلبيد؛ چون پيك آن حضرت به سوى او رفت و او را به نزد حضرت طلبيد عبيداللّه گفت:اِنّا لِلّهِ وَ انَّا اِلَيْهِ راجِعوُنَ به خدا قسم من از كوفه بيرون نيامدم مگر به سبب آنكه مبادا حسين داخل كوفه شود و من در آنجا باشم به خدا سوگند كه مى خواهم او مرا نبيند و من او را نبينم، رسول آن حضرت برگشت و سخنان آن محروم از سعادت نقل كرد، حضرت خود برخاست و به نزد عبيداللّه رفت و بر او سلام كرد و نزد او نشست و او را به نصرت خود دعوت كرد، عبيداللّه همان كلمات سابق را گفت و استقاله كرد از دعوت آن حضرت، حضرت فرمود: پس اگر يارى ما نخواهى كرد پس بپرهيز از خدا و در صدد قتال من بر ميا به خدا قسم كه هر كه استغاثه و مظلوميّت ما را بشنود و يارى ما ننمايد البتّه خدا او را هلاك خواهد كرد، آن مرد گفت: ان شأاللّه تعالى چنين نخواهد شد، پس حضرت برخاست و به منزل خود برگشت: و چون آخر شب شد جوانان خويش را امر كرد كه آب بردارند و از آنجا كوچ كنند. (119)

پس از قصر بنى مقاتل روانه شدند، عُقْبَة بن سِمْعان گفت كه ما يك ساعتى راه رفتيم كه آن حضرت را بر روى اسب خواب ربود پس بيدار شد و مى گفت: اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِ الْعالَمينَو اين كلمات را دو دفعه يا سه دفعه مكرّر فرمودند، پس فرزند آن حضرت على بن الحسينعليه‌السلام رو كرد به آن حضرت و سبب گفتن اين كلمات را پرسيد، حضرت فرمود كه اى پسر جان من! مرا خواب برد و در آن حال ديدم مردى را كه سوار است و مى گويد كه اين قوم همى روند و مرگ به سوى ايشان همى رود؛ دانستم كه خبر مرگ ما را مى دهد حضرت على بن الحسينعليه‌السلام گفت: اى پدر بزرگوار! خدا روز بد نصيب شما نفرمايد، آيا مگر ما بر حقّ نيستيم؟ فرمود: بلى ما بر حقّيم عرض كرد: پس ما چه باك داريم از مردن در حالى كه بر حقّ باشيم؟ حضرت او را دعاى خير كرد، پس چون صبح شد پياده شدند، و نماز صبح را ادا كردند و به تعجيل سوار شدند، پس حضرت اصحاب خود را به دست چپ ميل مى داد و مى خواست آنها را از لشكر حُر متفرّق سازد و آنها مى آمدند و ممانعت مى نمودند و مى خواستند كه لشكر آن حضرت را به طرف كوفه كوچ دهند و آنها امتناع مى نمودند و پيوسته با اين حال بودند تا در حدود نينوا به زمين كربلا رسيدند، در اين حال ديدند كه سوارى از جانب كوفه نمودار شد كه كمانى بر دوش افكنده و به تعجيل مى آيد آن دو لشكر ايستادند به انتظار آن سوار چون نزديك شد بر حضرت سلام نكرد و نزد حُرّ رفت. و بر او و اصحاب او سلام كرد و نامه اى به او داد كه ابن زياد براى او نوشته بود، چون حُرّ نامه را گشود ديد نوشته است:

امّابعد؛ پس كار را بر حسين تنگ گردان در هنگامى كه پيك من به سوى تو رسد و او را مياور مگر در بيابانى كه آبادانى و آب دراو ناياب باشد، و من امر كرده ام پيك خود را كه از تو مفارقت نكند تا آنكه انجام اين امر داده و خبرش را به من برساند. پس حرّ نامه را براى حضرت و اصحابش قرائت كرد و در همان موضع كه زمين بى آب و آبادانى بود راه را بر آن حضرت سخت گرفت و امر به نزول نمود. حضرت فرمود: بگذار ما را كه در اين قريه هاى نزديك كه نينوا يا غاضريّه يا قريه ديگر كه محل آب و آبادانى است فرود آئيم، حرّ گفت: به خدا قَسم كه مخالفت حكم ابن زياد نمى توانم نمود با بودن اين رسول كه بر من گماشته و ديده بان قرار داده است.

زُهَير بن القَيْن گفت: يا بن رسول اللّه! دستورى دهيد كه ما با ايشان مقاتله كنيم كه جنگ با اين قوم در اين وقت آسان تر است از جنگ با لشكرهاى بى حدّ و احصا كه بعد از اين خواهند آمد، حضرت فرمود كه من كراهت دارم از آنكه ابتدا به قتال ايشان كنم، پس در آنجا فرود آمدند و سرادق عصمت و جلالت را براى اهل بيت رسالت بر پا كردند، و اين در روز پنجشنبه دوّم شهر محرم الحرام بود.

و سيّد بن طاوس نقل كرده كه نامه و رسول ابن زياد در عُذَيْب هجانات به حُرّ رسيد و چون حُرّ به موجب نامه امر را بر جناب امام حسينعليه‌السلام تضييق كرد حضرت اصحاب خود را جمع نمود و در ميان ايشان به پا خاست و خطبه اى در نهايت فصاحت و بلاغت مشتمل بر حمد و ثناى الهى ادا نموده پس فرمود: همانا كار ما به اينجا رسيده كه مى بينيد و دنيا از ما رو گردانيده وجرعه زندگانى به آخر رسيده و مردم دست از حقّ برداشته اند و بر باطل جمع شده اند. هر كه ايمان به خدا و روز جزا دارد بايد كه از دنيا روى برتابد و مشتاق لقاى پروردگار خود گردد؛ زيرا كه شهادت در راه حقّ مورث سعادت ابدى است، و زندگى با ستمكاران و استيلاى ايشان بر مؤ منان به جز محنت و عنا ثمرى ندارد.

پس زُهَيْر بن القَيْن برخاست و گفت: شنيديم فرمايش شما را يا بن رسول اللّه، ما در مقام شما چنانيم اگر دنيا براى ما باقى و دائم باشد هر آينه اختيار خواهيم نمود بر او كشته شدن با ترا.

و نافع بن هلال برخاست و گفت: به خدا قسم كه ما از كشته شدن در راه خدا كراهت نداريم و در طريق خود ثابت و با بصيرتيم و دوستى مى كنيم با دوستان تو و دشمنى مى كنيم با دشمنان تو.

پس بُرَيْرين خضير برخاست و گفت: به خدا قسم يا بن رسول اللّه كه اين منّتى است از حقّ تعالى بر ما كه در پيش روى تو جهاد كنيم و اعضاى ما در راه تو پاره پاره شود پس جّد تو شفاعت كند ما را در روز جزا. (120)

مقصد سوّم : در ورود حضرت امام حسينعليه‌السلام به زمين كربلا

فصل اوّل : در ورود آن حضرت به سرزمين كربلا

بدان كه در روز ورود آن حضرت به كربلا خلاف است واصح اقوال آن است كه ورود آن جناب به كربلا در روز دوم محرم الحرام سال شصت و يكم هجرت بوده و چون به آن زمين رسيد پرسيد كه اين زمين چه نام دارد؟ عرض كردند: كربلا مى نامندش ، چون حضرت نام كربلا شنيد گفت : اَللّهُمَ اِنّى اَعُوذُبِكَ مِنَ الْكَربِ وَ الْبَلا ءِ!

پس فرمود كه اين موضع كَربْ و بَلا و محل محنت و عنا است ، فرود آئيد كه اينجا منزل و محل خِيام ما است ، و اين زمين جاى ريختن خون ما است و در اين مكان واقع خواهد شد قبرهاى ما، خبر داد جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اينها. پس درآنجا فرود آمدند.

و حرّ نيز با اصحابش در طرف ديگر نزول كردند و چون روز ديگر شد عمر بن سعد (ملعون ) با چهار هزار مرد سوار به كربلا رسيد و در برابر لشكر آن امام مظلوم فرود آمدند.

ابو الفرج نقل كرده پيش از آنكه ابن زياد عمر سعد را به كربلا روانه كند او را ايالت رى داده و والى رى نموده بود چون خبر به ابن زياد رسيد كه امام حسينعليه‌السلام به عراق تشريف آورده پيكى به جانب عمر بن سعد فرستاد كه اوّلاً برو به جنگ حسين و او را بكش و از پس آن به جانب رى سفر كن عمر سعد به نزد ابن زياد آمده گفت : اى امير! از اين مطلب عفونما. گفت: ترا معفوّ مى دارم و ايالت رى از تو باز مى گيرم عمر سعد مردّد شد ما بين جنگ با امام حسينعليه‌السلام و دست برداشتن از ملك رى لاجرم گفت : مرا يك شب مهلت ده تا در كار خويش تأمّلى كنم پس شب را مهلت گرفته ودر امر خود فكر نمود، آخر الا مر شقاوت بر او غالب گشته جنگ سيّد الشهداءعليه‌السلام را به تمنّاى ملك رى اختيار كرد، روزى ديگر به نزد ابن زياد رفت وقتل امامعليه‌السلام را بر عهده گرفت ، پس ابن زياد بالشكر عظيم او را به جنگ حضرت امام حسينعليه‌السلام روانه كرد. (١٢١)

سبط ابن الجوزى نيز قريب به همين مضمون را نقل كرده ، پس از آن محمّد بن سيرين نقل كرده كه مى گفت : معجزه اى از اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اين باب ظاهر شد؛ چه آن حضرت گاهى كه عمر سعد را در ايّام جوانيش ملاقات مى كرد به او فرموده بود: واى بر تو يابن سعد! چگونه خواهى بود در روزى كه مُردّد شوى ما بين جنّت و نار و تو اختيار جهنّم كنى. (١٢٢)

بالجمله ؛ چون عمرسعد وارد كربلا شد عُروة بن قيس اَحمسى را طلبيد و خواست كه او را به رسالت به خدمت حضرت بفرستد واز آن جناب بپرسد كه براى چه به اين جا آمده اى و چه اراده دارى ؟ چون عُروه از كسانى بود كه نامه براى آن حضرت نوشته بود حيا مى كرد كه به سوى آن حضرت برود و چنين سخن گويد، گفت : مرامعفوّدار واين رسالت را به ديگرى واگذار، پس ابن سعد به هر يك از رؤ ساى لشكر كه مى گفت به اين علّت ابا مى كردند؛ زيرا كه اكثر آنها از كسانى بودند كه نامه براى آن جناب نوشته بودند وحضرت را به عراق طلبيده بودند پس كثيربن عبداللّه كه ملعونى شجاع و بى باك و بى حيائى فتّاك بود برخاست وگفت كه من براى اين رسالت حاضرم واگر خواهى ناگهانى اورا به قتل در آورم ، عمر سعد گفت : اين را نمى خواهم وليكن برو به نزد او وبپرس كه براى چه به اين ديار آمده ؟پس آن لعين متوجّه لشكرگاه آن حضرت شد. اَبُوثُمامه صائدى را چون نظر برآن پليد افتاد به حضرت عرض كرد كه اين مرد كه به سوى شما مى آيد بدترين اهل زمين و خونريزترين مردم است اين بگفت و به سوى(كثير)شتافت و گفت : اگربه نزد حسينعليه‌السلام خواهى شد شمشير خود را بگذار وطريق خدمت حضرت راپيش دار. گفت : لاوَاللّه ! هرگز شمشير خويش را فرو نگذارم ، همانا من رسولم اگر گوش فرا داريد ابلاغ رسالت كنم و اگر نه طريق مراجعت گيرم اَبُوثُمامه گفت : پس قبضه شمشير ترا نگه مى دارم تاآنكه رسالت خود را بيان كنى و برگردى گفت : به خدا قسم نخواهم گذاشت كه دست بر شمشير گذارى گفت : به من بگو آنچه دارى تا به حضرت عرض كنم ومن نمى گذرم كه چون تو مرد فاجر وفتّاكى با اين حال به خدمت آن سرور روى ، پس لختى با هم بد گفتند وآن خبيث به سوى عمر سعد بر گشت وحكايت حال را نقل كرد، عُمر، قُرّة بن قيس حَنْظَلى را براى رسالت روانه كرد. چون قُرّة نزديك شد حضرت با اصحاب خود فرمود كه اين مرد رامى شناسيد؟ حبيب بن مظاهر عرض كرد: بلى مردى است از قبيله حَنْظَله و با ما خويش است ومردى است موسوم به حُسن راءى من گمان نمى كردم كه او داخل لشكر عمر سعد شود! پس آن مرد آمد به خدمت آن حضرت وسلام كرد وتبليغ رسالت خود نمود، حضرت در جواب فرمود كه آمدن من بدين جا براى آن است كه اهل ديار شما نامه هاى بسيار به من نوشتند وبه مبالغه بسيار مرا طلبيدند، پس اگر از آمدن من كراهت داريد برمى گردم ومى روم پس حبيب رو كرد به قُرّه وگفت : واى بر تو! اى قرّة ، از اين امام به حق رومى گردانى و به سوى ظالمان مى روى ؟ بيا يارى كن اين امام را كه به بركت پدران او هدايت يافته اى ، آن بى سعادت گفت : پيام ابن سعد را ببرم وبعد از آن باخود فكر مى كنم تا ببينم چه صلاح است پس برگشت به سوى پسر سعد وجواب امام را نقل كرد، عمر گفت : اميدوارم كه خدا مرا از محاربه و مقاتله با او نجات دهد. پس نامه اى به ابن زياد نوشت وحقيقت حال را در آن درج كرده براى ابن زياد فرستاد (١٢٣)

حسّان بن فائد عَبَسى گفته كه من در نزد پسر زياد حاضر بودم كه اين نامه بدو رسيد چون نامه را باز كرد وخواند گفت :

شعر :

اَلاَّْنَ اِذْ عُلِقَتْ مَخاِلبُنا بِه

يَرجُوالنَّجاةَ وَلاتَ حِيْنَ مَناصٍ

يعنى الحال كه چنگالهاى ما بر حسين بند شده در صدد نجات خود بر آمده و حال آنكه مَلْجاء و مَناصى از براى رهائى او نيست پس در جواب عمر نوشت كه نامه تو رسيد به مضمون آن رسيدم ،پس الحال بر حسين عرض كن كه او و جميع اصحابش براى يزيد بيعت كنند تا من هم ببينم راءى خود را در باب او بر چه قرار خواهد گرفت و السّلام (١٢٤)

پس چون جواب نامه به عمر رسيد آنچه عبيداللّه نوشته بود به حضرت عرض نكرد ؛ زيرا كه مى دانست آن حضرت به بيعت يزيد راضى نخواهد شد. ابن زياد پس از اين نامه ، نامه ديگرى نوشت براى عمر سعد كه يابن سعد حايل شوميان حسين و اصحاب او و ميان آب فرات و كار را بر ايشان تنگ كن و مگذار كه يك قطره آب بچشند چنانكه حائل شدند ميان عثمان بن (١٢٥) عّفان تقىّ زكىّ و آب در روزى كه او را محصور كردند.

پس چون اين نامه به پسر سعد رسيد همان وقت عمر بن حجّاج را با پانصد سوار بر شريعه موكّل گردانيد و آن حضرت را از آب منع كردند، و اين واقعه سه روز قبل از شهادت آن حضرت واقع شد و از آن روزى كه عمر سعد به كربلا رسيد پيوسته ابن زياد لشكر براى او روانه مى كرد، تا آنكه به روايت سيّد تا ششم محّرم بيست هزار نزد آن ملعون جمع شد. (١٢٦)

و موافق بعضى از روايات پيوسته لشكر آمد تا به تدريج سى هزار سوار نزد عمر جمع شد،و ابن زياد براى پسر سعد نوشت كه عذرى از براى تو نگذاشتم در باب لشكر بايد مردانه باشى و آنچه واقع مى شود درهر صبح و شام مرا خبر دهى

پس چون حضرت آمدن لشكر را براى مقاتله با او ديد به سوى ابن سعد پيامى فرستاد كه من با تو مطلبى دارم و مى خواهم ترا ببينم پس شبانگاه يكديگر را ملاقات نموده و گفتگوى بسيار با هم نمودند پس عمر به سوى لشكر خويش برگشت و نامه به عبيداللّه بن زياد نوشت كه اى امير خداوند آتش برافروخته نزاع ما را با حسين خاموش كرد و امر امّت را اصلاح فرمود، اينك حسينعليه‌السلام با من عهد كرده كه بر گردد به سوى مكانى كه آمده يا برود در يكى از سرحدّات منزل كند و حكم او مثل يكى از ساير مسلمانان باشد در خير و شرّ يا آنكه برود در نزد امير يزيد دست خود را در دست او نهد تا او هر چه خواهد بكند. و البته در اين مطلب رضايت تو و صلاحيّت امّت است

مؤ لف گويد:اهل سِيَر و تواريخ از عُقْبَهِ بن سِمْعان غلام رباب زوجه امام حسينعليه‌السلام نقل كرده اند كه گفت : من با امام حسينعليه‌السلام بودم از مدينه تا مكّه و از مكّه تا عراق و از او مفارقت نكردم تا وقتى كه به درجه شهادت رسيد، و هر فرمايشى كه در هر جا فرمود اگر چه يك كلمه باشد خواه در مدينه يا در مكه يا در راه عراق يا روز شهادتش تمام را حاضر بودم و شنيدم اين كلمه را كه مردم مى گويند آن حضرت فرمود دست خود را در دست يزيد بن معاويه گذارد، نفرمود.

فقير گويد: پس ظاهر آن است كه اين كلمه را عمر سعد از پيش خود در نامه درج كرده تا شايد اصلاح شود و كار به مقاتله نرسد؛ چه آنكه عمر سعد از ابتداء جنگ با آن حضرت را كراهت داشت و مايل نبود.

و بالجمله : چون نامه به عبيداللّه رسيد و خواند گفت : اين نامه شخصى ناصح مهربانى است با قوم خود و بايد قبول كرد. شِمر ملعون برخاست و گفت : اى امير! آيا اين مطلب را از حسين قبول مى كنى ؟ به خدا سوگند كه اگر او خود را به دست تو ندهد و در پى كار خود رود، امر او قوّت خواهد گرفت و ترا ضعف فرو خواهد گرفت اگر خلاف كند دفع او را ديگر نتوانى كرد، لكن الحال به چنگ تو گرفتار است و آنچه رَاءيت در باب او قرار گيرد از پيش مى رود. پس امر كن كه در مقام اطاعت و حكم تو بر آيد، پس آنچه خواهى از عقوبت يا عفو در حقّ او و اصحابش به عمل آور. ابن زياد حرف او را پسنديد و گفت : نامه اى مى نويسم در اين باب به عمر بن سعد و با تو آن را روانه مى كنم و بايد ابن سعد آن را بر حسين و اصحابش عرض نمايد اگر قبول اطاعت من نمود، ايشان را سالماً به نزد من بفرستد و اگر نه با ايشان كارزار كند و اگر پسر سعد از كارزار با حسين اِبا نمايد تو امير لشكر مى باش و گردن عمر را بزن و سرش را براى و سرش را براى من روانه كن

پس نامه اى نوشت به اين مضمون :

اى پسر سعد! من ترا نفرستادم كه با حسين رفق و مدارا كنى و در جنگ او مسامحه و مماطله نمائى و نگفتم سلامت و بقاى او را متمنّى و مترجّى باشى و نخواستم گناه او را عذر خواه گردى و از براى او به نزد من شفاعت كنى ، نگران باش اگر حسين و اصحاب او در مقام اطاعت و انقياد حكم من مى باشند پس ايشان را به سلامت براى من روانه نما ؛ و اگر اباء و امتناع نمايند با لشكر خود ايشان را احاطه كن و با ايشان مقاتلت نما تا كشته شوند و آنها را مُثلْه كن ، همانا ايشان مستحق اين امر مى باشند و چون حسين كشته شد سينه و پشت او را پايمال ستوران كن ؛ چه او سركش و ستمكار است و من دانسته ام كه سُم ستوران مردگان را زيان نكند چون بر زبان رفته است كه اگر او را كشم اسب بر كشته او برانم اين حكم بايد انفاذ شود. پس اگر به تمام آنچه امرت كنم اقدام نمودى جزاى شنونده و پذيرنده به تو مى دهم و اگر نه از عطا محرومى و از امارات لشكر معزول و شِمر بر آنها امير است و منصوب والسلام آن نامه را به شمر داد و به كربلا روانه نمود. (١٢٧)

فصل دوّم : در وقايع روز تاسوعا و ورود شمر ملعون

چون روز پنجشنبه نهم محّرم الحرام رسيد شِمر ملعون با نامه ابن زياد لعين در امر قتل امامعليه‌السلام به كربلا وارد شد و آن نامه را به ابن سعد نمود، چون آن پليد از مضمون نامه آگه گرديد خطاب كرد به شمر و گفت :مالك وَ يْلَكَ، خداوند ترا از آبادانيها دور افكند و زشت كند چيزى را كه تو آورده اى ، سوگند به خداى چنان گمان مى كنم كه تو بازداشتى ابن زياد را از آنچه من بدو نوشتم و فاسد كردى امرى را كه اصلاح آن را اميد مى داشتم ، واللّه ! حسين آن كس نيست كه تسليم شود و دست بيعت به يزيد دهد ؛ چه جان پدرش على مرتضى در پهلوهاى او جا دارد؛ شمر گفت : اكنون با امر امير چه خواهى كرد؟ يا فرمان او بپذير و با دشمن او طريق مبارزت گير و اگر نه دست از عمل بازدار و امر لشكر را با من گذار، عمر سعد گفت : لا وَلا كَرامَةَ لَكَ من اين كار را انجام خواهم داد تو همچنان سرهنگ پيادگان باش و من امير لشكرم ، اين بگفت و در تهيه قتال با جناب سيّد الشهّداءعليه‌السلام شد.

شمر چون ديد كه ابن سعد مهيّاى قتال است به نزديك لشكر امامعليه‌السلام آمد و بانگ زد كه كجايند فرزندان خواهر من عبداللّه و جعفر و عثمان و عبّاس ؛ چه آنكه مادر اين چهار برادر امّ البنين از قبيله بنى كلاب بود كه شمر ملعون نيز از اين قبيله بوده جناب امام حسينعليه‌السلام بانگ او را شنيد برادران خود را امر فرمود كه جواب اورا دهيد اگر چه فاسق است لكن باشما قرابت وخويشى دارد، پس آن سعادتمندان با آن شقّى گفتند: چه بود كارت ؟ گفت : اى فرزندان خواهر من ! شماها در امانيد با برادر خود حسين رزم ندهيد از دَوْر برادر خود كناره گيريد وسر در طاعت امير المؤ منين يزيد در آوريد.

جناب عبّاس بن علىعليه‌السلام بانگ براو زد كه بريده باد دستهاى تو و لعنت باد بر امانى كه تو از براى ما آوردى ، اى دشمن خدا!امرمى كنى مارا كه دست از برادر و مولاى خود حسين بن فاطمه عليهاالسّلام برداريم و سر در طاعت ملعونان وفرزندان ملاعينان در آوريم آيا ما را امان مى دهى واز براى پسر رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم امان نيست ؟ شمر از شنيدن اين كلمات خشمناك شد وبه لشكر گاه خويش بازگشت

پس ابن سعد لشكر خويش را بانگ زد كه ياخيل اللّه اركبى وبالجنّة ابشرى ؛اى لشكرهاى خدا سوار شويد و مستبشر بهشت باشيد، پس جنود نا مسعود او سوارگشته ورو به اصحاب حضرت سيّد الشّهداءعليه‌السلام آوردند در حالى كه حضرت سيّدالشّهداءعليه‌السلام در پيش خيمه شمشير خود را بر گرفته بود وسر به زانوى اندوه گذاشته وبه خواب رفته بود واين واقعه در عصر روز نهم محرّم الحرام بود.

شيخ كلينى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت فرموده كه آن جناب فرمود روز تاسوعا روزى بود كه جناب امام حسينعليه‌السلام واصحابش را در كربلا محاصره كردند و سپاه اهل شام بر قتال آن حضرت اجتماع كردند، و ابن مرجانه وعمر سعد خوشحال شدند به سبب كثرت سپاه و بسيارى لشكر كه براى آنها جمع شده بودند و حضرت حسينعليه‌السلام و اصحاب او را ضعيف شمردند و يقين كردند كه ياورى از براى آن حضرت نخواهد آمد و اهل عراق او را مدد نخواهند كرد، پس فرمود: پدرم فداى آن ضعيف وغريب !

وبالجمله ؛ چون جناب زينب عليهاالسّلام صداى ضجّه و خروش لشكر را شنيد نزد برادر دويد و عرض كرد: برادر مگر صداهاى لشكر را نمى شنويد كه نزديك شده اند؟ پس حضرت سر از زانو برداشت و خواهر را فرمود كه اى خواهر اكنون رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب ديدم كه به من فرمود تو به سوى ما خواهى آمد، چون حضرت زينب عليهاالسّلام اين خبر وحشت اثر را شنيد طپانچه بر صورت زد وصدا را به وا ويلا بلند كرد، حضرت فرمود كه اى خواهر وَيْل و عذاب از براى تو نيست ساكت باش خدا ترا رحمت كند. پس ‍ جناب عبّاسعليه‌السلام به خدمت آن حضرت آمد و عرض كرد: برادر! لشكر روى به شما آورده اند. حضرت برخاست و فرمود: اى برادر عباس ، سوار شو جانم فداى تو باد و برو ايشان را ملاقات كن و بپرس ‍ چه شده كه ايشان رو به ما آورده اند. جناب عبّاسعليه‌السلام با بيست سوار كه از جمله زُهَيرْ و حبيب بودند به سوى ايشان شتافت و از ايشان پرسيد كه غرض شما از اين حركت و غوغا چيست ؟ گفتند: از امير حكم آمده كه بر شما عرض كنيم كه در تحت فرمان او در آئيد و اطاعت او را لازم دانيد و اگر نه با شما قتال و مبارزت كنيم ، جناب عبّاسعليه‌السلام فرمود: پس تعجيل مكنيد تا من برگردم و كلام شما را با برادرم عرضه دارم ايشان توقف نمودند جناب عبّاسعليه‌السلام به سرعت تمام به سوى آن امام اَنام شتافت و خبر آن لشكر را بر آن جناب عرضه داشت

حضرت فرمود: به سوى ايشان برگرد و از ايشان مهلتى بخواه كه امشب را صبر كنند و كارزاز را به فردا اندازند كه امشب قدرى نماز و دعا و استغفار كنم ؛ چه خدا مى داند كه من دوست مى دارم نماز و تلاوت قرآن و كثرت دعا و استغفار را، و از آن سوى اصحاب عبّاس در مقابل آن لشكر توقّف نموده بودند و ايشان را موعظه مى نمودند تا جناب عبّاسعليه‌السلام برگشت و از ايشان آن شب را مهلتى طلبيد.

سيّد فرموده كه ابن سعد خواست مضايقه كند، عَمرو بن الحجّاج الزبيدى گفت : به خدا قسم ! اگر ايشان از اهل تُرك و ديلم بودند و از ما چنين امرى را خواهش مى نمودند ما اجابت مى كرديم ايشان را، تا چه رسد به اهل بيت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم (١٢٨)

و در روايت طبرى است كه قيس بن اشعث گفت : اجابت كن خواهش ‍ ايشان را و مهلتشان ده لكن به جان خودم قسم است كه اين جماعت فردا صبح با تو مقاتله خواهند كرد و بيعت نخواهند نمود.

عمر سعد گفت : به خدا قسم اگر اين را بدانم امر ايشان را به فردا نخواهم افكند پس آن منافقان آن شب را مهلت دادند، و عمر سعد، رسولى در خدمت جناب عبّاسعليه‌السلام روان كرد و پيام داد براى آن حضرت كه يك امشب را به شما مهلت داديم بامدادان اگر سر به فرمان در آوريد شما را به نزد پسر زياد كوچ خواهيم داد، و اگر نه دست از شما برنخواهيم داشت و فيصل امر را بر ذمّت شمشير خواهيم گذاشت ، اين هنگام دو لشكر به آرامگاه خود باز شدند. (١٢٩)

ذكر وقايع ليله عاشورا

پس همين كه شب عاشورا نزديك شد حضرت امام حسينعليه‌السلام اصحاب خود راجمع كرد، حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرموده كه من در آن وقت مريض بودم با آن حال نزديك شدم و گوش ‍ فرا داشتم تا پدرم چه مى فرمايد، شنيدم كه با اصحاب خود گفت :

اُثْني عَلَى اللّهِ اَحْسَنَ الثَّناءِ تا آخر خطبه كه حاصلش به فارسى اين است ثنا مى كنم خداوند خود را به نيكوتر ثناها و حمد مى كنم او را بر شدّت و رخاء، اى پروردگار من ! سپاس مى گذارم ترا بر اينكه ما را به تشريف نبوّت تكريم فرمودى ، و قرآن را تعليم ما نمودى ، و به معضلات دين ما را دانا كردى ، و ما را گوش شنوا و ديده بينا و دل دانا عطا كردى ، پس بگردان ما را از شكر گزاران خود.

پس فرمود: امّا بعد ؛ همانا من اصحابى باوفاتر و بهتر از اصحاب خود نمى دانم و اهل بيتى از اهل بيت خود نيكوتر ندانم ، خداوند شما را جزاى خير دهد و الحال آگاه باشيد كه من گمان ديگر در حقّ اين جماعت داشتم و ايشان را در طريق اطاعت و متابعت خود پنداشتم اكنون آن خيال ديگر گونه صورت بست لاجرم بيعت خود را از شما برداشتم و شما را به اختيار خود گذاشتم تا به هر جانب كه خواهيد كوچ دهيد و اكنون پرده شب شما را فرو گرفته شب را مطيّه رهوار خود قرار دهيد و به هر سو كه خواهيد برويد؛ چه اين جماعت مرا مى جويند چون به من دست يابند به غير من نپردازند.

چون آن جناب سخن بدين جا رسانيد، برادران و فرزندان و برادرزادگان و فرزندان عبداللّه جعفر عرض كردند: براى چه اين كار كنيم آيا براى آنكه بعد از تو زندگى كنيم ؟ خداوند هرگز نگذارد كه ما اين كار ناشايسته را ديدار كنيم

و اوّل كسى كه به اين كلام ابتدا كرد عبّاس بن على عليهماالسّلام بود پس ‍ از آن سايرين متابعت او كردند و بدين منوال سخن گفتند.

پس آن حضرت رو كرد به فرزندان عقيل و فرمود كه شهادت مسلم بن عقيل شما را كافى است زياده بر اين مصيبت مجوئيد من شما را رخصت دادم هر كجا خواهيد برويد. عرض كردند: سبحان اللّه ! مردم با ما چه گويند و ما به جواب چه بگوئيم ؟ بگوئيم دست از بزرگ و سيّد و پسر عّم خود برداشتيم و او را در ميان دشمن گذاشتيم بى آنكه تير و نيزه و شمشيرى در نصرت او به كار بريم ، نه به خدا سوگند! ما چنين كار ناشايسته نخواهيم كرد بلكه جان و مال و اهل و عيال خود را در راه تو فدا كنيم و با دشمن تو قتال كنيم تا بر ما همان آيد كه بر شما آيد، خداوند قبيح كند آن زندگانى را كه بعد از تو خواهيم

اين وقت مسلم بن عَوْسَجَه برخاست و عرض كرد:يا بن رسول اللّه ! آيا ما آن كس ‍ باشيم كه دست از تو بازداريم پس به كدام حجّت درنزد حقّ تعالى اداى حقّ ترا عذر بخواهيم ، لاواللّه ! من از خدمت شما جدا نشوم تا نيزه خود را در سينه هاى دشمنان تو فرو برم و تا دسته شمشير در دست من باشد اندام اَعدا را مضروب سازم و اگر مرا سلاح جنگ نباشد به سنگ با ايشان محاربه خواهم كرد، سوگند به خداى كه ما دست از يارى تو بر نمى داريم تا خداوند بداند كه ما حرمت پيغمبر را در حقّ تو رعايت نموديم ، به خدا سوگند كه من در مقام يارى تو به مرتبه اى مى باشم كه اگر بدانم كشته مى شوم آنگاه مرا زنده كنند و بكشند و بسوزانند و خاكستر مرا بر باد دهند و اين كردار را هفتاد مرتبه با من به جاى آورند هرگز از تو جدا نخواهم شد تا هنگامى كه مرگ را در خدمت تو ملاقات كنم ، و چگونه اين خدمت را به انجام نرسانم و حال آنكه يك شهادت بيش نيست و پس ‍ از آن كرامت جاودانه و سعادت ابديّه است

پس زهير بن قَيْن برخاست و عرضه داشت : به خدا سوگند كه من دوست دارم كه كشته شوم آنگاه زنده گردم پس كشته شوم تا هزار مرتبه مرا بكشند و زنده شوم و در ازاى آن خداى متعال دُور گرداند شهادت را از جان تو و جان اين جوانان اهل بيت تو. و هر يك از اصحاب آن جناب بدين منوال شبيه به يكديگر با آن حضرت سخن مى گفتند و زبان حال هر يك از ايشان اين بود:

شعر : شاها من اَرْ به عرش رسانم سرير فضل

مملوك اين جنابم و محتاج اين درم

گر بر كنم دل از تو و بردارم از تو مهر

اين مِهر بر كه افكند آن دل كجا بَرَم

پس حضرت همگى را دُعاى خير فرمود.

و علاّمه مجلسى رحمه اللّه نقل كرده كه در آن وقت جاهاى ايشان را در بهشت به ايشان نمود و حور و قصور و نعيم خود را مشاهده كردند و بر يقين ايشان بيفزود و از اين جهت احساس اَلم نيزه و شمشير و تير نمى كردند و در تقديم شهادت تعجيل مى نمودند. (١٣٠)

و سيّد بن طاوس روايت كرده كه در اين وقت محمّد بن بشير الحضرمى را خبر دادند كه پسرت را در سر حدّ مملكت رى اسير گرفتند، گفت : عوض جان او و جان خود را از آفريننده جانها مى گيريم و من دوست ندارم كه او را اسير كنند و من پس از او زنده و باقى بمانم

چون حضرت كلام او را شنيد فرمود: خدا ترا رحمت كند من بيعت خويش را از تو برداشتم برو و فرزند خود را از اسيرى برهان ، محمّد گفت : مرا جانوران درنده زنده بدرند و طمعه خود كنند اگر از خدمت تو دور شوم ! پس حضرت فرمود: اين جامه هاى بُرد را بده به فرزندت تا اعانت جويد به آنها در رهانيدن برادرش ، يعنى فديه برادر خود كند، پس ‍ پنج جامه بُرد او را عطا كرد كه هزار دينار بها داشت (١٣١)

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه آن حضرت پس از مكالمه با اصحاب به خيمه خود انتقال فرمود و جناب على بن الحسين عليهماالسّلام حديث كرده : در آن شبى كه پدرم در صباح آن شهيد شد من به حالت مرض ‍ نشسته بودم و عمّه ام زينب پرستارى من مى كرد كه ناگاه پدرم كناره گرفت و به خيمه خود رفت و با آن جناب بود جَوْن (١٣٢) آزاد كرده ابوذر و شمشير آن حضرت را اصلاح مى نمود و پدرم اين اشعار را قرائت مى فرمود:

شعر : يادَهْرُاُفٍّ لَكَ مِنْ خَليلٍ

كَمْ لَكَ بالاِْشْراقِ وَ اْلاَ صيلِ

مِنْ صاحِبٍ و طالِبٍ قَتيلِ

وَ الدَّهْرُ لا يَقْنَعُ بالْبَديلِ

و اِنَّما اْلاَمْرُ اِلَى الْجَليلِ

و كُلُّ حَىٍ سالِكٌ سَبيلِ (١٣٣)

چون من اين اشعار محنت آثار را از آن حضرت شنيدم دانستم كه بَليّه نازل شده است و آن سرور تن به شهادت داده است به اين سبب گريه در گلوى من گرفت و بر آن صبر نمودم و اظهار جزع نكردم ولكن عمّه ام زينب چون اين كلمات را شنيد خويشتن دارى نتوانست ؛ چه زنها را حالت رقّت و جزع بيشتر است برخاست و بى خودانه به جانب آن حضرت شتافت و گفت : واثَكْلاُه ! كاش مرگ مرا نابود ساختى و اين زندگانى از من بپرداختى ، اين وقت زمانى را مانَدْ كه مادرم فاطمه و پدرم على و برادرم حسن از دنيا رفتند؛ چه اى برادر تو جانشين گذشتگانى و فريادرس بقيّه آنهائى ، حضرت به جانب او نظر كرد و فرمود: اى خواهر! نگران باش كه شيطان حِلْم ترا نربايد. و اشك در چشمهاى مباركش ‍ بگشت و به اين مثل عرب تمثّل جست

لَوْ تُرِكَ الْقِطا نامَ؛

يعنى اگر صيّاد مرغ قَطا را به حال خود گذاشتى آن حيوان در آشيانه خود شاد بخفتى ؛ زينب خاتون عليهاالسّلام گفت : ياوَيْلَتاه ! كه اين بيشتر دل ما را مجروح مى گرداند كه راه چاره از تو منقطع گرديده و به ضرورت شربت ناگوار مرگ مى نوشى و ما را غريب و بى كس و تنها در ميان اهل نفاق و شقاق مى گذارى ، پس لطمه بر صورت خود زد و دست برد گريبان خود را چاك نمود و بر روى افتاد و غش كرد. پس حضرت به سوى او برخاست و آب به صورت او بپاشيد تا به هوش آمد، پس او رابه اين كلمات تسليت داد فرمود: اى خواهر! بپرهيز از خدا و شكيبائى كن به صبر، و بدان كه اهل زمين مى ميرند و اهل آسمان باقى نمى مانند و هر چيزى در معرض هلاكت است جز ذات خداوندى كه خلق فرموده به قدرت ، خلايق را و بر مى انگيزاند و زنده مى گرداند و اوست فرد يگانه

جدّ و پدر و مادر و برادر من بهتر از من بودند و هر يك ، دنيا را وداع نمودند، و از براى من و براى هر مسلمى است كه اقتدا و تاءسى كند بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، و به امثال اين حكايات زينب را تسلّى داد، پس از آن فرمود: اى خواهر من ! ترا قسم مى دهم و بايد به قسم من عمل كنى وقتى كه من كشته شوم گريبان در مرگ من چاك مزنى و چهره خويش را به ناخن مخراشى و از براى شهادت من به وَيْل و ثبور فرياد نكنى ، پس حضرت سجّادعليه‌السلام فرمود: پدرم عمّه ام را آورد در نزد من نشانيد. انتهى (١٣٤)

و روايت شده كه حضرت امام حسينعليه‌السلام در آن شب فرمود كه خيمه هاى حرم رامتصل به يكديگر بر پا كردند و بر دور آنها خندقى حفر كردند و از هيزم پر نمودند كه جنگ ازيك طرف باشد و حضرت على اكبرعليه‌السلام را با سى سوار و بيست پياده فرستاد كه چند مشك آب با نهايت خوف و بيم آوردند، پس اهل بيت و اصحاب خود را فرمود كه از اين آب بياشاميد كه آخر توشه شما است و وضو بسازيد و غسل كنيد و جامه هاى خود بشوئيد كه كفنهاى شما خواهد بود، و تمام آن شب را به عبادت و دعا و تلاوت و تضرّع و مناجات به سر آوردند و صداى تلاوت و عبادت از عسكر سعادت اثر آن نوريده خَيرالبشر بلند بود. (١٣٥)

فَباتُوا وَلَهُمْ دَوِىُّ كَدَوِىِّ النَحْلِ ما بَيْنَ راكِعٍ وَ ساجِدٍ وَ قائمٍ و قاعِدٍ.

شعر : وَ باتُوا فَمِنْهُمْ ذاكِرٌ وَ مُسَبِّحٌ

وَ داعٍ وَ مِنْهُمْ رُكَّعٌ وَ سُجُودٌ

و روايت شده كه در آن شب سى و دو نفر از لشكر عُمر بد اَخْتَر به عسكر آن حضرت ملحق شدند و سعادت ملازمت آن حضرت را اختيار كردند و در هنگام سحر آن امام مطهّر براى تهيّه سفر آخرت فرمود كه نوره براى آن حضرت ساختند در ظرفى كه مُشك در آن بسيار بود و در خيمه مخصوصى در آمده مشغول نوره كشيدن شدند و در آن وقت بُريْر بن خضير همدانى و عبدالرّحمن بن عَبْدَربه انصارى بر در خيمه محترمه ايستاده بودند منتظر بودند كه چون آن سرور فارغ شود ايشان نوره بكشند بُرير در آن وقت با عبدالرّحمن مضاحكه و مطايبه مى نمود، عبد الرّحمن گفت : اى بُرير! اين هنگام ، هنگام مطايبه نيست بُرير گفت : قوم من مى دانند كه من هرگز در جوانى و پيرى مايل به لهو و لعب نبوده ام و در اين حالت شادى مى كنم به سبب آنكه مى دانم كه شهيد خواهم شد و بعد از شهادت حوريان بهشت را در بر خواهم كشيد و به نعيم آخرت متنعّم خواهم گرديد. (١٣٦)

فصل سوّم: در بيان وقايع روز عاشورأ

چون شب عاشورا به پايان رسيد و سپيده روز دهم محرّم دميد حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام نماز بگزاشت پس از آن به تَعْبيه صفوف لشكر خود پرداخت و به روايتى فرمود كه تمام شماها در اين روز كشته خواهيد شد و جز علىّ بن الحسينعليه‌السلام كس زنده نخواهد ماند. و مجموع لشكر آن حضرت سى دو نفر سوار و چهل تن پياده بودند و به روايت ديگر هشتاد و دو پياده، و به روايتى كه از جناب امام محمّد باقرعليه‌السلام وارد شده چهل و پنج سوار و صد تن پياده بودند و سبط ابن الجوزى در(تذكره)نيز همين عدد را اختيار كرده (137) و مجموع لشكر پسر سعد شش هزار تن و موافق بعضى مَقاتل بيست هزار؛ و بيست و دو هزار و به روايتى سى هزار نفر وارد شده است و كلمات ارباب سِير و مقاتل در عدد سپاه آن حضرت و عسكر عمر سعد اختلاف بسيار دارد. پس حضرت صفوف لشكر را به اين طرز آراست زهير بن قين را در ميمنه بازداشت، و حبيب بن مظاهر را در ميسره اصحاب خود گماشت و رايت جنگ را به برادرش عبّاس عطا فرمود و موافق بعض كلمات بيست تن با زُهير در ميمنه و بيست تن با حبيب در ميسره بازداشت و خود با ساير سپاه در قلب جا كرد و خِيام محترم را از پس پشت انداختند و امر فرمود كه هيزم و نى هائى را كه اندوخته بودند در خندقى كه اطراف خِيام كنده بودند ريختند و آتش در آنها افروختند براى آنكه آن كافران را مانعى باشد از آنكه به خِيام محترم بريزند. و از آن سوى نيز عمر سعد لشكر خود را مرتّب ساخت (138) ميمنه سپاه را به عمرو بن الحجّاج سپرد و شمر ملعون ذى الجوشن را در ميسره جاى داد و عروة بن قيس را بر سواران گماشت وشَبث بن رِبعى را با رجّاله بازداشت، و رايت جنگ را با غلام خود در يد گذاشت.

و روايت است كه امام حسينعليه‌السلام دست به دعا برداشت و گفت:

ٍو اَنْتَ رَجائي في كُلِّ شِدَّةٍ وَ اَنْتَ لي في كُلِّ اَمرٍ نَزَلَ بى ثِقَةٌ وَعُدَّةٌ كَمْ مِنْ هَمٍّ يَضْعُفُ فيهِ الْفؤ ادُ وَ تَقِلُّ فيهِ الْحيلَةُ وَ يَخْذُلُ فيهِ الصَديقُ وَ يَشْمَتُ فيهِ اْلعَدُوُّ اَنزَلْتُهُ بِكَ وَ شَكَوْتُهُ اِلَيْكَ رَغْبةً مِنّى اِلَيكَ عَمَّنْ سِواكَ فَفَرَّجْتَهُ عَنّي وَ كَشَفْتَهُ فَاَنْتَ وَلِىُّ كُلِّ نِعْمَةٍ وَ صاحِبُ كُلّ حَسَنَةٍ وَ مُنْتَهى كُلِّ رَغْبَةٍ. (139)

اين وقت از آن سوى لشكرِ پسر سعد جنبش كردند و در گرداگرد معسكر امام حسينعليه‌السلام جولان دادند از هر طرف كه مى رفتند آن خندق و آتش افروخته را مى ديدند. پس شمر ملعون به صداى بلند فرياد برداشت كه اى حسين! پيش از آنكه قيامت رسد شتاب كردى به آتش، حضرت فرمود: اين گوينده كيست؟ گويا شمر است، گفتند: بلى جز او نيست، فرمود: اى پسر آن زنى كه بز چرانى مى كرده، تو سزاوارترى به دخول در آتش.

مسلم بن عَوْسَجَه خواست تيرى به جانب آن ملعون افكند آن حضرت رضا نداد و منعش فرمود، عرض كرد: رخصت فرما تا او را هدف تير سازم همانا او فاسق و از دشمنان خدا و از بزرگان ستمكاران است و خداوند مرا بر او تمكين داده.

حضرت فرمود: مكروه مى دارم كه من با اين جماعت ابتدا به مقاتلت كنم.

اين وقت حضرت امام حسينعليه‌السلام راحله خويش را طلبيد و سوار شد و به صوت بلند فرياد برداشت كه مى شنيدند صداى آن حضرت را بيشتر مردم و فرمود آنچه حاصلش اين است:

اى مردم! به هواى نفس عجلت مكنيد و گوش به كلام من دهيد تا شما را بدانچه سزاوار است موعظتى گويم و عذر خودم را بر شما ظاهر سازم پس اگر با من انصاف دهيد سعادت خواهيد يافت و اگر از دَرِ انصاف بيرون شويد، پس آراى پراكنده خود را مجتمع سازيد و زير و بالاى اين امر را به نظر تأمل ملاحظه نمائيد تا آنكه امر بر شما پوشيده و مستور نماند پس از آن بپردازيد به من و مرا مهلتى مدهيد؛ همانا ولىّ من خداوندى است كه قرآن را فرو فرستاده و اوست متّولى امور صالحان.

راوى گفت كه چون خواهران آن حضرت اين كلمات را شنيدند صيحه كشيدند و گريستند و دختران آن جناب نيز به گريه در آمدند، پس بلند شد صداهاى ايشان حضرت امام حسينعليه‌السلام فرستاد به نزد ايشان برادر خود عبّاس بن علىعليه‌السلام و فرزند خود على اكبر را و فرمود به ايشان كه ساكت كنيد زنها را، سوگند به جان خودم كه بعد از اين گريه ايشان بسيار خواهد شد.

و چون زنها ساكت شدند آن حضرت خداى را حمد و ثنا گفت به آنچه سزاوار اوست و درود فرستاد بر حضرت رسول و ملائكه و رسولان خداعليهما‌السلام و شنيده نشد هرگز متكلّمى پيش از آن حضرت و بعد از او به بلاغت او. پس فرمود: اى جماعت! نيك تأمّل كنيد و ببينيد كه من كيستم و با كه نسبت دارم آنگاه به خويش آئيد و خويشتن را ملامت كنيد و نگران شويد كه آيا شايسته است براى شما قتل من و هتك حرمت من؟ آيا من نيستم پسر دختر پيغمبر شما؟ آيا من نيستم پسر وصى پيغمبر و ابن عمّ او و آن كسى كه اول مؤ منان بود كه تصديق رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نمود به آنچه از جانب خدا آورده بود؟ آيا حمزه سيّد الشّهدا عمّ من نيست؟ آيا جعفر كه با دو بال در بهشت پرواز مى كند عمّ من نيست؟ آ يا به شما نرسيده كه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم د رحقّ من و برادرم حسنعليه‌السلام فرمود كه ايشان دو سيّد جوانان اهل بهشت اند؟ پس اگر سخن مرا تصديق كنيد اصابه حقّ كرده باشيد، به خدا سوگند كه هرگز سخن دروغ نگفته ام از زمانى كه دانستم خداوند دروغگو را دشمن مى دارد، و با اين همه اگر مرا تكذيب مى كنيد پس در ميان شما كسانى مى باشند كه از اين سخن آگهى دارند، اگر از ايشان بپرسيد به شما خبر مى دهند، بپرسيد از جابربن عبداللّه انصارى، و ابو سعيد خُدرى و سهل بن سعد ساعدى، وزيد بن ارقم، و اَنَس بن مالك تا شما را خبر دهند، همانا ايشان اين كلام را در حقّ من و برادرم حسن از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيده اند. آيا اين مطلب كافى نيست شما رادر آنكه حاجز ريختن خون من شود؟

شمر به آن حضرت گفت كه من خدا را از طريق شك و ريب بيرون صراط مستقيم عبادت كرده باشم اگر بدانم تو چه گوئى.

چون حبيب سخن شمر را شنيد گفت: اى شمر! به خدا سوگند كه من ترا چنين مى بينم كه خداى را به هفتاد طريق از شكّ و ريب عبادت مى كنى، و من شهادت مى دهم كه اين سخن را به جناب امام حسينعليه‌السلام راست گفتى كه من نمى دانم چه مى گوئى البتّه نمى دانى؛ چه آنكه خداوند قلب ترا به خاتمِ خشم مختوم داشته و به غشاوت غضب مستور فرموده. ديگر باره جناب امام حسينعليه‌السلام لشكر را خطاب نموده و فرمود: اگر بدانچه كه گفتم شما را شكّ و شبهه اى است آيا در اين مطلب هم شكّ مى كنيد كه من پسر دختر پيغمبر شما مى باشم؟ به خدا قسم كه در ميان مشرق و مغرب پسر دختر پغمبرى جز من نيست، خواه در ميان شما و خواه در غير شما، واى بر شما! آيا كسى از شما را كشته ام كه خون او از من طلب كنيد؟ يا مالى را از شما تباه كرده ام؟ يا كسى را به جراحتى آسيب زده ام تا قصاص جوئيد؟ هيچ كس آن حضرت را پاسخ نگفت، ديگر باره ندا در داد كه اى شَبَث بن رِبْعى و اى حَجّار بن اَبْجَر و اى قيس بن اشعث و اى زيد بن حارث مگر شما نبوديد كه براى من نوشتيد كه ميوه هاى اشجار ما رسيده و بوستانهاى ما سبز و ريّان گشته است اگر به سوى ما آيى از براى ياريت لشكرها آراسته ايم؟ اين وقت قيس بن اشعث آغاز سخن كرد و گفت: ما نمى دانيم چه مى گوئى ولكن حكم بنى عمّ خود يزيد و ابن زياد را بپذير تا آنكه ترا جز به دلخواه تو ديدار نكند، حضرت فرمود: لا واللّه هرگز دست مذلّت به دست شما ندهم و از شما هم نگريزم چنانكه عبيد گريزند. آنگاه ندا كرد ايشان را و فرمود:

عِبادَ اللّهِ! اِنى عُذْتُ بِرَبّي وَ رَبِّكُمْاَنْ تَرْجُمُونِ وَ اَعُوذُ بِرَبّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤ مِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ. (140)

آنگاه از راحله خود فرود آمد و عقبة بن سمعان را فرمود تا آنرا عقال برنهاد ابوجعفر طبرى نقل كرده از على بن حنظلة بن اسعد شبامى از كثير بن عبداللّه شعبى كه گفت: چون روز عاشورا ما به جهت مقاتله با امام حسينعليه‌السلام به مقابل آن حضرت شديم، بيرون آمد به سوى ما زُهير بن القين در حالى كه سوار بود بر اسبى درازدُم غرق در اسلحه، پس فرمود: اى اهل كوفه! من انذار مى كنم شما را از عذاب خدا، همانا حقّ است بر هر مسلمانى نصيحت و خيرخواهى برادر مسلمانش و تا به حال بر يك دين و يك ملّتيم و برادريم با هم تا شمشير در بين ما كشيده نشده، پس هر گاه بين ما شمشيرى واقع شد برادرى ما از هم گسيخته و مقطوع خواهد شد و ما يك امّت و شما امّت ديگر خواهيد بود.

همانا مردم بدانيد كه خداوند ما و شما را ممتحن و مبتلا فرموده به ذرّيه پيغمبرش تا بيند ما چه خواهيم كرد با ايشان، اينك من مى خوانم شما را به نصرت ايشان و مخذول گذاشتن طاغى پسر طاغى عبيداللّه بن زياد را؛ زيرا كه شما از اين پدر و پسر نديديد مگر بدى، چشمان شما را در آوردند و دستها و پاهاى شما را بريدند و شما را مُثْله كردند و بر تنه درختان خرما به دار كشيدند و اَشراف و قُرّأ شما را مانند حُجر بن عَدىّ و اصحابش و هانى بن عروه و امثالش را به قتل رسانيدند.

لشكر ابن سعد كه اين سخنان شنيدند شروع كردند به ناسزا گفتن به زُهير و مدح و ثنا گفتن بر ابن زياد و گفتند: به خدا قسم كه ما حركت نكنيم تا آقايت حسين و هر كه با اوست بكشيم يا آنها را گرفته و زنده به نزد امير عبيداللّه بن زياد بفرستيم. ديگر باره جناب زُهْير بناى نصيحت را گذاشت و فرمود: اى بندگان خدا! اولاد فاطمهعليها‌السلام اَحَقّ و اَوْلى هستند به مودّت و نصرت از فرزند سُمَيه، هر گاه يارى نمى كنيد ايشان را پس شما را در پناه خدا در مى آورم از آنكه ايشان را بكشيد، بگذاريد حسين را با پسر عمّش يزيد بن معاويه هر آينه به جان خودم سوگند كه يزيد راضى خواهد شد از طاعت شما بدون كشتن حسينعليه‌السلام . اين هنگام شمر ملعون تيرى به جانب او افكند و گفت: ساكت شو خدا ساكن كند صداى ترا همانا ما را خسته كردى از بس كه حرف زدى: زهير با وى گفت:

يَا بْنَ الْبَوّالِ عَلى عَقِبَيْه ما اِياكَ اُخاطِبُ اِنَّما اَ نْتَ بَهيمَةٌ؛

اى پسر آن كسى كه بر پاشنه هاى خود مى شاشيد من با تو تكلّم نمى كنم تو انسان نيستى بلكه حيوان مى باشى؛ به خدا سوگند گمان نمى كنم ترا كه دو آيه محكم از كتاب اللّه را دانا باشى پس بشارت باد ترا به خزى و خوارى روز قيامت و عذاب دردناك. شمر گفت كه خداوند ترا و صاحبت را همين ساعت خواهد كشت. زهير فرمود: آيا به مرگ مرا مى ترسانى؟ به خدا قسم مردن با آن حضرت نزد من محبوب تر است از مخلّد بودن در دنيا با شماها. پس رو كرد به مردم و صداى خود را بلند كرد و فرمود: اى بندگان خدا! مغرور نسازد شما را اين جلف جانى و امثال او به خدا سوگند كه نخواهد رسيد شفاعت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به قومى كه بريزند خون ذُريّه و اهل بيت او را و بكشند ياوران ايشان را.

راوى گفت: پس مردى او را ندا كرد و گفت: ابو عبداللّه الحسينعليه‌السلام مى فرمايد بيا به نزد ما. فَلَعَمْري لَئِنْ كانَ مؤ مِنُ آلِ فِرعَوْنَ نَصَحَ لِقَوْمِهِ وَ اَبْلَغَ فِى الدُّعاَّءِ لَقَدْ نَصَحْتَ وَاَبْلَغْتَ لَو نَفَعَ النُّصْحُ وَ الاِْ بْلاغُ.

و سيّد بن طاوس رحمه اللّه روايت كرده كه چون اصحاب پسر سعد سوار گشتند و مهياى جنگ با آن حضرت شدند آن جناب بُرَيْر بن خضير را به سوى ايشان فرستاد كه ايشان را موعظتى نمايد، برير در مقابل آن لشكر آمد و ايشان را موعظه نمود. آن بدبختان سيه روزگار كلام او را اصغا ننمودند و از مواعظ او انتفاع نبردند.

پس خود آن جناب بر ناقه خويش و به قولى بر اسب خود سوار شد و به مقابل ايشان آمده و طلب سكوت نمود، ايشان ساكت شدند، پس آن حضرت حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و بر حضرت رسالت پناهى و بر ملائكه و ساير انبيأ و رُسل درود بليغى فرستاد پس از آن فرمود كه هلاكت و اندوه باد شما را اى جماعت غدّار و اى بى وفاهاى جفاكار در هنگامى كه به جهت هدايت خويش ما را به سوى خود طلبيديد و ما اجابت شما كرده و شتابان به سوى شما آمديم پس كشيديد بر روى ما شمشيرهايى كه به جهت ما د ردست داشتيد و برافروختيد بر روى ما آتشى را كه براى دشمن ما و دشمن شماها مهيّا كرده بوديم پس شما به كين و كيد دوستان خود به رضاى دشمنان خود همداستان شويد بدون آنكه عدلى در ميان شما فاش و ظاهر كرده باشند و بى آنكه طمع و اميد رحمتى باشد از شماها در ايشان پس چرا از براى شما بادويلها كه از ما دست كشيديد؟ و حال آنكه شمشيرها در حبس نيام بود و دلها مطمئن و آرام مى زيست و رأيها محكم شده و نيرو داشت لكن شما سرعت كرديد و انبوه شديد در انگيزش نيران فتنه مانند ملخها و خويشتن را ديوانه وار در انداختيد در كانون نار چون پروانه گان پس دور باشيد از رحمت خدا اى معاندين امت و شاذ و شارد جمعيت و تارك قرآن و محرّف كلمات آن و گروه گناهكاران و پيروان وساوس شيطان و ماحيان شريعت و سنّت نبوى آيا ظالمان را معاونت مى كنيد و از يارى ما دست برمى داريد؟ بلى سوگند به خداى كه غدر و مكر از قديم در شماها بوده با او به هم پيچيده اصول شما و از او قوّت گرفته فروغ شما. لاجرم شما پليدتر ميوه ايد گلوگاه ناظر را و كمتر لقمه ايد غاصب را الحال آگاه باشيد كه زنازاده فرزند زنازاده يعنى ابن زياد عليه اللعنة مرا مردّد كرده ميان دو چيز:

يا آنكه شمشير كشيده و در ميدان مبارزت بكوشم، و يا آنكه لباس مذلّت بر خود بپوشم و دور است از ما ذلّت و خداوند رضا ندهد و رسول نفرمايد و مؤ منان و پروردگان دامنهاى طاهر و صاحبان حميّت و اربابهاى غيرت ذلّت لئام را بر شهادت كرام اختيار نكنند، اكنون حجّت را بر شما تمام كردم و با قلّت اعوان و كمى ياران با شما رزم خواهم كرد. پس متصل فرمود كلام خود را به شعرهاى فَروة بن مُسَيْك مُرادى:

شعر:

فَاِنْ نَهْزِمْ فَهَزّامونَ قِدْماً		وَ اِنَ نُغْلَبْ فَغَيْر مُغَلَّبينا
وَ ما اِن طِبُّنا جُبْنٌ وَ لَكِنْ		مَنايا نا وَ دَوْلَةَ (141) آخريْنا
اِذا مَا المَوْتُرَفَّعَ عَنْاُناسٍ		كَلا كِلَهُ اَناخَ بِاَّخَرينا
فَاَفْنى ذلِكُمْ سَرَواتِ (142) قومى		كَما اَفْنَى الْقروُنَ الاَْ وَّلينا
فَقُلْ لِلشّامِتيْنِ بِنا اَفيقوُا		سَيَلْقَى الشّامِتُونَ كَما لَقينا

آنگاه فرمود: سوگند به خداى كه شما بعد من فراوان و افزون از مقدار زمانى كه پياده سوار اسب باشد زنده نمانيد، روزگار، آسياى مرگ بر سر شما بگرداند و شما مانند ميله سنگ آسيا در اضطراب باشيد، اين عهدى است به من از پدرمن از جدّمن، اكنون رأى خود را فراهم كنيد وبا اتباع خود همدست شويد ومشورت كنيد تا امر برشما پوشيده نماند پس قصد من كنيد ومرا مُهلت مدهيد همانا من نيز توكّل كرده ام بر خداوندى كه پروردگار من وشما است كه هيچ متحرّك وجاندارى نيست مگر آنكه در قبضه قدرت اوست وهمانا پروردگار من بر طريق مستقيم وعدالت استوار است جزاى هر كسى را به مطابق كار او مى دهد.

پس زبان به نفرين آنها گشود و گفت: اى پروردگار من باران آسمان را از اين جماعت قطع كن و برانگيز بر ايشان قحطى مانند قحطى زمان يوسفعليه‌السلام كه مصريان را به آن آزمايش فرمودى وغلام ثقيف (143) را برايشان سلطنت ده تا آنكه برساند به كامهاى ايشان كاسه هاى تلخ مرگ را؛ زيرا كه ايشان فريب دادند مارا و دست از يارى ما برداشتند وتوئى پروردگار ما، برتو توكّل كرديم وبه سوى تو انابه نموديم وبه سوى تو است بازگشت همه. پس از ناقه به زير آمد وطلبيد(مُرْتَجِز)اسب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را وبرآن سوار گشت ولشكر خود را تعبيه فرمود (144)

طبرى از سَعد بن عُبَيْده روايت كرده كه پير مردان كوفه بالاى تلّايستاده بودند و براى سيّد الشهدأعليه‌السلام مى گريستند و مى گفتند: اَلّلُهمَّ اَنْزِلْنَصْرَكَ؛ يعنى بارالها! نصرت خود را بر حسين نازل فرما. من گفتم: اى دشمنان خدا چرا فرود نمى آئيد او را يارى كنيد؟ سعيد گفت: ديدم حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام كه موعظه فرمود مردم را در حالتى كه جُبّه اى از(بُرد)در بر داشت وچون رو كرد به سوى صفّ خويش مردى ازبَنى تَميم كه او را عمر طُهَوَى مى گفتند تيرى به آن حضرت افكند كه در ميان كتفش رسيد وبر جُبّه اش آويزان شد وچون به لشكر خود ملحق شد نظر كردم به سوى آنها ديدم قريب صد نفر مى باشند كه در ايشان بود از صُلب علىعليه‌السلام پنج نفر واز بنى هاشم شانزده نفر و مردى از بَنى سُلَيْم و مردى از بَنى كِنانه كه حليف ايشان بود وابن عمير بن زياد انتهى. (145)

و در بعضى مَقاتل است كه چون حضرت اين خطبه مباركه راقرائت نمود فرمود: ابن سعدرا بخوانيد تا نزد من حاضرشود، اگر چه ملاقات آن حضرت برابن سعد گران بود لكن دعوت آن حضرت را اجابت نمود و باكراهتى تمام به ديدار آن امامعليه‌السلام آمد حضرت فرمود: اى عُمر! تو مرا به قتل مى رسانى به گمان اينكه، ابن زياد زنازاده پسر زنازاده ترا سلطنت مملكت رى و جرجان خواهد داد، به خدا سوگند كه تو به مقصود خود نخواهى رسيد و روز تهنيت و مبارك باد اين دو مملكت را نخواهى ديد، اين سخن عهدى است كه به من رسيده اين را استوار مى دار و آنچه خواهى بكن همانا هيچ بهره از دنيا وآخرت نبرى، و گويا مى بينم سر ترا در كوفه بر نى نصب نموده اند وكودكان آن را سنگ مى زنند و هدف و نشانه خود كنند. از اين كلمات عُمرسعد خشمناك شد و از آن حضرت روى بگردانيد و سپاه خويش را بانگ زد كه چند انتظار مى بريد، اين تكاهل و توانى به يك سو نهيد و حمله اى گران دردهيد حسين واصحاب او افزون از لقمه اى نيستند.

اين وقت امام حسينعليه‌السلام بر اسب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه مُرْتَجِز نام داشت برنشست واز پيش روى صفّ درايستاد ودل بر حرب نهاد وفرياد به استغاثه برداشت وفرمود آيا فرياد رسى هست كه براى خدا يارى كند مارا؟آيا دافعى هست كه شّراين جماعت را از حريم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بگرداند؟

متنبّه شدن حرُّ بن يزيد وانابت ورجوُع اوبه سوى آن امام شهيد

حُرّ بن يزيد چون تصميم لشكر را برامر قتال ديد و شنيد صيحه امام حسينعليه‌السلام راكه مى فرمود:

اَما مِنْ مُغيثٍ يُغيثُنا لِوَجْهِ اللّهِ، اَما مِنْ ذآبٍّ يَذُبُّ عَنْ حَرَمِ رَسُولِ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

اين استغاثه كريمه اورا از خواب غفلت بيدار كرد لاجرم به خويش آمد ورو به سوى پسر سعد آورد وگفت: اى عُمر! آيا با اين مرد مقاتلت خواهى كرد؟ گفت: بلى! واللّه، قتالى كنم كه آسانتر او آن باشد كه اين سرها از تن پرد و دستها قلم گردد،گفت: آيانمى توانى كه اين كار را از در مسالمت به خاتمت برسانى؟ عُمرگفت: اگر كار به دست من بود چنين مى كردم لكن امير تو عبيداللّه بن زياد از صُلح اباكرد و رضا نداد.

حُرّ آزرده خاطر از وى بازگشت ودر موقفى ايستاد، قُرّة بن قيس كه يك تن از قوم حُرّبود بااو بود، پس حُرّ به او گفت كه اى قُرّه!اسب خود را امروز آب داده اى؟ گفت: آب نداده ام، گفت: نمى خواهى او را سقايت كنى؟ قرّه گفت كه چون حُرّ اين سخن را به من گفت به خدا قسم من گمان كردم كه مى خواهد از ميان حربگاه كنارى گيرد وقتال ندهد وكراهت دارد از آنكه من بر انديشه او مطّلع شوم وبه خدا سوگند كه اگر مرا از عزيمت خود خبر داده بود من هم به ملازمت او حاضر خدمت حسينعليه‌السلام مى شدم.

بالجمله؛ حُرّ از مكان خود كناره گرفت واندك اندك به لشكر گاه حسينعليه‌السلام راه نزديك مى كرد مُهاجر بْن اَوْس به وى گفت: اى حُرّ! چه اراده دارى مگر مى خواهى كه حمله افكنى؟ حُرّاو را پاسخ نگفت و رعده ولرزش اورا بگرفت، مُهاجر به آن سعيد نيك اختر گفت: همانا امر تو مارا به شكّ وريب انداخت؛زيرا كه سوگند به خداى در هيچ حربى اين حال را از تو نديده بودم، واگراز من مى پرسيدند كه شجاعترين اهل كوفه كيست از تو تجاوز نمى كردم وغير ترا نام نمى بردم اين لرزه ورعدى كه در تو مى بينم چيست؟ حُرّگفت: به خدا قسم كه من نفس خويش را در ميان بهشت ودوزخ مخيّرمى بينم وسوگند به خداى كه اختيار نخواهم كرد بر بهشت چيزى را اگر چه پاره شوم وبه آتش سوخته گردم، پس اسب خود را دوانيد وبه امام حسينعليه‌السلام ملحق گرديد در حالتى كه دست بر سر نهاده بود ومى گفت: بار الها! به حضرت تو انابت و رجوع كردم پس بر من ببخشاى چه آنكه در بيم افكندم دلهاى اولياى ترا واولادپيغمبر ترا. (146)

ابو جعفرطبرى نقل كرده كه چون حُرّ رحمه اللّه به جانب امام حسينعليه‌السلام و اصحابش روان شد گمان كردند كه اراده كار زار دارد، چون نزديك شد سپر خود را واژگونه كرد دانستند به طلب امان آمده است وقصد جنگ ندارد، پس نزديك شد وسلام كرد. (147)

مؤ لف گويد: كه شايسته ديدم در اين مقام از زبان حُرّ اين چند شعر را نقل كنم خطاب به حضرت امام حسينعليه‌السلام ؛

شعر:

اى درِ تو مقصد ومقصود ما		وى رخ تو شاهد ومشهود ما
نقدغمت مايه هرشادئى		بندگيت بهْزهر آزادئى
يار شواى مونس غمخوارگان		چاره كن اى چاره بيچارگان
درگذر از جرم كه خواهنده ايم		چاره ماكن كه پناهنده ايم
چاره ما ساز كه بى ياوريم		گرتو برانى به كه رو آوريم
دارم از لطف ازل منظر فردوس طمع		گرچه دربانى ميخانه فراوان كردم
سايه اى بر دل ريشم فكن اى گنج مراد		كه من اين خانه به سوداى تو و يران كردم

پس حُرّ با حضرت امام حسينعليه‌السلام عرض كرد: فداى تو شوم، يابن رَسُول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ! منم آن كسى كه ترا به راه خويش نگذاشتم وطريق بازگشت بر تو مسدود داشتم و ترا از راه وبيراه بگردانيدم تابدين زمين بلاانگيز رسانيدم وهرگز گمان نمى كردم كه اين قوم با تو چنين كنند وسخن ترا برتو ردّكنند، قسم به خدا! اگر اين بدانستم هرگز نمى كردم آنچه كردم. اكنون از آنچه كرده ام پشيمانم وبه سوى خدا تو به كرده ام آيا توبه وانابت مرا در حضرت حقّ به مرتبه قبول مى بينى؟ آن درياى رحمت الهى در جواب حُرّ رياحى فرمود: بلى، خداوند از تو مى پذيرد وتو را معفوّمى دارد.

شعر:

گفت بازآ كه در تو به است باز		هين بگير از عفو ما خطّ جواز
اى درآكه كس زاحرار وعبيد		روى نوميدى در اين در گه نديد
گردو صد جرم عظيم آورده اى		غم مخور رو بر كريم آورده اى

اكنون فرودآى وبياساى، عرض كرد: اگر من در راه تو سواره جنگ كنم بهتر است از آنكه پياده باشم وآخر امر من به پياده شدن خواهد كشيد. حضرت فرمود: خدا ترا رحمت كند بكن آنچه مى دانى. اين وقت حُرّ از پيش روى امامعليه‌السلام بيرون شد و سپاه كوفه را خطاب كرد وگفت: اى مردم كوفه! مادر به عزاى شما بنشيند وبر شما بگريد اين مرد صالح را دعوت كرديد و به سوى خويش او را طلبيديد چون ملتمس شما را به اجابت مقرون داشت از يارى او برداشتيد وبادشمنانش گذاشتيد وحال آنكه بر آن بوديد كه در راه او جهاد كنيد وبذل جان نمائيد، پس از درِ غدر ومكر بيرون آمديد وبه جهت كشتن او گرد آمديد و او را گريبان گير شديد و از هر جانب او را احاطه نموديد تا مانع شويد او رااز توجّه به سوى بلاد وشهرهاى وسيع الهى، لاجرم مانند اسير در دست شما گرفتار آمد كه جلب نفع و دفع ضرر را نتواند، منع كرديد او را و زنان واطفال واهل بيتش را از آب جارى فرات كه مى آشامد از آن يهود ونصارى ومى غلطد در آن كِلاب و خَنازير واينك آل پيغمبر ازآسيب عطش از پاى در افتادند.

شعر:

لب تشنگان فاطمه ممنوع از فرات		برمردمان طاغى وياغى حلال شد
از باد ناگهان اجل گلشن نبى		از پافتاده قامت هر نو نهال شد

چه بد مردم كه شما بوديد بعد از پيغمبر، خداوند سيراب نگرداند شما را در روزى كه مردمان تشنه باشند

چون حُرّ كلام بدين جا رسانيد گروهى تير به جانب او افكندند واو بر گشت ودر پيش روى امامعليه‌السلام ايستاد. اين هنگام عُمر سعد بانگ در آورد كه اى دُرَيْد (148) رايت خويش را پيش دار، چون عَلَم رانزديك آورد عُمر تيرى در چلّه كمان نهاد وبه سوى سپاه سيّدالشّهداعليه‌السلام گشاد وگفت:اى مردم گواه باشيد اوّل كسى كه تير به لشكر حسين افكند من بودم!؟ (149)

سيّد بن طاوس روايت كرده: پس از آنكه ابن سعد به جانب آن حضرت تير افكند لشكر او نيز عسكر امام حسينعليه‌السلام را تير باران كردند ومثل باران بر لشكر آن امام مؤ منان باريد، پس حضرت رو به اصحاب خويش كرده فرمود: برخيزيد ومهيّاشويد از براى مرگ كه چاره اى از آن نيست خدا شمارا رحمت كند، همانا اين تيرها رسولان قوم اند به سوى شماها. پس آن سعادتمندان مشغول قتال شدند وبه مقدار يك ساعت باآن لشكر نبرد كردند و حمله بعد از حمله افكندند تاآنكه جماعتى از لشكر آن حضرت به روايت محمّد بن ابى طالب موسوى پنجاه نفر از پا در آمدند وشهدشهادت نوشيدند. (150)

مؤ لف گويد: كه چون اصحاب سّيدالشهدأعليه‌السلام حقوق بسيار برما دارند، فَاِنَّهُمْ عَلَيهِم السّلام.

شعر:

اَلسّابقُونَ اِلَى المَكارِم وَالْعُلى

وَالْحائزوُنَ غَدًاحِياضَالْكَوْثَر

لَوْلا صَوارمُهُمْ وَ وَقْعُ نِبالِهِمْ

لَمْ يَسْمَعِ اْلا ذانُ صَوْتَ مُكَبِّرٍشعر:

و كعب بن جابر كه از دشمنان ايشان است در حقّ ايشان گفته:

شعر:

فَلَمَ تَرَعَيْنى مِثْلَهُمْ فى زَمانِهِمْ		وَلا قَبْلَهُمْ فىِ النّاسِ اِذ اَنَا يافِعٌ
اَشَدَّ قِراعاً بالسُّيُوفِ لَدَى الْوَغا		اَلا كُلُّ مَنْ يَحْمِى الدِّمارُ مُقارعٌ
وَ قَدْ صَبَروُ الِلطَّعنِ وَ الضرْبِ حُسَّرا		وَقَدْ نازَلوا لوْ اَنَّ ذلِكَ نافِعٌ

پس شايسته باشد كه آن اشخاصى را كه در حمله اولى شهيد شدند و من بر اسم شريفشان مطّلع شدم ذكر كنم و ايشان به ترتيبى كه در(مناقب)ابن شهر آشوب است اين بزرگوارنند: (151)

نُعَيْم بْن عَجلان و او برادر نعمان بن عجلان است كه از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و عامل آن حضرت بر بحرين و عمّان بوده و گويند اين دو تن با نضر كه برادر سوم است از شجعان و از شعرأ بوده اند و در صفّين ملازمت آن حضرت داشته اند.

عمران بن كعب حارث الاشجعى كه در رجال شيخ ذكر شده. حنظلة بن عمرو الشّيبانى - قاسط بن زهير و برادرش مُقْسِطْ و در رجال شيخ اسم والدشان را عبداللّه گفته. كَنانَةِ بن عتيق تغلبى كه از ابطال و قُرا و عُبّاد كوفه به شمار رفته.

عمرو بن ضُبَيْعَة بن قيس التّميمى و او فارسى شجاع بود، گويند اوّل با عمر سعد بوده پس داخل شده در انصار حسينعليه‌السلام . ضرغامة بن مالك تغلبى، و بعضى گفته اند كه او بعد از نماز ظهر به مبارزت بيرون شد و شهيد گرديد.

عامر بن مسلم العبدى، و مولاى اوسالم از شيعيان بصره بودند و با سيف بن مالك و ادهم بن اميّه به همراهى يزيد بن ثبيط و پسرانش به يارى امام حسينعليه‌السلام آمدند و در حمله اولى شهيد گشتند، و در حقّ عامر و زهير بن سليم و عثمان بن امير المؤ منينعليه‌السلام و حّر و زهير بن قين و عمرو صيداوى و بشر حضرمى فرموده فضل بن عبّاس بن ربيعة بن الحرث بن عبدالمطّلب رَحِمَهُمُ اللّه در خطاب بنى اميّه و طعن بر افعال ايشان:

شعر:

اَرْجِعُوا عامِرًا وَرَدّوُازُهَيْرًا		ثُمَّ عُثْمانَ فَارْجِعُوا غارمينا
وَ ارْجِعُوا الحُرَّ وَ ابْنَ قَيْنٍ وَ قَوْمًا		قُتِلوُا حينَ جاوَزوُا اصِفّينًا
اَيْنَ عَمْروٌ وَ اَيْنَ بِشْرٌ وَقَتْلى		مِنْهُم بِالْعَرأِ مايُدْ فَنُونا (152)

سيف بن عبدالّله بن مالك العبدى،بعضى گفته اند كه او بعد از نماز ظهر به مبارزت بيرون و شهيد شد رحمه اللّه. عبدالّرحمن بن عبد الّله الا رحبى الهمدانى و اين همان كس است كه اهل كوفه او را با قيس بن مُسهر به سوى امام حسينعليه‌السلام به مكّه فرستادند با كاغذهاى بسيار روز دوازدهم ماه رمضان بود كه خدمت آن حضرت رسيدند.

حباب بن عامر التّيمى از شيعيان كوفه است با مسلم بيعت كرده و چون كوفيان با مسلم جفا كردند حباب به قصد خدمت امام حسينعليه‌السلام حركت كرده و در بين راه به آن حضرت ملحق شد.

عَمْرو الجُنْدُعى؛ ابن شهر آشوب او را از مقتولين در حمله اولّى شمرده و لكن بعض اهل سِيَر گفته اند كه او مجروح روى زمين افتاده بود و ضربتى سخت بر سر او رسيده بود قوم او، او را از معركه بيرون بردند، مدّت يك سال مريض و صاحب فراش بود در سر سال وفات كرد و تأئيد مى كند اين مطلب را آنچه در زيارت شهدأ است: اَلسَّلامُ عَلَى الْمُرَتَّثِ مَعَهُ عَمْرو بْنِ عَبْدِاللّهِ الْجُنْدُعى.

حُلاس (به حأ مهمله كغُراب )بن عمرو الازدى الرّاسبى، و برادرش نعمان بن عمرو از اهل كوفه و از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده، بلكه حلاس از سرهنگان لشكر آن حضرت در كوفه بوده.

سَوّارِ بنِ اَبى عُمَيْر النَّهْمى در حمله اولى مجروح در ميان كشتگان افتاد او را اسير كردند به نزد عمر سعد بردند. عمر خواست او را بكشد قوم او شفاعتش كردند او را نكشت لكن به حال اسيرى و مجروح بود تا شش ماه پس از آن وفات كرد مانند مُوَقَّع بن ثُمامه كه او نيز مجروح افتاده بود قوم او، او را به كوفه بردند و مخفى كردند، ابن زياد مطلع شد فرستاد تا او را بكشند، قوم او از بنى اسد شفاعتش كردند او را نكشت لكن او را در قيد آهن كرده فرستاد او را به زاره (موضعى به عمّان ) موقّع از زحمت جراحتها مريض بود تا يك سال، پس از آن در همان زاره وفات فرمود.

و اشاره به او كرده كُمَيت اَسَدى در اين مصراع: وَ اِنَّ اَبا موسى اَسيرٌ مُكَبَّلٌ.(ابو موسى كنيه مُوَقَّع است ).

بالجمله؛ در زيارت شهدأ است: اَلسَّلامُ عَلَى الْجريحِ الْمَاْسُور سَوّارِ بن اَبى عُميرِ النَهْمى.

عمار بن ابى سَلامة الدّالا نى الهمدانى از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از مجاهدين در خدمتش به شمار رفته بلكه بعضى گفته اند كه او حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نيز درك كرده.

زاهر مولى عمرو بن الحَمِق جدّ محمّد بن سنان زاهرى در سنه شصتم به حج مشرّف شده و به شرف مصاحبت حضرت سيّدالشهدأ نائل شده و در خدمتش بود تا در روز عاشورأ در حمله اولى شهيد گشت.

از قاضى نعمان مصرى مروى است كه چون عمروبن الحَمِق از ترس معاويه گريخت به جانب جزيره و مردى از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه نامش زاهر بود با او همراه بود، چون مار عمرو را گزيد بدنش ورم كرد، زاهر را فرمود كه حبيبم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا خبر داده كه شركت مى كند در خون من جنّ و انس و ناچار من كشته خواهم گشت؛ در اين وقت اسب سوارانى كه در جستجوى او بودند ظاهر شدند عمرو به زاهر فرمود كه تو خود را پنهان كن اين جماعت به جستجوى من مى آيند و مرا مى يابند و مى كشند و سرم را با خود مى برند و چون رفتند تو خود را ظاهر كن و بدن مرا از زمين بردار و دفن كن. زاهر گفت: تا من تير در تركش دارم با ايشان جنگ مى كنم تا آنگاه با تو كشته شوم، عمرو فرمود: آنچه من مى گويم بكن كه در امر من نفع مى دهد خدا ترا. زاهر چنان كرد كه عمرو فرموده بود و زنده بماند تا در كربلا شهيد شد رحمه اللّه

جَبَلَة بنِ على الشّيبانى از شجاعان اهل كوفه بوده.

مسعود بن الحجّاج التيمى و پسرش عبدالرحمن از شجاعان معروفين بوده اند با ابن سعد آمده بود در ايامى كه جنگ نشده بود آمدند خدمت امام حسينعليه‌السلام سلام كنند بر آن حضرت پس سعادت شامل حالشان شده خدمت آن حضرت ماندند تا در حمله اولى شهيد گشتند.

زهير بن بشر الخثعمى. عمار بن حسّان بن شريح الطّائى از شيعيان مخلص بوده و با حضرت امام حسينعليه‌السلام از مكه مصاحبت كرده تا دركربلا.

و پدرش حسّان از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده و در صِفيِن در ركاب آن حضرت شهيد شده. و در رجال، اسم عمّار را عامر گفته اند، و از اَحفاد اوست عبداللّه بن احمد بن عامر بن سليمان بن صالح بن وهب بن عامر مقتول به كربلا،ابن حسّان و عبداللّه مُكَنّى است به ابوالقاسم و صاحب كتبى است كه از جمله آنها است(كتاب قضايا اميرالمؤ منينعليه‌السلام )روايت مى كند آن را از پدرش ابوالجعد احمد بن عامر و شيخ نجاشى روايت كرده از عبداللّه بن احمد مذكور كه گفت: پدرم متولّد شد سنه صد و پنجاه و هفت و ملاقات كرد شيخ ما حضرت رضاعليه‌السلام را در سنه صد و نود و چهار و وفات كرد حضرت رضاعليه‌السلام در طوس سنه دويست و دو، روز سه شنبه هيجدهم جمادى الاولى و من ملاقات كردم حضرت ابوالحسن ابو محمّدعليه‌السلام را و پدرم مؤ ذن آن دو بزرگوار بود الخ (153) پس معلوم شد كه ايشان بيت جليلى بوده اند از شيعه قدّس اللّه ارواحهم.

مسلم بن كثير ازدىّ كوفى تابعى گويند از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام بوده و در ركاب آن حضرت در بعضى حروب زخمى به پايش رسيده بود و خدمت سّيدالشهدأعليه‌السلام از كوفه به كربلأ مشرف شده در روز عاشورا در حمله اولى شهيد شد و(نافع)مولاى او بعد از نماز ظهر شهيد گرديد.

زهير بن سليم ازدىّ و اين بزرگوار از همان سعادتمندان است كه در شب عاشورا به اردوى همايونى حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام ملحق شدند.

عبداللّه و عبيداللّه پسران يزيد بن ثُبَيْط (154) عبدى بصرىّ.

ابو جعفر طبرى روايت كرده كه جماعتى از مردم شيعه بصره جمع شدند در منزل زنى از عبدالقيس كه نامش ماريه بنت منقذ و از شيعيان بود و منزلش مجمع شيعه بود و اين در اوقاتى بود كه عبيداللّه بن زياد به كوفه رفته بود و خبر به او رسيده بود از اقبال و توجّه امام حسينعليه‌السلام به سمت عراق، ابن زياد نيز راهها را گرفته و به عامل خود در بصره نوشته بود كه براى ديده بانها جائى درست كنند و ديده بان در آن قرار دهند و راهها را پاسبانان گذارند كه مبادا كسى ملحق به آن حضرت شود پس يزيد بن ثبيط كه از قبيله عبدالقيس و از آن جماعت شيعه بود كه در خانه آن زن مؤ منه جمع شده بودند، عزم كرد كه به آن حضرت ملحق شود، او را ده پسر بود، پس به پسران خود فرمود كه كدام از شماها با من خواهيد آمد؟ دو نفر از آن ده پسر مهيّاى مصاحبت او شدند، پس با آن جماعتى كه در خانه آن زن جمع بودند فرمود كه من قصد كرده ام ملحق شوم به امام حسينعليه‌السلام و اينك بيرون خواهم شد. شيعيان گفتند كه مى ترسيم بر تو از اصحاب پسر زياد، فرمود: به خدا سوگند! هر گاه برسد شتران يا پاهاى ما به جادّه، و راه ديگر سهل است بر من و وحشتى نيست بر من از اصحاب ابن زياد كه به طلب من بيايند؛ پس از بصره بيرون شد و از غير راه بيابان قفر و خالى سير كرد تا در ابطح به امام حسينعليه‌السلام رسيد، فرود آمد و منزل و مأواى خود را درست كرد، پس رفت به سوى رحل و منزل آن حضرت و چون خبر او به حضرت امام حسينعليه‌السلام رسيد به ديدن او بيرون شد به منزل او كه تشريف برد، گفتند: به قصد شما به منزل شما رفت، حضرت در منزل او نشست به انتظار او، از آن طرف آن مرد چون حضرت را در جايگاه خود نديد احوال پرسيد، گفتند به منزل تو تشريف بردند. يزيد برگشت به منزل خود، آن جناب را ديد نشسته. پس آيه مباركه را خواند.

( بِفَضْلِاللّهِوَبِرَحْمَتِهِفَبِذلِكَ فَلْيَفرَحوُا ) . (155)

پس سلام كرد به آن حضرت و نشست در خدمتش و خبر داد آن حضرت را كه براى چه از بصره به خدمتش آمده، حضرت دعاى خير فرمود براى او پس با آن حضرت بود تا در كربلا شهيد شد با دو پسرش عبداللّه و عبيداللّه. (156)

بعضى از اهل سِيَر ذكر كرده اند كه وقتى يزيد از بصره حركت كرد عامر و مولاى او سالم و سيف بن مالك واَدْهم بن اُميّه نيز با او همراه بودند و ايشان نيز در كربلا شهيد شدند و در مرثيه يزيد و دو پسرانش، پسرش عامر بن يزيد گفته:

شعر:

يا فَرْ وَ قُومي فَانْدُبي		خَيْرَ الْبَرِيَّةِ فِي الْقُبُورِ
وَ اَبْكى الشَّهيدَ بِعَبْرَةٍ		مِنْ فَيْضِ دَمْعٍ ذى دُروُرٍ
وَ ارْثِ الْحُسَيْنَ مَعَ التَّفَجُّعِ		وَالتَّأَوُّهِ وَالزَّفيرِ
قَتَلوُا الْحرامَ مِنَ الاَْئمَّةِ		فِي الحَرامِ مِنَ الشّهُوُرِ
وَابْكى يَزيدَ مُجَدَّلاً		وَ ابْنَيْهِ فى حَرِّ الهَجيرِ
مُتَرمِّلينَ دِمائُهُمْ		تَجْرى عَلى لَبَبِ النُّحُورِ
يا لَهْفَ نَفْسى لَم تَفُزْ		مَعَهُم بِجَنّاتٍ وَ حُورٍ

و نيز از اشخاصى كه در اوّل قتال شهيد شدند:

جَنْدَب بن حُجرِ كِندىّ خَوْلانىّ است كه از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام به شمار رفته. وجَنادَةِبن كعب انصارى است كه از مكّه با اهل و عيال خود در خدمت امام حسينعليه‌السلام بوده و پسرش: عمرو بن جنادة بعد از قتل پدر به امر مادرش به جهاد رفت و شهيد شد. و سالم بن عمرو. قاسم بن الحبيب الازدى. بكربن حىّ التيّمى. جُوَيْنِ بن مالك التيّمى. اُميّة بن سعد الطااّئى. عبداللّه بن بشر كه از مشاهير شجاعان بوده. بشر بن عمرو. حجّاج بن بدر بصرى حامل كتاب مسعود بن عمرو از بَصره به خدمت امام حسينعليه‌السلام رسيد، و رفيقش. قَعْنَبِ بن عمرو نَمرىّ بصرىّ. عائذ بن مُجَمَّع بن عبداللّه عائذى،(رضوان اللّه عليهم اجمعين)و ده نفر از غلامان امام حسينعليه‌السلام ، و دو نفر از غلامان اميرالمؤ منينعليه‌السلام .

مؤ لّف گويد: كه اسامى بعضى از اين غلامان كه شهيد شده اند از اين قرار است:

اسلم بن عمرو و او پدرش تركى بود و خودش كاتب امام حسينعليه‌السلام ؛ و ديگر:

قارب بن عبداللّه دئلى كه مادرش كنيز حضرت امام حسينعليه‌السلام بوده؛ و ديگر:

مُنْحِج بن سَهم غلام امام حسنعليه‌السلام . با فرزندان امام حسنعليه‌السلام به كربلا آمد و شهيد شد. سعد بن الحرث غلام اميرالمؤ منينعليه‌السلام .

نصر بن ابى نيزر غلام آن حضرت نيز و اين نصر پدرش همان است كه در نخلستان اميرالمؤ منينعليه‌السلام كار مى كرد. حرث بن نبهان غلام حمزه، الى غير ذلك.

بالجمله؛ چون در اين حمله جماعت بسيارى از اصحاب سيّد الشهدأعليه‌السلام شهيد شدند شهادتشان در حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام تأثير كرد پس در آن وقت جناب امام حسينعليه‌السلام از روى تأسف دست فرا برد و بر محاسن شريف خود نهاد و فرمود: شدّت كرد غضب خدا بر يهود هنگامى كه از براى خدا فرزند قرار دادند، و شدّت كرد خشم خدا بر نصارى هنگامى كه سه خدا قائل شدند، و شدت كرد غضب خدا بر مجوس وقتى كه به پرستش آفتاب و ماه پرداختند، و شديد است غضب خدا بر قومى كه متّفق الكلمه شدند بر ريختن خون فرزند پيغمبر خودشان، به خدا سوگند! به هيچ گونه اين جماعت را اجابت نكنم از آنچه در دل دارند تا هنگامى كه خدا را ملاقات كنم و به خون خويش مخضّب باشم. (157)

مخفى و مستور نماند كه جماعتى از وجوه لشكر كوفه از دل رضا نمى دادند كه با جناب امام حسينعليه‌السلام رزم آغازند و خود را مطرود دارَيْن سازند، از اين جهت كار مقاتلت به مماطلت مى رفت و امر مبارزت به مسامحت مى گذشت و در خلال اين حال اِرسال رُسل و تحرير مَكاتيب تقرير يافت و روز عاشورا نيز تا قريب به چاشتگاه كار بدينگونه مى رفت، اين هنگام بر مردم پر ظاهر گشت كه فرزند پيغمبر لباس ذلّت در بر نخواهد كرد و عبيداللّه بن زياد بَغْضاى آن حضرت را دست بر نخواهد داشت، لا جَرم از هر دو سوى رزم را تصميم عزم دادند.

اول كس از سپاه ابن سعد كه به ميدان مبارزت آمد يسار غلام زياد بن ابيه و سالم غلام ابن زياد بود كه با هم به ميدان آمدند، از ميان اصحاب امام حسينعليه‌السلام عبداللّه بن عمير كلبى به مبارزت ايشان بيرون شد، گفتند: تو كيستى كه به ميدان ما آمده اى؟ گفت: منم عبداللّه بن عمير. گفتند: ترا نشناسيم برگرد و زُهَير بن قين يا حَبيب بن مظاهر يا برير را به سوى ما بفرست، و يسار مقدّم بر سالم بود، عبداللّه با او گفت كه اى پسر زانيه! مگر اختيار ترا است كه هر كه بخواهى برگزينى؟ اين بگفت و بر او حمله كرد و تيغ بر او راند و او را در افكند، سالم غلام ابن زياد چون اين را بديد تاخت تا يسار را يارى كند، اصحاب امام حسينعليه‌السلام عبداللّه را بانگ زدند كه خويشتن را واپاى كه دشمن رسيد، عبداللّه چون مشغول مقتول خويش بود اصغاى اين مطلب نفرمود، لاجرم(سالم)رسيد و تيغ بر عبداللّه فرود آورد عبداللّه دست چپ را به جاى سپر وقايه سر ساخت لاجرم انگشتانش از كف جدا شد و عبداللّه بدين زخم ننگريست و چون شير زخم خورده عنان برتافت و سالم را به زخم شمشير از قفاى يسار به دارالبوار فرستاد پس به اين اشعار رَجز خواند:

شعر:

اِنْ تُنكِرونى فَاَنَا اْبُن كلْبِ		حَسْبى بِبَيْتى فى عُلَيْمٍ (158) حَسْبى
اِنّىِ امْرَءٌ ذُوُمِرَّةٍ (159) وَ عَصْبٍ (160)		وَ لَسْتُ بِالْخَوّارِ (161) عِنْدَ النَّكْبِ

پس عمرو بن الحجّاج با جماعت خودازسپاه كوفه برميمنه لشكرامام حسينعليه‌السلام حمله كرد، اصحاب امام چون ديدند زانو بر زمين نهادند و نيزه هاى خود را به سوى ايشان دراز كردند، خيل دشمن چون رسيدند از سنان ايشان بترسيدند و پشت دادند، پس اصحاب امام حسينعليه‌السلام ايشان را تير باران نمودند بعضى در افتادند و جان دادند و گروهى بخستند و بجستند.

اين وقت مردى از قبيله بنى تميم كه او را عبداللّه بن حَوْزَه مى گفتند رو به لشكر امام حسينعليه‌السلام آورد و مقابل آن حضرت ايستاد و گفت: يا حسين! يا حسين! آن حضرت فرمود چه مى خواهى؟

قالَ: اَبْشِرْ بِالنّارِ فَقالَ: كَلاّ اِنّي اَقدَمُ عَلى رَبٍّ رَحيمٍ وَ شَفيعٍ مُطاعٍ

حضرت فرمود: اين كيست؟ گفتند: ابن حَوزه تميمى است، آن حضرت خداوند خويش را خواند و گفت: بارالها! او را به سوى آتش دوزخ بكش. در زمان، اسب اِبن حَوزه آغاز چموشى نهاد و او را از پشت خود انداخت چنانكه پاى چپش در ركاب بند بود و پاى راستش واژگونه برفراز بود، مسلم بن عَوسَجَه جلدى كرد و پيش تاخت و پاى راستش را به شمشير از تن نحسش انداخت پس اسب او دويدن گرفت و سر او به هر سنگ و كلوخى و درختى مى كوبيد تا هلاك شد و حقّ تعالى روحش را به آتش دوزخ فرستاد، پس امر كارزار شدّت كرد و از جميع، جماعتى كشته گشت. (162)

مبارزات حرّبن يزيد رياحى رحمه اللّه:

اين وقت حُر بن يزيد بر اصحاب عمر سعد چون شير غضبناك حمله كرد و به شعر عَنْتَرَه تمثل جست:

شعر:

مازِلْتُ اَرْمِيْهِمْ بِثُغْرَةِ (163) نَحْرِهِ

وَ لَبانِهِ حَتّى تَسَرْبَلَ بالدَّمِ

و هم رجز مى خواند و مى گفت:

شعر:

اِنّى اَنَا الْحُرُ وَ مَاْوَى الضَّيفِ		اَضْرِبُ في اَعْناقِكُمْ بِالسَّيْفِ
عَنْ خَيْرِ مَنْ حَلَّ بِاَرْض الْخَيْفِ (164)		اَضرِبُكُمْ وَ لا اَرى مِنْ حَيْفٍ

راوى گفت: ديدم اسب او را كه ضربت بر گوشها و حاجب او وارد شده بود و خون از او جارى بود حُصَين بن تميم رو كرد به يزيد بن سفيان و گفت: اى يزيد! اين همان حّر است كه تو آرزوى كشتن او را داشتى اينك به مبارزت او بشتاب. گفت: بلى و به سوى حرّ شتافت و گفت: اى حرّ ميل مبارزت دارى؟ گفت: بلى! پس با هم نبرد كردند. حُصين بن تميم گفت: به خدا قسم مثل آنكه جان يزيد در دست حرّ بود او را فرصت نداد تا به قتل رسانيد، پس پيوسته جنگ كرد تا آنكه عمرسعد امر كرد حصين بن تميم را با پانصد كماندار اصحاب حسين را تير باران كنند، پس لشكر عمر سعد ايشان را تير باران كردند زمانى نكشيد كه اسبهاى ايشان هلاك شدند و سواران پياده گشتند. اَبو مِخنف از ايوب بن مشرح حيوانى نقل كرده كه گفت: واللّه! من پى كردم اسب حرّ را و تيرى بر شكم اسب او زدم كه به لرزه و اضطراب در آمد آنگاه به سر در آمد.

مؤ لف گويد: كه گويا حسّان بن ثابت در اين مقام گفته:

شعر:

وَ يَقوُلُ لِلطَّرْفِ (165) اِصْطَبِرْلِشَبَأ (166) الْقَنا

فَهَدَمْتُ رُكْنَ الْمجْدِ اِنْ لَمْ تُعْقَرِ

و چه قدر شايسته است در اين مقام نقل اين حديث حضرت صادقعليه‌السلام :

قالَ:(اَلْحُرُّ، حُرٌّ عَلى جَميع اَحْوالِهِ اِنْ نابَتْهُ نائِبَةٌ صَبَرَ لَها وَاِنْ تَداكَتْ عَلَيْهَا الْمَصائبُ لَمْ تَكْسِرْهُ و اِنْ اُسِرَ وَقُهِرَ وَ اسْتَبْدَلَ بِالْيُسْرِ عُسْرًا).

راوى گفت: پس حرّ از روى اسب مانند شير جستن كرد و شمشير برّانى در دستش بود و مى گفت:

شعر:

اِنْ تَعْقِرُوابى (167) فَاَنَا ابْنُ الْحُرِّ

اَشْجَعُ مِنْ ذى لِبَدٍ هِزَبْرِ

پس نديدم احدى را هرگز مانند او سر از تن جدا كند و لشكر هلاك كند، اهل سِيرَ و تاريخ گفتنداند كه حرّ و زهير با هم قرار داده بودند كه بر لشكر حمله كنند و مقاتله شديد و كارزار سختى نمايند و هر كدام گرفتار شدند ديگرى حمله كند و او را خلاص نمايد و بدين گونه يك ساعتى نبرد كردند و حرّ رَجز مى خواند و مى گفت:

شعر:

الَيْتُ لا اُقْتَلُ حَتّى اَقْتُلا		وَلَنْ اَصابَ الْيَوْمَ اِلاّ مُقْبِلاً
اَضْرِبُهُمْ بِالسَّيفِ ضَرْبًا مِقْصَلاً (168)		لا نا كِلاً مِنْهُمْ (169) وَ لا مُهَلَّلاً

و در دست حرّ شمشيرى بود كه مرگ از دم او لايح بود و گويا ابن معتزّ در حقّ او گفته بود:

شعر:

وَلى صارِمٌ فيهِ الْمَنايا كَوامِنٌ		فما يُنْتَضى اِلاّ لِسَفْكِ دِمأٍ
تَرى فَوْقَ مِنْبَتِهِ الْفِرِنْدَ كَاَنَّهُ		بَقِيَّةَ غَيمٍ رَقَّ دوُنَ سَمأٍ

پس جماعتى از لشكر عمر سعد بر او حمله آوردند و شهيدش نمودند.

بعضى گفته اند كه امام حسينعليه‌السلام به نزد او آمد و هنوز خون از او جستن داشت، پس فرمود: به به اى حُرّ! تو حُرّى همچنانكه نام گذاشته شدى به آن، حُرّى در دنيا وآخرت پس خواند آن حضرت:

شعر:

لَنِعْمَ الْحُرُّ حُرُّبَنى رَياحِ		وَنِعْمَ الْحُرُّ عِنْدَ مُخْتَلَفِ الرِّماحِ
وَنِعْمَ الْحُرُّ اِذْ نادى حُسَيْنًا		فَجادَ بِنَفْسِهِ عِنْد الصَّباحِ

شهادت بُرير بن خضير رحمه اللّه

بُرَيْرِ بْنِ خُضَيْر رحمه اللّه (170) به ميدان آمد و او مردى زاهد وعابد بود و او را (سيّدقُرّأ) مى ناميدند واز اشراف اهل كوفه از هَمْدانيين بود و اوست خالوى ابو اسحاق عمروبن عبداللّه سبيعى كوفى تابعى كه در حقّ او گفته اند: چهل سال نماز صبح را به وضوى نماز عشا گزارد ودر هر شب يك ختم قرآن مى نمود، و در زمان او اَعْبَدى از او نبود، اَوْثَق در حديث از او نزد خاصّه وعامّه نبود، و از ثِقات على بن الحسينعليه‌السلام بود.

بالجمله؛ جناب بُرير چون به ميدان تاخت از آن سوى، يزيد بن معقل به نزد او شتافت وبا هم اتّفاق كردند كه مباهله كنند و از خدا بخواهند كه هر كه بر باطل است بر دست آن ديگر كشته شود، اين بگفتند و بر هم تاختند. يزيد ضربتى بر(بُرَيْر)زد او را آسيبى نرساند لكن بُرير او را ضربتى زد كه خُود او را دو نيمه كرد و سر او را شكافت تا به دماغ رسيد يزيد پليد بر زمين افتاد مثل آنكه از جاى بلندى بر زمين افتد.

رضىّ بن منقذ عبدى كه چنين ديد بر(بُرير)حمله آورد و با هم دست به گردن شدند ويك ساعت باهم نبرد كردند آخرالا مر، بُرير او را بر زمين افكند و بر سينه اش نشست، رضىّ استغاثه به لشكر كرد كه او را خلاص كنند. كعب بن جابر حمله كرد و نيزه خود را گذاشت بر پشت برير،(بُرير)كه احساس نيزه كرد همچنان كه بر سينه رضىّ نشسته بود خود را بر روى رضىّ افكند و صورت او را دندان گرفت و طرف دماغ اورا قطع كرد از آن طرف كعب بن جابر چون مانعى نداشت چندان به نيزه زور آورد تا در پشت بُرير فرو رفت و برير را از روى رضى افكند و پيوسته شمشير بر آن بزرگوار زد تا شهيد شد.

راوى گفت: رضىّ از خاك برخاست در حالتى كه خاك از قباى خود مى تكانيد وبه كعب گفت: اى برادر، بر من نعمتى عطاكردى كه تا زنده ام فراموش نخواهم نمود چون كعب بن جابر بر گشت زوجه اش ياخواهرش (نوار بنت جابر)با وى گفت كشتى(سّيد قرّأ)را هر آينه امر عظيمى به جاى آوردى به خدا سوگند ديگر باتو تكلّم نخواهم كرد. (171)

شهادت وهب عليه الرحمة

وهب (172) بن عبداللّه بن حباب كَلْبى كه با مادر و زن در لشكر امام حسينعليه‌السلام حاضر بود به تحريص مادر ساخته جهاد شد، اسب به ميدان راند و رجز خواند:

شعر:

اِنْ تَنْكُروُنى فَاَنَاابْنُ الْكَلْبِ		سَوْفَ تَرَوْنى وَتَرَوْنَ ضَرْبى
وَحَمْلَتى وَصَوْلَتى فى الْحَرْبِ		اُدْرِكُ ثارى بَعْدَ ثار صَحْبى
وَاَدْفَعُ الْكَرْبَ اَمامَ الْكَرْبِ		لَيْسَ جِهادى فىِ الْوَغى بِاللَّعْبِ

وجلادت و مبارزت نيكى به عمل آورد و جمعى را به قتل در آورد. پس از ميدان باز شتافت و به نزديك مادر و زوجه اش آمد و به مادر گفت: آيا از من راضى شدى؟ گفت راضى نشوم تا آنكه در پيش روى امام حسينعليه‌السلام كشته شوى، زوجه او گفت: ترابه خدا قسم مى دهم كه مرابيوه مگذار و به درد مصيبت خود مبتلا مساز، مادر گفت: اى فرزند! سخن زن را دور انداز به ميدان رو در نصرت امام حسينعليه‌السلام خود را شهيد ساز تا شفاعت جدّش در قيامت شامل حالت شود، پس وهب به ميدان رجوع كرد در حالى كه مى خواند:

اِنّى زَعيمٌ لَكِ اُمَّ وَهَبٍ

شعر:

بِالّطَعْنِفيهِمْ تارَةً وَالضَّرْبِ

ضَرْبَ غُلامٍ مُؤْمِنٍ بِالرَّبِّ

پس نوزده سوار و دوازده پياده را به قتل رسانيد و لختى كارزار كرد تا دو دستش را قطع كردند، اين وقت مادر او عمود خيمه بگرفت و به حربگاه در آمد و گفت: اى وهب! پدر و مادرم فداى تو باد چندانكه توانى رزم كن و حرم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از دشمن دفع نما، وهب خواست كه تا او را برگرداند مادرش جانب جامه او را گرفت و گفت: من روى باز پس نمى كنم تا به اّتفاق تو در خون خويش غوطه زنم، جناب امام حسينعليه‌السلام چون چنين ديد فرمود: از اهل بيت من جزاى خير بهره شما باد به سرا پرده زنان مراجعت كن خدا ترا رحمت كند. پس آن زن به سوى خِيام محترمه زنها برگشت و آن جوان كلبى پيوسته مقاتلت كرد تا شهيد شد.

شهادت اولين زن در لشكر امام حسينعليه‌السلام

راوى گفت: كه زوجه وَهَب بعد از شهادت شوهرش بى تابانه به جانب او دويد و صورت بر صورت او نهاد شمر غلام خود را گفت تا عمودى بر سر او زد و به شوهرش ملحق ساخت، و اين اوّل زنى بود كه در لشكر حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام به قتل رسيد. (173)

پس از آن عمروبن خالد اَزْدى اسدى صيداوى عازم ميدان شد خدمت امام حسينعليه‌السلام آمد و عرض كرد: فدايت شوم يا اباعبداللّه! من قصد كرده ام كه ملحق شوم به شهدأ از اصحاب تو و كراهت دارم از آنكه زنده بمانم و ترا وحيد و قتيل بينم اكنون مرخّصم فرما، حضرت او را اجازت داد وفرمود: ما هم ساعت بعد تو ملحق خواهيم شد، آن سعادتمند به ميدان آمد واين رجزَ خواند:

شعر:

اِلَيْكَ يا نَفْسُ مِنَ الرَّحْمنِ

فَاَبْشِرى بِالرَّوْحِ وَالرَّيْحانِ شعر:

اَلْيَوْمَ تَجْزَيْنَ عَلَى الاِْحْسانِ

پس كارزار كرد تا شهيد شد، رحمه اللّه.

پس فرزندش خالدبن عمروبيرون شد ومى گفت:

شعر:

صَبْراًعَلَى المَوتِ بَنى قَحْطانِ		كَىْ ما تَكوُنُوا فى رِضَى الرَّحْمنِ
يااَبَتا قَدْ صِرْتَ فىِ الْجِنانِ		فى قَصْرِ دُرٍ حَسَنِ الْبُنْيانِ

پس جهاد كرد تا شهيد شد.

سعد بن حنظله تميمى به ميدان رفت و او از اعيان لشكر امام حسينعليه‌السلام بود رجز خواند و فرمود:

شعر:

صَبْرًا عَلَى الاَْسْيافِ وَاْلاَسِنَّة		صَبْرًا عَلَيْها لِدُخُولِ الْجَنَّةِ
وَحُورِعَيْنٍ ناعِماتٍ هُنَّةٍ		يانَفْسُ لِلرّاحَةِ فَاجْهَدِ نَّهُ

و فى طِلابِ الْخَيْرِ فَارْغِبَنَّهُ

پس حمله كرد و كار زار سختى نمود تا شهيد شد، رحمه اللّه پس عميربن عبداللّه مَذْحِجى به ميدان رفت و اين رجز خواند:

شعر:

قَدْ عَلِمَتْ سَعْدٌ وَحَىُّ مَذْحِج (174)		اِنّى لَدَى الْهَيْجأِ لَيْثُ مُحْرِج (175)
اَعْلُو بِسَيْفى هامَةَ الْدَجّجِ		وَاَترُكُ الْقَرْنَ لَدَى التَّعَرُّجِ

فَريسَة الضَّبْعِ (176) الْاَزلِّ (177) الْاَعْرَجِ (178)

پس كارزار كرد و بسيارى را كشت تا به دست مسلم ضَبابىّ و عبداللّه بَجَلىّ كشته شد.

مبارزات نافع بن هلال و شهادت مسلم بن عوسجه

از اصحاب سيّد الشّهدأعليه‌السلام نافع بن هلال جَمَلى به مبارزت بيرون شد وبدين كلمات رجز خواند:

اَنَا اْبنُ هِلالِ الْجَمَلَى، اَنَا عَلى دينِ عَلىّعليه‌السلام مزاحم بن حريث به مقابل او آمد وگفت: اَنَاعَلى دين عُثْمان؛من بر دين عثمانم، نافع گفت: تو بر دين شيطانى و بر او حمله كرد و جهان را از لوث وجودش پاك نمود.

عمرو بن الحجّاج چون اين دلاورى ديد بانگ برلشكر زد و گفت: اى مردمِ احمق! آيا مى دانيد با چه مردمى جنگ مى كنيد همانا اين جماعت فرسان اهل مصرند و از پستان شجاعت شير مكيده اند و طالب مرگ اند احدى يك تنه به مبارزات ايشان نرود كه عرصه هلاك مى شود، و همانا اين جماعت عددشان كم است و به زودى هلاك خواهند شد، واللّه! اگر همگى جنبش كنيد و كارى نكنيد جز آنكه ايشان را سنگ باران نمائيد تمام را مقتول مى سازيد.

عمر بن سعد گفت: رأى محكم همان است كه تو ديده اى، پس رسولى به جانب لشكر فرستاد تا ندا كند كه هيچ كس از لشكر را اجازت نيست كه يك تنه به مبارزت بيرون شود، پس عمرو بن الحجّاج از كنار فرات با جماعت خود بر ميمنه اصحاب امام حسينعليه‌السلام حمله كرد، بعد از آن كه آن منافقان را به اين كلمات تحريص بر كشتن اصحاب امام حسينعليه‌السلام نمود: يا اَهْلَ الْكُوفَةِ اَلْزِمُواطاعَتَكُمْ وَ جَماعَتَكُمْ وَ لا تَرْتابُوا فى قَتْلِ مَنْ مَرَقَ مِنَ الدّينِ وَ خالَفَ الاِمام،

خداوند دهان عمرو بن الحجّاج را پر از آتش كند در ازاى اين كلمات كه بر جناب امام حسينعليه‌السلام بسى سخت آمد و به حضرتش اثر كرد، پس ساعتى دو لشكر با هم نبرد كردند و در اين گيرودار جنگ، مسلم بن عَوْسَجه اَسدى رحمه اللّه از پاى در آمد و از كثرت زخم و جراحت به خاك افتاد، لشكر عمر سعد از حمله دست كشيدند و به سوى لشكرگاه خود برگشتند، چون غبار معركه فرو نشست مسلم را بر روى زمين افتاده ديدند حضرت امام حسينعليه‌السلام به نزد او شتافت و در مسلم رمقى يافت پس او را خطاب كرد و فرمود: خدا رحمت كند ترا اى مسلم؛ و اين آيه كريمه را تلاوت نمود:( فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مِنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً ) . (179)

حبيب بن مظاهر كه به ملازمت خدمت آن حضرت نيز حاضر بود نزديك مسلم آمد و گفت: اى مسلم! گران است بر من اين رنج و شكنج تو اكنون بشارت باد ترا به بهشت، مسلم به صداى بسيار ضعيفى گفت: خدا به خير ترا بشارت دهد، حبيب گفت: اگر مى دانستم كه بعد از تو در دنيا زنده مى بودم دوست داشتم كه به من وصيّت كنى به آنچه قصد داشتى تا در انجام آن اهتمام كنم لكن مى دانم كه در همين ساعت من نيز كشته خواهم شد و به تو خواهم پيوست. مسلم گفت: ترا وصيّت مى كنم به اين مرد و اشاره كرد به سوى امام حسينعليه‌السلام و گفت: تا جان در بدن دارى او را يارى كن و از نصرت او دست مكش تا وقتى كه كشته شوى، حبيب گفت: به پررودگار كعبه جز اين نكنم و چشم ترا به اين وصيّت روشن نمايم، پس مسلم جهان را وداع كرد در حالى كه بدن او روى دستها بود او را برداشته بودند كه در نزد كشتگان گذارند، پس صداى كنيزك او به نُدبه بلند شد كه يَابْنَ عَوْسَجَتاهُ يا سَيّداه.

و معلوم مى شود كه مسلم بن عوسجه از شجاعان نامى روزگار بود چنانكه شَبَث شجاعت او را در آذربايجان مشاهده كرده بود و آن را تذكره نمود، و در زمانى كه مسلم بن عقيل به كوفه آمده بود مسلم بن عوسجه وكيل او بود در قبض اموال و بيع اسلحه و اخذ بيعت. و با اين حال از عُبّاد روزگار بود و پيوسته در مسجد كوفه در پاى ستونى از آن مشغول به عبادت و نماز بود چنانكه از(اَخبار الطّوال)دينورى معلوم مى شود، و او را اهل سِيَر اوّل اصحاب حسينعليه‌السلام گفته اند و كلمات او را در شب عاشورا شنيدى و در كربلا مقاتله سختى نمود و به اين رجز مترنّم بود:

شعر:

اِنْ تَسْأَلوُا عنّى فَّاِنّى ذوُلُبَدٍ		مِنْ فَرْعِ (180) قَوْمٍ مِنْ ذُرى بنى اَسَدٍ
فَمَنْ بَغانا حاَّئِدٌ عَنِ الرَّشَدِ		وَ كافِرٌ بِدينِ جَبّارٍ صَمَدٍ

و كُنْيه آن بزرگوار ابو جَحْل است چنان كه كُميت اسدى در شعر خود به آن اشاره كرده:

وَ اِنَّ اَبا جَحْلٍ قَليلٌ مُجَحَّلٌ.

جَحْل به تقديم جيم بر حأ مُهمله، يعنى مهتر زنبوران عسل و مُجَحَّل كمُّعَظَّم، يعنى صريع و بر زمين افكند شده، و قاتل او مسلم ضبابى و عبدالرّحمن بجلى است.

بالجمله؛ دوباره لشكر به هم پيوستند و شمر بن ذى الجوشن - عليه اللّعنة - از ميسره بر ميسره لشكر امامعليه‌السلام حمله كرد و آن سعادتمندان با آن اشقيا به قدم ثبات نبرد كردند و طعن نيزه دو لشكر و شمشير به هم فرود آوردند و سپاه ابن سعد، حضرت امام حسينعليه‌السلام و اصحابش را از هر طرف احاطه كردند و اصحاب آن حضرت با آن لشكر قتال سختى نمودند و تمام جَلادت ظاهر نمودند و مجموع سواران لشكر آن حضرت سى و دو تن بودند كه مانند شعله جوّاله حمله مى افكندند و سپاه ابن سعد را از چپ و راست پراكنده مى نمودند.

عروة بن قيس كه يكى از سركردگان لشكر پسر سعد بود و چون اين شجاعت و مردانگى از سپاه امامعليه‌السلام مشاهد كرد، به نزد ابن سعد فرستاد كه يا بن سعد آيا نمى بينى كه لشكر من امروز از اين جماعت قليل چه كشيدند؟ تيراندازان را امر كن كه ايشان را هدف تير بلا سازند، ابن سعد كمانداران را به تيرانداختن امر نمود.

راوى گفت: اصحاب امام حسينعليه‌السلام قتال شديدى نمودند تا نصف النّهار روز رسيد، حصين بن تميم كه سر كرده تيراندازان بود چون صبر اصحاب امام حسينعليه‌السلام مشاهده نمود لشكر خود را كه پانصد كماندار به شمار مى رفتند امر كرد كه اصحاب آن حضرت را تير باران نمايند، آن منافقان حسب الا مر امير خويش لشكر امام حسينعليه‌السلام را هدف تير و سهام نمودند و اسبهاى ايشان را عَقْر (يعنى پى ) و بدنهاى آنها را مجروح نمودند.

راوى گفت: كه مقاتله كردند اصحاب امام حسينعليه‌السلام با لشكر عمر سعد قتال بسيار سختى تا نصف النّهار و لشكر پسر سعد را توانائى نبود كه بر ايشان بتازد جز از يك طرف زيرا كه خيمه ها را به هم متصل كرده بودند و آنها را از عقب سر و يمين و يسار قرار داده بودند. عمر سعد كه چنين ديد جمعى را فرستاد كه خيمه ها را بيفكنند تا بر آنها احاطه نمايند سه چهار نفر از اصحاب امام حسينعليه‌السلام در ميان خيمه ها رفتند هنگامى كه آن ظالمان مى خواستند خيمه ها را خراب كنند بر آنها حمله مى كردند و هر كه را مى يافتند مى كشتند يا تير به جانب او مى افكندند و او را مجروح مى نمودند، عمر سعد كه چنين ديد فرياد كشيد كه خيمه ها را آتش زنيد و داخل خيمه ها نشويد، پس آتش آوردند خيمه را سوزانيدند، سيّد الشّهدأعليه‌السلام فرمود: بگذاريد آتش زنند زيرا كه هر گاه خيمه ها را بسوزانند نتوانند از آن بگذرند و به سوى شما آيند و چنين شد كه آن حضرت فرموده بود.

راوى گفت: حمله كرد شمر بن ذى الجوشن - عليه اللعّنة - به خيمه حضرت امام حسينعليه‌السلام و نيزه اى كه در دست داشت بر آن خيمه مى كوبيد و ندا در داد كه آتش بياوريد تا من اين خيمه را با اهلش آتش زنم.

راوى گفت: زنها صيحه كشيدند و از خيمه بيرون دويدند، جناب امام حسينعليه‌السلام بر شمر صيحه زد كه اى پسر ذى الجوشن تو آتش مى طلبى كه خيمه را بر اهل من آتش زنى؟ خداوند بسوزاند ترا به آتش جهنّم. حُمَيْد بن مُسْلم گفت: كه من به شمر گفتم سبحان اللّه! اين صلاح نيست براى تو كه جمع كنى در خود دو خصلت را يكى آنكه عذاب كنى به عذاب خدا كه سوزانيدن باشد و ديگر آنكه بكشى كودكان و زنان را، بس است براى راضى كردن امير كشتن تو مردان را، شمر به من گفت: تو كيستى؟ گفتم: نمى گويم با تو كيستم و ترسيدم كه اگر مرا بشناسد نزد سلطان براى من سعايت كند، پس آمد به نزد او شبث بن رِبْعى و گفت: من نشنيدم مقالى بدتر از مقال تو و نديدم موقفى زشت تر از موقف تو، آيا كارت به جائى رسيده كه زنها را بترسانى، پس شهادت مى دهم كه شمر حيا كرد و خواست برگردد كه زُهير بن قَين رحمه اللّه با ده نفر از اصحاب خود بر شمر و اصحابش حمله كردند و ايشان را از دور خِيام متفرق ساختند، و اباعزّه (به زأ معجمه ) ضَبابى را كه از اصحاب شِمر بود به قتل رسانيدند، لشكر عمر سعد كه چنين ديدند بر ايشان هجوم آوردند و چون لشكر امام حسينعليه‌السلام عددى قليل بودند اگر يك تن از ايشان كشته گشتى ظاهر و مبيّن گشتى و اگر از لشكر ابن سعد صد كس مقتول گشتى از كثرت عدد نمودار نگشتى.

بالجمله؛جنگ سختى شد و قتلى و جريح بسيارى گشت تا آنكه وقت زوال رسيد.

تذكره اَبو ثمامه نماز را در خدمت امام حسين ع و شهادت حبيب بن مظاهر:

ابو ثُمامه صيداوى كه نام شريفش عمرو بن عبداللّه است چون ديد وقت زوال است به خدمت امامعليه‌السلام شتافت و عرض كرد: يا ابا عبداللّه، جان من فداى تو باد! همانا مى بينم كه اين لشكر به مقاتلت تو نزديك گشته اند و لكن سوگند به خداى كه تو كشته نشوى تا من در خدمت تو كشته شوم و به خون خويش غلطان باشم و دوست دارم كه اين نماز ظهر را با تو بگزارم آنگاه خداى خويش را ملاقات كنم، حضرت سر به سوى آسمان برداشت پس فرمود: ياد كردى نماز را خدا ترا از نماز گزاران و ذاكرين قرار دهد، بلى اينك وقت آن است، پس فرمود از اين قوم بخواهيد تا دست از جنگ بردارند تا ما نماز گزاريم، حُصَين بن تميم چون اين بشنيد فرياد برداشت كه نماز شما مقبول در گاه اِله نيست، حبيب بن مظاهر فرمود: اى حِمار غدّار نماز پسر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قبول نمى شود و از تو قبول خواهد شد؟!!!

حُصَين بر حبيب حمله كرد حبيب نيز مانند شير بر او تاخت و شمشير بر او فرود آورد و بر صورت اسب او واقع شد حُصَين از روى اسب بر زمين افتاد پس اصحاب آن ملعون جلدى كردند و او را از چنگ حبيب ربودند پس حبيب رجز خواند فرمود:

شعر:

اُقْسِمُ لَوْ كُنّا لَكُمْ اَعْدادا

اَوْشَطْرَكُمْ وَلّيْتُمُ الاَْكْتادا (181)

يا شَرَّ قَوْمٍ حَسَباًوَ اَدّا (182)

ونيز مى فرمود:

شعر:

اَنَا حبيبٌ وَاَبى مُظَهَّرٌ		فارسُ هَيْجآءٍوَ حَرْبٍ تَسْعَرُ
اَنْتُمْ اَعَدُّ عُدَّةً وَ اكْثَرُ		وَنَحْنُ اَوْ في مِنْكُمْ وَاَصْبَرُ
وَنَحْنُ اَوْلى حُجَّةً وَاَظْهَرُ		حَقّا وَاَتْقى مِنْكُمْ وَاَعْذَرُ (183)
ببين اخلاص اين پير هنرمند		چه خواهد كرد در راه خداوند
رَجَز خواند و نسب فرمود آنگاه		مبارز خواست ازآن قوم گمراه
چنان رزمى نمود آن پير هشيار		كه برنام آوران تنگ آمدى كار
سر شمشير آن پيرجوانمرد		همى مرد از سر مركب جداكرد
به تيغ تيز در آن رزم و پيكار		فكنداز آن جماعت جمع بسيار

بالجمله، قتال سختى نمود تا آنكه به روايتى شصت و دو تن را به خاك هلاك انداخت، پس مردى از بنى تميم كه او را بُديْل بن صريم مى گفتند بر آن جناب حمله كرد و شمشير بر سر مباركش زد وشخصى ديگر از بنى تميم نيزه بر آن بزرگوار زد كه او را بر زمين افكند حبيب خواست تا برخيزد كه حُصَيْن بن تميم شمشير بر سر او زد كه او را از كار انداخت پس آن مرد تميمى فرود آمد و سر مباركش را از تن جدا كرد، حصين گفت كه من شريك تواَم در قتل او سر را به من بده تابه گردن اسب خود آويزم و جولان دهم تا مردم بدانند كه من در قتل او شركت كرده ام آنگاه بگير آن را وببر به نزد عبيداللّه بن زياد براى اخذ جايزه، پس سر حبيب را گرفت و به گردن اسب خويش آويخت و در لشكر جولانى داد و به او ردّكرد.

چون لشكر به كوفه برگشتند آن شخص تميمى سر را به گردن اسب خويش آويخته روبه قصرالا ماره ابن زياد نهاده بود، قاسم پسر حبيب كه در آن روز غلامى مراهق بود سر پدر را ديدار كرد دنبال آن سوار را گرفت و از او مفارقت نمى نمود، هرگاه آن مرد داخل قصر الا ماره مى شد او نيز داخل مى گشت و هر گاه بيرون مى آمد او نيز بيرون مى آمد.

آن مرد سوار از اين كار به شكّ افتاده گفت: چه شده ترا اى پسر كه عقب مرا گرفته و از من جدا نمى شوى؟ گفت: چيزى نيست، گفت: بى جهت نيست مرا خبر بده، گفت: اين سرى كه با تو است پدر من است آيا به من مى دهى تا او را دفن نمايم، گفت: اى پسر! امير راضى نمى شود كه اودفن شود و من هم مى خواهم جائزه نيكى به جهت قتل او از امير بگيرم، گفت: لكن خداوند به تو جزانخواهد داد مگر بدترين جزاها، به خدا سوگند كشتى او را در حالى كه او بهتر از تو بود، اين بگفت و بگريست و پيوسته درصدد انتقام بود تازمان مصعب بن زبير، كه قاتل پدر خود را بكشت (184) اَبُومِخِنَف از محمّد بن قيس روايت كرده كه چون حبيب شهيد گرديد، درهم شكست قتل او حسينعليه‌السلام را، و در اين حال فرمود:

اَحْتَسِبُ نَفسي وَحُماة اَصْحابي (185)

ودربعض مَقاتل است كه فرمود:للّه دَرُّكَ يا حَبيبُ!همانا تو مردى صاحب فضل بودى ختم قرآن در يك شب مى نمودى. و مخفى نماند كه حبيب از حَمَله علوم اهل بيت و از خواصّ اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام به شمار رفته.

و روايت شده كه وقتى ميثم تمّار را ملاقات كرد و با يكديگر سخنان بسيار گفتند، پس حبيب گفت كه گويا مى بينم شيخى را كه اَصْلَع است يعنى پيش سر او مو ندارد و شكم فربهى دارد و خربزه مى فروشد در نزد دارالرّزق او را بگيرند وبراى محّبت داشتن او به اهل بيت رسالت او را به دار كشند، و بر دار شكمش را بدرند. و غرضش ميثم بود و چنان شد كه حبيب خبر داد.

و در آخر روايت است كه حبيب از جمله آن هفتاد نفر بود كه يارى آن امام مظلوم كردند و در برابر كوههاى آهن رفتند و سينه خود را در برابر چندين هزار شمشير و تير سپر كردند، و آن كافران ايشان را امان مى دادند و وعده مالهاى بسيار مى كردند و ايشان ابا مى نمودند و مى گفتند كه ديده ما حركت كند و آن امام مظلوم شهيد شود ما را نزد خدا عذرى نخواهد بود تا آنكه، همه جانهاى خود را فداى آن حضرتعليه‌السلام كردند و همه بر دور آن حضرت كشته افتادند، رحمة اللّه و بركاته عليهم اجمعين.

و در احوال حضرت مسلم رَحِمَهُمُ اللّه كلمات حبيب بعد از كلام عابس مذكور شد، وكُمَيْت اسدى اشاره به شهادت حبيب كرده در شعر خود به اين بيت:

شعر:

سِوى عُصْبَةٍفيهِمْ حَبيبٌ مُعَفَّرٌ

قَضى نَحْبَهُ وَالْكاهِلِىُّ مُرَمَّلٌ

و مرادش از كاهلى اَنَس ابن الحرث الا سدى الكاهلى است كه از صحابه كِبار است، و اهل سنّت در حال او نوشته اند كه وقتى از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنيد در حالى كه حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام در كنار او بود كه فرمود: همانا اين پسر من كشته مى شود در زمينى از زمينهاى عراق پس هر كه او را درك كرد يارى كند او را.پس اَنَس بود تا در كربلا در يارى حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام شهيد شد.

مؤ لّف گويد: كه بعضى گفته اند حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه و هانى بن عروه و عبداللّه بن يَقْطُرنيز از صحابه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده اند.و در شرح قصيده ابى فراس است كه در روز عاشورا جابر بن عُرْوَه غِفارىّ كه پيرمردى بود سالخورده و در خدمت پيغمبرعليه‌السلام بوده و در بَدر و حُنين حاضر شده بود براى يارى پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كَمَر خود را به عمامه اش بست محكم، پس ابروهاى خود را كه از پيرى به روى چشمانش واقع شده بود بلند كرد و با دستمال خود ببست حضرت امام حسينعليه‌السلام او را نظاره مى كرد و مى فرمود: شَكَرَ اللّهُ سَعْيَكَ يا شيخ پس حمله كرد و پيوسته جهاد كرد تا شصت نفر را به قتل رسانيد آنگاه شهيد گرديد. رحمه اللّه

شهادت سعيد بن عبداللّه حنفى رحمه اللّه

روايت شده كه حضرت سيّدالشّهداعليه‌السلام زُهير بن قَين و سعيد بن عبداللّه را فرمود كه پيش روى من بايستيد تا من نماز ظهر را به جاى آورم، ايشان بر حسب فرمان در پيش رو ايستادند و خود را هدف تير و سنان گردانيدند، پس حضرت با يك نيمه اصحاب نماز خوف گذاشت و نيمى ديگر ساخته دفع دشمن بودند، و روايت شده كه سعيد بن عبداللّه حنفى در پيش روى آن حضرت ايستاد و خود را هدف تير نموده بود و هر كجا آن حضرت به يمين و شمال حركت مى نمود در پيش روى آن حضرت بود تا روى زمين افتاد و در اين حال مى گفت: خدايا! لعن كن اين جماعت را لعن عاد و ثمود، اى پروردگار من! سلام مرا به پيغمبر خود برسان و ابلاغ كن او را آنچه به من رسيد از زحمت جراحت و زخم چه من در اين كار قصد كردم نصرت ذريه پيغمبر ترا، اين بگفت و جان بداد، و در بدن او به غير از زخم شمشير و نيزه، سيزده چوبه تير يافتند. و شيخ ابن نما فرموده كه گفته شده آن حضرت و اصحابش نماز را فراداى به ايمأ و اشارت گذاشتند. (186)

مؤ لف گويد: كه سعيد بن عبداللّه از وجوه شيعه كوفه و مردى شجاع و صاحب عبادت بود، و در سابق دانستى كه او و هانى بن هانى سبيعى را اهل كوفه با بعضى نامه ها به خدمت امام حسينعليه‌السلام فرستادند كه آن حضرت را حركت دهند از مكّه و به كوفه بياورند، و اين دو نفر آخر كس بودند كه كوفيان ايشان را روانه كرده بودند و كلمات او در شب عاشورا در وقتى كه حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام اجازه انصراف داد در مَقاتل معتبره مضبوط است و در زيارت مشتمله بر اسامى شهدأ مذكور است، و در حقّ او و مواسات حُرّ با زُهير بن قين، عبيداللّه بن عمرو بَدّى كِندى گفته:

شعر:

سَعيدَ بْنَ عَبْدِاللّهِ لا تَنْسِيَنَّهُ		ولاَ الْحُرَّ اِذْ اَّسى زُهَيْرًا عَلى قَسْرٍ (187)
فَلَوْ وَقَفَتْ صَمُّ الْجِبالِ مَكانَهُمْ		لَمارَتْ (188) عَلى سَهْلٍ وَ دَكَّتْ عَلى وَ عْرا (189)
فَمِنْ قائم يَسْتَعْرِضُ النَّبْلَ وَجْهُهُ		وَ مِنْ مُقْدِم يَلْقَى الاَْ سِنَّةَ بِالصَدْرِ
حَشَرَنَا اللّهُ مَعَهُمْ فىِ الْمُسْتَشْهَدينَ		وَرَزَقَنا مُرافَقَتَهُمْ فى اَعْلا عِلِّيينَ.

شهادت زُهير بن القين رَضِى اللّه عنه

راوى گفت: زُهير بن اْلقَين رحمه اللّه كارزار سختى نمود و رَجَز خواند:

شعر:

اَنَا زُهَيْرٌ وَاَنَا ابْنُ الْقَيْنِ		اَذوُدُكُمْ بِالسَّيْفِ عَنْ حُسَيْنٍ
اِنَّ حُسَيْنًا اَحَدُ الِسّبْطَيْنِ		اَضْرِبُكُمْ وَلا اَرى مِنْ شَيْنٍ

پس چون صاعقه آتشبار خويش را بر آن اشرار زد و بسيار كس از اَبطال رجال را به خاك هلاك افكند، و به روايت محمّد بن ابى طالب يك صد و بيست تن از آن منافقان را به جهنم فرستاد، آنگاه كثير بن عبداللّه شعبى به اتّفاق مُهاجربن اَوْس تميمى بر او حمله كردند او را از پاى در آوردند و در آن وقت كه زُهَيرْ بر خاك افتاد، حضرت حسينعليه‌السلام فرمود: خدا ترا از حضرت خويش دور نگرداند و لعنت كند كشندگان ترا همچنان كه لعن فرمود جماعتى از گمراهان را و ايشان را به صورت ميمون و خوك مسخ نمود (190)

مؤ لف گويد:زُهير بن قين جَلالت شأنش زياده از آن است كه ذكر شود و كافى است در اين مقام آنكه امام حسينعليه‌السلام يوم عاشورا ميمنه را به او سپرد و در وقت نماز خواندن او را با سعيد بن عبداللّه فرمود كه در پيش روى آن جناب بايستند و خود را وقايه آن حضرت كنند و احتجاج او با قوم به شرح رفت و مردانگى و جلادت او با حُرّ ذكر شد الى غير ذلك مّما يتعلّق بِهِ.

مقتل نافع بن هلال بن نافع بن جمل

رحمه اللّه

نافع بن هلال كه يكى از شجاعان لشكر امام حسينعليه‌السلام بود، تيرهاى مسموم داشت و اسم خود را بر فاق تيرها نوشته بود شروع كرد به افكندن آن تيرها بر دشمن و مى گفت:

شعر:

اَرْمي بِها مُعْلَمَةً اَفْواقُها		مَسْمومَةً تَجْرى بها اِخْفاقُها (191)
لَيمْلاَنَّ اَرْضَها رَشاقُها		وَالنَّفْسُ لا يَنْفَعُها اَشفاقُها

و پيوسته با آن تيرها جنگ كرد تاتمام شد، آنگاه دست زد به شمشير آبدار وشروع كرد به جهاد ومى گفت:

شعر:

اَنَاالْغُلاُمُ الَْيمَنِىُّ الْجَمَلِىّ		دينى عَلى دينِ حُسَيْن بْنِ عَلِىٍ
اِنْ اُقْتَلِ الْيَوْمَ فَهذا اَمَلى		فَذاكَ رَأيى وَاُلاقى عَمَلى

پس دوازده نفر وبه روايتى هفتاد نفر از لشكر پسر سعد به قتل رسانيد به غير آنانكه مجروح كرده بود، پس لشكر بر او حمله كردند وبازوهاى او را شكستند واو را اسير نمودند.

راوى گفت: شمربن ذى الجوشن او را گرفته بود و با او بود اصحاب او و نافع را مى بردند به نزد عمر سعد و خون بر محاسن شريفش جارى بود عُمر سعد چون او را ديد به او گفت: وَيْحَك،اى نافع! چه واداشت ترا بر نفس خود رحم نكردى و خود را به اين حال رسانيدى؟ گفت: خداى مى داند كه من چه اراده كردم و ملامت نمى كنم خود را بر تقصير در جنگ با شماها و اگر بازو وساعد مرابود اسيرم نمى كردند. شمر به ابن سعد، گفت: بكش او را اصلحَكَ اللّه! گفت: تو او را آورده اى اگر مى خواهى تو بكش!پس شمر شمشير خود را كشيد براى كشتن او نافع گفت: به خدا سوگند! اگر تو از مسلمانان بودى عظيم بود بر تو كه ملاقات كنى خدا را به خونهاى ما. فَالْحَمْدُللّه الَّذى جَعَلَ مَنا يا نا عَلى يَدَىْ شِرارِ خَلْقِهِ.

پس شمر او را شهيد كرد.

مكشوف باد كه در بعض كتب به جاى اين بزرگوار، هلال بن نافع ذكر شده، و مظنونم آن است كه نافع از اوّل اسم سقط شده، و سببش تكرار نافع بوده، و اين بزرگوار خيلى شجاع و با بصيرت و شريف و بزرگ مرتبه بوده، و در سابق دانستى به دلالت طرماح از بيراهه به يارى حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام از كوفه بيرون آمد و در بين راه به آن حضرت ملحق شد با مُجَمّع بن عبداللّه و بعضى ديگر، و اسب نافع را كه(كامل)نام داشت كتل كرده بودند و همراه مى آوردند.

و طبرى نقل كرده كه در كربلا وقتى كه آب را بر روى سيّد الشّهدأعليه‌السلام و اصحابش بستند تشنگى بر ايشان خيلى شدّت كرد حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام جناب عباسعليه‌السلام را با سى سوار و بيست نفر پياده با بيست مشك فرستاد تا آب بياورند. نافع بن هلال عَلَم به دست گرفت و جلو افتاد، عمرو بن حجّاج كه موكّل شريعه بود صدا زد كيستى؟ فرمود: منم نافع بن هلال! عمرو گفت: مرحبا به تو اى برادر براى چه آمدى؟ گفت: آمدم براى آشاميدن از اين آب كه از ما منع كرديد، گفت: بياشام گوارا باد ترا! گفت: واللّه! نمى آشامم قطره اى با آنكه مولايم حسينعليه‌السلام و اين جماعت از اصحابش تشنه اند، در اين حال اصحاب پيدا شدند، عمرو بن حجّاج گفت: ممكن نيست كه اين جماعت آب بياشامند، زيرا كه ما را براى منع از آب در اين جا گذاشتند. نافع پيادگان را گفت كه اعتنا به ايشان نكنيد و مشكها را پر كنيد. عمرو بن حجّاج و اصحابش بر ايشان حمله آوردند، جناب ابوالفضل العباس و نافع بن هلال ايشان را متفرق كردند و آمدند نزد پيادگان و فرمودند: برويد؛ پيوسته حمايت كرد از ايشان تا آبها را به خدمت امام حسينعليه‌السلام رسانيدند. (192) و اين نافع بن هلال همان است كه در جمله كلمات خود به سيّد الشّهداعليه‌السلام عرض مى كند: وَ اِنّا على نيّا تِنا وَ بصائرِنا نُوالى مَنْ والاكَ وَ نُعادى مَنْ عاداكَ.

مقتل عبداللّه و عبدالرّحمن غِفاريان(رحمهما اللّه)

اصحاب امام حسينعليه‌السلام چون ديدند كه بسيارى از ايشان كشته شدند و توانائى ندارند كه جلوگيرى دشمن كنند عبداللّه و عبد الّرحمن پسران عروه غِفارىّ كه از شجاعان كوفه و اشراف آن بلده بودند خدمت امام حسينعليه‌السلام آمدند وگفتند:

يااَباعَبْدِاللّهِ! عَليْكَ السَّلامُ حازَنَا الْعَدُوُّ اِلَيْكَ.

مستولى شدند دشمنان بر ما و ما كم شديم به حدّى كه جلو دشمن را نمى توانيم بگيريم لا جرم از ما تجاوز كردند و به شما رسيدند پس ما دوست داريم كه دشمن را از تو دفع نمائيم و در مقابل تو كشته شويم، حضرت فرمود: مرحبا!پيش بيائيد ايشان نزديك شدند و در نزديكى آن حضرت مقاتله كردند، و عبد الّرحمن مى گفت:

شعر:

قَدْ عَلِمَتْ حَقّا بَنُو غِفار		وَخِنْدِف بَعْدَ بَنى نِزارٍ
لَنَضْرِ بَنَّ مَعْشَرَ الْفُجّارِ		بِكُلِّ عَضْبٍ صارم بَتّارٍ
ياقَوْمِ زُودُوا عَنْ بَنىِ الاَْحْرارِ		بِالْمُشْرَفّىِّ وَالْقِنَاالْخَطّارِ (193)

پس مقاتله كرد تا شهيد شد. راوى گفت: آمدند جوانان جابريان سَيْف بن الحارث بن سريع و مالِك بن عبد بن سريع، و اين دو نفر دو پسر عمّ و دو برادر مادرى بودند آمدند خدمت سيّد الشّهدأعليه‌السلام در حالى كه مى گريستند، حضرت فرمود: اى فرزندان برادر من براى چه مى گرئيد؟ به خدا سوگند كه من اميدوارم بعد از ساعت ديگر ديده شما روشن شود، عرض كردند: خدا ما را فداى تو گرداند به خدا سوگند ما بر جان خويش گريه نمى كنيم بلكه بر حال شما مى گرييم كه دشمنان دور تو را احاطه كرده اند و چاره ايشان نمى توانيم نمود، حضرت فرمود كه خدا جزا دهد شما را به اندوهى كه بر حال من داريد و به مُواسات شما با من بهترين جزاى پرهيزكاران، پس آن حضرت را وداع كردند و به سوى ميدان شتافتند و مقاتله كردند تا شهيد گشتند. (194)

شهادت حنظله بن اسعد شِبامىّ رحمه اللّه

حنظله بن اسعد، قدّ مردى علم كرد و پيش آمد و در برابر امامعليه‌السلام بايستاد و در حفظ و حراست آن جناب خويشتن را سپر تير و نيزه و شمشير ساخت و هر زخم سيف و سنانى كه به قصد امامعليه‌السلام مى رسيد به صورت و جان خود مى خريد و همى ندا در مى داد كه اى قوم! من مى ترسم بر شما كه مستوجب عذاب لشكر احزاب شويد، و مى ترسم بر شما برسد مثل آن عذابهائى كه بر امّتهاى گذشته وارد شده مانند عذاب قوم نوح و عاد و ثمود و آنان كه بعد از ايشان طريق كفر و جحود گرفتند و خدا نمى خواهد ستمى براى بندگان، اى قوم! من بر شما مى ترسم از روز قيامت، روزى كه رو از محشر بگردانيد به سوى جهنّم و شما را از عذاب خدا نگاه دارنده اى نباشد، اى قوم مكشيد حسينعليه‌السلام را پس مستأصل و هلاك گرداند خدا شما را به سبب عذاب، و به تحقيق كه بى بهره و نااميد است كسى كه به خدا افترأ بندد و از اين كلمات اشاره كرد به نصيحتهاى مؤ من آل فرعون با آل فرعون. (195) و موافق بعضى از مُقاتل، حضرت فرمود: اى حنظلة بن سعد! خدا ترا رحمت كند دانسته باش كه اين جماعت مستوجب عذاب شدند، هنگامى كه سر بر تافتند از آنچه كه ايشان را به سوى حقّ دعوت كردى و بر تو بيرون شدند و ترا و اصحاب ترا ناسزا و بد گفتند و چگونه خواهد بود حال ايشان الان و حال آنكه برادران پارساى ترا كشتند. پس حنظله عرض كرد: راست فرمودى فدايت شوم، آيا من به سوى پروردگار خود نروم و به برادران خود ملحق نشوم؟فرمود: بلى شتاب كن و برو به سوى آنچه كه از براى تو مهيّا شده است و بهتر از دنيا و آنچه در دنيا است و به سوى سلطنتى كه هرگز كهنه نشود و زوال نپذيرد، پس آن سعيد نيك اختر حضرت را وداع كرد و گفت: الّسَّلامُ عَلَيْكَ يا اَبا عَبْدِاللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيكَ وَ عَلى اَهلِ بَيتِكَ وَ عَرَّفَ بَيْنَنا وَبَيْنَكَ فى جَنَّتِهِ.

فرمود: آميَن آميَن! پس آن جناب در جنگ با منافقان پيشى گرفت و نبرد دليرانه كرد و شكيبائى در تحمل شدائد نمود تا آنكه بر او حمله كردند و او را به برادران شايسته اش ملحق نمودند.

مؤ لف گويد: كه حنظلة بن اسعد از وجوه شيعه و از شجاعان و فُصَحأ تعداد شده و او را شِبامى گويند به جهت آنكه نسبتش به شبام (بروزن كتاب موضعى است به شام ) مى رسد، و بنوشبام بطنى مى باشند از هَمْدان (به سكون ميم ).

شهادت شَوْذَب و عابِس رَحِمَهُمُ اللّه

عابس بن ابى شَبيب شاكرى هَمدانى چون از براى ادراك سعادت شهادت عزيمت درست كرد روى كرد با مصاحب خود شَوذب مولى شاكر كه از متقدّمين شيعه و حافظ حديث و حامل آن و صاحب مقامى رفيع بلكه نقل شده كه او را مجلسى بود كه شيعيان به خدمتش مى رسيدند و از جنابش اخذ مى نمودند و كان رَحِمَهُ اللّهُ وَجْهاً فيهِمْ.

بالجمله؛ عابس با وى گفت: اى شَوْذَب! امروز چه در خاطر دارى؟ شوذب گفت: مى خواهى چه در خاطر داشته باشم؟ قصد كرده ام كه با تو در ركاب پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مبارزت كنم تا كشته شوم. عابس گفت: گمان من هم به تو همين بوده، الحال به خدمت آن حضرت بشتاب تا ترا چون ديگر كسان در شمار شهدأ به حساب گيرد و دانسته باش كه از پس امروز چنين روز به دست هيچ كس نشود چه امروز روزيست كه مرد بتواند از تحت الثرى قدم بر فرق ثريا زند و همين يك روز، روز عمل و زحمت است و بعد از آن روز مزد و حساب و جنّت است. پس شَوذب به خدمت حضرت شتافت و سلام وداع گفت. پس به ميدان رفت و مقاتله كرد تا شهيد گشت، رحمه اللّه راوى گفت: پس از آن عابس به نزد جناب امام حسينعليه‌السلام شتافت و سلام كرد و عرض كرد: يا ابا عبداللّه! هيچ آفريده اى چه نزديك و چه دور، چه خويش و چه بيگانه در روى زمين روز به پاى نبرد كه در نزد من عزيز و محبوبتر از تو باشد و اگر قدرت داشتم كه دفع اين ظلم و قتل را از تو بنمايم به چيزى كه از خون من و جان من عزيزتر بودى توانى و سستى در آن نمى كردم و اين كار را به پايان مى رسانيدم آنگاه آن حضرت را سلام داد و گفت: گواه باش كه من بر دين تو و دين پدر تو مى گذرم، پس با شمشير كشيده چون شير شميده به ميدان تاخت در حالى كه ضربتى بر جبين او رسيده بود، ربيع بن تميم كه مردى از لشكر عمر سعد بود گفت كه چون عابس را ديدم كه رو به ميدان آورده او را شناختم، و من از پيش او را مى شناختم و شجاعت و مردانگى او را در جنگها مشاهده كرده بودم و شجاعتر از او كسى نديده بودم، اين وقت لشكر را ندا در دادم كه هان اى مردم!

هذا اَسَدُ الاُْسُودِ هذا ابنُ اَبى شَبيبٍ

شعر:

ربيع ابن تميم آواز برداشت		به سوى فوج اعدا گردن افراشت
كه مى آيد هِزْبَرى جانب فوج		كه عمّان است از بحر كفش موج

فرياد كشيد اى قوم اين شير شيران است، اين عابس بن ابى شبيب است هيچ كس به ميدان او نرود واگر نه از چنگ او به سلامت نرهد.

پس عابس چون شعله جوّاله در ميدان جولان كرد و پيوسته ندا در داد كه اَلارَجُلٌ، اَ لارَجُلٌ! هيچ كس جرأت مبارزت او ننمود اين كار بر ابن سعد ناگوار آمد ندا در داد كه عابس را سنگباران نمايند لشكريان از هر سو به جانب او سنگ افكندند، عابس كه چنين ديد زره از تن دور كرد و خود از سر بيفكند.

شعر:

وقت آن آمد كه من عريان شوم		جسم بگذارم سراسر جان شوم
آنچه غيراز شورش و ديوانگى است		اندرين ره روى دربيگانگى است
آزمودم مرگ من در زندگيست		چون رَهْم زين زندگى پايندگيست
آنكه مردن پيش چشمش تَهْلكه است		نهى لاتُلْقُوا بگيرد او به دست
وآنكه مردن شد مر او را فتح باب		سارِعُواآمد مر او رادر خطاب
الصّلا اى حشر بنيان سارِعُوا		الْبَلا اى مرگ بنيان دارِعُوا

و حمله بر لشكر نمود وگويا حسّان بن ثابت در اين مقام گفته:

شعر:

يَلْقَى الرِّماحَ الشّاجِراتِ بِنَحْرِهِ		وَيُيقيمُ هامَتَهُ مَقامَ الْمِغْفَرِ
ما اِنْ يُريدُ اِذِ الرّماحُ شَجَرْنَهُ		دِرْعا سِوى سِرْبالِ طيبِ الْعُنْصِرِ
وَيَقْوُلُ لِلطَّرْفِ (196) اصْطَبْرِلِشَبَاالْقَنا		فَهَدَمْتَ رُكْنَ الْمجْدِ اِنْ لَمْ تُعْقَرِ (197)

وشاعر عجم در اين مقام گفته:

شعر:

جوشن زبر فكند كه ماهَم نه ماهيم		مِغْفَر زسر فكند كه بازم نيم خروس
بى خود و بى زره به در آمد مرگ را		در بَر برهنه مى كشم اينك چو نو عروس

ربيع گفت: قسم به خدا مى ديدم كه عابس به هر طرف كه حمله كردى زياده از دويست تن از پيش او مى گريختند و بر روى يكديگر مى ريختند، بدين گونه رزم كرد تا آنكه لشكر از هر جانب او را فرا گرفتند و از كثرت جراحت سنگ و زخم سيف و سنان او را از پاى در آوردند و سر او راببريدند و من سر او را در دست جماعتى از شجاعان ديدم كه هر يك دعوى مى كرد كه من اورا كشتم؛ عمر سعد گفت كه اين مخاصمت به دور افكنيد هيچ كس يك تنه او را نكشت بلكه همگى در كشتن او همدست شديد و او راشهيد كرديد.

مؤ لّف گويد: نقل شده كه عابس از رجال شيعه و رئيس و شجاع و خطيب و عابد و متهجّد بوده و كلام او با مسلم بن عقيل در وقت ورود او به كوفه در سابق ذكر شد.

و طبرى نقل كرده كه مُسلم نامه به حضرت امام حسينعليه‌السلام نوشت بعد از آنكه كوفيان با او بيعت كردند و از حضرت خواست كه بيايد، كاغذ را عابس براى امام حسينعليه‌السلام ببرد.

شهادت ابى الشّعثاء البَهْدَلىّ الکندى رحمه اللّه

راوى گفت:يزيدبن زياد بَهْدَلى كه او را ابوالشعثأ مى گفتند، شجاعى تيرانداز بود، مقابل حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام به زانو در آمد و صد تير بر دشمن افكند كه ساقط نشد از آنها مگر پنج تير، در هر تيرى كه مى افكند مى گفت:

اَنَا ابْنُ بَهْدَلة، فُرسانُ الْعَرْجَله. و سيّدالشّهدأعليه‌السلام مى گفت: خداوندا! تيراو به نشان آشنا كن و پاداش او را بهشت عَطا كن. و رَجَز او در آن روز اين بود:

شعر:

اَنَا يَزيدٌ وَ اَبى مُهاصِرٌ		اَشْجَعُ مِنْ لَيْثٍ بِغِيْل (198) خادِرٌ (199)
يا رِبّ اِنّى لِلحُسَيْنِ ناصِرٌ		وَلاِبْنِ سَعْدٍ تارِكٌ وَهاجِرٌ (200)

پس كارزار كرد تا شهيد شد.

مؤ لّف گويد:كه در(مناقب)ابن شهر آشوب مصرع ثانى چنين است:

لَيْثٌ هَصُورٌ فىِ الْعَرينِ خادِرٌ (201) اين لطفش زيادتر است به ملاحظه(هَصُور)با(مُهاصر)و هَصُور يعنى شير بيشه. و فيروز آبادى گفته: كه يزيدبن مُهاصر از محدّثين است.

مقتل جمعى از اصحاب حضرت امام حسينعليه‌السلام

روايت شده كه عمروبن خالد صيداوىّ و جابربن حارث سلمانىّ و سعد مولى عمروبن خالد و مُجَمِّع بن عبداللّه عائذىّ مقاتله كردند در اوّل قتال و با شمشيرهاى كشيده به لشكر پسر سعد حمله نمودند،چون درميان لشكر واقع شدند لشكر بر دور آنها احاطه كردند وايشان را از لشكر سيّد الشّهدأعليه‌السلام جدا كردند و جناب عبّاس بن اميرالمؤ منينعليه‌السلام حمله كرد بر لشكر و ايشان را خلاص نمود و بيرون آورد در حالى كه مجروح شده بودند و ديگر باره كه لشكر رو به آنها آوردند برلشكر حمله نمودند و مقاتله كردند تا در يك مكان همگى شهيد گرديدند رَحِمَهُمُ اللّه.

و روايت شده از مهران كابلى كه در كربلا مشاهده كردم مردى را كه كارزار سختى مى كند، حمله نمى كند بر جماعتى مگر آنكه ايشان را پراكنده و متفرّق مى سازد و هر گاه از حمله خويش فارغ مى شود مى آيد نزد امام حسينعليه‌السلام و مى گويد:

شعر:

اَبْشِر هَدَيْتَ الرُّشْدَ يَابْنَ اَحْمَدا

فى جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ تَعْلوُ صَعَدا. (202)

پرسيدم كيست اين شخص؟ گفتند: ابو عمره حنظلى، پس عامربن نَهْشَل تيمىّ او را شهيد كرد و سرش را بريد.

مؤ لّف گويد: گفته اند كه اين ابو عمره نامش زياد بن غريب است و پدرش از صحابه است و خودش درك حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نموده و مردى شجاع و متعبّد و متهجّد،معروف به عبادت و كِثرت نماز بوده رحمه اللّه.

شهادت جون رضى اللّه عنه

شعر:

ماه بنى غفارى وخورشيد آسمان

هم روح دوستانى وهم سروبوستان

جَوْن مولى ابوذر غفارىّ رحمه اللّه درميان لشكر سيّدالشّهدأعليه‌السلام بود وآن سعادتمند نيز عبدى سياه بود آرزوى شهادت نموده از حضرت امامعليه‌السلام طلب رخصت كرد آن جناب فرمود: تو متابعت ما كردى درطلب عافيت پس خويشتن را به طريق ما مبتلا مكن از جانب من مأذونى كه طريق سلامت خويش جوئى.عرض كرد: يابنَرَسُولِاللّه! من در ايّام راحت و وسعت كاسه ليس خوان شما بوده ام و امروز كه روز سختى و شدّت شما است دست از شما بردارم، به خدا قسم كه بوى من متعفّن وحسَب من پست و رنگم سياه است پس دريغ مفرمائى از من بهشت را تا بوى من نيكو شود وجسم من شريف و رويم سفيد گردد. (203)

لا واللّه! هرگزاز شما جدا نخواهم شد تا خون سياه خود را با خونهاى طيّب شما مخلوط سازم. اين بگفت واجازت حاصل كرد و به ميدان شتافت واين رَجَز خواند:

شعر:

كَيفَيَرَى الْكُفّارُضَرْبَالْاَسْوَدِ		بِالسَّيْفِ ضَرْبا عَنْ بنى محمّد
اَذُبُّ عَنْهُمْ بِالِلّسانِ وَالْيَدِ		اَرْجُوبِهِالْجَنَّةَ يَوْمَ الْمَوْرِدِ

و بيست و پنج نفر را به خاك هلاك افكند تا شهيد شد. و در بعض مقاتل است كه حضرت امام حسينعليه‌السلام بيامد وبر سر كشته او ايستاد ودعا كرد:

بارالها روى جَوْن را سفيد گردان و بوى او را نيكو كن و او را با ابرار محشور گردان و در ميان او و محمّد وآل محمّدعليهما‌السلام شناسائى ده ودوستى بيفكن.

وروايت شده: هنگامى كه مردمان براى دفن شهدأ حاضر شدند جسد جَوْن را بعد ازده روز يافتند كه بوى مشك از او ساطع بود (204) حجّاج بن مسروق مؤ ذّن حضرت امام حسينعليه‌السلام به ميدان آمد و رجز خواند:

شعر:

اَقْدِمْ (205) حُسَيْنًاهادِيًامَهْدِيا		فَالْيَوْمَ تَلْقى جَدَّكَالنَّبِيّا
ثُمَّ اَباك ذَا النَّدى عَليّا		ذاك الَّذى نَعْرفُهُوَصِيّا

بيست و پنج نفر به خاك هلاك افكند پس شهيد شد. رحمه اللّه (206)

شهادت جوانى پدر كشته رحمه اللّه

جوانى در لشكر حضرت بود كه پدرش را در معركه كوفيان كشته بودند مادرش با او بود واورا خطاب كرد كه اى پسرك من! از نزد من بيرون شو و در پيش روى پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قتال كن. لاجرم آن جوان به تحريك مادر آهنگ ميدان كرد، جناب سيّدالشّهدأعليه‌السلام كه اوراديد فرمود كه اين پسر پدرش كشته گشته و شايد كه شهادت او بر مادرش مكروه باشد،آن جوان عرض كرد: پدر و مادرم فداى تو باد مادرم مرابه قتال امر كرده، پس به ميدان رفت و اين رجز قرائت كرد.

شعر:

اَميرى حُسَيْنٌ وَنِعْمَ الْاَمير		فَهَلْ تَعْلَموُنَ لَهُ مِنْ نَظيرٍ
الاَميرُ سُرورِ فُؤ ادِالْبَشير النَّذير		عَلِىُّ وَفاطِمَةُ والِداهُ
لَهُ طَلْعَةٌ مِثْلُ شَمْس الضُّحى		لَهُ غُرَّةٌ مِثلُ بَدْرٍ مُنيرٍ

تا كارزار كرد واين جهان را وداع نمود، كوفيان سر او را از تن جدا كردند و به لشكر گاه امام حسينعليه‌السلام افكندند، مادر سر پسر را گرفت و بر سينه چسبانيد و گفت: اَحْسَنْت، اى پسرك من، اى شادمانى دل من، واى روشنى چشم من! وآن سر را با تمام غضب به سوى مردى از سپاه دشمن افكند و او را بكشت، آنگاه عمود خيمه را گرفت وبر ايشان حمله كرد ومى گفت:

شعر:

اَنَاعَجُوزُسَيّدى (207) (فى النسأ)خل ضَعيفَةٌ		خاوِيَةٌ (208) بالِيَةٌ نَحيفَةٌ
اَضْرِبُكُمْ بِضَرْبَةٍعَنيفَةٍ		دُونَ بَنى فاطِمَةَ الشَّريفَة

پس دو تن از لشكر دشمن را بكشت، جناب امام حسينعليه‌السلام فرمان كرد كه از ميدان برگردد و دعا در حقّ او كرد. (209)

شهادت غلامى تركى

گفته شد كه حضرت سيّد الشهّدأعليه‌السلام را غلام تُرْكىّ بود نهايت صلاح و سداد و قارى قرآن بود، در روز عاشورا آن غلام با وفا خود را صف سپاه مخالفان زد و رجز خواند:

شعر:

اَلْبَحْرُ مِنْ طَعْنى وَضَرْ بى يصْطَلى		وَالْجَوُّ مَنْ سَهْمى وَنَِبْلى يَمْتَلى
اِذا حُسامى فى يَمينى يَنْجَلى		يَنْشَقُّ قَلْبُ الْحاسِدِ المُبَجَّلِ

پس حمله كرد و بسيارى از مخالفان را به درك فرستاد، بعضى گفته اند هفتاد نفر از آن سياه رويان را به خاك هلاك افكند و آخر به تيغ ظلم و عدوان بر زمين افتاد، حضرت امام حسينعليه‌السلام بالاى سرش آمد و بر او بگريست و روى مبارك خود را بر روى آن سعادتمند گذاشت آن غلام چشم بگشود و نگاهش به آن حضرت افتاد و تبسّمى كرد و مرغ روحش به بهشت پرواز نمود. (210)

شهادت عمرو بن قرظة بن كعب انصارى خزرجى

عمرو بن قَرَظَة از براى جهاد قَدم مردى در پيش نهاد و از حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام رخصت طلبيد و به ميدان رفت و رَجز خواند:

شعر:

قَدْ عَلِمَتْ كَتيبَةُ الاَْنْصارِ		اِنّى سَاَحْمي حَوْزَةَ الذِّمارِ (211)
ضَرْبَ غلام غَيْرَ نُكْسٍ شارٍ		دُونَ حُسَينٍ مُهجَتى وَدارى (212)

و به تمام شوق و رغبت كارزار نمود تا جمعى از لشكر ابن زياد را به جهنم فرستاد و هر تير و شمشيرى كه به جانب امام حسينعليه‌السلام مى رسيد او به جان خود مى خريد، و تا زنده بود نگذاشت كه شرّ و بدى به آن حضرت برسد. تا آنكه از شدت جراحت سنگين شد، پس به جانب آن حضرت نگران شد و عرض كرد: يابن رسول اللّه! آيا به عهد خويش وفا كردم؟ فرمود: بلى! تو پيش از من به بهشت مى روى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از من سلام برسان و او را خبر ده كه من هم بر اثر مى رسم. پس عاشقانه با دشمن مقاتله كرد تا شربت شهادت نوشيد و رخت به سراى ديگر كشيد.

مؤ لف گويد: كه قَرَظَه (به ظأ معجمه و فتحات ثلاث ) والد عمرو از صحابه كِبارو از اصحاب على اميرالمؤ منينعليه‌السلام است، و مردى كافى و شجاع بوده و در سنه بيست و چهار، رى را با ابوموسى فتح كرده و در صفّين، اميرالمؤ منينعليه‌السلام رايت انصار را به او مرحمت كرده بود. و در سنه پنجاه و يك وفات كرده و غير از عمرو، پسر ديگرى داشت كه نامش على بود و در جيش عُمَر در كربلا بود و چون برادرش عمرو شهيد شد امام حسينعليه‌السلام را ندا كرد و گفت: يا حسين يا كذّاب ابْن الكذّاب اَضلَلْت اَخي و غَرَرْتَهُ حَتّى قَتَلتَهُ، حضرت در جواب فرمود:

اِنَّ اللّهَ لَمْ يُضِلَّ اَخاكَ وَلكِنَّهُ هَدى اَخاكَ وَ اَضَلَّكَ

على ملعُون گفت: خدا بكشد مرا اگر ترا نكشم مگر آنكه پيش از آن كه به تو برسم هلاك شوم، پس به قصد آن حضرت حمله كرد، نافع بن هلال او را نيزه زد كه بر زمين افتاد و اصحاب عمر سعد حمله كردند و او را نجات دادند، پس از آن خود را معالجه كرد تا بهبودى يافت.

و عمرو بن قَرَظه همان كس است كه جناب امام حسينعليه‌السلام او را فرستاد به نزد عمر سعد و از عمر خواست كه شب همديگر را ملاقات كنند، و گويند چون ملاقات حاصل شد حضرت او را به نصرت خويش طلبيد. عمر عذر آورد و از جمله گفت كه خانه ام خراب مى شود، حضرت فرمود: من بنا مى كنم براى تو، عمر گفت: ملكم را مى گيرند، حضرت فرمود: من بهتر از آن از مال خودم در حجاز به تو خواهم داد، عمر قبول نكرد.

عمرو بن قَرَظَه در يوم عاشورا در رَجز فرمود تعريض بر عمر سعد در اين مصرع: دوُن حُسَينٍ مُهْجَتى وَدارى

حاصل آنكه عمر سعد به جهت آنكه خانه اش خراب نشود از حضرت حسينعليه‌السلام اعراض كرد و گفت اِنْهَدَمَ داري. لكن من مى گويم فداى حسين باد جان و خانه ام.

شهادت سُويد بن عمرو بن ابى المُطاع الخَثْعمى رحمه اللّه

سُويْد بن عمرو آهنگ قتال نمود و او مردى شريف النّسب و زاهد و كثير الصلاة بود، چون شير شرزه حمله كرد و بر زخم سيف و سنان شكيبائى بسيار كرد چندان جراحت يافت كه اندامش سست شد و در ميان كشتگان بيفتاد و بر همين بود تا وقتى كه شنيد حسينعليه‌السلام شهيد گرديد. ديگر تاب نياورده، در موزه (213) او كاردى بود او را بيرون آورده و به زحمت و مشقّت شديد لختى جهاد كرد تا شهيد گرديد. قاتل او عُروَة بن بَكّارِ نابكار تغلبى و زيد بن ورقأ است، و اين بزرگوار آخر شهيد از اصحاب است. رحمة اللّهِ وَ رضوانه عليهم اجمعين وَ اشركنا مَعَهم اله الحقّ آمين.

ارباب مقاتل گقته اند كه در ميان اصحاب جناب امام حسينعليه‌السلام اين خصلت معمول بود:

هر يك كه آهنگ ميدان مى كرد حاضر خدمت امام مى شد و عرض مى كرد:

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ رَسوُلِ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

حضرت پاسخ ايشان را مى داد و مى فرمود ما در عقب ملحق به شما خواهيم شد، و اين آيه مباركه را تلاوت مى كرد:

( فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبديلاً ) (214). (215)

در بيان شهادت جوانان هاشمى در روز عاشورا

چون از اصحاب كس نماند جز آنكه كشته شده بود، نوبت به جوانان هاشمى رسيد.پس فرزندان اميرالمؤ منينعليه‌السلام و اولاد جعفر و عقيل و فرزندان امام حسن و امام حسينعليهما‌السلام ساخته جنگ شدند و با يكديگر وداع كردند.

وَ لَنِعْمَ ما قيلَ:

شعر:

آئيد تا بگرييم چون اَبر در بهاران		كز سنگ ناله خيزد روز وداع ياران
با ساربان بگوئيد احوال اشك چشمم		تا بر شتر نبندد محمل به روز باران
لَوْ كُنْتَ ساعَةَ بَينِنا ما بَينَنا		وَ شَهِدْتَ كَيْفَ نُكَرِّرُالتَّوْديعا
اَيْقَنْتَ اَنَّ مِنَ الدُّمُوعِ وُحَدِّثاً		وَ عَلِمْتَ اَنَّ مِنَ الْحَديثِ دُموعاً
گفتمش سير ببينم مگر از دل برود		آنچنان جاى گرفته است كه مشگل برود

پس به عزم جهاد قدم جوانمردى در پيش نهاد.

جناب ابوالحسن على بن الحسين الاكبرعليه‌السلام

مادَر آن جناب، ليلى بنت أبى مرّة بن عروة بن مسعود ثقفى است، و عروة بن مسعود يكى از سادات اربعه در اسلام و از عظماى معروفين است و او را مثل صاحب ياسين و شبيه ترين مردم به عيسى بن مريم گفته اند.و على اكبرعليه‌السلام جوانى خوش صورت و زيبا در طلاقت لسان و صباحت رخسار و سيرت و خلقت اَشْبَه مردم بود به حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، شجاعت از على مرتضىعليه‌السلام داشت، و به جميع محامد و محاسن معروف بود چنانكه ابوالفَرج از مغيره روايت كرده كه يك روز معاويه در ايّام خلافت خويش گفت: سزاوارتر مردم به امر خلافت كيست؟ گفتند: جز تو كسى را سزاوارتر ندانيم، معاويه گفت: نه چنين است بلكه سزاوارتر براى خلافت على بن الحسينعليه‌السلام است كه جدّش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است، و جامع است شجاعت بنى هاشم و سخاوت بنى اميّه و حسن منظر و فخر و فخامت ثقيف را. (216)

بالجمله؛ آن نازنين جوان عازم ميدان گرديد، و از پدر بزرگوار خود رخصت جهاد طلبيد، حضرت او را اذن كارزار داد. علىعليه‌السلام چون به جانب ميدان روان گشت آن پدر مهربان نگاه مأيوسانه به آن جوان كرد و بگريست و محاسن شريفش را به جانب آسمان بلند كرد و گفت:

اى پروردگار من! گواه باش بر اين قوم هنگامى كه به مبارزت ايشان مى رود جوانى كه شبيه ترين مردم است در خِلقت و خُلق و گفتار با پيغمبر تو، و ما هر وقت مشتاق مى شديم به ديدار پيغمبر تو نظر به صورت اين جوان مى كرديم، خداوندا! بازدار از ايشان بركات زمين را و ايشان را متفرّق و پراكنده ساز و در طُرق متفرّقه بيفكن ايشان را و واليان را از ايشان هرگز راضى مگردان؛ چه اين جماعت ما را خواندند كه نصرت ما كنند چون اجابت كرديم آغاز عدوات نمودند و شمشير مقاتلت بر روى ما كشيدند. آنگاه بر ابن سعد صيحه زد كه چه مى خواهى از ما، خداوند قطع كند رحم ترا و مبارك نفرمايد بر تو امر ترا و مسلّط كند بر تو بعد از من كسى را كه ترا در فراش بكشد براى آنكه قطع كردى رحم مرا و قرابت مرا با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مراعات نكردى، پس به صوت بلند اين آيه مباركه را تلاوت فرمود:

( اِنَّ اللّهَ اصْطفى آدمَ وَنُوحاً وَ آلَ اِبراهيمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلىَ العالَمينَ ذُرِّيَةً بَعضُها مِن بَعضٍ وَاللّهُ سَميعٌ عَليمٌ. ) (217)

و از آن سوى جناب على اكبرعليه‌السلام چون خورشيد تابان از افق ميدان طالع گرديد و عرصه نبرد را به شعشه طلعتش كه از جمال پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خبر مى داد منوّر كرد

شعر:

ذَكَروُا بِطَلْعَتِهِ النَّبىَّ فَهَلَّلوُا		لَمّا بَدا بَيْنَ الصُّفُوفِ وَ كَبَّرَوُا
فَافْتَنَّ فيهِ الناظِرُونَ فَاِصْبَعٌ		يُؤْمى اِلَيْهِ بِها وَ عَيْنٌ تَنْظُرُوا

پس حمله كرد، و قوّت بازويش كه تذكره شجاعت حيدر صفدر مى كرد در آن لشكر اثر كرد و رَجز خواند:

شعر:

اَنَا عَلىُّ بْنَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلي		نَحْنُ وَبَيْتِ اللّهِ أَوْلى بِالنَّبِىِّ
اَضْرِبُكُمْ بِالسَّيْفِ حَتّى يَنْثَني		ضَرْبَ غُلامٍ هاشِمِىّ عَلَوِي
وَ لا يَزالُ الْيَوْمَ اَحْمي عَن اَبي		تَا للّهِ لا يَحْكُمُ فينَا ابْنُ الدَّعي (218)

همى حمله كرد و آن لئيمان شقاوت انجام را طعمه شمشير آتشبار خود گردانيد. به هر جانب كه روى مى كرد گروهى را به خاك هلاك مى افكند، آن قدر از ايشان كشت تا آنكه صداى ضجّه و شيون از ايشان بلند شد، و بعضى روايت كرده اند كه صد و بيست تن را به خاك هلاك افكند. اين وقت حرارت آفتاب و شدّت عطش و كثرت جراحت و سنگينى اسلحه او را به تعب در آورد، على اكبرعليه‌السلام از ميدان به سوى پدر شتافت عرض كرد كه اى پدر! تشنگى مرا كشت و سنگينى اسلحه مرا به تعَب عظيم افكند آيا ممكن است كه به شربت آبى مراسقايت فرمائى تا در مقاتله با دشمنان قوّتى پيدا كنم؟ حضرت سيلاب اشك از ديده باريد و فرمود: واغَوْثاه! اى فرزند مقاتله كن زمان قليلى پس زود است كه ملاقات كنى جدّت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پس سيراب كند ترا به شربتى كه تشنه نشوى هرگز. و در روايت ديگر است كه فرمود اى پسرك من! بياور زبانت را، پس زبان علىّ را در دهان مبارك گذاشت و مكيد و انگشتر خويش را بدو داد و فرمود كه در دهان خود بگذار و برگرد به جهاد دشمنان.

فَاِنّى اَرْجُواَنَّكَ لا تُمسْى حَتّى يَسْقيكَ جَدُّكَ بِكَاْسِه الاَْوْفى شَرْبَةً لا تَظْمَأُ بَعْدَها اَبَداً (219)

پس جناب على اكبرعليه‌السلام دست از جان شسته ودل بر خداى بسته به ميدان برگشت واين رَجَر خواند:

شعر:

الْحَربُ قَدْبانَتْ لَهاَالْحَقائقُ		وَظَهَرَتْ مِنْ بَعْدِها مَصادِقُ
وَاللّهِرَبِّ الْعَرْشِشعر:لانُفارقُ		جُمُوعَكُمْ اَوْتُغْمَدَ الْبَوارِقُ

پس خويشتن را در ميان كفّار افكند واز چپ وراست همى زد وهمى كشت تا هشتاد تن را به درك فرستاد، اين وقت مُرّة بن مُنْقِذ عبدى لعين فرصتى به دست كرده شمشيرى بر فرق همايونش زد كه فرقش شكافته گشت و ازكارزار افتاد. و

موافق روايتى مرة بن منقذ چون على اكبرعليه‌السلام را ديد كه حمله مى كند و رجز مى خواند گفت: گناهان عرب بر من باشد اگر عبور اين جوان از نزد من افتاد پدرش را به عزايش ننشانم، پس همين طور كه جناب على اكبرعليه‌السلام حمله مى كرد به مرّة بن منقذ برخورد، مرّه لعين نيزه بر آن جناب زد و او را از پاى درآورد. و به روايت سابقه پس سواران ديگر نيز على را به شمشيرهاى خويش مجروح كردند تا يك باره توانائى از او برفت دست در گردن اسب درآورد و عنان رها كرد اسب، او را در لشكر اعدأ از اين سوى بدان سوى مى برد و به هر بى رحمى كه عبور مى كرد زخمى بر على مى زد تا اينكه بدنش را با تيغ پاره پاره كردند. (220)

وَ قالَ اَبُوالْفَرَجُ وَ جَعَلَ يَكِرُّ بَعْدَ كَرَّةَ حتّى رُمِىَ بِسَهْمٍ فَوَقَعَ فى حَلْقِهِ فَخَرَقَهُ وَ اَقْبَلَ يَنْقَلِبُ فى دَمِهِ.

وبه روايت ابوالفرج همين طور كه شهزاده حمله مى كرد بر لشكر تيرى به گلوى مباركش رسيد وگلوى نازنينش را پاره كرد. آن جناب از كار افتاد ودرميان خون خويش مى غلطيدودراين اوقات تحمّل مى كرد، تاآنگاه كه رُوح به گودى گلوى مباركش رسيد و نزديك شد كه به بهشت عنبر سرشت شتابد صدا بلند كرد.

يااَبَتاه عَلَيْكَ مِنّىِ السَّلامُ هذا جَدّي رَسُولُ اللّهِ يَقْرَؤُك السَّلام وَيَقوُلُ عَجّلِ الْقُدُومَ اِلَيْنا. (221) وبه روايت ديگر ندا كرد:

يااَبَتاه هذا جدّى رَسُولُ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قَدْسَقانى بِكَاْسِهِ اْلاَوْفى شَرْبَةً لااَظْمَاُ بَعْدَها اَبَدا وَهُوَ يَقوُلُ: اَلْعَجَلَ اَلْعَجَلَ فَاِنَّ لَكَ كَأْسا مَذْخوُرَةً حَتّى تَشْرِبَهَا السّاعَة؛

يعنى اينك جدّمن رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حاضر است ومرا از جام خويش شربتى سقايت فرمود كه هرگز پس از آن تشنه نخواهم شد ومى فرمايد: اى حسين! تعجيل كن در آمدن كه جام ديگر از براى توذخيره كرده ام تا دراين ساعت بنوشى. پس حضرت سيّدالشّهدأعليه‌السلام بالاى سر آن كشته تيغ ستم وجفاآمد، به روايت سيّدبن طاوس صورت برصورت اونهاد. شاعرگفته:

شعر:

چهر عالمتاب بنهادش به چهر		شد جهان تار از قران ماه ومهر
سر نهادش بر سر زانوى ناز		گفت كاى باليده سرو سرفراز
اين بيابان جاى خواب نازنيست		كايمن از صيّاد تير اندازنيست
تو سفر كردى وآسودى زغم		من در اين وادى گرفتاراَلم

و فرمود خدا بكشد جماعتى راكه ترا كشتند، چه چيزايشان را جرى كرده كه از خدا و رسول نترسيدند و پرده حرمت رسول را چاك زدند، پس اشك از چشمهاى نازنينش جارى شد وگفت: اى فرزند! عَلَى الدُّنْيا بَعدَك الْعَفا؛ بعدازتو خاك بر سر دنيا و زندگانى دنيا. شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده: اين وقت حضرت زينبعليها‌السلام از سراپرده بيرون آمد وباحال اضطراب و سرعت به سوى نعش جناب على اكبر مى شتافت و ندبه بر فرزند برادر مى كرد، تا خود را به آن جوان رسانيد وخويش را بر روى او افكند، حضرت سر خواهر را از روى جسد فرزند خويش بلند كرد و به خيمه اش باز گردانيد و رو كرد به جوانان هاشمى و فرمود كه برداريد برادر خود را؛ پس جسد نازنينش را از خاك برداشتند و در خيمه اى كه درپيش روى آن جنگ مى كردند گذاشتند. (222)

مؤ لّف گويد: كه در باب حضرت على اكبرعليه‌السلام دو اختلاف است:

يكى: آنكه در چه وقت شهيد گشته، شيخ مفيد وسيّدبن طاوس وطبرى وابن اثير وابو الفَرَج وغيره ذكر كرده اند (223) كه اوّل شهيد از اهل بيتعليهما‌السلام على اكبر بوده و تأييد مى كند كلام ايشان را زيارت شهدأ معروفه اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا اَوَّلَ قَتيلٍ مِنْ نَسْلِ خَيْرِ سَليلٍ ولكن بعضى از ارباب مقاتل اوّل شهيد از اهل بيت را عبداللّه بن مسلم گرفته اند و شهادت على اكبر را در اواخر شهدأ ذكر كرده اند.

دوم: اختلاف در سنّ شريف آن جناب است كه آيا در وقت شهادت هيجده ساله يا نوزده ساله بوده و از حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام كوچكتر بوده يا بزرگتر و به سنّ بيست وپنج سالگى بوده؟ و ما بين فحولِ عُلما در اين باب اختلاف است، و ما در جاى ديگرى اشاره به اين اختلاف و مختار خود را ذكر كرديم و به هر تقدير، اين مدّتى كه در دنيا بود عمر شريف خود را صرف عبادت و زهادت و اطعام مساكين و اكرام وافدين وسعه در اخلاق و توسعه در ارزاق فرموده به حدى كه در مدحش گفته شده:

شعر:

لَمْ تَرَعَيْنٌ نَظَرَتْ مِثْلَهُ

مِنْ مُحْتَفٍ يَمْشي ولا ناعلٍ

و در زيارتش خوانده مى شود:

الَسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا الصِّديقُ وَ الشَّهيّدُ اْلمُكَرَّمُ وَ السَّيّدُ اْلمُقَدَّمُ الّذّى عاشَ سَعيداً وَ ماتَ شَهيداً وَ ذَهَبَ فَقيداً فَلَمْ تَتَمَتَّعْ مِنَ الدُّنْيا اِلاّ باِلْعَمَلِ الصّالِحِ وَلَمْ تَتَشاغَلْ اِلاّ بِالْمَتْجَرِ الرّابِحِ.

و چگونه چنين نباشد آن جوانى كه اَشْبَه مردم باشد به حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اخذ آداب كرده باشد از دو سيّد جوانان اهل جنّت؛ چنانچه خبر مى دهد از اين مطلب عبارت زيارت مرويّه معتبره آن حضرت الَسَّلام عَلَيْكَ يَا بْنَ اْلحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ و آيا والده آن جناب در كربلا بوده يا نبوده؟ ظاهر آن است كه نبوده و در كتب معتبره نيافتم در اين باب چيزى. و امّا آنچه مشهور است كه بعد از رفتن على اكبرعليه‌السلام به ميدان، حضرت حسينعليه‌السلام نزد مادرش ليلى رفت و فرمود: بر خيز و برو در خلوت دعا كن براى فرزندت كه من از جدّم شنيدم كه مى فرمود: دعاى مادر در حقّ فرزند مستجاب مى شود... به فرمايش شيخ (224) ما تمام دروغ است.

شهادت عبداللّه بن مسلم بن عقيل رضى اللّه عنه

محمّد بن ابوطالب فرموده: اوّل كسى كه از اهل بيت امام حسينعليه‌السلام به مبارزت بيرون شد، عبداللّه بن مسلم بود و رجز مى خواند و مى فرمود:

شعر:

اَلْيَوْمَ اَلْقى مُسْلِماً وَ هُوَأَبي

وَفِتْيَةً بادُواعلى دينِ النَّبِىٍِّّ

لَيْسُوا بِقَوْمٍ عُرِفُوا باِلْكَذِبِ

لكِنْ خِيارٌ وَ كِرامُ النَّسَبِ

مِنْ هاشِمِ السّاداتِ اَهْلِ النَّسَبِ

پس كارزار كرد و نود وهشت نفر را در سه حمله به درك فرستاد، پس عمروبن صبيح او را شهيد كرد. رحمه اللّه (225)

ابوالفَرَج گفته كه مادرش رقيّه دختر اميرالمؤ منين على بن ابى طالبعليه‌السلام بوده، و شيخ مفيد و طبرى روايت كرده اند كه عَمروبن صبيح تيرى به جانب عبداللّه انداخت و عبداللّه دست خود را سپر پيشانى خود كرد آن تير آمد و كف او را بر پيشانى او بدوخت، عبداللّه نتوانست دست خود را حركت دهد پس ملعونى ديگر نيزه بر قلب مباركش زد و او را شهيد كرد. (226)

ابن اثير گفته كه فرستاد مختار جمعى را براى گرفتن زيد بن رُقاد، و اين زيد مى گفت كه من جوانى از اهل بيت امام حسينعليه‌السلام را كه نامش عبداللّه بن مسلم بود تيرى زدم در حالى كه دستش بر پيشانيش بود و وقتى او را تير زدم شنيدم كه گفت: خدايا! اين جماعت ما را قليل و ذليل شمردند، خدايا بكش ايشان را همچنان كه كشتند ايشان ما را؛ پس تير ديگرى به او زده شد پس من رفتم نزد او ديدم او را كه مرده است تير خود را بر دل او زده بودم از دل او بيرون كشيدم و خواستم آن تير را كه بر پيشانيش جاى كرده بود بيرون آورم، بيرون نمى آمد.وَ لَمْ اَزَلْ اَتَضَنَّضُ الاخَرَ عَنْ جَبْهتِهِ حَتّى اَخَذْتُهُ وَ بَقِىَ النَّصْل پس پيوسته او را حركت دادم تا بيرون آوردم چون نگاه كردم ديدم پيكان تير در پيشانيش مانده و تير از ميان پيكان بيرون آمده.

بالجمله؛ اصحاب مختار به جهت گرفتن او آمدند زيدبن رقاد باشمشير به سوى ايشان بيرون آمد، ابن كامل كه رئيس لشكر مختار بود لشكر را گفت كه او را نيزه و شمشير نزنيد بلكه او را تير باران و سنگ باران نمائيد، پس چندان تير و سنگ بر او زدند كه بر زمين افتاد پس بدن نحسش را آتش زدند در حالى كه زنده بود و نمرده بود. (227)

و بعضى از مورّخين گفته اند كه بعد از شهادت عبداللّه بن مسلم آل ابوطالب جملگى به لشكر حمله آوردند، جناب سيّد الشهدأعليه‌السلام كه چنين ديد ايشان را صيحه زد و فرمود:

صَبْراً عَلَى المْوتِ يابَنى عمومتى.

هنوز از ميدان بر نگشته بود كه از بين ايشان محمّدبن مسلم به زمين افتاد و كشته شد. رضوان اللّه عليه، و قاتل او ابومرهم اَزْدىّ و لقيط بن اياس جهنى بود. (228)

شهادت محمّد بن عبداللّه بن جعفر رضى اللّه عنه

محمّدبن عبداللّه بن جعفر(رضى اللّه عنهم)به مبارزت بيرون شد و اين رجز خواند:

شعر:

اَشْكُو اِلَى اللّهِ مِنَ الْعُدْوانِ

فِعالَ قَوْمٍ في الرَّدى عُميانٍ

قَدْ بَدَّلُوا مَعالِمَ الْقُرْآنِ

وَ مُحْكَمَ التَّنْزيل وَ التّبْيانِ

وَ اَظْهَرُوا الْكُفْرِ مَعَ الّطغْيانِ (229)

پس ده نفر را به خاك هلاك افكند، پس عامربن نَهْشَل تميمى او را شهيد كرد. ابوالفرج گفته كه مادرش خَوْصا بنت حفصه از بكربن وائل است، و سليمان بن قِتّه اشاره به شهادت او كرده در مرثيه خود كه گفته:

شعر:

وَسَمِىُّ النَّبِىِّ غُودِرَ فيهِمْ		قَدْ عَلَوْهُ بِصارِمٍ مَصْقُول
فَاِذا ما بَكيتُ عَيْنى فَجودى		بِدُموُعٍ تَسيلُ كُلَّ مَسيْلٍ (230)

شهادت عون بن عبداللّه بن جعفر رضى اللّه عنه

قالَ الَّطَبَرى: فَاعْتَوَرَهُمُ النّاسُ مِنْ كُلِّ جانِبٍ فَحَمَلَ عَبْدُاللّهِ بْنِ قُطْنَةِ الطّايىّ ثُمَّ النَّبْهانىّ عَلى عَوْنِ بْنِ عبداللّه بن جَعْفَرِ بْنِ اَبى طالِبٍ(رضى اللّه عنهم) (231)

و در(مناقب)است كه عون به مبارزت بيرون شد و آغاز جدال كرد و اين رجز خواند:

شعر:

اِنْ تُنْكِرونى فَاَنَا ابْنُ جَعْفَرٍ		شَهيدِ صِدْقٍ فىِ اْلجِنانِ اَزهَرٍ
يَطيُر فيها بِجَناحٍ اَخْضَرٍ		كَفى بِهَذا شَرَفاً في الْمحشَرِ

پس قتال كرد و سه تن سوار و هيجده تن از پيادگان از مركب حيات پياده كرد، آخر الا مر به دست عبداللّه بن قُطْنَه شهيد گرديد. (232)

ابوالفرج گفته كه مادرش زينب عقيله دختر اميرالمؤ منينعليه‌السلام بنت فاطمه بنت رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى باشد، و سليمان بن قتَّه به او اشاره كرده در قول خود:

شعر:

وَ انْدُبى إنْ بَكَيْتِ عَوْنا اَخاهُ		لَيْسَ فيما يَنوُبُهُمْ بخَذُولٍ
فَلَعَمْرى لَقَدْ اُصيبَ ذَوُو الْقُرْ		بى فَبَكى عَلَى الْمُصابِ الطَّويِل (233)

(و فى الزّيارة الّتى زارَبِهَا اْلمُرْتَضى عَلَم اْلهُدى رحمه اللّه )

السَّلامُ عَلَيْكَ ياعَوْنَ عَبْدِاللّهِ بْنَ جَعْفَرِ بْنِ اَبى طالب، السّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ النّاشى فى حِجْرِ رَسُولِ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و الْمُقْتَدي بِاَخْلاقِ رَسُولِ اللّهِ وَ الذاَّبِّ عَنْ حَريمِ رَسُولِ اللّهِ صَبِيّاً وَالذّاَّئدِ عَنْ حَرَمِ رَسُولِ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مُباشِراً للِحُتوُفِ مُجاهِداً بالسُّيُوفِ قَبْلَ اَنْ يَقْوِىَ جِسْمُهُ وَ يَشْتَدَّ عَظْمُهَ يَبْلُغَ اَشُدَّهُ(اِلى اَنْ قالَ) فَتَقَرَّبْتَ وَ المنايا دانِيَهٌ وَ زَحَفْتَ وَ النَّفسُ مُطمْئِنَّةٌ طَيِّبَةٌ تَلْقى بِوْجْهِكَ بَوادِرَ السِّهامِ وَ تُباشْرُ بمُهْجَتِكَ حَدَّ اْلحِسامِ حَتَّى وَفَدْتَ اِلَى اللّهِ تَعالى بِاحْسَنِ عَمَلِ الخ. (234)

شهادت عبدالرحمن بن عقيل

و ديگر از شهدأ اهل بيتعليه‌السلام عبدالرحمن بن عقيل است كه به مبارزت بيرون شد و رجز خواند:

شعر:

اَبى، عَقيلٌ فَاعْرفوُا مَكانى

مِنْ هاشِمٍ وَ هاشِمٌ اِخْوانى

كُهُولُ صِدْقٍ سادَةُ الاَْقرانِ

هذا حُسَيْنٌ شامِخُ اْلبُنْيانِ

وَ سَيّدُ الشَّيْبِ مَعَ الشُبّانِ

پس هفده تن از فُرْسان لشكر را به خاك هلاك افكند، آنگاه به دست عثمان بن خالد جُهَنى به درجه رفيعه شهادت رسيد. (235)

طبرى گفته كه گرفت مختار در بيابان دو نفرى را كه شركت كرده بودند در خون عبدالرحمن بن عقيل و در برهنه كردن بدن او پس گردن زد ايشان را،آنگاه بدن نحسشان را به آتش سوزانيد.

و ديگر جعفربن عقيل است رحمه اللّه كه به مبارزت بيرون شد و رجز خواند:

شعر:

اَنَا اْلغُلامُ اْلاَبْطَحِىُّ الطالِبّى		مِنْ مَعْشَرٍ فى هاشِمٍ مِنْ غالِبٍ
وَنَحْنُ حَقّاً سادَةُ الذَّوائِبِ		هذا حُسَيْنٌ اَطْيَب اْلاَطايِبِ

پس دو نفر و به قولى پانزده سوار را به قتل رسانيد و به دست بُشْرِ بن سَوْطِ هَمدانى به قتل رسيد. (236)

شهادت عبداللّه الاكبر بن عقيل

و ديگر عبداللّه الاكبر بن عقيل كه عثمان بن خالد و مردى از همدان او را به قتل رسانيدند. و محمّد بن مسلم بن عقيل رحمة اللّه را اَبو مَرهم اَزْدى و لَقيطْ بْن اياس جُهنى شهيد كرد.

شهادت عمر بن ابى سعيد بن عقيل

و محمّدبن ابى سعيد بن عقيل رحمه اللّه را لَقيط بن ياسر جُهنى به زخم تير شهيد كرد.

مؤ لف گويد: كه بعد از شهادت جناب علىّ اكبرعليه‌السلام ذكر شهادت عبداللّه بن مسلم بن عقيل شد، پس آنچه از آل عقيل در يارى حضرت امام حسينعليه‌السلام به روايات معتبره شهيد شدند با جناب مسلم هفت تن به شمار مى رود، و سليمان بن قَتَّه نيز عدد آنها را هفت تن ذكر كرده، چنانچه گفته در مرثيه امام حسينعليه‌السلام :

شعر:

عَينُ جُودي بِعَبْرةٍ وَ عَويلٍ		فَانْدُبى اِنْ بَكَيْتِ آلَ اَلرّسُولِ
سِتَّة كُلُّهُمْ لِصُلْبِ عَلِي		قَدْ اُصيبُوا وَسَبْعَةٌ لِعَقيلٍ

شهادت جناب قاسم بن الحسن بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام

شعر:

زبرج خيمه بر آمد چو قاسم بن حسن		سُهيل سر زده گفتى مگر زسمت يمن
زخيمگاه به ميدان كين روان گرديد		زخيمگاه به ميدان كين روان گرديد
رخ چو ماه تمام و قدى چون سرو چمن		گرفت تيغ عدو سوز را به كف چو هلال

نمود در بر خود پيرهن به شكل كفن

قاسم بن الحسنعليهما‌السلام به عزم جهاد قدم به سوى معركه نهاد، چون حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام نظرش بر فرزند برادر افتاد كه جان گرامى بر كف دست نهاده آهنگ ميدان كرده، بى توانى پيش شد و دست به گردن قاسم در آورد و او را در بر كشيد و هر دو تن چندان بگريستند كه روايت وارد شده حَتّى غُشِىَ عَلَيْهِما، پس قاسم به زبان ابتهال و ضراعت اجازت مبارزت طلبيد، حضرت مضايقه فرمود، پس قاسم گريست و دست و پاى عمّ خود را چندان بوسيد تا اذن حاصل نمود، پس جناب قاسمعليه‌السلام به ميدان آمد در حالى كه اشكش به صورت جارى بود و مى فرمود:

شعر:

اِنْ تُنْكرُونى فَاَنَا اْبنُ اْلحَسَنِ		سِبْطِ النَّبِىِّ الْمُصْطَفَى اْلمؤ تَمَنِ
هذا حُسَيْنٌ كَالاَْسيِر اْلمُرْتَهَنِ		بَيْنَ اُناسٍ لا سُقُوا صَوْبَ الْمَزَنِ (237)

پس كارزار سختى نمود و به آن صِغَر سنّ و خرد سالى، سى و پنج تن را به درك فرستاد. حُمَيْد بن مسلم گفته كه من در ميان لشكر عمر سعد بودم پسرى ديدم به ميدان آمده گويا صورتش پاره ماه است و پيراهن و ازارى در برداشت و نَعْلَينى در پا داشت كه بند يكى از آنها گسيخته شده بود و من فراموش نمى كنم كه بند نعلين چپش بود، عمرو بن سعد اَزدى گفت: به خدا سوگند كه من بر اين پسر حمله مى كنم و او را به قتل مى رسانم، گفتم: سُبحان اللّه! اين چه اراده است كه نموده اى؟ اين جماعت كه دور او را احاطه كرده اند از براى كفايت امر او بس است ديگر ترا چه لازم است كه خود را در خون او شريك كنى؟ گفت: به خدا قسم كه از اين انديشه بر نگردم، پس اسب بر انگيخت و رو بر نگردانيد تا آنگاه كه شمشيرى بر فرق آن مظلوم زد و سر او را شكافت پس قاسم به صورت بر روى زمين افتاد و فرياد برداشت كه يا عمّاه! چون صداى قاسم به گوش حضرت امام حسينعليه‌السلام رسيد تعجيل كرد مانند عقابى كه از بلندى به زير آيد صفها را شكافت و مانند شير غضبناك حمله بر لشكر كرد تا به عمرو قاتل جناب قاسم رسيد، پس تيغى حواله آن ملعون نمود، عمرو دست خود را پيش داد حضرت دست او را از مرفق جدا كرد پس آن ملعون صيحه عظيمى زد. لشكر كوفه جنبش كردند و حمله آوردند تا مگر عمرو را از چنگ امامعليه‌السلام بربايند همين كه هجوم آوردند بدن او پا مال سُمّ ستوران گشت و كشته شد. پس چون گرد و غبار معركه فرو نشست ديدند امامعليه‌السلام بالاى سر قاسم است و آن جوان در حال جان كندن است و پاى به زمين مى سايد و عزم پرواز به اَعلْى علّييّن دارد و حضرت مى فرمايد: سوگند به خداى كه دشوار است بر عمّ تو كه او را بخوانى و اجابت نتواند و اگر اجابت كند اعانت نتواند و اگر اعانت كند ترا سودى نبخشد، دور باشند از رحمت خدا جماعتى كه ترا كشتند. هذا يَوْمٌ وَ اللّهِ كَثُرَ واتِرُهُ وَ قَلَّ ناصِرُهُ.

آنگاه قاسم را از خاك برداشت و در بر كشيد و سينه او را به سينه خود چسبانيد و به سوى سراپرده روان گشت در حالى كه پاهاى قاسم در زمين كشيده مى شد. پس او را برد در نزد پسرش على بن الحسينعليه‌السلام در ميان كشتگان اهل بيت خود جاى داد، آنگاه گفت: بارالها تو آگاهى كه اين جماعت ما را دعوت كردند كه يارى ما كنند اكنون دست از نصرت ما برداشته و با دشمن ما يار شدند، اى داور داد خواه! اين جماعت را نابود ساز و ايشان را هلاك كن و پراكنده گردان و يك تن از ايشان را باقى مگذار، و مغفرت و آمرزش خود را هرگز شامل حال ايشان مگردان.

آنگاه فرمود: اى عموزادگان من! (238) صبر نمائيد اى اهل بيت من، شكيبائى كنيد و بدانيد بعد از اين روز، خوارى و خذلان هرگز نخواهيد ديد. (239)

مخفى نماند كه قصّه دامادى جناب قاسمعليه‌السلام در كربلا و تزويج او فاطمه بنت الحسينعليه‌السلام را، صحّت ندارد؛ چه آنكه در كتب معتبره به نظر نرسيده و بعلاوه آنكه حضرت امام حسينعليه‌السلام را دو دختر بوده چنانكه در كتب معتبره ذكر شده، يكى سكينه كه شيخ طبرسى فرموده: سيّد الشّهدأعليه‌السلام او را تزويج عبداللّه كرده بود و پيش از آنكه زفاف حاصل شود عبداللّه شهيد گرديد. (240) و ديگر فاطمه كه زوجه حسن مُثَنّى بوده كه در كربلا حاضر بود چنانكه در احوال امام حسنعليه‌السلام به آن اشاره شد، و اگر استناداً به اخبار غير معتبره گفته شود كه جناب امام حسينعليه‌السلام را فاطمه ديگر بوده گوئيم كه او فاطمه صغرى است و در مدينه بوده و او را نتوان با قاسم بن حسنعليهما‌السلام عقد بست واللّه تعالى العالم.

شيخ اجلّ محدّث متتبّع ماهرثقة الا سلام آقاى حاج ميرزا حسين نورى - نَوَّرَ اللّه مَرْقَدَهُ- در كتاب(لؤ لؤ و مرجان)فرموده به مقتضاى تمام كتب معتمده سالفه مؤ لّفه در فنّ حديث و اَنساب و سِير نتوان براى حضرت سيّد الشّهدأعليه‌السلام دختر قابل تزويج بى شوهرى پيدا كرد كه اين قضيه قطع نظر از صحّت و سقم آن به حسب نقل وقوعش ممكن باشد.

امّا قصّه زبيده و شهربانو و قاسم ثانى در خاك رى و اطراف آن كه در السنه عوام دائر شده، پس آن خيالات واهيه است كه بايد در پشت كتاب(رموز حمزه)وساير كتابهاى مجعوله نوشت، و شواهد كذب بودن آن بسيار است، و تمام علماى انساب متّفق اند كه قاسم بن الحسنعليه‌السلام عقب ندارد انتهى كلامه رفع مقامه. (241)

بعضى از ارباب مَقاتل گفته اند كه بعد از شهادت جناب قاسمعليه‌السلام بيرون شد به سوى ميدان، عبداللّه بْن الحَسَنعليه‌السلام و رَجَز خواند:

شعر:

اِنْ تُنْكِرُونى فَاَنَاَ ابْنُ حَيْدَرَهْ		ضْرغامُ آجامٍ (242) وَ لَيْثٌ قَسْوَرَهْ
عَلَى الْاَعادى مِثْلَ ريحٍ صَرْصَرةٍ		اَكيلُكُمْ بالسّيْف كَيْلَ السَّنْدَرة (243)

و حمله كرد و چهارده تن را به خاك هلاك افكند، پس هانى بن ثُبَيْت حضرمى بر وى تاخت و او را مقتول ساخت پس صورتش سياه گشت. (244)

و ابوالفّرج گفته كه حضرت ابوجعفر باقرعليه‌السلام فرموده كه حرملة بن كاهل اسدى او را به قتل رسانيد. (245)

مؤ لف گويد: كه ما مَقْتَل عبداللّه را در ضمن مقتل جناب امام حسينعليه‌السلام ايراد خواهيم كرد ان شأاللّه تعالى.

شهادت ابوبكر بن حسنعليه‌السلام

و ابوبكر بن الحسنعليه‌السلام كه مادرش اُمّ وَلَد بوده و با جناب قاسمعليه‌السلام برادر پدر مادرى (246) بود، عبداللّه بن عُقبه غَنَوىّ او را به قتل رسانيد. و از حضرت باقرعليه‌السلام مروى است كه عقبه غَنَوى او را شهيد كرد، و سليمان بن قَتّه اشاره به او نموده در اين شعر:

شعر:

وَ عِنْدَ غَنِىٍّ قَطْرَةٌ مِنْ دِمائِنا

وَ فى اَسَدٍ اُخْرى تُعَدُّ وَ تُذْكَرُ

مؤ لّف گويد: كه ديدم در بعضى مشجّرات نوشته بود ابوبكربن الحسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام شهيد گشت در طفّ و عقبى براى او نبود و تزويج نموده بود امام حسينعليه‌السلام دخترش سكينه را به او و خون او در بنى غنى است.

شهادت اولاد اميرالمومنينعليه‌السلام

جناب ابوالفضل العبّاسعليه‌السلام چون ديد كه بسيارى از اهلبيتش شهيد گرديدند رو كرد به برادران خود عبداللّه و جعفر و عثمان فرزندان اميرالمومنينعليه‌السلام از خود امّ البنين و فرمود:

تَقَدَّموُا بِنَفسى اَنْتُمْ فَحاموُاعَنْ سَيِّدِ كُمْ حَتّى تَموُتوُا دُونَهُفَتَقَدَّموُا جَميعاً فَصارُوا اَمامَ اْلحُسَيْنِعليه‌السلام يَقُونَهُمْ بِوُجُوهِهِمْ وَنُحُورِهِمْ؛يعنى جناب ابوالفضلعليه‌السلام با برادران خويش فرمود: اى برادران من! جان من فداى شماها باشد پيش بيفتيد و برويد در جلو سيّد و آقايتان خود را سپر كنيد و آقاى خود را حمايت كنيد و از جاى خود حركت نكنيد تا تمامى در مقابل او كشته گرديد. برادران ابوالفضلعليه‌السلام اطاعت فرمايش برادر خود نموده تمامى رفتند در پيش روى امام حسينعليه‌السلام ايستادند و جان خود را وقايه جان آن بزرگوار نمودند، و هر تير و نيزه و شمشير كه مى آمد به صورت و گلوى خويش خريدند.

فَحَمَلَ هانىُ بْنُ ثُبَيْتِ الحَضْرَمِىِّ عَلى عبداللّه بْنِ عَلِىّعليه‌السلام فَقَتَلَهُ ثُمَّ حَمَلَ عَلى اَخيهِ جَعْفَربْن عَلِىّعليه‌السلام فَقَتَلَهُ اَيْضَاً وَرَمى يَزيدُ الاَصْبَحِىُ عُثْمانَ بْنَ عَلِىّعليه‌السلام بِسَهْمٍَفقَتَلَهُ ثُمَّ خَرَج اِلَيْهِ فَاحْتَزَّ رَاْسَهُ و بَقَى اْلعبّاسُ بْنُ عَلِىّ قائماً اَمامَ اْلحُسَيْنِ يُقاتِلُ دُونَهُ و يَميلُ مَعَهُ حَيْثُ مالَ حَتّى قُتِلَ. سلام اللّه عليه.

مؤ لّف گويد:اين چند سطر كه در مقتل اولاد اميرالمومنينعليه‌السلام نقل كردم از كتاب ابوحنيفه دينورى بود (247) كه هزار سال بيشتر است آن كتاب نوشته شده ولكن در مقاتل ديگر است كه عبداللّه بن علىعليه‌السلام تقّدم جست و رجز خواند:

شعر:

اَنا ابْنُ ذى النَّجْدَةِ و الاِفضالِ		ذاكَ علىُّ الخَيْر ذُوالْفِعالِ
سَيْفُ رسولِ اللّهِذوالنِّكالِ		فى كلِّ يَوْمٍ ظاهِرُ الاَهوالِ (248)

پس كارزار شديدى نمود تا آنكه هانى بن ثبيت حضرمى او را شهيد كرد بعد از آنكه دو ضربت مابين ايشان ردّ و بدل شد. و ابوالفرج گفته كه سن آن جناب در آن روز به بيست و پنج سال رسيده بود. (249)

پس از آن جعفر بن علىعليه‌السلام به ميدان آمد و رجز خواند:

شعر:

اِنّى اَنا جَعْفَرُ ذُوالْمَعالى		ابْنُ عَلِىّ الخَيْرِ ذُوالنَّوالِ
حَسْبى بعَمّى جَعْفَر وَ الْخالِ		اَحْمي حُسَيْناً ذِى النَّدىَ الْمِفْضالِ (250)

هانى بن ثُبَيْت بر او حمله كرد و او را شهيد نمود. و ابن شهر آشوب فرمود كه خولى اصبحى تيرى به جانب او انداخت و آن بر شقيقه يا چشم او رسيد. (251) و ابو الَفرَج از حضرت باقرعليه‌السلام روايت كرده كه خولى، جعفر را شهيد كرد. (252)

پس عثمان بن علىعليه‌السلام به مبارزَت بيرون شد و گفت:

شعر:

اِنى اَنَا عُثْمانُ ذُوالْمَفاخِرِ		شَيْخى عَلِىُّ ذُوالْفِعالِ الطّاهِرِ
هذا حُسَيْنٌ سَيّدُ الا خايِرِ		وَ سَيّدُ الصّغارِ وَ الا كابِرِ (253)

و كارزار كرد تا خولى اصبحى تيرى بر پهلوى او زد و او را از اسب به زمين افكند، پس مردى از(بنى دارم)بر او تاخت و او را شهيد ساخت رحمه اللّه و سر مباركش را از تن جدا كرد و نقل شده كه سن شريفش در آن روز به بيست و يك سال رسيده بود و وقتى كه متولّد شده بود اميرالمومنينعليه‌السلام فرمود كه او را به نام برادر خود عثمان بن مَظْعون نام نهادم.

علت نام گذارى علىعليه‌السلام فرزندش را به نام(عثمان)

مؤ لف گويد: عثمان بن مظعون (به ظأ معجمه و عين مهمله ) يكى از اجلأ صحابه كبار و از خواصّ حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است و حضرت او را خيلى دوست مى داشت و بسيار جليل و عابد و زاهد بوده به حدّى كه روزها صائم و شبها به عبادت قائم، و جلالت شأنش زياده از آن است كه ذكر شود، در ذى الحجّه سنه دو هجرى در مدينه طيبه وفات كرد، گويند او اوّل كسى است كه در بقيع مدفون شد. و روايت شده كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بعد از مردن او، او را بوسيد، و چون ابراهيم فرزند آن حضرت وفات كرد فرمود: ملحق شو به سلف صالحت عثمان بن مظعون.

سيّد سَمهُودى در(تاريخ مدينه)گفته: ظاهر آن است كه دختران پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جميعاً در نزد عثمان بن مظعون مدفون شده باشند؛ زيرا كه حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در وقت دفن عثمان بن مظعون سنگى بالاى سر قبرش براى علامت گذاشت و فرمود: به اين سنگ نشان مى كنم قبر برادرم را و دفن مى كنم در نزد او هر كدام كه بميرد از اولادم انتهى. (254)

شهادت ابوبكر بن علىعليه‌السلام

اسمش معلوم نشده، (255) مادرش ليلى بنت مسعود بن خالد است و در(مناقب)گفته كه به مبارزت بيرون شد و اين رَجَز خواند:

شعر:

شَيْخى عَلِىٌ ذوالفِخارِ الاَطْوَلِ		مِنْ هاشِمِ الْخَيْرِ الْكَريمِ الْمُفْضِل (256)
هذا حُسَيْنُ بْنُ النَّبِىّ الْمُرْسَلِ		عَنْهُ نُحامى بِالْحُسامِ الْمُصْقَلِ

تَفْديهِ نَفسى مِنْ اَخٍ مُبَجَّلِ

و پيوسته جنگ كرد تا زحربن بدر و به قولى عُقْبَه غَنَوىّ او را شهيد كرد (257) رحمه اللّه و از مدائنى نقل شده كه كشته او را در ميانه ساقيه اى (258) يافتند و ندانستند چه كسى او را به قتل رسانيد.

سيّد بن طاوس رحمه اللّه روايت كرده كه حسن مُثَنى در روز عاشورا مقابل عمويش امام حسينعليه‌السلام كارزار كرد و هفده نفر از لشكر مخالفين به قتل رسانيد و هيجده جراحت بر بدنش وارد آمد روى زمين افتاد، اسمأ بن خارجه خويش مادرى او، او را به كوفه برد و زخمهاى او را مداوا كرد تا صحّت يافت سپس او را به مدينه حمل نمود. (259)

شهادت طفلى از آل امام حسينعليه‌السلام

ارباب مَقاتل گفته اند كه طفلى از سراپرده جناب امام حسينعليه‌السلام بيرون شد كه دو گوشواره از دُرّ در گوش داشت و از وحشت و حيرت به جانب چپ و راست مى نگريست و چندان از آن واقعه هولناك در بيم و اضطراب بود كه گوشواره هاى او از لرزش سر و تن لرزان بود. در اين حال سنگين دلى كه او را هانى بن ثُبَيت مى گفتند بر او حمله كرد و او را شهيد نمود. و گفته اند كه در وقت شهادت آن طفل شهربانو مدهوشانه به او نظر مى كرد و ياراى سخن گفتن و حركت كردن نداشت لكن مخفى نماند كه اين شهربانو غير والده امام زين العابدينعليه‌السلام است؛ چه آن مخدّره در ايّام ولادت فرزندش وفات كرد.

و ابوجعفر طبرى شهادت اين طفل را به نحو اَبْسَط نوشته و ما عبارت او را بِعَيْنها در اينجا درج مى كنيم: رَوى اَبُو جَعْفَرِ الطَّبَرىُّ عنْ هشام الْكَلْبِىِّ قالَ: حدَّثَنى ابُوهُذَيْلٍ رَجُلٌ مِنَ السَّكُونِعَنْ هانِىِ بْنِ ثُبَيْتِ الْحَضْرَمِىِّ قالْ رَاَيْتُهُ جالِساً فى مَجْلِسِ الْحَضْرَمِيّينَ فى زَمانِ خالِدِبْنِ عبداللّه وهُوَ شَيْخ كَبير قالَ: فَسَمِعْتُهُ وُهُوَ يَقولُ كُنْتُ مِمَّنْ شَهِدَ قَتْلَ الْحُسَيْنِعليه‌السلام قالَ: فَوَاللّهِ!اِنّى لَواقِفُ عاشِرُ عَشَرَةٍ لَيْسَ مِنّا رَجُلٌ الاّ عَلى فَرَسٍ وَقَدْ جالَتِ الْخَيْلُ و تَصَعْصَعَتْ اِذْخَرَجَ غُلامٌ مِنْ آل الْحُسَيْنِعليه‌السلام وَ هُوَ مُمْسِكٌ بِعُودٍ مِنْ تِلْكَ اَلْاَبْنِيةِ عَلَيْهِ اِزارٌ وَ قَميصٌ وَ هُوَ مَذْعُور يَلْتَفِتُ يَميناً وَ شِمالاً فَكَانّى اَنْظُرُ إ لى دُرَّتَينِ فى ذَبانِ كُلَّما الْتَفَتَ اِذْ اَقْبَلَ رَجُلٌ يَرْكُضُ حَتّى اِذا دَنى مِنْهُ مالَ عَنْ فَرَسِه ثُمَّ اقْتَصَد الْغُلامَ فَقَطَعهُ بِالسَّيْفِ قالَ هشامُ قالَ السَّكُونىّ هانى بْنِ ثُبَيْت هُو صاحِبُ الغُلامِ فلَمّا عُتِبَ عَلَيْهِ كَنّى عَنْ نَفْسِهِ. (260)

شهادت حضرت ابوالفضل العبّاسعليه‌السلام

حضرت عبّاسعليه‌السلام كه اكبر اولاد اُمُّالبَنين وپسر چهارم اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و كُنْيَتش ابوالفضل و مُلَقّب به(سقّا) (261) و صاحب لواى امام حسينعليه‌السلام بود، چنان جمال دل آرا و طلعتى زيبا داشت كه او راماه بنى هاشم مى گفتند و چندان جسيم و بلند بالا بود كه بر پشت اسب قوى و فربه بر نشستى پاى مباركش بر زمين مى كشيدى. او را از مادر و پدر سه برادر بود كه هيچ كدام را فرزندنبود. ابوالفضلعليه‌السلام ، اوّل ايشان را به جنگ فرستاد تا كشته ايشان را ببيند و ادراك اجر مصائب ايشان فرمايد.

پس از شهادت ايشان به نحوى كه ذكر شد بعضى از ارباب مقاتل گفته اند كه چون آن جناب تنهائى برادر خود را ديد به خدمت برادر آمده عرض كرد: اى برادر! آيا رخصت مى فرمائى كه جان خود را فداى تو گردانم؟ حضرت از استماع سخن جانسوز او به گريه آمد و گريه سختى نمود، پس فرمود: اى برادر! تو صاحب لواى منى چون تو نمانى كس با من نماند. ابوالفضلعليه‌السلام عرض كرد: سينه ام تنگ شده و از زندگانى دنيا سير گشته ام و اراده كرده ام كه از اين جماعت منافقين خونخواهى خود كنم. حضرت فرمود: پس الحال كه عازم سفر آخرت گرديده اى، پس طلب كن از براى اين كودكان كمى از آب، پس حضرت عبّاسعليه‌السلام حركت فرمود و در برابر صفوف لشكر ايستاد و لواى نصيحت و موعظت افراشت و هر چه توانست پند و نصيحت كرد و كلمات آن بزرگوار اصلاً در قلب آن سنگدلان اثر نكرد.

لاجرم حضرت عبّاسعليه‌السلام به خدمت برادر شتافت و آنچه از لشكر ديد به عرض برادر رسانيد. كودكان اين بدانستند بناليدند و نداى العَطَش العَطَش در آوردند، جناب عبّاسعليه‌السلام بى تابانه سوار بر اسب شده و نيزه بر دست گرفت ومَشْگى برداشت و آهنگ فرات نمود شايد كه آبى به دست آورد. پس چهار هزار تن كه موكّل بر شريعه فرات بودند دور آن جناب را احاطه كردند و تيرها به چلّه كمان نهاده و به جانب او انداختند، جناب عبّاسعليه‌السلام كه از پستان شجاعت شير مكيده چون شير شميده بر ايشان حمله كرد و رجز خواند:

شعر:

لا اَرْهَبُ الْمَوْتَ اِذِالْمَوْتُ زَقَا (262)		حَتّى اُوارى فى الْمصاليتِ (263) لِقا
نَفْسى لِنَفْس الْمُصْطَفَى الطُّهْروَقا		انّى اَنَا الْعبّاس اَغْدُوا بِالسَّقا

ولا اَخافُ الشَّرَ يوْمَ الْمُلْتقى (264)

و از هر طرف كه حمله مى كرد لشكر را متفرّق مى ساخت تا آنكه به روايتى هشتاد تن را به خاك هلاك افكند، پس وارد شريعه شد و خود را به آب فرات رسانيد چون از زحمت گير و دار و شدّت عطش جگرش تفته بود خواست آبى به لب خشك تشنه خود رساند دست فرا برد و كفى از آب برداشت تشنگى سيّدالشهدأعليه‌السلام و اهلبيت او را ياد آورد آب را از كف بريخت:

شعر:

پركرد مَشْك و پس كفى از آب برگرفت		مى خواست تا كه نوشد از آن آب خوشگوار
آمد به يادش از جگر تشنه حُسين		چون اشك خويش ريخت زكف آب و شد سوار
شد با روان تشنه زآب روان روان		دل پرزجوش و مشك به دوش آن بزرگوار
كردند حمله جمله بر آن شبل مرتضى		يك شير در ميانه گرگان بى شمار
يك تن كسى نديده و چندين هزار تير		يك گل كسى نديده و چندين هزار خار

مشك را پر آب نمود و بر كتف راست افكند و از شريعه بيرون شتافت تا مگر خويش را به لشكرگاه برادر برساند و كودكان را از زحمت تشنگى برهاند. لشكر كه چنين ديدند راه او را گرفتند و از هر جانب او را احاطه كردند، و آن حضرت مانند شير غضبان بر آن منافقان حمله مى كرد و راه مى پيمود. ناگاه نوفل الا زرق و به روايتى زيدبن ورقأ كمين كرده از پشت نخلى بيرون آمد و حكيم بن طفيل او را معين گشت و تشجيع نمود پس تيغى حواله آن جناب نمود آن شمشير بر دست راست آن حضرت رسيد و از تن جدا گرديد، حضرت ابوالفضلعليه‌السلام جلدى كرد و مشك را به دوش چپ افكند و تيغ را به دست چپ داد و بر دشمنان حمله كرد و اين رجز خواند:

شعر:

واللّهِ اِنْ قَطَعْتُمُ يَمينى		اِنّى اُحامى اَبَداً عَنْ دينى
وعَنْ اِمامٍ صادِقِ اليَقين		نَجْلِ النَّبِىّ الطّاهِرِ الاَمينِ

پس مقاتله كرد تا ضعف عارض آن جناب شد، ديگر باره نوفل و به روايتى حكيم بن طفيل لعين از كمين نخله بيرون تاخت و دست چپش را از بند بينداخت، جناب عبّاسعليه‌السلام اين رجز خواند:

شعر:

يانَفْسُ لا تَخْشَي منَ الْكُفّارِ		واَبْشِرى بِرَحْمَةِ الْجَبّارِ
مع النَّبِىّ السَّيّدِ الْمخْتارِ		قَدْ قَطَعُوا بِبَغْيهِمْ يَسارى

فَاَصْلِهِمْ يا رَبِّ حَرَّ النّارِ (265)

و مشك را به دندان گرفت و همّت گماشت تا شايد آب را به آن لب تشنگان برساند كه ناگاه تيرى بر مشك آب آمد و آب آن بريخت و تير ديگر بر سينه اش رسيد و از اسب در افتاد.

شعر:

عمُّوهُ بِالنَّبْلَ وَالسُّمْرِ الْعَواسِل والْ

بَيْض الْفَواصِلِ مِنْ فَرْقٍ اِلى قَدَمٍ

فَخَرَّ لِلاَرْضِ مَقْطُوعَ الْيَدَيْنِ لَهُ

مِنْ كُلِّ مَجْدٍ يَمينٌ غَيْرَ مُنْجَذِمٍ شعر:

پس فرياد برداشت كه اى برادر، مرا درياب به روايت(مناقب) (266) ملعونى عمودى از آهن بر فرق مباركش زد كه به بال سعادت به رياض جنّت پرواز كرد.

چون جناب امام حسينعليه‌السلام صداى برادر شنيد، خود را به او رسانيد ديد برادر خود را كنار فرات با تن پاره پاره و مجروح با دستهاى مقطوع بگريست و فرمود: اَلا نَ اِنْكَسَرَ ظَهْرى وقَلَّتْ حيلَتى.

اكنون پشت من شكست و تدبير و چاره من گسسته گشت و به روايتى اين اشعار انشأ فرمود:

شعر:

تَعَدَّيْتُمُ يا شَرَّ قَوْمٍ بِبَغْيِكُمْ		وَخالَفْتُمُوا دينَ النَّبِىِّ مُحَمَّدٍ
اَماكانَ خَيْرُ الرُّسُلِ وَصّاكُمُ بنا		اَمانَحْنُ مِنْ نَسْلِ النَّبِىّ الْمُسَدَّدِ
اَماكانَتِ الزَّهرأُ اُمِّىَ دُونَكُمْ		اَماكانَ مِنْ خَيْرِ الْبَريَّةِ اَحْمَدُ
لُعِنْتُم وَ اُخْزيتُمْ بِماقَدْ جَنَيْتُمُ		فَسَوْفَ تُلاقُوا حرَّنارٍ تُوَقَّدُ (267)

در حديثى از حضرت سيّد سجادعليه‌السلام مروى است كه فرمودند: خدا رحمت كند عمويم عبّاس را كه برادر را بر خود ايثار كرد و جان شريفش را فداى او نمود تا آنكه در يارى او دو دستش را قطع كردند و حقّ تعالى در عوض دو دست او دو بال به او عنايت فرمود كه با آن دو بال با فرشتگان در بهشت پرواز مى كند و از براى عبّاسعليه‌السلام در نزد خداى منزلتى است در روز قيامت كه مغبوط جميع شهدأ است و جميع شهدأ را آرزوى مقام اوست. (268)

نقل شده كه حضرت عبّاسعليه‌السلام در وقت شهادت سى و چهار ساله بود و آنكه اُمُّ الْبنَين مادر جناب عبّاسعليه‌السلام در ماتم او و برادران اعيانى او بيرون مدينه در بقيع مى شد و در ماتم ايشان چنان ندبه و گريه مى كرد كه هر كه از آنجا مى گذشت گريان مى گشت. گريستن دوستان عجبى نيست، مروان بن الحكم كه بزرگتر دشمنى بود خاندان نبوّت را چون بر امّ البنين عبور مى كرد از اثر گريه او گريه مى كرد! (269)

اين اشعار از امّ البنين در مرثيه حضرت ابوالفضلعليه‌السلام و ديگر پسرانش نقل شده:

شعر:

يامَنْ رَاَى العبّاس كَرَّعَلى جَماهيرِالنَّقَدِ		وَ وَراهُ مِنْ ابْنأِ حيْدرَكُلُّ ليْثٍ ذى لَبَدٍ
اُنْبِئْتُ اَنَّ ابْنى اُصيبَ بِرَاْسِهِ مَقْطُوعَ يَدٍ		وَ يْلى عَلى شِبْلى اَمالَ بِراْسِهِ ضَرْبُ الْعَمَدِ

لَوْكانَ سَيْفُكَ فى يَدَيْكَ لَمادَنى مِنْهُ اَحَدٌ

وَلها اَيْضاً.

شعر:

لا تَدْ عُونّى وَيْكِ اُمّ اَلْبنينَ		تُذَكّرينى بِلُيُوثِ العَرينِ
كانَتْ بَنُونَ لى اُدْعى بِهِمْ		وَاْلَيوْمَ اَصْبَحْتُ وَلا مِنْ بَنينِ
اَرْبعَةٌ مِثْلُ نُسُورِ الرُّبى		قَدْ وَاصَلوُا الْمَوتَ بِقَطْعِ الْوَتينِ
تَنازَعَ الخِرْصانُ اَشْلابَهُمْ		فَكُلُّهُمْ اَمْسى صريعاً طَعين
يا لَيْتَ شِعْرى اَكما اَخْبرَوُا		بِاَنَّ عبّاساً قَطيعُ الَيمينِ

بدان كه در(فصل مراثى)بيايد ان شأ اللّه اشعارى در مرثيه حضرت ابوالفضلعليه‌السلام ، و شايسته است در اينجا اين چند ذكر شود:

شعر:

وَمازالَ فى حَرْبِ الطُّغاةِ مُجاهِداً		اِلى اَن هَوى فَوْقَ الصَّعيد مُجدَّلاً
وَقدْ رَشَقوُهُ بِالِنّبالِوخَرَّقوُا		لَهُ قِرْبَةَ اْلمأِ الذَى كانَ قَدْمَلاً
فَنادى حُسَيْناً والدّموُعُ هَوامِلُ		اَيَابن اَخى قَدْخابَ ما كنْتُ آملاً
عَلَيْكَ سَلامُ اللّهِ يَابْنَ مُحَمَّد		عَلَى الرَّغْمِ مِنّى يا اَخى نَزَلَ اْلبَلا
فَلمّارَاهُ السِّبْطُ مُلْقىً عَلَى الثَّرى		يُعالِجُ كَرْبَ المْوتِ وَ الدَّمْعُ اُهْمِلا
فَجأ اِلَيْهِ واْلفُوادُ مُقَرَّحٌ		وَنادى بِقَلْبٍ باْلهُمُوم قَدِامْتَلا
اَخى كُنْتَ عَوْنى فى اْلاُمُورِ جَميعِها		اَبَا الفَضْل يا مَنْ كانَ لِلنَّفْس باذِلاً
يَعِزُّ عَلَيْنا اَنْ نَراكَ عَلَى الثَّرى		طَريحاً وَ مِنْكَ الْوَجْهُ اَضْحى مُرَمَّلاً

در بيان مبارزات حضرت ابى عبد اللّه الحسين ع و شهادت آن مظلوم

از بعضى ارباب مَقاتل نقل است كه چون حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام نظر كرد هفتاد و دو تن از ياران و اهل بيت خود را شهيد و كشته بر روى زمين ديد عازم جهاد گرديد، پس به جهت وداع زنها رو به خيمه كرد و پرد گيان سرادق عصمت را طلبيد و ندا كرد: اى سكينه، اى فاطمه، اى زينب، اى امّ كلثوم! عَلَيْكُنَّ مِنّى السَّلامُ:

شعر:

سرگشته بانوان سراپرده عفاف		زد حلقه گرد او همه چون هاله گرد ماه
آن سر زنان به ناله كه شد حال ما زبون		و ين موكنان به گريه كه شد روز ما تباه
فَقُمْنَ وَاَرْسَلْنَ الّدُمُوُعَ تَلَهُّفاً		وَاَسْكَنَّ مِنْهُ الذَّيْلَ منْتَحِباتٍ
اِلى اَيْنَ يَاْبنَ اْلمُصطَفى كوْكَبَ الدُّجى		وَ يا كَهْفَ اَهْلِ اْلبَيْتِ فى الاَْزَماتِ
فَيا لَيْتَنا مِتْنا وَلَمْ نَرَمانَرى		وَ يا لَيْتَنالَمْ نَمْتَحِنْ بِحَياتٍ
فَمَنْ لِلْيَتامى اِذْتَهَدَّمَ رُكْنُهُمْ		وَ مَنْ لِلْعُذارى عِنْدَ فَقْدِ وُلاةٍ

پس سكينه عرض كرد: يا اَبَة!اسْتَسْلَمْتَ لِلْموْتِ؟ اى پدر! آيا تن به مرگ داده اى؟ فرمود: چگونه تن به مرگ ندهد كسى كه ياور و معينى ندارد! عرض كرد: ما را به حرم جدّمان بازگردان، حضرت در جواب بدين مثل تمثّل جست:

هَيْهاتَ لَوتُرِكَ اْلقَطالَنامَ؛

اگر صيّاد از مرغ قَطا دست بر مى داشت آن حيوان در آشيانه خود آسوده مى خفت. كنايت از آنكه اين لشكر دست از من نمى دارند، و نمى گذارند كه شما را به جائى بَرَم، زنها صدا به گريه بلند كردند، حضرت ايشان را ساكت فرمود. و گويند كه آن حضرت رو به امّ كلثوم نمود و فرمود: اوُصيكِ يا اُخَيَّةُ بِنَفْسِكِ خَيْراً وَ اِنّى بارِزٌ اِلى هؤُلأِ القَوْم. (270)

مؤ لّف گويد: كه مصائب حضرت امام حسينعليه‌السلام تمامى دل را بريان وديده را گريان مى كند لكن مصيبت وداع شايد اثرش زيادتر باشد خصوص آن وقتى كه صبيان و اطفال كوچك از آن حضرت يا از بستگانش كه به منزله اولاد خود آن حضرت بودند دور او جمع شدند و گريه كردند.

و شاهد بر اين آن است كه روايت شده چون حضرت امام حسينعليه‌السلام به قصر بَنى مُقاتل رسيد و خيمه عبيداللّه بن حُرّ جُعْفى را ديد، حَجّاج بن مسروق را فرستاد به نزد او و او را طلبيد و او نيامد خود حضرت به سوى او تشريف برد.از عبيداللّه بن حُرّ نقل است كه وارد شد بر من حسينعليه‌السلام و محاسنش مثل بال غُراب سياه بود، پس نديدم احدى را هرگز نيكوتر از او نه مثل او كسى را كه چشم را پر كند، و رقّت نكردم هرگز مانند رقّتى كه بر آن حضرت كردم در وقتى كه ديدم راه مى رفت و صِبيانش در دورش بودند. انتهى.

و مؤ يد اين مقال حكايت ميرزا يحيى ابهرى است كه درعالم رؤ يا ديد علاّمه مجلسى رحمه اللّه در صحن مطّهر سيّد الشهّدأعليه‌السلام در طرف پايين پا در طاق الصّفا نشسته مشغول تدريس است، پس مشغول موعظه شد و چون خواست شروع در مصيبت كند كسى آمد و گفت حضرت صدّيقه طاهرهعليها‌السلام مى فرمايد:

اُذْكُرِ اْلمَصاَّئبَ اْلمُشْتَمِلَة عَلى وِداعِ وَلَدِى الشَّهيدِ؛ يعنى ذكر بكن مصائبى كه مشتمل بر وداع فرزند شهيدم باشد. مجلسى نيز مصيبت وداع را ذكر كرد و خلق بسيارى جمع شدند و گريه شديدى نمودند كه مثل آن را در عمر نديده بودم. (271)

فقير گويد: كه در همان مبشره نوميّه است كه حضرت امام حسينعليه‌السلام با وى فرمود:

قُولوُالاَ وْليائِنا وَاُمَنائِنا يَهْتَمُّونَ فى اِقامَةِ مَصاَّئِبِنا؛ يعنى بگوييد به دوستان و اُمناى ما كه اهتمام بكنند در اقامه عزا و مصيبتهاى ما.

بالجمله؛از حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام روايت است كه امام حسينعليه‌السلام در روز شهادت خويش طلبيد دختر بزرگ خود فاطمه را وعطا فرمود به او كتابى پيچيده و وصيّتى ظاهره وجناب على بن الحسينعليه‌السلام مريض بود و فاطمه آن كتاب را به على بن الحسينعليه‌السلام داد پس آن كتاب به ما رسيد.

در(اثبات الوصيّة)است كه امام حسينعليه‌السلام حاضر كرد على بن الحسينعليه‌السلام را و آن حضرت عليل بود پس وصيّت فرمود به او به اسم اعظم و مورايث انبيأعليهما‌السلام و آگاه نمود او را كه علوم و صُحُف و مَصاحف و سلاح را كه از مواريث نبوّت است نزد اُمّ سَلَمَه(رضى اللّه عنها)گذاشته و امر كرده كه چون امام زين العابدينعليه‌السلام برگردد به او سپارد. (272)

در(دعوات راوندى)از حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: پدرم مرا در بر گرفت و به سينه خود چسبانيد در آن روز كه كشته شد والدِّماَّءُ تَغْلي و خونها در بدن مباركش جوش مى خورد، و فرمود: اى پسر من! حفظ كن از من دعائى را كه تعليم فرمود آن را به من فاطمهعليها‌السلام و تعليم فرمود به او رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و تعليم نمود به آن حضرت جبرئيل از براى حاجت مهم و اندوه و بلاهاى سخت كه نازل مى شود و امر عظيم و دشوار و فرمود بگو:

بِحَقِّ يس وَاْلقُرآنِ اْلحَكيمِ وَبِحَقِّ طه واْلقُرآن الْعَظيمِ يا مَنْ يَقْدرُ عَلى حَوائجِ السّائِلينَ يا مِنْ يَعْلَمُ ما فىِ الضَّميرَ يا مُنَفّسَ عَنِ اْلمَكْروُبينَ يا مُفَرّجَ عَنِ اْلَمغْمُومينَ يا راحِمَ الشَّيْخِ اْلكَبيرِ يا رازِقَ الطِّفْلَ الصَّغيرِ يا مَنْ لايَحْتاجُ اِلَى التَّفْسي رِ صَلِّ عَلى مُحَمَّدً وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افعَلْ بى كَذا وَ كَذا. (273)

در(كافى)روايت شده كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام وقت وفات خويش حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام را به سينه چسبانيد و فرمود: اى پسر جان من! وصيّت مى كنم ترا به آنچه كه وصيّت كرد به من پدرم هنگامى كه وفاتش حاضر شد و فرمود اين وصيّت را پدرم به من نموده فرمود:

يابُنَىَّ اِيّاكَ وَظُلْمَ مَنْ لايَجِدُ عَلَيْكَ ناصِراً إ لا اللّهُ.

اى پسر جان من! بپرهيز از ظلم بر كسى كه ياورى و دادرسى ندارد مگر خدا. (274)

راوى گفت: پس حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام به نفس نفيس عازم قتال شد. امام زين العابدينعليه‌السلام چون پدر بزرگوار خود را تنها و بى كس ديد با آنكه از ضعف و ناتوانى قدرت برداشتن شمشير نداشت راه ميدان پيش گرفت، امّ كلثوم از قفاى او ندا در داد كه اى نور ديده بر گرد، حضرت سجادعليه‌السلام فرمود كه اى عمّه دست از من بردار و بگذار تا پيش روى پسر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جهاد كنم، حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام به امّ كلثوم فرمود كه باز دار او را تا كشته نگردد و زمين از نسل آل محمّدعليهما‌السلام خالى نماند.

بالجمله؛ امام حسينعليه‌السلام در چنين حال از محبّت امّت دست باز نداشت و همى خواست بلكه تنى چند به راه هدايت در آيد و از آن گمراهان روى برتابد. لاجرم ندا در داد كه آيا كسى هست كه ضرر دشمن را از حرم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بگرداند؟ آيا خدا پرستى هست كه در باب ما از خدا بترسد؟ آيا فريادرسى هست كه اميد ثواب از خدا داشته باشد و به فرياد ما برسد؟ آيا معينى و ياورى هست كه به جهت خدا يارى ما كند؟ زنها كه صداى نازنينش را شنيدند به جهت مظلومى او صدا را به گريه و عويل بلند كردند. (275)

در بيان شهادت طفل شير خوار

پس حضرت بر در خيمه آمد و به جناب زينبعليهما‌السلام فرمود: كودك صغيرم را به من سپاريد تا او را وداع كنم، پس آن كودك معصوم را گرفت و صورت به نزديك او برد تا او را ببوسد كه حرملة بن كاهل اسدى لعين تيرى انداخت و بر گلوى آن طفل رسيد و او را شهيد كرد. و به اين مصيبت اشاره كرده شاعر در اين شعر:

شعر:

و مُنْعَطِف اَهْوى لِتَقْبيلِ طِفْلِهِ

فَقَبَّلَ مِنْهُ قَبْلَهُ السَّهْمُ مَنْحَراً

پس آن كودك را به خواهر داد، زينبعليها‌السلام او را گرفت و حضرت امام حسينعليه‌السلام كفهاى خود را زير خون گرفت همين كه پر شد به جانب آسمان افكند و فرمود: سهل است بر من هر مصيبتى كه بر من نازل شود زيرا كه خدا نگران است.

سبط ابن جوزى در(تذكره)از هشام بن محمّد كلبى نقل كرده كه چون حضرت امام حسينعليه‌السلام ديد كه لشكر در كشتن او اصرار دارند قرآن مجيد را برداشت و آن را از هم گشود و بر سر گذاشت و در ميان لشكر ندا كرد:

بَيْنى وَبَيْنَكُمْ كِتابُ اللّهِ وَجَدّى محمّدٌ رَسُولُ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

اى قوم براى چه خون مرا حلال مى دانيد آيا پسر دختر پيغمبر شما نيستم؟ آيا به شما نرسيد قول جدّم در حقّ من و برادرم حسنعليه‌السلام : هذانِ سَيّدِا شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ؟ (276)

در اين هنگام كه با آن قوم احتجاج مى نمود ناگاه نظرش افتاد به طفلى از اولاد خود كه از شدّت تشنگى مى گريست، حضرت آن كودك را بر دست گرفت و فرمود:

يا قَوْمُ اِنْ لَمْ تَرْحَمُونى فَارْحَمُوا هذا الطِّفْلَ؛

اى لشكر! اگر بر من رحم نمى كنيد پس براين طفل رحم كنيد؛ پس مردى از ايشان تيرى به جانب آن طفل افكند و او را مذبوح نمود. امام حسينعليه‌السلام شروع كرد به گريستن و گفت: اى خدا! حكم كن بين ما و بين قومى كه خواندند ما را كه يارى كنند بر ما پس كشتند ما را، پس ندائى از هوا آمد كه بگذار او را يا حسين كه از براى او مرضع يعنى دايه اى است در بهشت. (277)

در كتاب(احتجاج)مسطور است كه حضرت از اسب فرود آمد و با نيام شمشير گودى در زمين كند و آن كودك را به خون خويش آلوده كرد پس او را دفن نمود. (278)

طبرى از حضرت ابوجعفر باقرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روايت كرد كه تيرى آمد رسيد بر گلوى پسرى از آن حضرت كه در كنار او بود پس آن حضرت (279) مسح مى كرد خون را بر او و مى گفت: الَلّهَمَّ (280) احْكُمْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمٍ دَعَوْنا لِيَنْصُرُونا فَقَتَلُونا!؟

پس امر فرمود آوردند حَبْره اى و آن جامه اى است يمانى آن را چاك كرد و پوشيد پس با شمشير به سوى كارزار بيرون شد. انتهى. (281)

بالجمله؛چون از كار طفل خويش فارغ شد سوار بر اسب شد و روى به آن منافقان آورد و فرمود:

شعر:

كَفَرَ الْقَوْمُ وَ قِدْمًا رَغِبوُا		عَنْ ثَوابِ اللّهِ رَبِّ الثَقَلَيْنِ
قَتَلَ الْقَوْمُ عَلِيّاً وَابْنَهُ		حَسَنَ الخَيرِ كَريمَ الاَْبَوَيْنِ
حَنَقاًمِنْهُمْ وَقالُوا اَجْمِعُوا		اُحْشُرُوا النَّاسَ اِلى حَرْبِ الْحُسَيْنِ

الابيات (282).

پس مقابل آن قوم ايستاد و در حالتى كه شمشير خود را برهنه در دست داشت و دست از زندگانى دنيا شسته و يك باره دل به شهادت و لقاى خدا بسته و اين اشعار را قرائت مى فرمود:

شعر:

اَنَا ابْنُ علي الّطُهْرِ مِنْ آلِ هاشمٍ		كَفانى بِهذا مَفْخَرًا حينَ اَفْخَرُ
وَجَدّى رَسُولُ اللّهِ اَكْرَمُ مَنْ مَشى		وَ نَحْنُ سِراجُ اللّهِ فىِ الْخَلْقِ يَزْهَرُ
وَ فاطِمُ اُمّى مِنْ سُلالَةِ اَحْمَدَ		وَ عَمّى يُدْعى ذا الْجَناحَيْنِ جَعْفَرُ ِ
وَ فينا كِتابُ اللّهِ اُنْزِلَ صادِقاً		وَفينَاالْهُدى وَ الْوَحىُ بِالْخَيْرِ يُذْكَرُ
وَنَحْنُ اَمانُ اللّهِ لِلنّاس كُلِّهِمْ		نُسِرُّ بِهذا فىِ الاَْنامِ وَ نُجْهِرُ
وَنَحْنُ ولاةُ الْحَوْضِ نَسْقى وُلا تِنا		بكاْسِ رسولِ اللّهِ مالَيْسَ يُنْكَرُ
وَشيعَتُنا فىِ النّاسَ اَكْرَمُ شيعَةٍ		وَمُبْغِضُنا يَوْمَ الْقِيامَةِ يَخْسَرُ (283)

پس مبارز طلبيد و هر كه در برابر آن فرزند اسداللّه الغالب مى آمد او را به خاك هلاك مى افكند تا آنكه كشتار عظيمى نمود و جماعت بسيار از شجاعان و اَبطال رِجال را به جهنّم فرستاد، ديگر كسى جرئت ميدان آن حضرت نكرد.

پس حمله بر ميمنه نمود و فرمود:

شعر:

الْمَوْتُ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ الْعارِ

وَالْعارُ اَوْلى مِنْ دُخُولِ النّار

شعر:

پس آن جناب حمله بر ميسره كرد و فرمود:

شعر:

اَنَا الْحُسَيْنُ بَنْ عَلِي		آلَيْتُ اَنْ لا اَنْثَني
اَحْمي عَيالاتِ اَبي		امْضي عَلى دين النّبي (284)

بعضى از رُوات گفته: به خدا قسم! هرگز مردى را كه لشكرهاى بسيار او را احاطه كرده باشند و ياران و فرزندان او را به جمله كشته باشند و اهل بيت او را محصُور و مستأصل ساخته باشند، شجاعتر و قوىّ القلب تر از امام حسينعليه‌السلام نديدم؛ چه تمام اين مصائب در او جمع بود به علاوه تشنگى و كثرت حرارت و بسيارى جراحت و با وجود اينها، گرد اضطراب و اضطرار بر دامن وقارش ننشست و به هيچ گونه آلايش تزلزل در ساخت وجودش راه نداشت و با اين حال مى زد و مى كُشت، و هنگامى كه اَبطال رِجال بر او حمله مى كردند چنان بر ايشان مى تاخت كه ايشان چون گلّه گرگ ديده مى رميدند و از پيش روى آن فرزند شير خدا مى گريختند، ديگر باره لشكر گرد هم در مى آمدند و آن سى هزار نفر پشت با هم مى دادند و حاضر به جنگ او مى شدند، پس آن حضرت بر آن لشكر انبوه حمله مى افكند كه مانند جَراد مُنْتَشر از پيش او متفرّق و پراكنده مى شدند و لختى اطراف او از دشمن تهى مى گشت. پس، از قلب لشكر روى به مركز خويش مى نمود كلمه مباركه لاحَوْلَ وَلا قوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ را تلاوت مى فرمود. (285)

مؤ لف گويد: شايسته است در اين مقام كلام(جيمز كار گرن)هندوى هندى را در شجاعت امام حسينعليه‌السلام نقل كنيم:

شيخ مرحوم در(لؤ لؤ و مرجان)از اين شخص نقل كرده كه كتابى در تاريخ چين نوشته به زبان اُردو كه زبان متعارف حاليه هند است و آن را چاپ كردند، در جلد دوّم در صفحه 111 چون به مناسبتى ذكرى از شجاعت شده بود اين كلام كه عين ترجمه عبارت اوست در آنجا مذكور است:

(چون بهادرى و شجاعت رستم مشهور زمانه است لكن مردانى چند گذشته كه در مقابلشان نام رُستم قابل بيان نيست؛ چنانچه حسين بن علىعليهما‌السلام كه شجاعتش بر همه شجاعان رتبه تقدّم يافته؛ چرا كه شخصى كه در ميدان كربلا بر ريگ تفته با حالات تشنگى و گرسنگى مردانگى به كار برده باشد به مقابل او نام رستم كسى آرد كه از تاريخ واقف نخواهد بود. قلم كه را يارا است كه حال حسينعليه‌السلام بر نگارد، و زبان كه را طاقت كه مدح ثابت قدمى هفتاد و دو نفر در مقابله سى هزار فوج شامى كوفى خونخوار و شهادت هر يك را چنانچه بايد ادا نمايد، نازك خيالى كجا اين قدر رسا است كه حال و دلهاى آنها را تصوير كند كه بر سرشان چه پيش آمد از آن زمانى كه عمر سعد با ده هزار فوج دور آنها را گرفته تا زمانى كه شمر سرا قدس را از تن جدا كرد. مثل مشهور است كه دواى يك، دو باشد يعنى از آدم تنها كار بر نمى آيد تا دوّمى برايش مدد كار نباشد. مبالغه بالاتر از آن نيست كه در حقّ كسى گفته شود كه فلان كس را دشمن از چهار طرف گير كرده است مگر حسينعليه‌السلام را با هفتاد و دو تن، هشت قسم دشمنان تنگ كرده بودند با وجود آن ثابت قدمى را از دست ندادند، چنانچه از چهار طرف ده هزار فوج يزيد بود كه بارش نيزه و تيرشان مثل بادهاى تيره طوفان ظلمت برانگيخته بودند. دشمن پنجم حرارت آفتاب عرب بود كه نظيرش در زير فلك صورت امكان نپذيرفته، گفته مى توان شد كه تمازت و گرمى عرب غير از عرب يافت نمى تواند شد. دشمن ششم ريگ تفتيده ميدان كربلا بود كه در تمازت آفتاب شعله زن و مانند خاكستر تنور گرم سوزنده و آتش افكن بود بلكه درياى قهّارى مى توان گفت كه حبابهايش آبله هاى پاى بنى فاطمه بودند، واقعى دو دشمن ديگر كه از همه ظالمتر يكى تشنگى و دوّم گرسنگى مثل همراهى دغاباز ساعتى جدا نبودند، خواهش و آرزوى اين دو دشمن همان وقت كم مى شد كه زبانها از تشنگى چاك چاك مى گرديدند. پس كسانى كه در چنين معركه هزارها كفّار را مقابله كرده باشند بهادرى و شجاعت بر ايشان ختم است. (286)

تمام شد محل حاجت از كلام متين اين هندوى بت پرست كه به جاى خال مشكين دلربائى است در رخسار سفيد كاغذ و سزاوار كه در ستايش او گفته شود:(به خال هندويش بخشم سمرقند و بخارا را).

رجَعَ الْكَلامُ اِلى سِياقِهِ الاَْوَّل:

ابن شهر آشوب و غيره نقل كرده اند كه آن حضرت يكهزار و نُهصد و پنجاه تن از آن لشكر را به دَرَك فرستاده سواى آنچه را كه زخمدار و مجروح فرموده بود. اين وقت ابن سعد لعين بدانست كه در پهن دشت آفرينش هيچ كس را آن قوّت و توانائى نيست كه با امام حسينعليه‌السلام كوشش كند و اگر كار بدين گونه رود آن حضرت تمام لشكر را طعمه شمشير خود گرداند. لاجرم سپاهيان را بانگ بر زد و گفت:

واى بر شما! آيا مى دانيد كه با كه جنگ مى كنيد و با چه شجاعتى رزم مى دهيد اين فرزند اَنْزَع البَطين غالب كلّ غالب على بن ابى طالبعليه‌السلام است، اين پسر آن پدر است كه شجاعان عرب و دليران روز گار را به خاك هلاك افكنده. همگى همدست شويد و از هر جانب براو حمله آريد:

شعر:

اَعْياهُمْ اَنْ يَنالوُهُ مُبارَزَةً		فَصَوَّبُوا الرَّاْىَ لَمّا صَعَّدُوا الفِكَرا
اَنْ وَجَّهُوا نَحْوَهُ فىِ الْحَرْبِ اَرْبَعَهً		السَّيْفَ وَ السَّهْمَ وَ الْخِطِّىَّ وَ الحَجَرا

پس آن لشكر فراوان از هر جانب بر آن بزرگوار حمله آوردند و تيراندازان كه عدد آنها چهار هزار به شمار مى رفت تيرها بر كمان نهادند و به سوى آن حضرت رها كردند.

پس دور آن غريب مظلوم را احاطه كردند و مابين او و خِيام اهل بيت حاجز و حائل شدند، و جماعتى جانب سرادق عصمت گرفته. حضرت چون اين بدانست بانگ بر آن قوم زد و فرمود كه اى شيعيان ابوسفيان! اگر دست از دين برداشتيد و از روز قيامت و معاد نمى ترسيد پس در دنيا آزاد مرد و با غيرت باشيد رجوع به حسب و نسب خود كنيد؛ زيرا كه شما عرب مى باشيد. يعنى عرب غيرت و حميّت دارد. شمر بى حيا روبه آن حضرت كرد و گفت: چه مى گوئى اى پسر فاطمه؟ فرمود: مى گويم من با شما جنگ دارم و مقاتلت مى كنم و شما با من نبرد مى كنيد، زنان را چه تقصير و گناه است؟ پس منع كنيد سركشان خود را كه متعرّض حرم من نشوند تا من زنده ام. شمر صيحه در داد كه اى لشكر از سراپرده اين مرد دور شويد كه كفوّى كريم است و قتل او را مهيّا شويد كه مقصود ما همين است.

پس سپاهيان بر آن حضرت حمله كردند و آن جناب مانند شير غضبناك در روى ايشان در آمد و شمشير در ايشان نهاد و آن گروه انبوه را چنان به خاك مى افكند كه باد خزان برگ درختان را، و به هر سو كه روى مى كرد لشكريان پشت مى دادند. پس، از كثرت تشنگى راه فرات در پيش گرفت، كوفيان دانسته بودند كه اگر آن جناب شربتى آب بنوشد ده چندان از اين بكوشد و بكشد. لاجرم در طريق شريعه صف بستند و راه آب را مسدود نمودند و هر گاه آن حضرت قصد فرات مى نمود بر او حمله مى كردند و او را برمى گردانيدند، اَعْور سلمى و عمروبن حجّاج كه با چهار هزار مرد كماندار نگهبان شريعه بودند بانگ بر سپاه زدند كه حسين را راه بر شريعه مگذاريد، آن حضرت مانند شير غضبان بر ايشان حمله مى افكند و صفوف لشكر را بشكافت و راه شريعه را از دشمن بپرداخت و اسب را به فرات راند و سخت تشنه بود و اسب آن جناب نيز تشنگى از حدّ افزون داشت سر به آب گذاشت؛ حضرت فرمود كه تو تشنه و من نيز تشنه ام به خدا قسم كه آب نياشامم تا تو بياشامى، كَاَنَّه اسب فهم كلام آن حضرت كرد، سر از آب برداشت يعنى در شُرب آب من بر تو پيشى نمى گيرم، پس حضرت فرمود: آب بخور من مى آشامم و دست فرا برد و كفى آب بر گرفت تا آن حيوان بياشامد كه ناگاه سوارى فرياد برداشت كه اى حسين تو آب مى نوشى و لشكر به سراپرده ات مى روند و هتك حرمت تو مى كنند.

چون آن معدن حميّت و غيرت اين كلام را از آن ملعون شنيد آب از كف بريخت و به سرعت از شريعه بيرون تاخت و بر لشكر حمله كرد تا به سرا پرده خويش رسيد معلوم شد كه كسى متعرّض خِيام نگشته و گوينده اين خبر مَكرْى كرده بوده. پس دگر باره اهل بيت را وداع گفت، اهل بيت همگان با حال آشفته و جگرهاى سوخته و خاطرهاى خسته و دلهاى شكسته در نزد آن حضرت جمع آمدند و در خاطر هيچ آفريده صورت نبندد كه ايشان به چه حالت بودند و هيچ كس نتواند كه صورت حال ايشان را تقرير يا تحرير نمايد.

شعر:

من از تحرير اين غم ناتوانم		كه تصويرش زده آتش به جانم
ترا طاقت نباشد از شنيدن		شنيدن كى بود مانند ديدن

بالجمله؛ ايشان را وداع كرد و به صبر و شكيبائى ايشان را وصيّت نمود و فرمان داد تا چادر اسيرى بر سر كنند و آماده لشكر مصيبت و بلا گردند، و فرمود بدانيد كه خداوند شما را حفظ و حمايت كند و از شرّ دشمنان نجات دهد و عاقبت امر شما را به خير كند و دشمنان شما را به انواع عذاب و بلا مبتلا سازد و شما را به انواع نِعَم و كرم مُزد و عوض كرامت فرمايد، پس زبان به شكوه مگشائيد و سخنى مگوئيد كه از مرتبت و منزلت شما بكاهد، اين سخنان بفرمود و روبه ميدان نمود.

شاعر در اين مقام گفته:

شعر:

آمد به خيمگاه و وداع حرم نمود		بر كودكان نمود به حسرت همى نگاه
اين را نشاند در بر و بر رخ فشانداشك		آن را گذاشت بر دل و از دل كشيده آه
در اهل بيت شور قيامت به پا نمود		و ز خيمگاه گشت روان سوى حربگاه
او سُوى رزمگاه شد و در قفاى او		فرياد وا اخاه شد و بانگ وا اَباه

پس عنان مركب به سوى ميدان بگردانيد و بر صف لشكر مخالفان تاخت مى زد و مى انداخت و با لب تشنه از كشته پشته مى ساخت و مانند برگ خزان سرهان آن منافقان را بر زمين مى ريخت و به ضرب شمشير آبدار خون اشرار و فجّار را با خاك معركه مى ريخت و مى آميخت، لشكر از هر طرف او را تيرباران نمودند، آن حضرت در راه حق آن تيرها را بر رو و گلو و سينه مبارك خود مى خريد و از كثرت خدنگ كه بر چشمه هاى زره آن حضرت نشست سينه مباركش چون پشت خارپشت گشت.

و به روايت منقوله از حضرت باقرعليه‌السلام زياده از سيصد و بيست جراحت يافت و زيادتر نيز روايت شده و جميع آن زخمها در پيش روى آن حضرت بود، در اين وقت حضرت از بسيارى جراحت و كثرت تشنگى و بسيارى ضعف و خستگى توقف فرمود تا ساعتى استراحت كرده باشد كه ناگاه ظالمى سنگى انداخت به جانب آن حضرت، آن سنگ بر جبين مباركش رسيد و خون از جاى او بر صورت نازنينش جارى گرديد. حضرت جامه خويش را برداشت تا چشم و چهره خود را از خون پاك كند كه ناگاه تيرى كه پيكانش زهرآلوده و سه شعبه بود بر سينه مباركش و به قولى بر دل پاكش رسيد و آن سوى سر به در كرد و حضرت در آن حال گفت:

بِسْمِ اللّهِ وَ باللّهِ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ.

آنگاه رو به سوى آسمان كرد و گفت: اى خداوند من! تو مى دانى كه اين جماعت مى كشند مردى را كه در روى زمين پسر پيغمبرى جز او نيست. پس دست بُرد و آن تير را از قفا بيرون كشيد و از جاى آن تير مسموم مانند ناودان خون جارى گرديد، حضرت دست به زير آن جراحت مى داشت چون از خون پر مى شد به جانب آسمان مى افشاند و از آن خون شريف قطره اى بر نمى گشت، ديگر باره كف دست را از خون پر كرد و بر سر و روى و محاسن خود ماليد و فرمود كه با سر روى خون آلوده و به خون خويش خضاب كرده، جدّم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را ديدار خواهم كرد و نام كشندگان خود را به او عرضه خواهم داشت. (287)

مؤ لف گويد: كه صاحب(معراج المحبّة)اين مصيبت را نيكو به نظم آورده است، شايسته است كه من آن را در اينجا ذكر كنم، فرموده:

شعر:

به مركز باز شد سلطان ابرار		كه آسايد دمى از زخم پيكار
فلك سنگى فكند از دست دشمن		به پيشانى وَجْهُ اللّه اَحْسَن
چه زد از كينه، آن سنگ جفا را		شكست آيينه ايزدنما را
كه گلگون گشت روى عشق سرمد		چه در روز اُحُد روى مُحمّد
به دامان كرامت خواست آن شاه		كه خون از چهره بزدايد به ناگاه
دلى روشنتر از خورشيد روشن		نمايان شد ز زير چرخ جوشن
يكى الماس وش تيرى زلشكر		گرفت اندر دل شه جاى تا پر
كه از پشت و پناه اهل ايمان		عيان گرديد زهر آلوده پيكان
مقام خالق يكتاى بيچون		ززهر آلوده پيكان گشت پر خون
سنان زد نيزه بر پهلو چنانش		كه جَنْبُ اللّه بدريد از سنانش
به ديدارش دل آرا رايت افراخت		سمند عشق بار عشق بگذاشت
به شكر وصل فخر نَسْل آدم		برو اُفتاد و مى گفت اندر آن دم
تَرَكْتُ الْخَلْقَ طُرّّا فى هَواكا		وَاَيْتَمْتُ الْعِيالَ لِكَىْ اَراكا
وَلَوْ قَطّعْتَنى فىِ الْحُبِّ اِرْبا		لَما حَنَّ الْفُؤ ادُ اِلى سِواكا (288)

اين وقت ضعف و ناتوانى بر آن حضرت غلبه كرد و از كارزار باز ايستاد و هر كه به قصد او نزديك مى آمد يا از بيم يااز شرم كناره مى كرد و برمى گشت. تا آنكه مردى از قبيله كنده كه نام نحسش مالك بن يسر (289) بود به جانب آن حضرت روان شد و ناسزا و دشنام به آن جناب گفت و با شمشير ضربتى بر سر مباركش زد كلاهى كه بر سر مقدس آن حضرت بود شكافته شد و شمشير بر سر مقدسش رسيد و خون جارى شد به حدى كه آن كلاه از خون پرشد.

حضرت در حق او نفرين كرد و فرمود: بااين دست نخورى ونياشامى و خداوندترابا ظالمان محشور كند. پس آن كلاه پر خون را از فرق مبارك بيفكند و دستمالى طلبيد و زخم سر را ببست و كلاه ديگر بر سر گذاشت و عمامه بر روى آن بست. مالك بن يسر آن كلاه پر خون را كه از خز بود بر گرفت و بعد از واقعه عاشورا به خانه خويش برد و خواست او را از آلايش خون بشويد زوجه اش اُمّ عبدالله بنت الحرّالبدّى كه آگه شد بانگ بر او زد كه در خانه من لباس مأخوذى فرزند پيغمبر را مى آورى؟ بيرون شو از خانه من خداوند قبرت را از آتش پر كند. وپيوسته آن ملعون فقير و بد حال بود و از دعاى امام حسينعليه‌السلام هر دو دست او از كار افتاده بود و در تابستان مانند دو چوب خشك مى گرديد و در زمستان خون از آنها مى چكيد و بر اين حال خسران مآل بود تابه جهنم واصل شد.

و به روايت سيّد رحمه اللّه و مفيد رحمه اللّه لشكر لحظه اى از جنگ آن حضرت درنگ كردند پس از آن رو به او آوردند و او را دائره وار احاطه كردند (290) اين هنگام عبدالله بن حسن كه در ميان خِيام بود و كودكى غير مراهق بود چون عمّ بزرگوار خود را بدين حال ديد تاب و توان از وى برفت وبه آهنگ خدمت آن حضرت از خيمه بيرون دويد تا مگر خود را به عموى بزرگوار رساند. جناب زينبعليها‌السلام از عقب او به شتاب بيرون شد و او را بگرفت و از آن سوى امامعليه‌السلام نيز ندا در داد كه اى خواهر، عبدالله را نگاه دار مگذار كه در اين ميدان بلاانگيز آيد و خود را هدف تير و سنان بى رحمان نمايد. جناب زينبعليها‌السلام هر چه در منع او اهتمام كرد فايده نبخشيد و عبدلله از برگشتن به سوى خيمه امتناع سختى نمود و گفت: به خدا قسم! از عموى خويش مفارقت نكنم و خود را از چنگ عمه اش رهانيد و به تعجيل تمام خود را به عموى خود رسانيد، در اين وقت اَبْجَر بن كعب شمشير خود را بلند كرده بود كه به حضرت امام حسينعليه‌السلام فرود آورد كه آن شاهزاده رسيد و به آن ظالم فرمود: واى بر تو! اى پسر زانيه، مى خواهى عموى مرا بكشى؟ آن ملعون چون تيغ فرود آورد عبدالله دست خود را سپر ساخت و در پيش شمشير داد، شمشير دست آن مظلوم را قطع كرد چنانكه صداى قطع گردنش بلند شد و به نحوى بريده شد كه با پوست زيرين بياويخت.آن طفل فرياد برداشت كه يا ابتاه! يا عمّاه! حضرت او را بگرفت و برسينه خود چسبانيد و فرمود: اى فرزند برادر! صبر كن بر آنچه بر تو فرود آيد و آن را از در خير و خوبى به شمارگير، هم اكنون خداوند ترا به پدران بزرگوارنت ملحق خواهد نمود. پس حرمله تيرى به جانب آن كودك انداخت و او را در بغل عمّ خويش شهيد كرد. (291)

حميدبن مسلم گفته كه شنيدم حسينعليه‌السلام در آن وقت مى گفت: اَللَّهُمَّ اَمْسِكْ عَنْهُمْ فَطْرَ السَّمأِ وَامْنَعْهُمْ بَرَكاتِ الاَرْضِ الخ. (292)

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه رجّاله حمله كردند از يمين و شمال بر كسانى كه باقيمانده بودند با امام حسينعليه‌السلام پس ايشان را به قتل رسانيدند و باقى نماند با آن حضرت جز سه نفر يا چهارنفر.

سيدبن طاوس رحمه اللّه (293) و ديگران فرموده اند كه حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام فرمود: بياوريد براى من جامه اى كه كسى در آن رغبت نكند كه آن را در زير جامه هايم بپوشم تا چون كشته شوم و جامه هايم را بيرون كنند آن جامه را كسى از تن من بيرون نكند. پس جامه اى برايش حاضر كردند، چون كوچك بود و بر بدن مباركش تنگ مى افتاد آن را نپوشيد، فرمود اين جامه اهل ذلّت است جامه ازاين گشادتر بياوريد؛ پس جامه وسيعتر آوردند آنگاه در پوشيد.و به روايت سيد رحمه اللّه جامه كهنه آوردند حضرت چند موضع آن را پاره كرد تا از قيمت بيفتد و آن را در زير جامه هاى خود پوشيد، فَلَمّا قُتِلَ جَرَّدُوهُ مِنْهُ چون شهيد شد آن كهنه جامه را نيز از تن شريفش بيرون آوردند.

شعر:

لباس كهنه بپوشيد زير پيرهنش		كه تا برون نكند خصم بدمنش زتنش
لباس كهنه چه حاجت كه زير سُمّ ستور		تنى نماند كه پوشند جامه يا كفنش

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه چون باقى نماند با آن حضرت احدى مگر سه نفر از اهلش يعنى از غلامانش، رو كرد بر آن قوم و مشغول مدافعه گرديد، و آن سه نفر حمايت او مى كردند تا آن سه نفر شهيد شدند و آن حضرت تنها ماند و از كثرت جراحت كه بر سر و بدنش رسيده بود سنگين شده بود و با اين حال شمشير بر آن قوم كشيده وايشان را به يمين و شمال متفّرق مى نمود شمر كه خمير مايه هر شر وبدى بود چون اين بديد سواران را طلبيد و امر كرد كه در پشت پيادگان صف كشند و كمانداران را امر كرد كه آن حضرت را تير باران كنند، پس كمانداران آن مظلوم بى كس را هدف تير نمودند و چندان تير بر بدنش رسيد كه آن تيرها مانند خارِ خار پشت بر بدن مباركش نمايان گرديد. اين هنگام آن حضرت از جنگ باز ايستاد و لشكر نيز در مقابلش توقف نمودند، خواهرش زينبعليها‌السلام كه چنين ديد بر در خيمه آمد و عمر سعد را ندا كرد و فرمود:

وَيْحَكَ يا عُمَر أَيُقْتَلُ اَبُو عَبْدِ اللّه وَ اَنْتَ تَنْظَرُ اِلَيْهِ! عمر سعد جوابش نداد. و به روايت طبرى اشكش به صورت و ريش نحسش جارى گرديد و صورت خود را از آن مخدره برگردانيد (294) پس جناب زينبعليها‌السلام رو به لشكر كرد و فرمود: واى بر شما آيا در ميان شما مسلمانى نيست؟ احدى او را جواب نداد.

سيدبن طاوس رحمه اللّه روايت كرده كه چون از كثرت زخم و جراحت اندامش سست شد و قوت كارزار از او برفت و مثل خارپشت بدنش پر از تير شده بود، اين وقت صالح بن وهب المُزَنى وقت را غنيمت شمرده از كنار حضرت در آمد و با قوت تمام نيزه بر پهلوى مباركش زد چنانكه از اسب در افتاد وروى مباركش از طرف راست بر زمين آمد (295) در اين حال فرمود:

بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ.

پس برخاست و ايستاد. فَلَمّا خَلى سَرْجُ الْفَرَسِ مِنْ هَيْكَل الْوَحْى وَالتَّنْزيلِ وَ هَوى عَلَى الاَرْضِ عَرْشُ الْمَلِكِ الْجَليل جَعَلَ يُقاتِلُ وَ هُوَ راجِلٌ قِتالاً اَقْعَدَ الْفَوارِسَ وَ اَرْعَدَ الْفَرائِصَ وَ اَذْهَلَ عُقُولَ فُرْسانِ الْعَرَبِ وَ اَطارَعَنِ الرُّؤُسِ الاَلْبابَ وَ اللُّبَبَ.

حضرت زينبعليها‌السلام كه تمام توجّهش به سمت برادر بود چون اين بديد از در خيمه بيرون دويد و فرياد برداشت كه وااخاه و اسيّداهُ وا اهلبيتاهُ اى كاش آسمان خراب مى شد و برزمين مى افتاد و كاش كوهها از هم مى پاشيد و بر روى بيابانها پراكنده مى شد.

راوى گفت: كه شمربن ذى الجوشن لشكر خود را ندا در داد براى چه ايستاده ايد وانتظار چه مى بريد؟ چرا كار حسين را تمام نمى كنيد؟ پس همگى بر آن حضرت از هر سو حمله كردند، حصين بن تميم تيرى بر دهان مباركش زد، ابوايوب غَنَوى تيرى بر حلقوم شريفش زد و زُرْعَه بن شريك بر كف چپش زد و قطعش كرد و ظالمى ديگر بردوش مباركش زخمى زد كه آن حضرت به روى در افتاد و چنان ضعف بر آن حضرت غالب شده بود كه گاهى به مشقت زياد برمى خاست، طاقت نمى آورد و بر روى مى افتاد تا اينكه سِنان ملعون نيز به برگلوى مباركش فروبرد پس بيرون آورده و فرو برد در استخوانهاى سينه اش و بر اين هم اكتفا نكرد آنگاه كمان بگرفت وتيرى بر نحر شريف آن حضرت افكند كه آن مظلوم در افتاد. (296)

در روايت ابن شهر آشوب است كه آن تير بر سينه مباركش رسيد پس آن حضرت برزمين واقع شد،و خون مقدسّش را باكفهاى خود مى گرفت و مى ريخت بر سر خود چند مرتبه. پس عمر سعد گفت به مردى كه در طرف راست او بود از اسب پياده شو وبه سوى حسين رو و او را راحت كن. خَوْلى بن يزيد چون اين بشنيد به سوى قتل آن حضرت سبقت كرد و دويد چون پياده شد و خواست كه سر مبارك آن حضرت را جدا كند رعد و لرزشى او را گرفت و نتوانست؛ شمر به وى گفت خدا بازويت را پاره پاره گرداند چرا مى لرزى؟

پس خود آن ملعون كافر،سر مقّدس آن مظلوم را جدا كرد. (297)

سيّد بن طاوس رحمه اللّه فرموده كه سنان بن اَنَس - لَعَنهُ اللّه - پياده شد و نزد آن حضرت آمد و شمشيرش را برحلقوم شريفش زد و مى گفت:واللّه كه من سر ترا جدا مى كنم و مى دانم كه تو پسر پيغمبرى و از همه مردم از جهت پدر و مادر بهترى، پس سر مقدّسش را بريد! (298)

در روايت طبرى است كه هنگام شهادت جناب امام حسينعليه‌السلام هر كه نزديك او مى آمد سِنان بر او حمله مى كرد و او را دور مى نمود براى آنكه مبادا كس ديگر سر آن جناب را ببرد تا آنكه خود او سر را از تن جدا كرد وبه خَوْلى سپرد.

شعر:

فَاجِعَةُاِنْ اَرَدْتُ اَكْتُبُها		مُجْمَلَةًذِكْرُهالِمُدّكّرٍ
جَرَتْ دُمُوعى وَحالَ حائِلُها		مابَيْنَ لَحْظِ الْجُفُونِ وَالزُّبُرِ

پس در اين هنگام غبار سختى كه سياه و تاريك بود در هوا پيدا شد وبادى سرخ ورزيدن گرفت و چنان هوا تيره و تارشد كه هيچ كس عين واثرى از ديگرى نمى ديد، مردمان منتظر عذاب و مترّصد عقاب بودند تا اينكه پس از ساعتى هواروشن شد وظلمت مرتفع گرديد.

ابن قولويه قمى رحمه اللّه روايت كرده است كه حضرت صادقعليه‌السلام فرمود:در آن هنگامى كه حضرت امام حسينعليه‌السلام شهيد گشت، لشكريان شخصى را نگريستند كه صيحه و نعره مى زند گفتند:بس كن اى مرد!اين همه ناله و فرياد براى چيست؟ گفت: چگونه صيحه نزنم و فرياد نكنم و حال آنكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رامى بينم ايستاده گاهى نظر به سوى آسمان مى كند و زمانى حربگاه شما را نظاره مى فرمايد، از آن مى ترسم كه خدا را بخواند ونفرين كند و تمام اهل زمين را هلاك نمايد و من هم در ميان ايشان هلاك شوم. بعضى از لشكر باهم گفتند كه اين مردى است ديوانه وسخن سفيهانه مى گويد، و گروهى ديگر كه توّابون آنها راگويند از اين كلام متنبّه شدند و گفتند به خدا قسم كه ستمى بزرگ بر خويشتن كرديم و به جهت خشنودى پسر سُميّه سيّد جوانان اهل بهشت را كشتيم و همان جا توبه كردند و بر ابن زياد خروج كردند و واقع شد از امر ايشان آنچه واقع شد.

راوى گفت: فدايت شوم آن صيحه زننده چه كس بود؟فرمود:ما او راجز جبرئيل ندانيم. (299)

شيخ مفيد رحمه اللّه در(ارشاد)فرموده كه حضرت سيد الشهدأعليه‌السلام از دنيا رفت در روز شنبه دهم محرّم سال شصت و يكم هجرى بعد از نماز ظهر آن روز در حالى كه شهيد گشت و مظلوم و عطشان و صابر بر بلايا بود به نحوى كه به شرح رفت و سنّ شريف آن جناب در آن وقت پنجاه و هشت سال بود كه هفت سال از آن را با جد بزرگوارش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودو سى و هفت سال با پدرش اميرالمؤ منينعليه‌السلام و با بردرش امام حسنعليه‌السلام چهل و هفت سال و مدّت امامتش بعد از امام حسنعليه‌السلام يازده سال بود، و خضاب مى فرمود با حنا و رنگ و در وقتى كه كشته شد خضاب از عارضش بيرون شده بود. (300)

روايات بسيار در فضيلت زيارت آن حضرت بلكه در وجوب آن وارد شده چنانكه از حضرت صادقعليه‌السلام مروى است كه فرمودند: زيارت حُسين بن علىعليه‌السلام واجب است بر هر كه اعتقاد و اقرار به امامت حسينعليه‌السلام دارد. و نيز فرموده زيارت حسينعليه‌السلام معادل است با صد حج مبرور و صد عمره مقبوله. و حضرت رسولعليه‌السلام فرموده كه هر كه زيارت كند حسينعليه‌السلام را بعد از شهادت او بهشت براى او لازم ست و اخبار در باب فضيلت زيارت آن حضرت بسيار است و ما جمله اى از آن را در كتاب(مناسك المزار)ايراد كرده ايم. انتهى. (301)

فصل چهارم: در بيان وقايعى كه بعد از شهادت واقع شد

چون حضرت سيد الشهدأعليه‌السلام به درجه رفيعه شهادت رسيد، اسب آن حضرت در خون آن حضرت غلطيد و سر و كاكُل خود را به آن خون شريف آلايش داد و به اَعلى صورت بانگ و عَويلى برآورد و روانه به سوى سرا پرده شد چون نزد خيمه آن حضرت رسيد چندان صيحه كرد و سرخود را بر زمين زد تا جان داد، دختران امامعليه‌السلام چون صداى آن حيوان را شنيدند از خيمه بيرون دويدند ديدند اسب آن حضرت است كه بى صاحب غرقه به خون مى آيد پس دانستند كه آن جناب شهيد شده، آن وقت غوغاى رستخيز از پردگيان سرادق عصمت بالا گرفت و فرياد واحسيناه و وااماماه بلند شد. (302)

شاعر عرب در اين مقام گفته:

شعر:

وَراحَ جَوادُ السِّبْطِ نَحْوَ نِسائِهِ		يَنُوحُ وَيَنْعى الظّامِى ءَ الْمُتَرَمِّلا
خَرَجْنَ بُنَيّاتُ الرَّسُولِ حَوا سِرا		فَعايَنَّ مُهْرَ السِّبْطِ وَالسَّرْجُ قَدْ خَلا
فاَدْمَيْنَ بلَّلطْمِ الْخُدود لِفَقْدِهِ		وَاَسْكَبْنَ دَمْعا حَرُّهُ لَيْسَ يَصْطَلى

و شاعر عجم گفته:

شعر:

به نا گه رفرف معراج آن شاه		كه با زين نگون شد سوى خرگاه
پروبالش پر از خون ديده گريان		تن عاشق كُشش آماج پيكان
به رويش صيحه زد دخت پيمبر		كه چون شد شهسوار رُوز محشر
كجا افكنديش چونست حالش		چه با او كرد خصم بدسگالش
مرآن آدم وَش پيكربهيمه		همى گفت الظليمه الظليمه
سوى ميدان شد آن خاتون محشر		كه جويا گردد از حال برادر
ندانم چُون بُدى حالش در آن حال		نداند كس بجز داناى احوال

راوى گفت: پس اُم كلثوم دست بر سر گذاشت و بانگ ندبه و عويل برداشت و مى گفت:

وامُحَمَّداه واجَدّاه و انبِيّاه وا اَبَا الْقاسِماه وا عَلِيّاه وا جَعْفَراه وا حَمْزَتاه وا حَسَناه هذا حُسَيْنٌ بِالْعَرأ صَريحٌ بِكَرْبَلا مَحزُوزُ الرَّاْسِ مِنَ الْقَفا مَسْلوبُ الْعِمامَةِ وَالرِدأ. (303)

و آن قدر ندبه و گريه كرد تا غشّ كرد. و حال ديگر اهل بيت نيز چنين بوده و خدا داند حال اهل بيت آن حضرت را كه در آن هنگام چه بر آنها گذشت كه احدى را ياراى تصوّر و بيان تقرير و تحرير آن نيست.

وَفِى الزّيارَةِ الْمَرْوِيَّةِ عَنِ النّاحِيَةِ الْمُقَدَّسَةِ:

وَاَسْرَعَ فَرَسُكَ شارِدا اِلى خِيامِكَ قاصِدا مُهَمْهِما باِكيا فَلَمّا رَاَيْنَ النِّسأُ جَوادَكَ مَخْزِيّا وَنَظَرْنَ سَرْجِكَ عَلَيْهِ مَلْوِيّا بَرَزْنَ مِنَ الْخُدُورِ ناشِراتِ الّشُعُورِ عَلَى الْخُدُودِ لاطِماتٍوَ عَنْ الوُجُوهِ سافِراتٍ وَبِالْعَويلِ داعِياتٍ وَبَعْدَ الْعِزِّ مُذَلَّلاتٍ وَاِلى مَصْرَعِكَ مُبادِراتٍ وَالشِّمرُ جالِسٌ عَلى صَدْرِكَ مُوْلِعٌ سَيْفَهُ عَلى نَحْرِكَ قابِضٌ عَلى شَيْبَتِكَ بِيَدِهِ ذابِحٌ لَكَ بُمهَنَّدِهِ قَدْ سَكَنَتْ حَواسُّكَ وَ خَفِيَتْ اَنْفاسُكَ وَ رُفِعَ عَلَى الْقَناةِ رَاْسُكَ.

راوى گفت: چون لشكر، آن حضرت را شهيد كردند به جهت طمعِ رُبودن لباس او بر جَسَد مقدّس آن شهيد مظلوم روى آوردند، پيراهن شريفش را اسحاق بن حَيْوَة (304) حَضْرَمى برداشت و بر تن پوشيد و مبروص شد و مُوى سر و رويش ريخت، و در آن پيراهن زياده از صد و ده سوراخ تير و نيزه و شمشير بود.

عِمامه آن حضرت را اَخْنَس بن مَرْثَد و به روايت ديگر جابربن يزيد اَزْدى برداشت و بر سر بست ديوانه يا مجذوم شد. و نعلين مباركش را اَسْوَد بن خالد ربود. و انگشتر آن حضرت را بحدل بن سليم با انگشت مباركش قطع كرد و ربود.

مختار به سزاى اين كار دستها و پاهاى او را قطع نمود و گذاشت او را در خون خود بغلطيد تا به جهنم واصل گرديد. و قطيفه خز آن حضرت را قيس بن اشعث برد و از اين جهت او را(قيس القطيفه)ناميدند. (305)

روايت شده كه آن ملعون مجذو م شد و اهل بيت او از او كناره كردند و او را در مَزابل افكندند و هنوز زنده بود كه سگها گوشتش را مى دريدند.

زره آن حضرت را عمر سعد برگرفت و وقتى كه مختار او را بكشت آن زره را به قاتل او ابوعمره بخشيد، و چنين مى نمايد كه آن حضرت را دو زره بوده زيرا گفته اند كه زره ديگرش را مالك بن يسر ربود و ديوانه شد. و شمشير آن حضرت را جُمَيْع بن الْخَلِق أَوْدي، و به قولى اَسْوَد بن حَنْظَله تَميمى، و به روايتى فَلافِس نَهْشَلى برداشت، و اين شمشير غير از ذوالفقار است زيرا كه ذوالفقار يا امثال خُودْ از ذخاير نبوت و امامت مصون و محفوظ است. (306)

مؤ لّف گويد: كه در كتب مقاتل ذكرى از ربودن جامه و اسلحه ساير شهدأ - رضى الله عنهم - نشده لكن آنچه به نظر مى رسد آن است كه اَجلاف كوفه اِبقأ بر احدى نكردند و آنچه بر بدن آنها بود ربودند.

ابن نما گفته كه حكيم بن طُفَيلْ جامه و اسلحه حضرت عباسعليه‌السلام را ربود. (307)

در زيارت مرويّه صادقيّه شهدأ است(وسَلَبُوكُمْ لاِبْنِ سُمَيَّةَ وَابْنِ آكِلَةِ الاَْكْبادِ.)

در بيان شهادت عبداللّه بن مُسلم دانستى كه قاتل او از تيرى كه به پيشانى آن مظلوم رسيده بود نتوانست بگذرد و به آن زحمت آن تير را بيرون آورد چگونه تصور مى شود كسى كه از يك تير نگذرد از لباس و سلاح مقتول خود بگذرد.

در حديث معتبر مروى از(زائده)از على بن الحسينعليه‌السلام تصريح به آن شده در آنجا كه فرموده:

وَكَيفَ لا اَجْزَعُ وَاَهْلَعُ وَقَدْ اَرَى سَيِّدى وَ إ خْوَتى و عُمُومَتى وَ وَلَدِ عَمّى وَاَهْلى مُصْرَعينَ بِدِمائِهِمْ مُرَمَّلين بِالْعَرأِ مُسْلَبينَ لا يُكْفَنُونَ وَ لا يُوارُونَ. (308)

فصل پنجم: در بيان غارت نمودن لشكر، خِيام حرم را

قال الرّاوى: وتَسابَقَ الْقَوْمُ عَلى نَهْبِ بُيوُتِ آلِ الرّسُولِ و قُرّةِ عَيْنِ الْبَتُولِ. (309)

چون لشكر از كار جناب امام حسينعليه‌السلام پرداختند آهنگ خِيام مقدسه و سَرادق اهل بيت عصمت نمودند و در رفتن از هم سبقت مى كردند، چون به خِيام محترم رسيدند مشغول به تاراج و يغما شدند و آنچه اسباب و اثقال بود غارت كردند و جامه ها را به منازعت و مغالبت ربودند و از وَرِس و حُلّى و حُلَل چيزى به جاى نگذاشتند و اسب و شتر و مواشى آنچه ديدار شد ببردند، و تفصيل اين واقعه شايسته ذكر نباشد.

به هر حال؛ زنها گريه و ندبه آغاز كردند و احدى از آن سنگدلان دلش به حال آن شكسته دلان نسوخت جز زنى از قبيله بكربن وائل كه با شوهر خود در لشكر عمر سعد بود چون ديد كه آن بى دينان متعرض دختران پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شده اند و لباس آنها را غارت و تاراج مى كنند دلش به حال آن بينوايان سوخت شمشيرى برداشت رو به خيمه كرد و گفت:

يا آلَ بَكْربْن وائِل اَتُسْلَبُ بَناتُ رَسُولِ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؟!

اى آل بكربن وائِل! آيا اين مردانگى و غيرت است كه شما تماشا كنيد و ببينيد كه دختران پيغمبر را چنين غارتگرى كنند و شما اعانت ايشان نكنيد؟ پس به حمايت اهل بيت رو به لشكر كرد و گفت:

لا حُكْمَ اِلا للّهِ يا لَثاراتِ رَسُولِ اللّهِ.

شوهرش كه چنين ديد دست او را گرفت و به جاى خودش برگردانيد. راوى گفت: پس بيرون نمودند زنها را از خيمه پس آتش زدند خيمه ها را.

فَخَرَجْنَ حَواسِرَ مُسْلَباتٍ حافِياتٍ باكِياتٍ يَمْشينَ سَبايا فى اَسْرِ الذِّلَّةِ. (310)

و چه نيكو سروده در اين مقام صاحب(معراج المحبة)اَسْكَنَهُ اللّهُ فى دارِ السَّلام:

شعر:

چُه كار شاه لشكر بر سر آمد		سوى خرگه سپه غارتگر آمد
به دست آن گروه بى مروّت		به يغما رفت ميراث نبوّت
هر آن چيزى كه بُد در خرگه شاه		فتاد اندر كف آن قوم گمراه
زدند آتش همه آن خيمه گه را		كه سوزانيد دودش مهر و مه را
به خرگه شد محيط آن شعله نار		همى شد تا به خيمه شاه بيمار
بتول دومين شد در تلاطم		نمودى دست و پاى خويشتن گم
گهى در خيمه و گاهى برون شد		دل از آن غصه اش درياى خون شد
من از تحرير اين غم ناتوانم		كه تصويرش زده آتش به جانم
مگر آن عارف پاكيزه نيرو		در اين معنى بگفت كه آن شِعر نيكو
اگر دردم يكى بودى چه بودى		وگر غم اندكى بودى چه بودى (311)

حُمَيْد بن مُسلم گفته كه ما به اتفاق شمر بن ذى الجوشن در خِيام عبور مى كرديم تا به على بن الحسينعليهما‌السلام رسيديم. ديديم كه در شدّت مرض و بستر غم و بيمارى و ناتوانى خفته است و با شمر جماعتى از رجّاله بودند گفتند: آيا اين بيمار را بكشيم؟ من گفتم: سبحان اللّه! چگونه بى رحم مردميد شماها، آيا اين كودكِ ناتوان را هم مى خواهيد بكشيد؟ همين مرض كه دارد شما را كافى است و او را خواهد كشت؛ و شرّ ايشان را (312) از آن حضرت برگردانيدم. پس آن بى رحمان پوستى را كه در زير بدن آن حضرت بود بكشيدند و ببردند و آن جناب را بر روى در افكندند.

اين هنگام عمر سعد در رسيد، زنان اهل بيت نزد او جمع شدند و بر روى او صيحه زدند و سخت بگريستند كه آن شقى بر حال آنها رقّت كرد و به اصحاب خود فرمان دا كه ديگر كسى به خيمه زنان داخل نشود و آن جوان بيمار را متعرّض نگردد. زنها كه حال رقّتى از او مشاهده كردند از آن خبيث استدعا نمودند كه حكم كن آنچه از ما برده اند به ما ردّ كنند تا ما خود را مستور كنيم. ابن سعد لشكر را گفت كه هر كس آنچه ربوده به ايشان ردّ نمايد، سوگند به خدا كه هيچ كس امتثال امر او نكرد و چيزى ردّ نكردند. پس اِبْن سعد جماعتى را امر كرد كه موكّل بر حفظ خِيام باشند كه كسى از زنها بيرون نشود و لشكر هم متعرض حال آنها نگردند، پس روى به خيمه خود آورد و لشكر را ندا در داد كه مَنْ يَنْتَدِبُ لِلْحُسَيْنِ؟ كيست كه ساختگى كند و اسب بر بدن حسين براند؟

ده تن حرام زاده ساختگى مهيّا اين كار شدند و بر اسبهاى خود برنشستند و بر آن بدنشريف بتاختند و استخوانهاى سينه و پشت و پهلوى مباركش را در هم شكستند و اين جماعتچون به كوفه آمدند در برابر ابن زياد ملعون ايستادند، اُسَيْد بن مالك كه يكى از آنحرام زاده ها بود خواست اظهار خدمت خود كند تا جايزه بسيار بگيرد اين شعر را مُفاَخَرةخواند:

شعر:

نَحْنُ رَضَضْنَا الصَّدْرَ بَعْدَ الظَّهْرِ

بِكُلّ يَعْبوُبٍ شَديد الا سْرِ (313)

ابن زياد گفت چه كسانيد؟ گفتند: اى امير! ما آن كسانيم كه امير را نيكو خدمت كرديم، اسب بر بدن حسين رانديم به حدّى كه استخوانهاى سينه او را به زير سُم ستور مانند آرد نرم كرديم؛ ابن زياد وَقْعى برايشان نگذاشت و امر كرد كه و در زيارتى كه به روايت سيّد بن طاوس از ناحيه مقدّسه بيرون آمده از فرزندان امام حسينعليه‌السلام على و عبداللّه مذكور است، و از فرزندان اميرالمؤ منينعليه‌السلام عبداللّه و عبّاس جعفر و عثمان و محمد، و از فرزندان امام حسنعليه‌السلام : ابوبكر و عبداللّه و قاسم، و از فرزندان عبداللّه بن جعفر: عون و محمّدو از فرزندان عقيل: جعفر و عبدالرحمن و محمّدبن ابى سعيد بن عقيل و عبداللّه و ابى عبداللّه و فرزندان مسلم، و ايشان با حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام هيجده نفر مى شوند و شصت و چهار نفر ديگر از شهدأ در آن زيارت به اسم مذكورند (314).

شيخ طوسى رحمه اللّه در(مصباح)از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت: من در روز عاشورا به خدمت آقاى خود حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام رفتم ديدم كه رنگ مبارك آن حضرت متغيّر گرديده و آثار حُزن و اندوه از روى شريفش ظاهر است و مانند مرواريد آب از ديده هاى مبارك او مى ريزد؛ گفتم: يابن رسول اللّه! سبب گريه شما چيست؟ هرگز ديده شما گريان مباد، فرمود: مگر غافلى كه امروز چه روزى است؟ مگر نمى دانى كه در مثل اين روز حسينعليه‌السلام شهيد شده است؟ گفتم: اى آقاى من! چه مى فرمائى در روزه اين روز؟ فرمود كه(روزه بدار بى نيّت روزه، و در روز افطار بكن نه از روى شماتت. و در تمام روز روزه مدار و بعد از عصر به يك ساعت به شربتى از آب افطار بكن كه در مثل اين وقت از اين روز جنگ از آل رسُولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم منقضى شد و سى نفر از ايشان و آزاد كرده هاى ايشان بر زمين افتاده بودند كه دشوار بود بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شهادت ايشان و اگر حضرت در آن روز زنده بود همانا آن حضرت صاحب تعزيه ايشان بود). پس حضرت آن قدر گريست كه ريش مباركش ترشد (315).

از اين حديث شريف استفاده مى شود كه آل رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه در كربلا شهيد شدند هيجده تن بودند؛ زيرا كه ابن شهر آشوب در(مناقب)فرموده كه ده نفر از مواليان امام حسينعليه‌السلام و دو نفر از مواليان اميرالمؤ منينعليه‌السلام در كربلا شهيد شدند (316)، پس از اين جمله با هيجده تن از آل رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سى نفر مى شوند.

بالجمله؛ در عدد شهدأ طالبييّن اختلاف است و آنچه اقوى مى نمايد آن است كه هيجده تن در ملازمت حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام از آل پيغمبر شهيد شده اند؛ چنانچه در روايت معتبر(عيون)و(امالى)است كه حضرت امام رضاعليه‌السلام به ريّان فرموده (317) و مطابق است با قول زحر بن قيس كه در آن رزمگاه حاضر بود و بيايد كلام او و موافق است با روايتى كه از حضرت سجادعليه‌السلام مروى است كه فرمود: من، پدر و بردارم و هفده تن ازاهل بيت خود را صريع و مقتول ديدم كه به خاك افتاده بودند الى غير ذلك و همين است مختار صاحب(كامل بهائى) (318) و مى توان گفت آنانكه هفده تن شمار كرده اند طفل رضيع را در شمار نياورده باشند پس راجع به اين قول مى شود، و خبر معاوية بن وهب را كه در اوايل باب ذكر كرديم هم به اين مطلب

حمل كنيم. واللّه تعالى هو العالم.

مقصد چهارم: در وقايع متأخّره بعد از شهادت حضرت امام حسينعليه‌السلام

از حركت اهل بيت طاهره از كربلا تا ورود به مدينه منوره و ذكر بعضى از مراثى و غدد اولاد آن حضرت

فصل اوّل: در بيان فرستادن سرهاى شهدأ و حركت از كربلا بجانب كوفه

عمر بن سعد چون از كار شهادت امام حسينعليه‌السلام پرداخت نخستين سر مبارك آن حضرت را به خَوْلى (به فتح خأ و سكون واو و آخره يأ) بن يزيد و حُمَيْد بن مُسلم سپرد و در همان روز عاشورا ايشان را به نزد عبيداللّه بن زياد روانه كرد. خولى آن سر مطهّر را برداشت و به تعجيل تمام شب خود را به كوفه رسانيد، و چون شب بود و ملاقات ابن زياد ممكن نمى گشت لاجرم به خانه رفت.

طبرى و شيخ ابن نما روايت كرده اند از(نَوار)زوجه خولى كه گفت: آن ملعون سر آن حضرت را در خانه آورد و در زير اجّانه جاى بداد و روى به رختخواب نهاد (319). من از او پرسيدم چه خبر دارى بگو، گفت مداخل يك دهر پيدا كردم سر حسين را آوردم، گفتم: واى بر تو! مردمان طلا و نقره مى آورند تو سر حسين فرزند پيغمبر را، به خدا قسم كه سر من تو در يك بالين جمع نخواهد شد. اين بگفتم و از رختخواب بيرون جستم و رفتم در نزد آن اجّانه كه سر مطهّر در زير آن بود نشستم، پس سوگند به خدا كه پيوسته مى ديدم نورى مثل عمود از آنجا تا به آسمان سر كشيده، و مرغان سفيد همى ديدم كه در اطراف آن سر طَيَران مى كردند تا آنكه صبح شد و آن سر مطهّر را خولى به نزد ابن زياد برد (320).

مؤ لّف گويد: كه ارباب مَقاتل معتبره از حال اهل بيت امام حسينعليه‌السلام در شام عاشورا نقل چيزى نكرده اند و بيان نشده كه چه حالى داشتند و چه بر آنها گذشته تا ما در اين كتاب نقل كنيم، بلى بعضى شُعرأ در اين مقام اشعارى گفته اند كه ذكر بعضش مناسب است.

صاحب(معراج المحبّة)گفته:

شعر:

چه از ميدان گردون چتر خورشيد		نگون چون رايت عبّاس گرديد
بتول دوّمين اُمّ المَصائب		چه خود را ديد بى سالار و صاحب
بر اَيتام برادر مادرى كرد		بَنات النَّعش را جمع آورى كرد
شفا بخش مريضان شاه بيمار		غم قتل پدر بودش پرستار
شدندى داغداران پيمبر		درون خيمه سوزيده ز اخگر
به پا شد از جفا و جور امّت		قيامت بر شفيعان دست امّت
شبى بگذشت بر آل پيمبر		كه زهرا بود در جنّت مُكدّر
شبى بگذشت بر ختم رسولان		كه از تصوير آن عقل است حيران
ز جمّال و حكايتهاى جمّال		زبانِ صد چُه من ببريده و لال
ز انگشت و ز انگشتر كه بودش		بود دُور از ادب گفت و شنودش (321)

ديگرى گفته از زبان جناب زينبعليها‌السلام (گوينده نَيِرّ تبريزى است ):

شعر:

اگر صبح قيامت را شبى هست آن شب است امشب		طبيب از من ملول و جان ز حسرت بر لب است امشب
برادر جان! يكى سر بر كن از خواب و تماشا كن		كه زينب بى تو چون در ذكر ياربّ ياربّ است امشب
جهان پر انقلاب و من غريب اين دشت پر وحشت		تو در خواب خوش و بيمار در تاب و تب است امشب
سَرَت مهمان خولى و تنت با ساربان همدم		مرا باهر دو اندر دل هزاران مطلب است امشب
صَبا از من به زهرا گوبيا شام غريبان بين		كه گريان ديده دشمن به حال زينب است امشب (322)

و محتشم رحمه اللّه گفته:

شعر:

كاى بانوى بهشت بيا حال ما ببين		ما را به صد هزار بلا مبتلا ببين
بنگر به حال زار جوانان هاشمى		مردانشان شهيد و زنان در عزا ببين (323)

بالجمله؛ چون عمر سعد سر امام حسينعليه‌السلام را به خولى سپرد امر كرد تا ديگر سرها را كه هفتاد و دو تن به شمار مى رفت از خاك و خون تنظيف كردند و به همراهى شمر بن ذى الجوشن و قيس بن اشعث و عمرو بن الحجّاج براى ابن زياد فرستاد و به قولى سرها را در ميان قبايل كِنْدَه و هَوازِن و بنى تَميم و بنى اسد و مردم مَذْحِج و ساير قبايل پخش كرد تا به نزد ابن زياد برند و به سوى او تقرّب جويند. و خود آن ملعون بقيه آن روز را ببود و شب را نيز بغنود و روز يازدهم را تا وقت زوال در كربلا اقامت كرد و بر كشتگان سپاه خويش نماز گزاشت و همگى را به خاك سپرد و چون روز از نيمه بگذشت عمر بن سعد امر كرد كه دختران پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مُكَشَّفات الْوُجُوه بى مقنعه و خِمار بر شتران بى وطا سوار كردند و سيّد سجّادعليه‌السلام را(غُل جامعه) (324) بر گردن نهادند. ايشان را چون اسيران ترك و روم روان داشتند چون ايشان را به قتلگاه عبور دادند زنها را كه نظر بر جسد مبارك امام حسينعليه‌السلام و كشتگان افتاد و لطمه بر صُورت زدند و صدا را به صيحه و ندبه برداشتند. صاحب(معراج المحبّة)گفته:

شعر:

چُه بر مَقْتل رسيدند آن اسيران		به هم پيوست نيسان و حزيران
يكى مويه كنان گشتى به فرزند		يكى شد مو كنان بر سوگ دلبند
يكى از خون به صورت غازه مى كرد		يكى داغ على را تازه مى كرد
به سوگ گُلرخان سَروْ قامت		به پا گرديد غوغاى قيامت
نظر افكند چون دخت پيمبر		به نور ديده ساقىَ كوثر
بناگه ناله هذا اَخى زد		به جان خلد نار دوزخى زد
ز نيرنگ سپهر نيل صورت		سيه شد روزگار آل عصمت
ترا طاقت نباشد از شنيدن		شنيدن كى بود مانند ديدن (325)

ديگرى گفته:

شعر:

مَه جَبينان چون گسسته عقد دُرّ		خود بر افكندند از پشت شتر
حلقها از بهر ماتم ساختند		شور محشر در جهان انداختند
گشت نالان بر سر هر نوگلى		از جگر هجران كشيده بلبلى
زينب آمد بر سر بالين شاه		خاست محشر از قِران مهر وماه
ديد پيدا زخمهاى بى عديد		زخم خواره در ميانه ناپديد
هر چه جُستى مو به مو از وى نشان		بود جاى تير و شمشير و سِنان

شيخ ابن قولويه قمى به سند معتبر از حضرت سجّادعليه‌السلام روايت كرده كه به زائده، فرمود: همانا چون روز عاشورا رسيد به ما آنچه رسيد از دواهى و مصيبات عظيمه و كشته گرديد پدرم و كسانى كه با او بودند از اولاد و برادران و سايراهل بيت او، پس حرم محترم و زنان مكرمّه آن حضرت را بر جهاز شتران سوار كردند براى رفتن به جانب كوفه پس نظر كردم به سوى پدر و ساير اهل بيت او كه در خاك و خون آغشته گشته و بدنهاى طاهره آنها بر روى زمين است و كسى متوجّه دفن ايشان نشد و سخت بر من گران آمد و سينه من تنگى گرفت و حالتى مرا عارض شد كه همى خواست جان از بدن من پرواز كند. عمّه ام زينب كبرىعليها‌السلام چون مرا بدين حال ديد پرسيد كه اين چه حالت است كه در تو مى بينم اى يادگار پدر و مادر و برادران من، مى نگرم ترا كه مى خواهى جان تسليم كنى؟ گفتم: اى عمّه! چگونه جزع و اضطراب نكنم و حال آنكه مى بينم سيّد و آقاى خود و برادران و عموها و عموزادگان و اهل و عشيرت خود را كه آغشته به خون در اين بيابان افتاده و تن ايشان عريان و بى كفن است و هيچ كس بر دفن ايشان نمى پردازد و بشرى متوجّه ايشان نمى گردد و گويا ايشان را از مسلمانان نمى دانند.

عمّه ام گفت:(از آنچه مى بينى دلگران مباش و جَزَع مكن، به خدا قسم كه اين عهدى بود از رسول خدا6 به سوى جدّ و پدر و عمّ تو و رسول خدا6، مصائب هر يك را به ايشان خبر داده به تحقيق كه حق تعالى در اين امّت پيمان گرفته از جماعتى كه فراعنه ارض ايشان را نمى شناسند لكن در نزد اهل آسمانها معروفند كه ايشان اين اعضاى متفرّقه و اجساد در خون طپيده را دفن كنند.

وَينصِبُونَ لِهذا الطَّفِّ عَلَما لِقَبْرِ اَبيكَ سَيِّدِالشُّهدأِعليه‌السلام لا يُدْرَسُ اَثَرُهُ وَ لا يَعفُو رَسْمُهُ عَلى كرُوُرِ اللَّيالى وَ الاَْيّامِ. و در ارض طَفّ بر قبر پدرت سيّد الشهدأعليه‌السلام علامتى نصب كنند كه اثر آن هرگز برطرف نشود و به مرور ايام و ليالى محو و مطموس نگردد يعنى مردم از اطراف و اكناف به ز يارت قبر مطهّرش بيايند و او را زيارت نمايند و هر چند (326) كه سلاطين كَفَرَه و اَعْوان ظَلَمَه در محو آثار آن سعى و كوشش نمايند ظهورش زياده گردد و رفعت و علوّش بالاتر خواهد گرفت). (327)

بقيه اين حديث شريف از جاى ديگر گرفته شود، بنابر اختصار است.

و بعضى، عبارت سيّدبن طاوس را در باب آتش زدن خيمه ها و آمدن اهل بيتعليهما‌السلام به قتلگاه كه در روز عاشورا نقل كرده، در روز يازدهم نقل كرده اند مناسب است ذكر آن نيز.

چون ابن سعد خواست زنها را حركت دهد به جانب كوفه، امر كرد آنها را از خيمه بيرون كنند و خِيام محترمه را آتش زنند پس آتش در خيمه هاى اهل بيت زدند شعله آتش بالا گرفت فرزندان پيغمبر6 دهشت زده با سر و پاى برهنه از خيمه ها بيرون دويدند و لشكر را قَسَم دادند كه ما را به مَصْرَع حسينعليه‌السلام گذر دهيد پس به جانب قتلگاه روان گشتند، چون نگاه ايشان به اجساد طاهره شهدأ افتاد صيحه و شيون كشيدند و سر و روى را با مشت و سيلى بخستند (328).

و چه نيكو سروده محتشم رحمه اللّه در اين مقام:

شعر:

بر حربگاه چو ره آن كاروان فتاد		شور نشور واهمه را در گمان فتاد
هر چند بر تن شهدا چشم كار كرد		بر زخمهاى كارى تير و كمان فتاد
ناگاه چشم دختر زهرا در آن ميان		بر پيكر شريف امام زمان فتاد
بى اختيار نعره هذا حُسَين از او		سرزد چنانكه آتش او در جهان فتاد
پس با زبان پر گله آن بَضْعَه رسول		رُو در مدينه كرد كه يا اَيُهَّا الرَّسوُل:
اين كشته فتاده به هامون حسين تست		وين صيد دست و پا زده در خون حسين تست
اين ماهى فتاده به درياى خون كه هست		زخم از ستاره بر تنش افزون حسين تست
اين خشك لب فتاده و ممنوع از فرات		كز خون او زمين شده جيحون حسين تست
اين شاه كم سپاه كه با خيل اشك و آه		خرگاه از اين جهان زده بيرون حسين تست
پس روى در بقيع و به زهرا خطاب كرد		مرغ هوا و ماهى دريا كباب كرد
كاى مونس شكسته دلان حال ما ببين		مارا غريب و بى كس و بى آشنا ببين
اولاد خويش را كه شفيعان محشرند		در ورطه عقوبت اهل جفا ببين
تن هاى كشتگان همه در خاك و خون نگر		سرهاى سروران همه در نيزه ها ببين
آن تن كه بود پرورشش در كنار تو		غلطان به خاك معركه كربلا ببين (329)

و ديگرى گفته:

شعر:

زينب چو ديد پيكر آن شه به روى خاك		از دل كشيد ناله به صد درد سوزناك
كاى خفته خوش به بستر خون ديده باز كن		احوال ما ببين و سپس خواب ناز كن
طفلان خود به ورطه بحر بلانگر		دستى به دستگيرى ايشان دراز كن
برخيز صبح شام شد اى مير كاروان		ما را سوار بر شتر بى جهاز كن
يا دست ما بگير و از اين دشت پُر هراس		بار دگر روانه به سوى حجاز كن

راوى گفت: به خدا سوگند! فراموش نمى كنم زينب دختر علىعليهما‌السلام را كه بر برادر خويش ندبه مى كرد وبا صوتى حزين و قلبى كئيب ندا برداشت كه: يا مَحَمَّداه صَلّى عَلَيْكَ مَليكُ السَّمأِ اين حسين تُست كه با اعضاى پاره در خون خويش آغشته است، اينها دختران تواَند كه ايشان را اسير كرده اند.

يا مُحَمَّداه! اين حسين تست كه قتيل اولاد زنا گشته و جسدش بر روى خاك افتاده و باد صبا بر او خاك و غبار مى پاشد، و احُزْناه و اكَرْباه! امروز، روزى را ماند كه جدّم رسول خدا6 وفات كرد. اى اصحاب محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اينك ذُريّه پيغمبر شما را مى برند مانند اسيران (330).

و موافق روايت ديگر مى فرمايد:

يا مُحمَّداه! اين حسين تست كه سرش را از قفا بريده اند، و عمامه و ردأ او را ربوده اند. پدرم فداى آن كسى كه سرا پرده اش را از هم بگسيختند، پدرم فداى آن كسى كه لشكرش را در روز دوشنبه منهوب كردند، پدرم فداى آن كسى كه با غصّه و غم از دنيا برفت، پدرم فداى آن كسى كه با لب تشنه شهيد شد، پدرم فداى آن كسى كه ريشش خون آلوده است و خون از او مى چكد، پدرم فداى آن كسى كه جدّش محمّد مصطفى 6 است، پدرم فداى آن مسافرى كه به سفرى نرفت كه اميد برگشتنش باشد، و مجروحى نيست كه جراحتش دوا پذيرد (331).

بالجمله؛ جناب زينبعليها‌السلام از اين نحو كلمات از براى برادر ندبه كرد تا آنكه دوست و دشمن از ناله او بناليدند، و سكينه جسد پاره پاره پدر را در بر كشيد و به عويل و ناله كه دل سنگ خاره را پاره مى كرد مى ناليد و مى گريست.

شعر:

همى گفت اى شه با شوكت وفَرّ		ترا سر رفت و ما را افسر از سر
دمى برخيز و حال كودكان بين		اسير و دستگير كوفيان بين

و روايت شده كه آن مخدّره جسد پدر را رها نمى كرد تا آنكه جماعتى از اعراب جمع شدند و او را از جسد پدر باز گرفتند (332).

و در(مصباح)كَفْعَمى است كه سكينه گفت: چون پدرم كشته شد آن بدن نازنين را در آغوش گرفتم حالت اغما و بى هوشى براى من روى داد در آن حال شنيدم پدرم مى فرمود:

شعر:

شيعَتى ما اِنْ شَرِبْتُمْ مأَ عَذْبٍ فَاذْكُروني

اِذْ سَمِعْتُمْ بِغَريبٍ اَوْشَهيدٍ فَانْدُبُوني (333)

پس اهل بيت را از قتلگاه دور كردند پس آنها را بر شتران برهنه به تفصيلى كه گذشت سوار كردند و به جانب كوفه روان داشتند.

فصل دوم: در كيفيّت دفن اجساد طاهره شهدأ

چون عمر سعد از كربلا به سوى كوفه روان گشت جماعتى از بنى اسد كه در اراضى غاضريّه مسكن داشتند، چون دانستند كه لشكر ابن سعد از كربلا بيرون شدند به مقتل آن حضرت و اصحاب او آمدند و بر اجساد شهدأ نماز گزاشتند و ايشان را دفن كردند به اين طريق كه امام حسينعليه‌السلام را در همين موضعى كه اكنون معروف است دفن نمودند و على بن الحسينعليه‌السلام را در پايين پاى پدر به خاك سپردند، و از براى ساير شهدأ و اصحابى كه در اطراف آن حضرت شهيد شده بودند حُفره اى در پايين پا كندند و ايشان را در آن حفره دفن نمودند،و حضرت عبّاسعليه‌السلام را در راه غاضريّه در همين موضع كه مرقد مطهّر او است دفن كردند.

و ابن شهر آشوب گفته كه از براى بيشتر شهدأ قبور ساخته و پرداخته بود و مرغان سفيدى در آنجا طواف مى دادند (334).

و نيز شيخ مفيد در موضعى از كتاب(ارشاد)اسامى شهدأ اهل بيت را شمار كرده پس از آن فرموده كه تمام اينها در مشهد امام حسينعليه‌السلام پايين پاى او مدفونند مگر جناب عبّاس بن علىعليهما‌السلام كه در مُسَناة راه غاضريّه در مقتل خود مدفون است و قبرش ظاهر است، ولكن قبور اين شهدأ كه نام برديم اثرش معلوم نيست بلكه زائر اشاره مى كند به سوى زمينى كه پايين پاى حضرت حسينعليه‌السلام است و سلام بر آنها مى كند و على بن الحسينعليه‌السلام نيز با ايشان است (335).

و گفته شده كه آن حضرت از ساير شهدأ به پدر خود نزديكتر است.

و امّا اصحاب حسينعليه‌السلام كه با آن حضرت شهيد شدند در حول آن حضرت دفن شدند، و ما نتوانيم قبرهاى ايشان را به طور تحقيق و تفصيل تعيين كنيم كه هر يك در كجا دفن اند، الا اين مطلب را شكّ نداريم كه حاير بر دور ايشان است و به همه احاطه كرده است. رَضِىَ اللّه عَنْهُمْ وَاَرْضاهُمْ وَاَسْكَنَهُمْ جَنّاتِ النَّعيمِ.

مؤ لف گويد: مى توان گفت كه فرمايش شيخ مفيد رحمه اللّه در باب مدفن شهدأ نظر به اغلب باشد پس منافات ندارد كه حبيب بن مظاهر و حُرّ بن يزيد، قبرى عليحده و مدفنى جداگانه داشته باشند.

صاحب كتاب(كامل بهائى)نقل كرده كه عمر بن سعد روز شهادت را در كربلا بود تا روز ديگر به وقت زوال و جمعى پيران و معتمدان را بر امام زين العابدين و دختران اميرالمؤ منينعليهما‌السلام و ديگر زنان موكّل كرد و جمله بيست زن بودند. و امام زين العابدينعليه‌السلام آن روز بيست و دو ساله بود و امام محمّدباقرعليه‌السلام چهار ساله و هر دو در كربلا حضور داشتند و حقّ تعالى ايشان را حراست فرمود.

چون عمر سعد از كربلا رحلت كرد قومى از بنى اسد كوچ كرده مى رفتند چون به كربلا رسيدند و آن حالت را ديدند امام حسينعليه‌السلام را تنها دفن كردند و على بن الحسينعليه‌السلام را پايين پا او نهادند و حضرت عبّاسعليه‌السلام را بر كنار فرات جائى كه شهيد شده بود دفن كردند و باقى را قبر بزرگ كندند ودفن كردند و حرّ بن يزيد را اقربأ او در جائى كه به شهادت رسيده بود دفن نمودند. و قبرهاى شهدأ معيّن نيست كه از آن هر يك كدام است اِلاّ اينكه لا شكّ، حائر محيط است بر جمله. انتهى (336).

و شيخ شهيد در(كتاب دروس)بعد از ذكر فضائل زيارت حضرت ابوعبداللّهعليه‌السلام فرموده: و هرگاه زيارت كرد آن جناب را پس زيارت كند فرزندش على بن الحسينعليهما‌السلام را و زيارت كند شهدأعليهما‌السلام را و برادرش حضرت عبّاسعليه‌السلام را و زيارت كند حرّ بن يزيد رحمه اللّه را الخ (337).

اين كلام ظاهر بلكه صريح است كه در عصر شيخ شهيد، قبر حُرّ بن يزيد در آنجا معروف و نزد آن شيخ جليل به صفت اعتبار موصوف بوده و همين قدر در اين مقام ما را كافى است.

وصلٌ: مستور نماند كه موافق احاديث صحيحه كه علماى اماميّه به دست دارند بلكه موافق اصول مذهب، امام را جز امام نتواند متصدّى غسل و دفن و كفن شود، پس اگر چه به حسب ظاهر طايفه بنى اسد حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام را دفن كردند امّا در واقع حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام آمد و آن حضرت را دفن كرد؛ چنانچه حضرت امام رضاعليه‌السلام در احتجاج با واقفيّه تصريح نموده بلكه از حديث شريف(بصائر الدرجات)مروى از حضرت جوادعليه‌السلام مستفاد مى شود كه پيغمبر اكرم 6 در هنگام دفن آن حضرت حاضر بوده و همچنين امير المؤ منين و امام حسن و حضرت سيد العابدينعليهما‌السلام با جبرئيل و روح و فرشتگان كه در شب قدر بر زمين فرود مى آيند (338).

در(مناقب)از ابن عبّاس نقل شده كه رسول خدا6 را در عالم رؤ يا ديد بعد از كشته شدن سيّد الشهدأعليه‌السلام در حالى كه گرد آلود و پابرهنه و گريان بود، وَقَدْ ضَمَّم حِجْزَ قَميصِه اِلى نَفْسِهِ؛ يعنى دامن پيراهن را بالا كرده و به دل مبارك چسبانيده مثل كسى كه چيزى در دامن گرفته باشد و اين آيه را تلاوت مى فرمود:

( وَ لا تَحْسَبَنَّ اللّه غافِلا عَمّا يَعْمَلُ الظّالِمُونَ ) (339)

و فرمود رفتم به سوى كربلا و جمع كردم خون حسينم را از زمين و اينك آن خونها در دامن من است و من مى روم براى آنكه مخاصمه كنم با كشندگان او نزد پروردگار (340).

روايت شده از سلمه: گفت داخل شدم بر اُمّ سَلَمَه رحمه اللّه در حالى كه مى گريست، پس پرسيدم از او كه براى چه گريه مى كنى؟ گفت: براى آنكه ديدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب و بر سر و محاسن شريفش اثر خاك بود گفتم: يا رسول اللّه! براى چيست شما غبار آلوده هستيد؟ فرمود: در نزد حسين بودم هنگام كشتن او و از نزد او مى آيم (341).

در روايت ديگر است كه صبحگاهى بود كه اُمّ سلمه مى گريست، سبب گريه او را پرسيدند خبر شهادت حسينعليه‌السلام را داد و گفت: نديده بودم پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب مگر ديشب كه او را با صورت متغيّر و با حالت اندوه ملاقات كردم سبب آن حال را از او پرسيدم فرمود: امشب حفر قبور مى كردم براى حسين و اصحابش (342).

از(جامع ترمذى) (343) و(فضائل سمعانى) (344) نقل شده كه امّ سلمه پيغمبر خدا6 را در خواب ديد كه خاك بر سر مبارك خود ريخته، عرضه داشت كه اين چه حالت است؟ فرمود: از كربلا مى آيم! و در جاى ديگر است كه آن حضرت گرد آلود بود و فرمود: از دفن حسين فارغ شدم (345). و معروف است كه اجساد طاهره سه روز غير مدفون در زمين باقى ماندند. و از بعضى كتب نقل شده كه يك روز بعد از عاشورا دفن شدند، و اين بعيد است؛ زيرا كه عمر بن سعد روز يازدهم در كربلا بودند براى دفن اجساد خبيثه لشكر خود. و اهل غاضريّه شب عاشورا از نواحى فرات كوچ كردند از خوف عمر سعد و به حسب اعتبار به اين زودى جرئت معاودت ننمايند.

از مقتل محمّدبن ابى طالب از حضرت باقر از پدرش امام زين العابدينعليهما‌السلام روايت شده:

مردمى كه حاضر معركه شدند و شهدأ را دفن كردند بدن جَون را بعد از ده روز يافتند كه بوى خوشى مانند مُشك از او ساطع بود (346). و مؤ يد اين خبر است آنچه در(تذكره سبط)است كه زُهير با حسينعليه‌السلام كشته شد، زوجه اش به غلام زُهير گفت: برو و آقايت را كفن كن! آن غلام رفت به كربلا پس ديد حسينعليه‌السلام را برهنه، با خود گفت: كفن آقاى خود را و برهنه بگذارم حسينعليه‌السلام را! نه به خدا قسم، پس آن كفن را براى حضرت قرار داد و مولاى خود زهير را در كفن ديگر كفن كرد. (347)

از(امالى)شيخ طوسى رحمه اللّه معلوم شود در خبر ديزج كه به امر متوكّل براى تخريب قبر امام حسينعليه‌السلام آمده بود، كه بنى اسد بوريائى پاره آورده بودند و زمين قبر را با آن بوريا فرش كرده و جسد طاهر را بر روى آن بوريا گذارده و دفن نمودند (348).

فصل سوم در بيان ورود اهل بيت اطهارعليهما‌السلام به كوفه

و ذكر خبر مسلم جصّاص

چون ابن زياد را خبر رسيد كه اهل بيتعليهما‌السلام به كوفه نزديك شده اند، امر كرد سرهاى شهدا را كه ابن سعد از پيش فرستاده بود باز برند و پيش روى اهل بيت سر نيزه ها نصب كنند و از جلو حمل دهند و به اتّفاق اهل بيت به شهر در آورند و در كوچه و بازار بگردانند تا قهر و غلبه و سلطنت يزيد بر مردم معلوم گردد و بر هول و هيبت مردم افزوده شود، و مردم كوفه چون از ورود اهل بيتعليهما‌السلام آگهى يافتند از كوفه بيرون شتافتند.

مرحوم محتشم در اين مقام فرموده:

شعر:

چون بى كسان آل نبى در به در شدند		در شهر كوفه ناله كنان نوحه گر شدند
سرهاى سروران همه بر نيزه و سنان		درپيش روى اهل حرم جلوه گر شدند
از ناله هاى پردگيان ساكنان عرش		جمع از پى نظاره بهر رهگذر شدند
بى شرم امّتى كه نترسيد از خدا		بر عترت پيمبر خود پرده در شدند
دست از جفا نداشته بر زخم اهل بيت		هر دم نمك فشان به جفاى دگر شدند

از مسلم گچكار روايت كرده اند كه گفت: عبيداللّه بن زياد مرا به تعميردار الا مارة گماشته بود هنگامى كه دست به كار بودم كه ناگاه صيحه و هياهوئى عظيم از طرف محلاّت كوفه شنيدم، پس به آن خادمى كه نزد من بود گفتم كه اين فتنه و آشوب در كوفه چيست؟ گفت: همين ساعت سر مردى خارجى كه بر يزيد خروج كرده بود مى آورند و اين انقلاب و آشوب به جهت نظاره آن است. پرسيدم كه اين خارجى كه بوده؟ گفت: حسين بن علىعليهما‌السلام !؟ چون اين شنيدم صبر كردم تا آن خادم از نزد من بيرون رفت آن وقت لطمه سختى بر صورت خود زدم كه بيم آن داشتم دو چشمم نابينا شود، آن وقت دست و صورت را كه آلوده به گچ بود شستم و از پشت قصر الا ماره بيرون شدم تا به كناسه رسيدم پس در آن هنگام كه ايستاده بودم ومردم نيز ايستاده منتظر آمدن اسيران و سرهاى بريده بودند كه ناگاه ديدم قريب به چهل محمل و هودج پيدا شد كه بر چهل شتر حمل داده بودند و در ميان آنها زنان و حَرَم حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام و اولاد فاطمه بودند، و ناگاه ديدم كه على بن الحسينعليه‌السلام را بر شتر برهنه سوار است و از زحمت زنجير خون از رگهاى گردنش جارى است و از روى اندوُه و حُزن شعرى چند قرائت مى كند كه حاصل مضمون اشعار چنين است:

اى امّت بدكار خدا خير ندهد شما را كه رعايت جدّ ما در حق ما نكرديد و در روز قيامت كه ما و شما نزد او حاضر شويم چه جواب خواهيد گفت؟ ما را بر شتران برهنه سوار كرده ايد و مانند اسيران مى بريد گويا كه ما هرگز به كار دين شما نيامده ايم و ما را ناسزا مى گوئيد و دست برهم مى زنيد و به كشتن ما شادى مى كنيد، واى بر شما مگر نمى دانيد كه رسول خدا و سيّد انبيأصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جدّ من است.

اى واقعه كربلا! اندوهى بر دل ما گذاشتى كه هرگز تسكين نمى يابد.

مسلم گفت كه مردم كوفه را ديدم كه بر اطفال اهل بيت رقّت و ترحّم مى كردند و نان و خرما و گردو براى ايشان مى آوردند آن اطفال گرسنه مى گرفتند، امّ كلثوم آن نان پاره ها و گردو و خرما را از دست و دهان كودكان مى ربود و مى افكند، پس بانگ بر اهل كوفه زد و فرمود: يا اَهْلَ الْكُوفَة! اِنَّ الصَّدَقَةَ عَلَيْنا حَرامٌ؛ دست از بذل اين اشيأ بازگيريد كه صدقه بر ما اهل بيت روا نيست.

زنان كوفيان از مشاهده اين احوال زار زار مى گريستند، امّ كلثوم سر از محمل بيرون كرد، فرمود: اى اهل كوفه! مردان شما ما را مى كشند و زنان شما بر ما مى گريند، خدا در روز قيامت ما بين ما و شما حكم فرمايد.

هنوز اين سخن در دهان داشت كه صداى ضجّه و غوغا برخاست و سرهاى شهدأ را بر نيزه كرده بودند آوردند، و از پيش روى سرها (349)، سر حسينعليه‌السلام را حمل مى دادند وآن سرى بود تابنده و درخشنده، شبيه ترين مردم به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و محاسن شريفش سياهيش مانند شَبَه (350) مشكى بود و بن موها سفيد بود؛ زيرا كه خضاب از عارض آن حضرت جدا شده بود و طلعتش چون ماه مى درخشيد وباد، محاسن شريفش را از راست و چپ جنبش مى داد، زينب را چون نگاه به سر مبارك افتاد جبين خود را بر چوب مقدّم محمل زد چنانچه خون از زير مقنعه اش فرو ريخت و از روى سوز دل با سر خطاب كرد و اشعارى فرمود كه صدر آن اين بيت است:

شعر:

يا هِلالاً لَمَّا اسْتَتَمَّ كَمالاً

غالَهُ خَسْفُهُ فَاَبْدى غُروبا (351)

مؤ لف گويد: كه ذكر محامل و هودج در غير خبر مسلم جصّاص نيست، و اين خبر را گرچه علاّمه مجلسى نقل فرموده لكن مأخذ نقل آن(منتخب طُريحى)و كتاب(نورالعين)است كه حال هر دو كتاب بر اهل فن حديث مخفى نيست، و نسبت شكستن سر به جناب زينبعليها‌السلام و اشعار معروفه نيز بعيد است از آن مخدره كه عقيله هاشميين و عالمه غير مُعَلّمه و رضيعه ثدى نبوّت وصاحب مقام رضا و تسليم است.

و آنچه از مقاتل معتبره معلوم مى شود حمل ايشان بر شتران بوده كه جهاز ايشان پَلاس و رو پوش نداشته بلكه در ورود ايشان به كوفه موافق روايت حذام (يا حذلم ) ابن ستير كه شيخان نقل كرده اند به حالتى بوده كه محصور ميان لشكريان بوده اند چون خوف فتنه و شورش مردم كوفه بوده؛ چه در كوفه شيعه بسيار بوده و زنهائى كه خارج شهر آمده بودند گريبان چاك زده و موها پريشان كرده بودند و گريه و زارى مى نمودند و روايت حذام بعد از اين بيايد.

بالجمله؛ فرزندان احمد مختار و جگر گوشه حيدر را چون اُسراى كفّار با سرهاى شهدأ وارد كوفه كردند، زنهاى كوفيان بر بالاى بامها رفته بودند كه ايشان را نظاره كنند. همين كه ايشان را عبور مى دادند زنى از بالاى بام آواز برداشت:

مِنْ اَىِّ الاُْسارى اَنْتُنَّ؟ شما اسيران كدام مملكت و كدام قبيله ايد؟ گفتند: ما اسيران آل محمّديم، آن زن چون اين بشنيد از بام به زير آمد و هر چه چادر و مقنعه داشت جمع كرد و بر ايشان بخش نمود، ايشان گرفتند و خود را به آنها پوشانيدند (352).

مؤ لف گويد: كه شيخ عالم جليل القدر مرحُوم حاج ملا احمد نراقى - عطّر اللّه مرقده - در كتاب(سيف الامّة)از(كتاب ارمياى پيغمبر)نقل كرده كه در اخبار از سيّد الشهدأعليه‌السلام در فصل چهارم آن فرموده آنچه خلاصه اش اين است كه چه شد و چه حادثه اى روى داد كه رنگ بهترين طلاها تار شد، و سنگهاى بناى عرش الهى پراكنده شدند، و فرزندان بيت المعمور كه به اولين طلا زينت داده شده بودند و از جميع مخلوقات نجيب تر بودند چون سفال كوزه گران پنداشته شدند در وقتى كه حيوانات پستانهاى خود را برهنه كرده و بچه هاى خود را شير مى دادند، عزيزان من در ميان امت بى رحم دل سخت چوب خشك شده در بيابان گرفتار مانده اند، و از تشنگى زبان طفل شيرخواره به كامش چسبيده، در چاشتگاهى كه همه كودكان نان مى طلبيدند چون بزرگان آن كودكان را كشته بودند كسى نبود كه نان به ايشان دهد.

آنانى كه در سفره عزّت، تنعّم مى كردند در سر راهها هلاك شدند، پس واى بر غريبى ايشان، بر طرف شدند عزيزان من به نحوى كه بر طرف شدن ايشان از بر طرف شدنِ قوم سدوم عظيم تر شد؛ زيرا كه آنها هر چند بر طرف شدند امّا كسى دست به ايشان نگذاشت، اما اينها با وجود آنكه از راه پاكى و عصمت مقدّس بودند و از برف سفيدتر و از شير بى غش تر و از ياقوت درخشانتر رويهاى ايشان از شدّت مصيبتهاى دوران متغيّر گشته بود كه در كوچه ها شناخته نشدند؛ زيرا كه پوست ايشان به استخوانها چسبيده بود (353).

فقير گويد: كه اين فقره از كتاب آسمانى كه ظاهرا اشاره به همين واقعه در كوفه باشد معلوم شد سِرّ سؤ ال آن زن مِنْ اَىّ الاُسارى اَنْتُنَ. و اللّه العالم.

شيخ مفيد و شيخ طوسى از حذلم بن ستير روايت كرده اند كه گفت: من در ماه محرم سال شصت و يكم وارد كوفه گشتم و آن هنگامى بود كه حضرت على بن الحسينعليهما‌السلام را با زنان اهل بيت به كوفه وارد مى كردند و لشكر ابن زياد بر ايشان احاطه كرده بودند و مردم كوفه از منازل خود به جهت تماشا بيرون آمده بودند؛ چون اهل بيت را بر آن شتران بى رو پوش و برهنه وارد كردند، زنان كوفه به حال ايشان رقّت كرده گريه و ندبه آغاز نمودند. در آن حال على بن الحسينعليه‌السلام را ديدم كه از كثرت علّت مرض رنجور و ضعيف گشته و(غل جامعه)بر گردنش نهاده اند و دستهايش را به گردن مغلول كرده اند و آن حضرت به صداى ضعيفى مى فرمود كه اين زنها بر ما گريه مى كنند پس ما را كه كشته است؟!

و در آن وقت حضرت زينبعليها‌السلام آغاز خطبه كرد، و به خدا قسم كه من زنى با حيا و شرم، اَفْصَح و اَنْطَق از جناب زينب دختر علىعليه‌السلام نديدم كه گويا از زبان پدر سخن مى گويد، و كلمات امير المؤ منينعليه‌السلام از زبان او فرو مى ريزد، در ميان آن ازدحام واجتماع كه از هر سو صدائى بلند بود به جانب مردم اشارتى كرد كه خاموش باشيد، در زمان نفسها به سينه برگشت و صداى جَرَسها ساكت شد (354) آنگاه شروع در خطبه كرد و بعد از سپاس يزدان پاك و درود بر خواجه لَوْلاك فرمود:

اى اهل كوفه، اهل خديعه و خذلان! آيا بر ما مى گرييد و ناله سر مى دهيد هرگز باز نايستد اشك چشم شما، و ساكن نگردد ناله شما، جز اين نيست كه مثل شمامثل آن زنى است كه رشته خود را محكم مى تابيد و باز مى گشود چه شما نيز رشته ايمان را ببستيد و باز گسستيد و به كفر برگشتيد، نيست در ميان شما خصلتى و شيمتى جز لاف زدن و خود پسندى كردن و دشمن دارى و دروغ گفتن و به سَبْك كنيزان تملّق كردن و مانند اَعدا غمّازى كردن، مَثَل شما مَثَل گياه و علفى است كه در مَزْبَله روئيده باشد يا گچى است كه آلايش قبرى به آن كرده شده باشد پس بد توشه اى بود كه نفسهاى شما از براى شما در آخرت ذخيره نهاده و خشم خدا را بر شما لازم كرد و شما را جاودانه در دوزخ جاى داد از پس آنكه ما را كشتيد بر ما مى گرييد. سوگند به خدا كه شما به گريستن سزاواريد، پس بسيار بگرئيد و كم بخنديد؛ چه آنكه ساحت خود را به عيب و عار ابدى آلايش داديد كه لوث آن به هيچ آبى هرگز شسته نگردد و چگونه توانيد شست و با چه تلافى خواهيد كرد كشتن جگر گوشه خاتم پيغمبران و سيّد جوانان اهل بهشت و پناه نيكويان شما و مَفْزَع بليّات شما و علامت مناهج شما و روشن كننده محجّه شما و زعيم و متكلّم حُجَج شما كه در هر حادثه به او پناه مى برديد ودين و شريعت رااز او مى آموختيد. آگاه باشيد كه بزرگ وِزْرى براى حشر خود ذخيره نهاديد، پس هلاكت از براى شما باد و در عذاب به روى در افتيد و از سعى و كوشش خود نوميد شويد و دستهاى شما بريده باد و پيمان شما مورث خسران و زيان باد، همانا به غضب خدا بازگشت نموديد و ذلّت و مسكنت بر شما احاطه كرد، واى بر شما آيا مى دانيد كه چه جگرى از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شكافتيد و چه خونى از او ريختيد و چه پردگيان عصمت او را از پرده بيرون افكنديد، امرى فظيع و داهيه عجيب به جا آورديد كه نزديك است آسمانها از آن بشكافد و زمين پاره شود و كوهها پاره گردد و اين كار قبيح و نا ستوده شما زمين و آسمان را گرفت، آيا تعجّب كرديد كه از آثار اين كارها از آسمان خون باريد؟ آنچه در آخرت بر شما ظاهر خواهد گرديد از آثار آن عظيم تر و رسواتر خواهد بود؛ پس بدين مهلت كه يافتيد خوشدل و مغرور نباشيد؛ چه خداوند به مكافات عجلت نكند، و بيم ندارد كه هنگام انتقام بگذرد و خداوند در كمينگاه گناهكاران است.

راوى گفت: پس آن مخدّره ساكت گرديد و من نگريستم كه مردم كوفه از استماع اين كلمات در حيرت شده بودند و مى گريستند و دستها به دندان مى گزيدند.

و پيرمردى را هم ديدم كه اشك چشمش بر روى و مو مى دويد و مى گفت:

شعر:

كُهُولُهُمْ خَيْرُ الْكُهُولِ وَنَسْلُهُمْ

اِذا عُدَّ نَسْلٌ لايَخيبُ وَلايَخْزى (355)

و به روايت صاحب(احتجاج)در اين وقت حضرت على بن الحسينعليه‌السلام فرمود: اى عمّه! خاموشى اختيار فرما و باقى را از ماضى اعتبار گير و حمد خداى را كه تو عالمى مى باشى كه معلم نديدى، و دانايى باشى كه رنج دبستان نكشيدى، و مى دانى كه بعد از مصيبت جزع كردن سودى نمى كند، و به گريه و ناله آنكه از دنيا رفته باز نخواهد گشت (356).

و از براى فاطمه دختر امام حسينعليه‌السلام و امّ كلثوم نيز دو خطبه نقل شده لكن مقام را گنجايش نقل نيست.

سيّد بن طاوس بعد از نقل آن خطبه فرموده كه مردم صداها به صيحه و نوحه بلند كردند و زنان گيسوها پريشان نمودند و خاك بر سر مى ريختند و چهره ها بخراشيدند و طپانچه ها بر صورت زدند و نُدبه به ويل و ثبور آغاز كردند و مردان ريشهاى خود را همى كندند و چندان بگريستند كه هيچگاه ديده نشد كه زنان و مردان چنين گريه كرده باشند.

پس حضرت سيّد سجادعليه‌السلام اشارت فرمود مردم را كه خاموش شويد و شروع فرمود به خطبه خواندن پس ستايش كرد خداوند يكتا را و درود فرستاد محمّد مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پس از آن فرمود كه:

ايّها النّاس! هركه مرا شناسد شناسد و هر كس نشناسد بداند كه منم على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام منم پسر آن كس كه او را در كنار فرات ذبح كردند بى آنكه از او خونى طلب داشته باشند، منم پسر آنكه هتك حرمت او نمودند و مالش را به غارت بردند و عيالش را اسير كردند، منم فرزند آنكه او را به قتل صَبْر كشتند (357) و همين فخر مرا كافى است. اى مردم! سوگند مى دهم شما را به خدا آيا فراموش كرديد شما كه نامه ها به پدر من نوشتيد چون مسئلت شما را اجابت كرد از در خديعت بيرون شديد، آيا ياد نمى آوريد كه با پدرم عهد و پيمان بستيد و دست بيعت فرا داديد آنگاه او را كشتيد و مخذول داشتيد، پس هلاكت باد شما را براى آنچه براى خود به آخرت فرستاديد، چه زشت است رأيى كه براى خود پسنديديد، با كدام چشم به سوى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نظر خواهيد كرد هنگامى كه بفرمايد شماها را كه كشتيد عترت مرا و هتك كرديد حرمت مرا و نيستيد شما از امّت من.

چون سيّد سجادعليه‌السلام سخن بدين جا آورد صداى گريه از هر ناحيه و جانبى بلند شد، بعضى بعضى را مى گفتند هلاك شويد و ندانستيد. ديگرباره حضرت آغاز سخن كرد و فرمود:

خدا رحمت كند مردى را كه قبول كند نصحيت مرا و حفظ كند وصيّت مرا در راه خدا و رسول خدا و اهل بيت او؛ چه ما را با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم متابعتى شايسته و اقتدائى نيكو است.

مردمان همگى عرض كردند كه يابن رسول اللّه! ما همگى پذيراى فرمان توئيم ونگاهبان عهد و پيمان و مطيع امر توئيم و هرگز از تو روى نتابيم و به هر چه امر فرمائى تقديم خدمت نمائيم و حرب كنيم با هر كه ساخته حرب تست و از در صلح بيرون شويم با هر كه با تو در طريق صلح و سازش است تا هنگامى كه يزيد را مأخوذ داريم و خونخواهى كنيم از آنانكه با تو ظلم كردند و بر ما ستم نمودند حضرت فرمود:

هيهات! اى غدّاران حيلت اندوز كه جز خدعه و مكر خصلتى به دست نكرديد ديگر من فريب شماها را نمى خورم مگر باز اراده كرده ايد كه با من روا داريد آنچه با پدران من به جا آورديد، حاشا و كلاّ به خدا قسم هنوز جراحاتى كه از شهادت پدرم در جگر و دل ما ظاهر گشته بهبودى پيدا نكرده؛ چه آنكه ديروز بود كه پدرم با اهل بيت شهيد گشتند.

و هنوز مصائب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و پدرم و برادرانم مرا فراموش نگشته و حُزن و اندوه بر ايشان در حلق من كاوش مى كند و تلخى آن در دهانم و سينه ام فرسايش مى نمايد، و غصّه آن در راه سينه من جريان مى كند، من از شما همى خواهم كه نه با ما باشيد و نه برما، و فرمود:

شعر:

لا غَرْوَ اِنْ قُتِلَ الحُسَيْنُ فَشَيْخُهُ		قَدْ كانَ خَيْرا مِنْ حُسَيْنٍ وَاَكْرَما
فَلا تَفْرَحُوا يا اَهْلَ كُوفانَ بِالَّذى		اُصيبَ حُسَيْنٌ كانَ ذلِكَ اَعْظَما
قَتيلٌ بِشَطِّ النَّهْرِ رُوحى فِداؤُهُ		جَزَأُ الَّذى اَرْداهُ نارُجَهَنَّما

ثُمَّ قالَ:

شعر:

رَضينا مِنْكُمْ رَأْسا بِرَأْسٍ

فَلا يَوْمٌ لَنا ولايَوْمٌ عَلَيْنا (358).

يعنى ما خشنوديم از شما سر به سر، نه به يارى ما باشيد ونه به ضرر ما.

فصل چهارم: در بيان ورود اهل بيتعليهما‌السلام به دارالا ماره

عبيداللّه زياد چون از ورود اهل بيت به كوفه آگه شد، مردم كوفه را از خاصّ و عام اذن عامّ داد لاجرم مجلس او از حاضر و بادى (359) انجمن آكنده شد، آنگاه امر كرد تا سر حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام را حاضر مجلس كنند، پس آن سر مقدّس را به نزد او گذاشتند، از ديدن آن سر مقدّس سخت شاد شد و تبسّم نمود، و او را قضيبى در دست بود كه بعضى آن را چوبى گفته اند و جمعى تيغى رقيق دانسته اند، سر آن قضيب (360) را به دندان ثناياى جناب امام حسينعليه‌السلام مى زد و مى گفت: حسين را دندانهاى نيكو بوده. زيد بن ارقم كه از اصحاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده در اين وقت پيرمردى گشته در مجلس آن مَيْشوم حاضر بود، چون اين بديد گفت: اى پسر زياد! قضيب خود را از اين لبهاى مبارك بردار، سوگند به خداوندى كه جز او خداوندى نيست كه من مكرّر ديدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بر اين لبها كه موضع قضيب خود كرده اى بوسه مى زد، اين بگفت و سخت بگريست. ابن زياد گفت: خدا چشمهاى ترا بگرياند اى دشمن خدا، آيا گريه مى كنى كه خدا به ما فتح و نصرت داده است؟ اگر نه اين بود كه پير فرتوت (سالخورده و خرف شده ) گشته اى وعقل تو زايل شده مى فرمودم تا سرت را از تن دور كنند. زيد كه چنين ديد از جا برخاست و به سوى منزل خويش شتافت آنگاه عيالات جناب امام حسينعليه‌السلام را چو اسيران روم در مجلس آن مَيْشوم وارد كردند.

راوى گفت: كه داخل آن مجلس شد جناب زينبعليها‌السلام خواهر امام حسينعليه‌السلام متنكره و پوشيده بود پست ترين جامه هاى خود را و به كنارى از قصر الا ماره رفت و آنجا بنشست و كنيزكان در اطرافش در آمدند و او را احاطه كردند.

ابن زياد گفت: اين زن كه بود كه خود را كنارى كشيد؟ كسى جوابش نداد، ديگر باره پرسيد پاسخ نشنيد، تا مرتبه سوّم يكى از كنيزان گفت: اين زينب دختر فاطمه دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است! ابن زياد چون اين بشنيد رو به سوى او كرد و گفت: حمد خداى را كه رسوا كرد شما را و كشت شما را و ظاهر گردانيد دروغ شما را. جناب زينبعليها‌السلام فرمود: حمد خدا را كه ما را گرامى داشت به محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيغمبر خود و پاك و پاكيزه داشت ما را از هر رجسى و آلايشى همانا رسوا مى شود فاسق و دروغ مى گويد فاجر و ما بحمد اللّه از آنان نيستيم و آنها ديگرانند.

ابن زياد گفت: چگونه ديدى كار خدا را با برادر و اهل بيت تو؟ جناب زينبعليها‌السلام فرمود: نديدم از خدا جز نيكى و جميل را؛ چه آل رسول جماعتى بودند كه خداوند از براى قربت محلّ و رفعت مقام حكم شهادت بر ايشان نگاشته بود لاجرم به آنچه خدا از براى ايشان اختيار كرده بود اقدام كردند و به جانب مضجع خويش شتاب كردند ولكن زود باشد كه خداوند ترا و ايشان را در مقام پرسش باز دارد و ايشان با تو احتجاج و مخاصمت كنند، آن وقت ببين غلبه از براى كيست و رستگارى كراست، مادر تو بر تو بگريد اى پسر مرجانه.

ابن زياد از شنيدن اين كلمات در خشم شد و گويا قصد اذّيت يا قتل آن مكرمه كرد. عَمْرو بن حُرَيْث كه حاضر مجلس بود انديشه او را به قتل زينبعليها‌السلام دريافت از در اعتذار بيرون شد كه اى امير! او زنى است وبر گفته زنان مؤ اخذه نبايد كرد، پس ابن زياد گفت كه خدا شفا داد دل مرا از قتل برادر طاغى تو و متمرّدان اهل بيت تو. جناب زينبعليها‌السلام رقّت كرد و بگريست و گفت: بزرگ ما را كشتى و اصل و فرع ما را قطع كردى و از ريشه بركندى اگر شفاى تو در اين بود پس شفا يافتى، ابن زيادگفت: اين زن سَجّاعه (361) است يعنى سخن به سجع و قافيه مى گويد. و قسم به جان خودم كه پدرش نيز سَجّاع و شاعر بود. جناب زينبعليها‌السلام جواب فرمود كه مرا حالت و فرصت سجع نيست (362).

و به روايت ابن نما فرمود كه من عجب دارم از كسى كه شفاى او به كشتن ائمّه خود حاصل مى شود و حال آنكه مى داند كه در آن جهان از وى انتقام خواهند كشيد (363).

اين وقت آن ملعون به جانب سيّد سجادعليه‌السلام نگريست و پرسيد: اين جوان كيست؟ گفتند: على فرزند حسين است، ابن زياد گفت: مگر على بن الحسين نبود كه خداوند او را كشت؟! حضرت فرمود كه مرا برادرى بود كه او نيز على بن الحسين نام داشت لشكريان او را كشتند، ابن زياد گفت: بلكه خدا او را كشت، حضرت فرمود:( اَللّه يَتَوَفَّى الاَْنْفُسَ حينَ مَوْتِها ) (364) خدا مى ميراند نفوس را هنگامى كه مرگ ايشان فرا رسيده. ابن زياد در غضب شد و گفت: ترا آن جرأت است كه جواب به من دهى و حرف مرا رد كنى، بيائيد او را ببريد و گردن زنيد.

جناب زينبعليها‌السلام كه فرمان قتل آن حضرت را شنيد سراسيمه و آشفته به آن جناب چسبيد و فرمود: اى پسر زياد! كافى است ترا اين همه خون كه از ما ريختى و دست به گردن حضرت سجادعليه‌السلام در آورد و فرمود: به خدا قسم از وى جدا نشوم اگر مى خواهى او را بكشى مرا نيز با او بكش.

ابن زياد ساعتى به حضرت زينب و امام زين العابدينعليهما‌السلام نظر كرد و گفت: عجب است از علاقه رحم و پيوند خويشاوندى، به خدا سوگند كه من چنان يافتم كه زينب از روى واقع مى گويد و دوست دارد كه با او كشته شود، دست از على باز داريد كه او را همان مرضش كافى است.

و به روايت سيّد بن طاوس، حضرت سجادعليه‌السلام فرمود كه اى عمّه! خاموش باش تا من او را جواب گويم به ابن زياد، فرمود: كه مرا به كشتن مى ترسانى مگر نمى دانى كه كشته شدن عادت ما است و شهادت كرامت و بزرگوارى ما است (365)!.

نقل شده كه رباب دختر امرءالقيس كه زوجه امام حسينعليه‌السلام بود در مجلس ابن زياد سر مطهّر را بگرفت و در بر گرفت و بر آن سر بوسه داد و آغاز ندبه كرد و گفت:

شعر:

واحُسَينا فَلا نَسيتُ حُسَيْنا		اَقْصَدَتْهُ اَسِنَّةُ الاَدْعِيأ
غادَروهُ بِكَرْبَلأَ صَريعا		لا سَقَى اللّهُ جانِبَىْ كَرْبلأ

حاصل مضمون آنكه: واحُسَيناه! من فراموش نخواهم كرد حسين را و فراموش نخواهم نمود كه دشمنان نيزه ها بر بدن او زدند كه خطا نكرد، و فراموش نخواهم نمود كه جنازه او را در كربلا روى زمين گذاشتند و دفن نكردند، و در كلمه لاسَقَى اللّهُ جانِبَى كَربلأ اشاره به عطش آن حضرت كرد و اَلحَقّ آن حضرت را فراموش نكرد چنانچه در فصل آخر معلوم خواهد شد.

راوى گفت: پس ابن زياد امر كرد كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام را با اهل بيت بيرون بردند و در خانه اى كه در پهلوى مسجد جامع بود جاى دادند.

جناب زينبعليها‌السلام فرمود كه به ديدن ما نيايد زنى مگر كنيزان و مماليك؛ چه ايشان اسيرانند و ما نيز اسيرانيم (366).

قُلْتُ وَ يُناسِبُ في هذَا الْمَقامِ اَنْ اَذْكُرَ شِعْرَ اَبى قَيْسِ بْنِ الاَْسلَتِ اْلاَوْسى:

شعر:

وَيُكْرِمُها جاراتُها فَيَزُرْنَها		وَتَعْتَلُّ عَنْ اِتْيا نِهِنَّ فَتُعْذَرُ
وَلَيْسَ لَها اَنْ تَسْتَهينَ بِجارَةٍ		وَلكِنَّها مِنْهُنَّ تَحْيى (367) وَ تَخْفَرُ

پس امر كرد: ابن زياد كه سر مطهّر را در كوچه هاى كوفه بگردانند.

ذكر مقتل عبداللّه بن عفيف اَزْدى رحمه اللّه

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده: پس ابن زياد از مجلس خود برخاست و به مسجد رفت و بر منبر بر آمد و گفت: حمد و سپاس خداوندى را كه ظاهر ساخت حق و اهل حق را و نصرت داد امير المؤ منين يزيد بن معاويه و گروه او را و كشت دروغگوى پسر دروغگو را و اتباع او را. اين وقت عبداللّه بن عفيف ازدى كه از بزرگان شيعيان امير المؤ منينعليه‌السلام و از زُهّاد و عبّاد بود و چشم چپش در جنگ جمل و چشم ديگرش در صفيّن نابينا شده بود و پيوسته ملازمت مسجد اعظم مى نمود و اوقات را به صوم و صلات به سر مى برد، چون اين كلمات كفر آميز ابن زياد را شنيد بانگ بر او زد كه اى دشمن خدا! دروغگو تويى و پدر تو زياد بن ابيه است و ديگر يزيد است كه ترا امارت داده و پدر اوست اى پسر مرجانه. اولاد پيغمبر را مى كشى و بر فراز منبر مقام صدّيقين مى نشينى و از اين سخنان مى گوئى؟

ابن زياد در غضب شد بانگ زد كه اين مرد را بگيريد و نزد من آريد، ملازمان ابن زياد بر جستند و او را گرفتند، عبداللّه، طايفه اَزْد را ندا در دادكه مرا در يابيد هفتصد نفر از طايف اَزْد جمع شدند و ابن عفيف را از دست ملازمان ابن زياد بگرفتند.

ابن زياد را چون نيروى مبارزت ايشان نبود صبر كرد تا شب در آمد آنگاه فرمان داد تا عبداللّه را از خانه بيرون كشيدند و گردن زدند، و امر كرد جسدش را در سَبْخَه (368) به دار زدند، و چون عبيداللّه اين شب را به پايان برد روز ديگر شد امر كرد كه سر مبارك امامعليه‌السلام را در تمامى كوچه هاى كوفه بگردانند و در ميان قبايل طواف دهند.

از زيد بن ارقم روايت شده كه هنگامى كه آن سر مقدّس را عبور مى دادند من در غرفه خويش جاى داشتم و آن سر را بر نيزه كرده بودند چون برابر من رسيد شنيدم كه اين آيه را تلاوت مى فرمود:

( اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ وَالرَّقيمِ كانُوا مِنْ آياتِنا عَجَبا ) (369).

سوگند به خداى كه موى بر اندام من برخاست و ندا در دادم كه يابن رسول اللّه امر سر مقدّس تو واللّه از قصّه كهف و رقيم اَعجب و عجيبتر است (370).

روايت شده كه به شكرانه قتل حسينعليه‌السلام چهار مسجد در كوفه بنيان كردند. نخستين را مسجد اشعث خوانند، دوّم مسجد جرير، سوّم مسجد سِماك، چهارم مسجد شَبَث بن ربِعْى لَعَنَهُمُ اللّهُ، و بدين بنيانها شادمان بودند (371).

فصل پنجم: در ذكرمكتوب ابن زياد به يزيد

عبيداللّه زياد چون از قَتْل و اَسْر و نَهْب بپرداخت و اهل بيت را محبوس داشت، نامه به يزيد نوشت و صورت حال را در آن درج نمود و رخصت خواست كه با سرهاى بريده و اُسراى مصيبت ديده چه عمل آورد، و مكتوبى ديگر به امير مدينه عمرو بن سعيد بن العاص رقم كرد و شرح اين واقعه جانسوز را در قلم آورد، و شيخ مفيد متعرّض مكتوب يزيد نشده بلكه فرموده:

بعد از آنكه سر مقدّس حضرت را در كوچه هاى كوفه بگردانيدند ابن زياد او را با سرهاى سايرين به همراهى زَحْر بن قيس براى يزيد فرستاد (372).

بالجمله، پس از آن عبدالملك سلمى را به جانب مدينه فرستاد و گفت: به سرعت طىّمسافت كن و عمرو بن سعيد را به قتل حسين بشارت ده. عبدالملك گفت كه من به راحله خود سوار شدم و به جانب مدينه شتاب كردم و در نواحى مدينه مردى از قبيله قريش مرا ديدار كرد و گفت: چنين شتاب زده از كجا مى رسى و چه خبر مى رسانى؟ گفتم: خبر در نزد امير است خواهى شنيد آن را، آن مرد گفت: اِنّا لِلّه وَاِنَّا اِلَيْهِ راجعُون. به خدا قسم كه حسينعليه‌السلام كشته گشته. پس من داخل مدينه شدم و به نزد عمرو بن سعيد رفتم، عمرو گفت: خبر چيست؟ گفتم: خبر خوشحالى است اى امير! حسين كشته شد. گفت بيرون رو و در مدينه ندا كن و مردم را به قتل حسين خبر ده، گفت: بيرون آمدم و ندا به قتل حسين دردادم، زنان بنى هاشم چون اين ندا شنيدند چنان صيحه و ضجّه از ايشان برخاست كه تاكنون چنين شورش و شيون و ماتم نشنيده بودم كه زنان بنى هاشم در خانه هاى خود براى شهادت حضرت امام حسينعليه‌السلام مى كردند. آنگاه به نزد عمرو بن سعيد رفتم، عمرو چون مرا ديد بر روى من تبسّمى كرد و شعر عمرو بن معدى كرب را خواند:

شعر:

عَجَّتْ نِسأُ بَنى زِيادٍ عَجَّةً

كَعَجيجِ نِسْوَتِنا غَداةَ الاَْرْنَبِ (373)

آنگاه عمرو گفت: هذِهِ واعِيَةٌ بِواعَيةِ عُثمانَ؛ يعنى اين شيونها و ناله ها كه از خانه هاى بنى هاشم بلند شد به عوض شيونها است كه بر قتل عثمان از خانه هاى بنى اميّه بلند شد. آنگاه به مسجد رفت و بر منبر آمد و مردم را از قتل حسينعليه‌السلام آگهى داد (374).

و موافق بعضى روايات عمرو بن سعيد كلماتى چند گفت كه تلويح و تذكره خون عثمان مى نمود، و اراده مى كرد اين مطلب را كه بنى هاشم سبب قتل عثمان شدند و او را كشتند حسين نيز به قصاص خون عثمان كشته شد. آنگاه براى مصلحت گفت: به خدا قسم دوست مى داشتم كه حسين زنده باشد و احيانا ما را به فحش و دشنام ياد كند و ما او را به مدح و ثنا نام بريم، و او از ما قطع كند و ما پيوند كنيم چنانچه عادت او و عادت ما چنين بود، اما چه كنم با كسى كه شمشير بر روى ما كشد و اراده قتل ما كند جز آنكه او را از خود دفع كنيم و او را بكشيم.

پس عبداللّه بن سايب كه حاضر مجلس بود برخاست و گفت: اگر فاطمه زنده بود و سر فرزند خويش مى ديد چشمش گريان و جگرش بريان مى شد! عمرو گفت: ما با فاطمه نزديكتريم از تو اگر زنده بود چنين بود كه مى گويى، لكن كشنده او را كه دافع نفس بود ملامت نمى فرمود (375). آنگاه يكى از موالى عبداللّه بن جعفر خبر شهادت پسران او را به او رسانيد عبداللّه گفت: اِنّا للّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ.

پس بعضى از مواليان او و مردم بر او داخل شدند و او را تعزيت گفتند، اين وقت غلام او ابواللّسلاس يا ابوالسلاسل گفت:

هذا مالَقينا مِنَ الحُسين بْن علىٍ؛ يعنى اين مصيبت كه به ما رسيد سببش حسين بن على بود عبداللّه چون اين كلمات را شنيد در خشم شد و او را با نَعْلَين بكوفت و گفت: يَابْن اللَّخْنأِ اَلِلْحُسيْنِ تَقُولُ هذا؟!

اى پسر كنيزكى گنديده بو آيا در حق حسين چنين مى گوئى؟ به خدا قسم من دوست مى داشتم كه با او بودم و از وى مفارقت نمى جستم تا در ركاب او كشته مى گشتم، به خدا سوگند كه آنچه بر من سهل مى كند مصيبت فرزندانم را آن است كه ايشان مواسات كردند با برادر و پسر عمّم حسينعليه‌السلام و در راه او شهيد شدند. اين بگفت و رو به اهل مجلس كرد و گفت: سخت گران و دشوار است بر من شهادت حسينعليه‌السلام لكن الحمدللّه اگر خودم نبودم كه با او مواسات كنم فرزندانم به جاى من در ركاب او سعادت شهادت يافتند.

راوى گفت: چون اُمّ لقمان دختر عقيل قصّه كربلا و شهادت امام حسينعليه‌السلام را شنيد با خواهران خود اُمّ هانى و أسمأ و رَمْلَه و زينب بى هوشانه با سر برهنه دويد و بر كشتگان خود مى گريست و اين اشعار را مى خواند:

شعر:

ما ذا تَقُولونَ اِذْ قالَ النَّبىُّ لَكُمْ		ما ذا فَعَلْتُم وَاَنتُمْ آخِرُ الاُْمَمِ
بِعِتْرَتي وَ بِاَهْلي بَعْدَ مُفْتَقَدي		مِنْهُمْ اُسارى وَقَتْلى ضُرِّجُوا بِدَمٍ
ماكانَ هذا جَزائى اِذْ نَصَحْتُ لَكُم		اَنْ تَخْلُفُونى بسُوءٍ فى ذَوى رَحم

خلاصه مضمون آنكه: اى كافران بى حيا! چه خواهيد گفت در جواب سيّد انبيأ هنگامى كه از شما بپرسد كه چه كرديد با عترت و اهل بيت من بعد از وفات من، ايشان را دو قسمت كرديد قسمتى را اسير كرديد و قسمت ديگر را شهيد و آغشته به خون نموديد، نبود اين مزد رسالت و نصيحت من شماها را كه بعد از من با خويشان و ارحام من چنين كنيد (376).

شيخ طوسى رحمه اللّه روايت كرده كه چون خبر شهادت امام حسينعليه‌السلام به مدينه رسيد أسمأ بنت عقيل با جماعتى از زنهاى اهل بيت خود بيرون آمد تا به قبر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد پس خود را به قبر آن حضرت چسبانيد و شهقه زد و رو كرد به مهاجر و انصار و گفت:

شعر:

يُومَ الْحِسابِ وَصِدْقُ الْقَولِ مَسمُوعٌ		خَذَلْتُمْ عَتْرتى اَو كُنتُمْ غَيَبا
وَالْحَقُّ عِنْدَ وَلِىِّ الاَْمْرِ مَجْمُوعٌ		اَسْلَمْتَمُو هُمْ بِاَيْدى الظّالمينَ فَما

مِنْكُمْ لَهُ الْيَومَ عِندَ اللّهِ مَشْفُوعٌ (377)

راوى گفت: نديدم روزى را كه زنها و مردها اينقدر گريسته باشند مثل آن روز پس چون آن روز به پايان رسيد اهل مدينه در نيمه شب نداى هاتفى شنيدند وشخصش را نمى ديدند كه اين اشعار را مى گفت:

شعر:

اَيُّها الْقاتِلوُنَ جَهْلاً حُسَيْنًا		اَبْشِرُو بِالْعَذابِ وَ التَّنْكيلِ
كُلُّ اَهْلِ السَّمأِ يَدْعُوا عَلَيْكُمْ		مِنْ نَبِىٍ وَ مُرْسَلٍ وَ قَبيلٍ
قَدْ لُعِنْتُمْ عَلى لِسانِ ابْنِ داوُدَ		وَ مُوسى وَصاحبِ الاِْنْجيلِ (378)

فصل ششم: در فرستادن يزيد جواب نامه ابن زياد را

چون نامه ابن زياد به يزيد رسيد و از مضمون آن مطلع گرديد در جواب نوشت كه سرها را با اموال و اثقال ايشان به شام بفرست.

ابو جعفر طبرى در تاريخ خود روايت كرده كه چون جناب سيّد الشهدأعليه‌السلام شهيد شد و اهل بيتش را اسير كردند و به كوفه نزد ابن زياد آوردند ايشان را در حبس نمود در اوقاتى كه در محبس بودند، روزى ديدند كه سنگى در زندان افتاد كه با او بسته بود كاغذى و در آن نوشته بود كه قاصدى در امر شما به شام رفته نزد يزيد بن معاويه در فلان روز، و او فلان روز به آنجا مى رسد و فلان روز مراجعت خواهد كرد. پس هرگاه صداى تكبير شنيديد بدانيد كه امر قتل شما آمده و به يقين شما كشته خواهيد شد، و اگر صداى تكبير نشنيديد پس امان براى شما آمده ان شأ اللّه. پس دو يا سه روز پيش از آمدن قاصد باز سنگى در زندان افتاد كه با او بسته بود كتابى و تيغى و در آن كتاب نوشته بود كه وصيّت كنيد و اگر عهدى و سفارشى و حاجتى به كسى داريد به عمل آوريد تا فرصت داريد كه قاصد در باب شما فلان روز خواهد آمد. پس قاصد آمد و تكبير شنيده نشد و كاغذ از يزيد آمد كه اسيران را به نزد من بفرست، چون اين نامه به ابن زياد رسيد آن ملعون مُخَفّر بن ثَعلَبه عائذى را طلبيد كه حامل سرهاى مقدّس، او بوده باشد با شمر بن ذى الجوشن (379). و به روايت شيخ مفيد سر حضرت را با ساير سرها به زحربن قيس داد و ابو برده اَزدى و طارق بن ابى ظبيان را با جماعتى از لشكر كوفه همراه زحر نمود (380).

بالجمله؛ بعد از فرستادن سرها تهيّه سفر اهل بيت را نمود و امر كرد تا سيّد سجادعليه‌السلام را در غُل و زنجير نمودند و مخدّرات سرادق عصمت را به روش اسيران بر شترها سوار كردند و مُخَفّر بن ثعلبه را با شمر بر ايشان گماشت و گفت، عجلت كنيد و خويشتن را به زحربن قيس رسانيد؛ پس ايشان در طى راه سرعت كردند و به زحربن قيس پيوسته شدند.

مقريزى (381) در(خُطَط و آثار)گفته كه زنان و صبْيان را روانه كرد و گردن و دستهاى على بن الحسينعليه‌السلام را در غُل كرد و سوار كردند ايشان را بر اقتاب. (382)

در(كامل بهائى)است كه امام و عورات اهل البيت با چهارپايان خود به شام رفتند؛ زيرا كه مالها را غارت كرده بودند امّا چهارپايان با ايشان گذارده بودند، و هم فرموده كه شمر بن ذى الجوشن و مُخفّر بن ثَعْلَبه را بر سر ايشان مسلّط كرد و غل گران بر گردن امام زين العابدينعليه‌السلام نهاد چنانكه دستهاى مباركش بر گردن بسته بود. امام در راه به حمد خدا و تلاوت قرآن و استغفار مشغول بود و هرگز با هيچ كس سخن نگفت الاّ با عورات اهل البيتعليهما‌السلام انتهى. (383)

بالجمله؛ آن منافقان سرهاى شهدأ را بر نيزه كرده و در پيش روى اهل بيت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى كشيدند و ايشان را شهر به شهر و منزل به منزل با تمام شماتت و ذلّت كوچ مى دادند و به هر قريه و قبيله مى بردند تا شيعيان علىعليه‌السلام پند گيرند و از خلافت آل علىعليه‌السلام مأيوس گردند و دل بر طاعت يزيد بندند، و اگر هر يك از زنان و كودكان بر كشتگان مى گريستند نيزه دارانى كه بر ايشان احاطه كرده بودند كعب نيزه بر ايشان مى زدند و آن بى كسان ستمديده را مى آزردند تا ايشان را به دمشق رسانيدند.

چنانچه سيّد بن طاوس رحمه اللّه در كتاب(اقبال)نقلاً عن كتاب(مصابيح النّور)از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه پدرم حضرت باقرعليه‌السلام فرمود كه پرسيدم از پدرم حضرت على بن الحسينعليه‌السلام از بردن او را به نزد يزيد، فرمود: سوار كردند مرا بر شترى كه لنگ بود بدون روپوشى و جهازى و سَر حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام بر نيزه بلندى بود و زنان ما پشت سر من بودند بر استران پالاندار وَالْفارِطَةُ خَلْفَنا و حَوْلَنا.

(فارطة)يعنى آن جماعتى كه از قوم، پيش پيش مى روند كه اسباب آب خود را درست كنند، يا آن كه مراد آن جماعتى است كه از حدّ درگذشتند در ظلم و ستم. و به هر معنى باشد يعنى اين نحو مردم پشت سَر ما و گرد ما بودند با نيزه ها، هر گاه يكى از ما چشمش مى گريست سر او را به نيزه مى كوبيدند تا آنگاه كه وارد دمشق شديم، و چون داخل آن بلده شديم فرياد كرد فرياد كننده اى كه: يا اهل الشام! هُؤُلاُءِ سَبايا اَهْلِ الْبَيْتِ الْمَلْعُون (384)

و از(تِبْرمُذاب) (385) و غيره نقل شده: عادت كفّارى كه همراه سرها و اسيران بودند اين بود كه در همه منازل سر مقدّس را از صندوق بيرون مى آوردند و بر نيزه ها مى زدند و وقت رحيل عود به صندوق مى دادند و حمل مى كردند در اكثر منازل مشغول شُرب خَمر مى بودند و در جمله از آنها بود: مُخفّر بن ثعلبه و زحر بن قيس و شمر و خولى و ديگران لعنهم اللّه جميعاً.

مؤ لف گويد: كه ارباب مَقاتل معروفه معتمده ترتيب منازل و مسافرت اهل بيتعليهما‌السلام را از كوفه به شام مرتّب نقل نكرده اند إلاّ وقايع بعضى منازل را ولكن مفردات وقايع در كتب معتبره مضبوط است.

و در كتاب (386) منسوب به ابى مِخْنَف اسامى منازل را نامبرده و گفته كه سرها و اهل بيتعليهما‌السلام را از شرقى حَصّاصه بردند و عبور دادند ايشان را به تكريت پس از طريق برّيّه عبور دادند ايشان را بر اعمى پس از آن بر دير اَعْوُر پس از آن بر صَليتا و بعد به وادى نخله و در اين منزل، صداهاى زنهاى جنّيه را شنيدند كه نوحه مى خواندند و مرثيه مى گفتند براى حسينعليه‌السلام ، پس از وادى نخله از طريق ارمينا رفتند و سير كردند تا رسيدند به لِبا و اهل آنجا از شهر بيرون شدند و گريه و زارى كردند و بر امام حسين و پدرش و جدّش، صلوات اللّه عليهم، صلوات فرستادند و از قَتَلَه آن حضرت برائت جستند و لشكر را از آنجا بيرون كردند، پس عبور كردند به كَحيل و از آنجا به جُهَيْنَه و از جُهَيْنه به عامل موصل نوشتند كه ما را استقبال كن همانا سر حسين با ما است. عامل موصل امر كرد شهر را زينت بستند و خود با مردم بسيار تا شش ميل به استقبال ايشان رفت، بعضى گفتند: مگر چه خبر است؟ گفتند: سر خارجى مى آورند به نزد يزيد برند، مردى گفت: اى قوم! سر خارجى نيست بلكه سر حسين بن علىعليهما‌السلام است همين كه مردم چنين فهميدند چهار هزار نفر از قبيله اَوس و خَزرج مهيا شدند كه با لشكر جنگ كنند و سر مبارك را بگيرند و دفن كنند، لشكر يزيد كه چنين دانستند داخل موصل نشدند و از(تلّ اعفر)عبور كردند پس به(جبل سنجار)رفتند و از آنجا به نصيبين وارد شدند و از آنجا به عين الوردة و از آنجا به دعوات رفتند و پيش از ورود كاغذى به عامل دعوات نوشتند كه ايشان را استقبال كند، عامل آنجا ايشان را استقبال كرد و به عزّت تمام داخل شهر شدند و سر مبارك را از ظهر تا به عصر در رَحْبه نصب كرده بودند، و اهل آنجا دو طايفه شدند كه يك طايفه خوشحالى مى كردند و طايفه ديگر گريه مى كردند و زارى مى نمودند.

پس آن شب را لشكر يزيد به شُرب خَمر پرداختند روز ديگر حركت كردند و به جانب قِنَّسرين رفتند، اهل آنجا به ايشان راه ندادند و از ايشان تبرى جستند و آنها را هدف لعن و سنگ ساختند.

لاجرم از آنجا حركت كردند و به مَعَرَّةُ النُّعمان رفتند و اهل آنجا ايشان را راه دادند و طعام و شراب براى ايشان حاضر كردند، يك روز در آنجا بماندند و به شَيْزر رفتند و اهل آنجا ايشان را راه ندادند، پس از آنجا به(كفر طاب)رفتند و اهل آنجا نيز به ايشان راه ندادند و عطش بر لشكر يزيد غلبه كرده بود و هر چه خولى التماس كرد كه ما را آب دهيد گفتند: يك قطره آب به شما نمى چشانيم همچنان كه حسين و اصحابش راعليهما‌السلام لب تشنه شهيد كرديد. پس از آنجا رفتند به سيبور جمعى از اهل آنجا به حمايت اهل بيتعليهما‌السلام با آن كافران مقاتله كردند، جناب امّكلثوم در حقّ آن بلده دعا فرمود كه آب ايشان گوارا و نرخ اجناسشان ارزان باشد و دست ظالمين از ايشان كوتاه باشد، پس از آنجا به حَماة رفتند اهل آنجا دروازه ها را ببستند و ايشان را راه ندادند.

پس از آن جا به حِمْص رفتند و از آنجا به بعلبك، اهل بعلبك خوشحالى كردند و دف و ساز زدند، جناب امّكلثوم بر ايشان نفرين نمود به عكس سيبور، پس از آنجا به صومعه عبور كردند و از آنجا به شام رفتند. (387)

اين مختصر چيزى است كه در كتاب منسوب به اَبى مِخْنَف رحمه اللّه ضبط شده، و در اين كتاب و(كامل بهائى)و(روضة الاحباب)و(روضة الشهدأ)و غيره قضايا و وقايع متعدّده و كرامات بسيار از اهل بيتعليهما‌السلام و از آن سر مطهّر در غالب اين منازل نقل شده، و چون نقل آنها به تفصيل منافى با اين مختصر است ما در اينجا به ذكر چند قضيّه قناعت كنيم اگر چه ابن شهر آشوب در(مناقب)فرموده:

وَ مِنْ مَناقبِهِ ما ظَهَرَ مِنَ الْمَشاهِدِ الّذَى يُقالُ لَهُ مَشْهَدُ الرّأسِ مِنْ كَرْبَلأ الى عَسْقَلان وَ ما بَيْنَهما وَ الْمُوصِل وَ نَصيبين و حَماةِ وَ حِمْص وَ دِمَشْق وَ غيرِ ذلِكَ. (388)

و از اين عبارت معلوم مى شود كه در هريك از اين منازل مشهد الرأس بوده و كرامتى از آن سر مقدّس ظاهر شده.

بالجمله؛ يكى از وقايع و كرامات آن چيزى است كه در(روضة الشهدأ)فاضل كاشفى مسطور است كه چون لشكر يزيد نزديك موصل رسيدند و به آنجا اطّلاع دادند اهل موصل راضى نشدند كه سرها و اهل بيت وارد شهر شوند، در يك فرسخى براى آنها آذوقه و علوفه فرستادند و در آنجا منزل كردند و سر مقدّس را بر روى سنگى نهادند قطره خونى از حلقوم مقدس به آن سنگ رسيد و بعد از آن همه سال در روز عاشورا خون تازه از آن سنگ مى آمد و مردم اطراف آنجا مجتمع مى شدند و اقامه مراسم تعزيه مى كردند و همچنين بود تا زمان عبدالملك مروان كه امر كرد آن سنگ را از آن جا كندند و پنهان نمودند و مردم در محل آن سنگ گُنبدى بنا كردند و آن را مشهد نقطه نام نهادند. (389)

و ديگر وقعه حَرّان است كه در جمله اى از كتب و هم در كتاب سابق مسطور است كه چون سرهاى شهدأ را با اُسرأ به شهر حران وارد كردند و مردم براى تماشا بيرون آمدند از شهر، يحيى نامى از يهوديان مشاهده كرد كه سر مقدّس لب او حركت مى كند نزديك آمد، شنيد كه اين آيت مبارك تلاوت مى فرمايد:

( وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا اَىَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبونَ ) . (390)

از اين مطلب تعجّب كرد، داستان پرسيد براى وى نقل كردند. ترحّمش گرفت، عمامه خود را به خواتين علويات قسمت كرد و جامه خزى داشت با هزار درهم خدمت سيّد سجادعليه‌السلام داد، موكّلين اُسرأ او را منع كردند او شمشير كشيد و پنج تن از ايشان بكشت تا او را كشتند بعد از آنكه اسلام آورد و تصديق حقيقت مذهب اسلام نمود و قبر او در دروازه حرّان است و معروف به قبر يحيى شهيد است و دعا نزد قبر او مستجاب است. (391)

و نظير وقعه يحيى است وقعه زرير در عَسْقَلان كه شهر را مزّين ديد و چون شرح حال پرسيد و مطلع شد، جامه هايى براى حضرت على بن الحسين و خواتين اهل بيتعليهما‌السلام آورد و موكّلين او را مجروح كردند.

و هم از بعض كتب نقل شده كه چون به حَماة آمدند اهل آنجا از اهل بيتعليهما‌السلام حمايت كردند، جناب امّ كلثومعليها‌السلام چون بر حمايت اهل حماة مطّلع شد فرمود:

ما يُقالُ لِهذِهِ الْمَدينَةِ؟ قالوُا: حَماةٌ، قالَتْ: حَماهَا اللّهُ مِنْ كُلِّ ظالِم؛

يعنى آن مخدّره پرسيد كه نام اين شهر چيست؟ گفتند: حماة، فرمود: نگهدارد خداوند او را از شرّ هر ستمكارى.

و ديگر واقعه سقط جنين است كه در كنار حَلَب واقع شده.

حَمَوىّ در(مُعجم الْبُلدان)گفته است:(جوشن)كوهى است در طرف غربى حلب كه از آنجا برداشته مى شود مس سرخ و آنجا معدن او است لكن آن معدن از كار افتاده از زمانى كه عبور دادند از آنجا اُسراى اهل بيت حسين بن علىعليهما‌السلام را؛ زيرا كه در ميان آنها حسين را زوجه اى بود حامله، بچّه خود را در آنجا سقط كرد. پس طلب كرد از عمله جات در آن كوه خُبْزى يا آبى؟ ايشان او را ناسزا گفتند و از آب و نان منع نمودند پس آن زن نفرين كرد بر ايشان پس تا به حال هر كه در آن معدن كار كند فائده و سودى ندهد و در قبله آن كوه مشهد آن سقط است و معروف است به(مشهد السّقط و مشهد الدّكة)و آن سقط اسمش مُحسن بن حسينعليهما‌السلام است. (392)

مؤ لف گويد: كه من به زيارت آن مشهد مشرّف شده ام و به حلب نزديك است و در آنجا تعبير مى كنند از او شيخ مُحَسِّن (بفتح حأ و تشديد سين مكسوره ) و عمارتى رفيع و مشهدى مبنى بر سنگهاى بزرگ داشته لكن فعلاً خراب شده به جهت محاربه اى كه در حلب واقع شده.

و صاحب(نسمة السّحر)از ابن طىّ نقل كرده كه در(تاريخ حلب)گفته كه سيف الدّولة تعمير كرد مشهدى را كه خارج حلب است به سبب آنكه شبى ديد نورى را در آن مكان هنگامى كه در يكى از مناظر خود در حلب بود، پس چون صبح شد سوار شد به آنجا رفت و امر كرد آنجا را حفر كردند پس يافت سنگى را كه بر آن نوشته بود كه اين مُحَسِّن بن حسين بن على بن ابى طالب است، پس جمع كرد علويّين و سادات را و از ايشان سؤ ال كرد. بعضى گفتند كه چون اهل بيت را اسير كردند ايّام يزيد از حلب عبور مى دادند يكى از زنهاى امام حسينعليه‌السلام سقط كرد بچه خود را، پس تعمير كرد سيف الدولة آن را. (393)

فقير گويد: كه در آن محل شريف، قبرهاى شيعه واقع است و مقبره ابن شهر آشوب و ابن منير و سيّد عالم فاضل ثقة جليل ابوالمكارم بن زهره در آنجا واقع است بلكه بنى زهره كه بيتى شريف بوده اند در حلب تربت مشهورى در آنجا دارند.

ديگر واقعه اين است كه در(دير راهب)اتّفاق افتاده و اكثر مورخين و محدّثين شيعه و سنى در كتب خويش به اندك تفاوتى نقل كرده اند و حاصل جميع آنها آن است كه چون لشكر ابن زياد ملعون در كنار دير راهب منزل كردند سر حضرت حسينعليه‌السلام را در صندوق گذاشتند و موافق روايت قطب راوندى آن سر را بر نيزه كرده بودند و بر دور او نشسته حراست مى كردند، پاسى از شب را به شرب خمر مشغول گشتند و شادى مى كردند آنگاه خوان طعام بنهادند و به خورش و خوردنى بپرداختند ناگاه ديدند دستى از ديوار دير بيرون شد و با قلمى از آهن اين شعر را بر ديوار با خون نوشت:

شعر:

اَتَرجُو اُمَّةٌ قَتَلَتْ حُسَيْناً

شَفاعَةَ جَدِّهِ يَوْمَ الحِسابِ (394)

يعنى آيا اميد دارند امّتى كه كشتند حسينعليه‌السلام را شفاعت جدّ او را در روز قيامت. آن جماعت سخت بترسيدند و بعضى برخاستند كه آن دست و قلم را بگيرند ناپديد شد، چون بازآمدند و به كار خود مشغول شدند ديگر باره آن دست با قلم ظاهر شد و اين شعر را نوشت:

شعر:

فَلا وَاللّهِ لَيْسَ لَهُمْ شَفيعٌ

وَ هُمْ يَومَ الْقيامةِ فى الْعَذابِ

يعنى به خدا قسم كه شفاعت كننده نخواهد بود قاتلان حسينعليه‌السلام را بلكه ايشان در قيامت در عذاب باشند. باز خواستند كه آن دست را بگيرند همچنان ناپديد شد چون باز به كار خود شدند ديگر باره بيرون شد و اين شعر را بنوشت:

شعر:

قد قَتَلُوا الْحُسَينَ بِحُكْمِ جَوْرٍ

وَ خالَفَ حُكْمُهُمْ حُكْمَ الْكِتابِ

يعنى چگونه ايشان را شفاعت كند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و حال آنكه شهيد كردند فرزند عزيز او حسينعليه‌السلام را به حكم جور، و مخالفت كرد حكم ايشان با حكم كتاب خداوند. آن طعام بر پاسبانان آن سر مطهّر آن شب ناگوار افتاد و با تمام ترس و بيم بخفتند. نيمه شب راهب را بانگى به گوش رسيد چون گوش فرا داشت همه ذكر تسبيح و تقديس الهى شنيد، برخاست و سر از دريچه دير بيرون كرد ديد از صندوقى كه در كنار ديوار نهاده اند نورى عظيم به جانب آسمان ساطع مى شود و از آسمان فرشتگان فوجى از پس فوج فرود آمدند و همى گفتند:

اَلسّلامُ عَلَيْكَ يَابْنَ رَسولِ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا اَبا عَبْدِاللّهِ، صَلَواتُ اللّهِ وَ سَلامُهُ عَلَيْكَ.

راهب را از راه مشاهده اين احوال تعجب آمد و جَزَعى شديد و فَزَعى هولناك او را گرفت ببود تا تاريكى شب بر طرف شد و سفيده صبح دميد، پس از صومعه بيرون شد و به ميان لشكر آمد و پرسيد كه بزرگ لشكر كيست؟ گفتند: خَوْلى اَصْبَحى است. به نزد خولى آمد و پرسش نمود كه در اين صندوق چيست؟ گفت: سر مرد خارجى است و او در اراضى عراق بيرون شد و عبيداللّه بن زياد او را به قتل رسانيد گفت: نامش چيست؟ گفت: حسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام .

گفت: نام مادرش كيست؟ گفت فاطمه زهرأ دختر محمّدالمصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، راهب گفت: هلاك باد شما را بر آنچه كرديد، همانا اَحْبار و علماى ما راست گفتند كه مى گفتند: هر وقت اين مرد كشته شود آسمان خون خواهد باريد و اين نيست جز در قتل پيغمبر و وصىّ پيغمبر! اكنون از شما خواهش مى كنم كه ساعتى اين سر را با من گذاريد آنگاه ردّ كنم، گفت ما اين سر را بيرون نمى آوريم مگر در نزد يزيد بن معاويه تا از وى جايزه بگيريم، راهب گفت: جايزه تو چيست؟ گفت: بدره اى كه ده هزار درهم داشته باشد، گفت: اين مبلغ را نيز من عطا كنم. گفت: حاضر كن. راهب هميانى آورد كه حامل ده هزار درهم بود، پس خولى آن مبلغ را گرفت و صرافى كرده و در دو هميان كرد و سر هر دو را مُهر نهاد و به خزانه دار خود سپرد و آن سر مبارك را تا يك ساعت به راهب سپرد.

پس راهب آن سر مبارك را به صومعه خويش بُرد و با گُلاب شست و با مُشك و كافور خوشبو گردانيد و بر سجاده خويش گذاشت و بناليد و بگريست و به آن سر مُنوّر عرض كرد: يا ابا عبداللّه به خدا قسم كه بر من گران است كه در كربلا نبودم و جان خود را فداى تو نكردم، يا ابا عبداللّه هنگامى كه جدّت را ملاقات كنى شهادت بده كه من كلمه شهادت گفتم و در خدمت تو اسلام آوردم. پس گفت: (395)

اَشهَدُ اَنْ لا اِلهَ الاّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمّداً رَسُولُ اللّهَ وَ اَشْهَدُ اَنَّ عليِاً وَلىُّ اللّهِ.

پس راهب سر مقدس را ردّ كرد و بعد از اين واقعه از صومعه بيرون شد و در كوهستان مى زيست و به عبادت و زهادت روزگارى به پاى برد تا از دنيا رفت.

پس لشكريان كوچ دادند و در نزديكى دمشق كه رسيدند از ترس آنكه مبادا يزيد آن پولها را از ايشان بگيرد جمع شدند تا آن مبلغ را پخش كنند خولى گفت تا آن دو هميان را آوردند چون خاتم برگرفت آن درهم ها را سفال يافت و بر يك جانب هر يك نوشته بود:( لاتَحْسَبَنّ اللّهَ غافِلاً عَمّا يَعْمَلُ الظّالِمُونَ ) (396)

و بر جانب ديگر مكتوب بود:( وسَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَموا اَىَّ مُنقَلَبٍ يَنْقَلِبون ) (397)

خولى گفت: اين راز را پوشيده داريد و خود گفت: اِنّا للهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجَعُونَ خَسِرَ الدُّنيا وَ الا خِرة؛ يعنى زيانكار دنيا و آخرت شدم و گفت آن سفالها را در(نهر بَرَدى)كه نهرى بود در دمشق، ريختند. (398)

فصل هفتم: ورود اُسرأ و رؤ س شهدأ به شام

شيخ كَفْعَمى و شيخ بهايى و ديگران نقل كرده اند كه در روز اوّل ماه صفر سر مقدس حضرت امام حسينعليه‌السلام را وارد دمشق كردند، و آن روز بر بنى اميه عيد بود و روزى بود كه تجديد شد در آن روز اَحزان اهل ايمان (399)

قُلْتُ وَيَحِقُّ اَنْ يُقالَ:

شعر:

كانَتْ مَاتِمُ بَالْعِراقِ تَعُدُّها

اَمَوِيَّةٌ بِالشّامِ مِنْ اَعْيادِها

سيّد ابن طاوس رحمه اللّه روايت كرده كه چون اهل بيت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را با سر مُطهّر حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام از كوفه تا دمشق سير دادند چون نزديك دمشق رسيدند جناب امّ كلثومعليها‌السلام نزديك شمر رفت و به او فرمود: مرا با تو حاجتى است. گفت: حاجت تو چيست؟ فرمود: اينك شهر شام است، چون خواستى ما را داخل شهر كنى از دروازه اى داخل كن كه مردمان نَظّاره كمتر باشند كه ما را كمتر نظر كنند و امر كن كه سرهاى شهدا را از بين محامل بيرون ببرند پيش دارند تا مردم به تماشاى آنها مشغول شوند و به ما كمتر نگاه كنند؛ چه ما رسوا شديم از كثرت نظر كردن مردم به ما. شمر كه مايه شرّ و شقاوت بود چون تمنّاى او را دانست بر خلاف مراد او ميان بست، فرمان داد تا سرهاى شهدا را بر نيزه ها كرده و در ميان مَحامل و شتران حَرم بازدارند و ايشان را از همان(دروازه ساعات)كه انجمن رعيت و رُعات بود درآوردند تا مردم نظّاره بيشتر باشند و ايشان را بسيار نظر كنند. (400)

علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جَلأُ العُيُون)فرموده كه در بعض از كتب معتبره روايت كرده اند كه سهل بن سعد گفت: من در سفرى وارد دمشق شدم. شهرى ديدم درنهايت معمورى و اشجار و اَنهار بسيار و قصُور رفيعه و منازل بى شمار و ديدم كه بازارها را آئين بسته اند و پرده ها آويخته اند مردم زينت بسيار كرده اند و دفّ و نقاره و انواع سازها مى نوازند. با خود گفتم مگر امروز عيد ايشان است، تا آنكه از جمعى پرسيدم كه مگر در شام عيدى هست كه نزد ما معروف نيست؟ گفتند: اى شيخ! مگر تو در اين شهر غريبى؟ گفتم: من سهل بن سعدم و به خدمت حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيده ام. گفتند: اى سهل! ما تعجّب داريم كه چرا خون از آسمان نمى بارد و چرا زمين سرنگون نمى گردد. گفتم: چرا؟ گفتند: اين فرح و شادى براى آن است كه سر مبارك حسين بن علىعليه‌السلام را از عراق براى يزيد به هديه آورده اند. گفتم: سبحان اللّه! سر امام حسينعليه‌السلام را مى آورند و مردم شادى مى كنند! پرسيدم كه از كدام دروازه داخل مى كنند؟! گفتند: از دروازه ساعات. من به سوى آن دروازه شتافتم چون به نزديك دروازه رسيدم ديدم كه رايت كفر و ضلالت از پى يكديگر مى آوردند، ناگاه ديدم كه سوارى مى آيد و نيزه در دست دارد و سرى بر آن نيزه نصب كرده است كه شبيه ترين مردم است به حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس زنان و كودكان بسيار ديدم بر شتران برهنه سوار كرده مى آورند، پس من رفتم به نزديك يكى از ايشان و پرسيدم كه تو كيستى؟ گفت: من سكينه دختر امام حسينعليه‌السلام . گفتم: من از صحابه جدّ شمايم، اگر خدمتى دارى به من بفرما. جناب سكينهعليها‌السلام فرمود كه بگو به اين بدبختى كه سر پدر بزرگوارم را دارد از ميان ما بيرون رود و سر را پيشتر برد كه مردم مشغول شوند به نظاره آن سر منوّر و ديده از ما بردارند و به حرمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين قدر بى حرمتى روا ندارند.

سهل گفت: من رفتم به نزد آن ملعون كه سر آن سرور را داشت، گفتم: آيا ممكن است كه حاجت مرا بر آورى و چهار صد دينار طلا از من بگيرى؟ گفت: حاجت تو چيست؟ گفتم: حاجت من آن است كه اين سر را از ميان زنان بيرون برى و پيش روى ايشان بروى آن زر را از من گرفت و حاجت مرا روا كرد (401).

و به روايت ابن شهر آشوب چون خواست كه زر را صرف كند هر يك سنگ سياه شده بود و بر يك جانبش نوشته بود:

( و لاتَحْسَبَنّ اللّهَ غافِلاً عَمّا يَعْمَلُ الظّالِمُونَ ) (402)

و بر جانب ديگر:( وسَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَموا اَىَّ مُنقَلَبٍ يَنْقَلِبون ) (403) (404)

قطب راوندى از منهال بن عمرو روايت كرده است كه گفت: به خدا سوگند كه در دمشق ديدم سر مبارك جناب امام حسينعليه‌السلام را بر سر نيزه كرده بودند و در پيش روى آن جناب كسى سوره كهف مى خواند چون به اين آيه رسيد:

( اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْحابَ الْكَهْفِ وَالَّرقيمِ كانُوا مِنْ آياتِنا عَجَبا ) (405).

به قدرت خدا سر مقدس سيدالشهدأعليه‌السلام به سخن درآمد و به زبان فصيح گويا گفت: امر من از قصّه اصحاب كهف عجيبتر است. و اين اشاره است به رجعت آن جناب براى طلب خون خود (406).

پس آن كافران حرم و اولاد سيّد پيغمبران را در مسجد جامع دمشق كه جاى اسيران بود بازداشتند، و مرد پيرى از اهل شام به نزد ايشان آمد و گفت: الحمدللّه كه خدا شما را كشت و شهر ما را از مردان شما راحت داد و يزيد را بر شما مسلّط گردانيد. چون سخن خود را تمام كرد جناب امام زين العابدينعليه‌السلام فرمود كه اى شيخ! آيا قرآن خوانده اى؟ گفت: بلى، فرمود: كه اين آيه را خوانده اى:

( قُلْ لا اَسْئَلُكُم عَلَيْهِ اَجْرا إ لا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى ) (407).

گفت: بلى، آن جناب فرمود: آنها مائيم كه حقّ تعالى مودّت ما را مُزد رسالت گردانيده است، باز فرمود كه اين آيه را خوانده اى؟( وَاتَ ذَاالْقُربى حَقَّهُ ) . (408)

گفت: بلى، فرمود كه مائيم آن ها كه حقّ تعالى پيغمبر خود را امر كرده است كه حق ما را به ما عطا كند، آيا اين آيه را خوانده اى؟

( وَاعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُم مِنْ شَىٍ فَاِنَّ للّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى ) (409).

گفت: بلى، حضرت فرمود كه مائيم ذوى القربى كه اَقربَ و قُرَباى آن حضرتيم. آيا خوانده اى اين آيه را.

( اِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا ) (410)

گفت: بلى، حضرت فرمود كه مائيم اهل بيت رسالت كه حقّ تعالى شهادت به طهارت ما داده است. آن مرد پير گريان شد و از گفته هاى خود پشيمان گرديد و عمامه خود را از سر انداخت و رو به آسمان گردانيد و گفت: خداوندا! بيزارى مى جويم به سوى تو از دشمنان آل محمّداز جن و انس، پس به خدمت حضرت عرض كرد كه اگر توبه كنم آيا توبه من قبول مى شود؟ فرمود: بلى، آن مرد توبه كرد چون خبر او به يزيد پليد رسيد او را به قتل رسانيد (411).

از حضرت امام محمّدباقرعليه‌السلام مروى است كه چون فرزندان و خواهران و خويشان حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام را به نزد يزيد پليد بردند بر شتران سوار كرده بودند بى عمارى و محمل، يكى از اشقياى اهل شام گفت: ما اسيران نيكوتر از ايشان هرگز نديده بوديم، سكينه خاتونعليها‌السلام فرمود: اى اشقيأ! مائيم سَبايا و اسيران آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انتهى (412).

شيخ جليل و عالم خبير حسن بن على طبرى كه معاصر علامه و محقق است در كتاب(كامل بهائى)كه زياده از ششصد و شصت سال است كه تصنيف شده در باب ورود اهل بيت امام حسينعليه‌السلام به شام گفته كه اهل بيت را از كوفه به شام دِه به دِه سير مى دادند تا به چهار فرسخى از دمشق رسيدند به هر ده از آنجا تا به شهر نثار بر ايشان مى كردند. و بر هر در شهر سه روز ايشان را باز گرفتند تا به شهر بيارايند و هر حلى و زيورى و زينتى كه در آن بود به آئينها بستند به صفتى كه كسى چنان نديده بود. قريب پانصد هزار مرد و زن با دفها و اميران ايشان باطبلها و كوسها و بوقها و دُهُلها بيرون آمدند و چند هزار مردان و جوانان و زنان رقص كنان با دف و چنگ و رباب زنان استقبال كردند، جمله اهل ولايت دست و پاى خضاب كرده و سُرمه در چشم كشيده روز چهار شنبه شانزدهم ربيع الاول به شهر رفتند از كثرت خلق، گويى كه رستخيز بود چون آفتاب بر آمد ملاعين سرها را به شهر در آوردند از كثرت خلق به وقت زوال به در خانه يزيد لعين رسيدند.

يزيد تخت مرصّع نهاده بود خانه و ايوان آراسته بود و كرسيهاى زرّين و سيمين راست و چپ نهاد حُجّاب بيرون آمدند و اكابر ملاعين را كه با سرها بودند به پيش يزيد بردند و احوال بپرسيد، ملاعين گفتند: به دولت امير دمار از خاندان ابوتراب درآورديم.و حالها باز گفتند و سرهاى اولاد رسولعليهما‌السلام را آنجا بداشتند و در اين شصت و شش روز كه ايشان در دست كافران بودند هيچ بشرى بر ايشان سلام كردن نتوانست (413).

و هم نقل كرده از سهل بن سعد السّاعدى كه من حجّ كرده بودم به عزم زيارت بيت المقدس متوجّه شام شدم چون به دمشق رسيدم شهرى ديدم كه پر فرح و شادى و جمعى را ديدم كه در مسجد پنهان نوحه مى كردند و تعزيت مى داشتند. و پرسيدم: شما چه كسانيد؟ گفتند: ما از مواليان اهل بيتيم و امروز سر امام حسينعليه‌السلام واهل بيت او را به شهر آورند. سهل گويد كه به صحرا رفتم از كثرت خلق و شيهه اسبان و بوق و طبل و كوسات و دفوف رستخيزى ديدم تا سواد اعظم برسيد، ديدم كه سرها مى آورند بر نيزها كرده. اوّل سر جناب عباسعليه‌السلام (414) را آوردند ودر عقب سرها، عورات حسينعليه‌السلام مى آمدند. و سر حضرت امام حسينعليه‌السلام را ديدم با شكوهى تمام و نور عظيم از او مى تافت با ريش مدوّر كه موى سفيد با سياه آميخته بود و به وسمه خضاب كرده و سياهى چشمان شريفش نيك سياه بود و ابروهايش پيوسته بود و كشيده بينى بود، و تبسّم كنان به جانب آسمان، چشم گشوده بود به جانب افق و باد محاسن او را مى جنبانيد به جانب چپ و راست، پنداشتى كه امير المؤ منين علىعليه‌السلام است.

عمرو بن منذر همدانى گويد: جناب امّ كلثومعليها‌السلام را ديدم چنانكه پندارى فاطمه زهرأعليها‌السلام است چادر كهنه بر سر گرفته و روى بندى بر روى بسته، من نزديك رفتم و امام زين العابدينعليه‌السلام و عورات خاندان را سلام كردم مرا فرمودند: اى مؤ من! اگر بتوانى چيزى بدين شخص ده كه سر حضرت حسينعليه‌السلام را دارد تا به پيش برد كه از نظاره گيان ما را زحمت است، من صد درهم بدادم بدان لعين كه سر داشت كه سر حضرت حسينعليه‌السلام را پيشتر دارد و از عورات دور شود بدين منوال مى رفتند تا نزد يزيد پليد بنهادند. انتهى. (415)

فصل هشتم: در ورود اهل بيتعليهما‌السلام به مجلس يزيد پليد

يزيد ملعون چون از ورود اهل بيت طاهرهعليهما‌السلام به شام آگهى يافت مجلس آراست و به زينت تمام بر تخت خويش نشست و ملاعين اهل شام را حاضر كرد، از آن سوى اهل بيت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به سرهاى شهدأعليهما‌السلام در باب دارالا ماره حاضر كردند در طلب رخصت بازايستادند. نخستين، زَحْر بن قيس - كه مأمور بردن سر حضرت حسينعليه‌السلام بود - رخصت حاصل كرده بر يزيد داخل شد، يزيد از او پرسيد كه واى بر تو خبر چيست؟

گفت: يا امير المؤ منين بشارت باد ترا كه خدايت فتح و نصرت داد همانا حسين بن علىعليهما‌السلام با هيجده تن از اهل بيت خود و شصت نفر از شيعيان خود بر ما وارد شدند ما بر او عرضه كرديم كه جانب صلح و صلاح را فرو نگذارد و سر به فرمان عبيداللّه بن زياد فرود آورد و اگر نه مهيّاى قتال شود ايشان طاعت عبيداللّه بن زياد را قبول نكردند و جانب قتال را اختيار نمودند. پس بامدادان كه آفتاب طلوع كرد با لشكر بر ايشان بيرون شديم و از هر ناحيه و جانب ايشان را احاطه كرديم و حمله گران افكنديم و با شمشير تاخته بر ايشان بتاختيم و سرهاى ايشان را موضع آن شمشيرها ساختيم، آن جماعت را هول و هرب پراكنده ساخت چنانكه به هر پستى و بلندى پناهنده گشتند بدانسان كه كبوتر از باز هراسنده گردد، پس سوگند به خدا يا امير المؤ منين به اندك زمانى كه ناقه را نحر كنند يا چشم خوابيده به خواب آشنا گردد تمام آن ها را با تيغ درگذرانيد و اوّل تا آخر ايشان را مقتول و مذبوح ساختيم. اينك جسدهاى ايشان در آن بيابان برهنه و عريان افتاده با بدنهاى خون آلوده و صورتهاى بر خاك نهاده همى خورشيد بر ايشان مى تابد، و باد، خاك و غبار برايشان مى انگيزاند و آن بدنها را عقابها و مرغان هوا همى زيارت كنند در بيابان دور.

چون آن ملعون سخن به پاى آورد يزيد لختى سر فرو داشت و سخن نكرد پس سر برآورد و گفت: اگر حسين را نمى كشتيد من از كردار شما بهتر خشنود مى شدم و اگر من حاضر بودم حسين را معفوّ مى داشتم و او را عرضه هلاك و دمار نمى گذاشتم.

بعضى گفته اند كه چون زحر واقعه را براى يزيد نقل كرد آن بسيار متوحّش شد و گفت: ابن زياد تخم عداوت مرا در دل تمام مردم كشت و عطائى به زحر نداد و او را از نزد خود بيرون كرد.

و اين معجزه بود از حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام ؛ چه آنكه در اثنأ آمدن به كربلا به زُهيْر بن قَين خبر داد كه زَحر بن قيس سر مرا براى يزيد خواهد برد به اُميد عطا و عطائى به وى نخواهد كرد، چنانچه محمّدبن جرير طبرى نقل كرده. (416)

پس مُخَفّر بن ثَعْلَبه كه مأمور به كوچ دادن اهل بيتعليهما‌السلام بود از درِ دارالا ماره در آمد و ندا در داد و گفت:

هذا مُخَفّر بن ثَعْلَبه اَتى اَميرَ المُؤ منينَ بِالِلّئامِ الْفَجَرة؛

يعنى من مُخَفّر بن ثعلبه هستم كه لئام فَجَره را به درگاه امير المؤ منين يزيد آورده ام.

حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام فرمود: آنچه مادر مُخَفّر زائيده شرير تر و لئيم تر است. و به روايت شيخ ابن نما اين كلمه را يزيد جواب مُخَفّر داد (417) و شايد اين اَوْلى باشد؛ چه آنكه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام با اين كافران كه از راه عناد بودند كمتر سخن مى كرد.

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده در بين راه شام با احدى از آن كافران كه همراه سر مقدّس بودند تكلّم نكرد. (418) و گفتن يزيد اين نوع كلمات را گاهى شايد از بهر آن باشد كه مردم را بفهماند كه من قتل حسين را نفرمودم و راضى به آن نبودم.

و جمله اى از اهل تاريخ گفته اند كه در هنگامى كه خبر ورود اهل بيتعليهما‌السلام به يزيد رسيد آن ملعون در قصر جيرون و منظر آنجا بود و همين كه از دور نگاهش به سرهاى مبارك بر سر نيزه ها افتاد از روى طَرَب و نشاط اين دو بيت انشاد كرد:

شعر:

لَما بَدَتْ تِلْكَ الْحُمُولُ (419) وَ اَشْرَقَتْ		تِلْكَ الشُّمُوسُ عَلى رُبى جَيْرونِ
نَعَبَ الْغُرابُ قُلْتُ صِحْ اَوْ لاتَصِحْ		فَلَقَدْ قَضَيْتُ مِنَ الْغَريمِ دُيُونى (420)

مراد آن ملحد اظهار كفر و زندقه و كيفر خواستن از رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده يعنى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پدران و عشيره مرا در جنگ بدر كشت من خونخواهى از اولاد او نمودم، چنانچه صريحاً اين مطلب كفر آميز را در اشعارى كه بر اشعار ابن زبعرى افزود در مجلس ورود اهل بيتعليهما‌السلام خوانده:

شعر:

قَدْ قَتَلْنا الْقَوْمَ مِن ساداتِهِمْ

وَعَدَلْنَا قَتْلَ بَدْرٍ فَاعْتَدَلَ (421)

(الى آخره )

بالجمله؛ چون سرهاى مقدّس را وارد آن مجلس شوم كردند سر مبارك حضرت امام حسينعليه‌السلام را در طشتى از زر به نزد يزيد نهادند و يزيد كه مدام عمرش به شُرب مدام مى پرداخت اين وقت از شُرب خَمْر نيك سكران بود و از نظاره سر دشمن خود شاد و فرحان گشت، و اين اشعار را گفت:

شعر:

يا حُسنَهُ يَلْمَعُ بِاليَدَينِ		يَلْمَعُ فى طَسْتٍ مِنَ اللُّجَيْنِ
كاَنّما حُفّ بِوَرْدَتَيْنِ		كَيْفَ رَاَيْتَ الضَّربَ يا حُسَيْنُ
شَفَيْتُ غِلّى مِنْ دَمِ الْحُسَينِ		يا لَيْتَ مَن شاهَدَ في الحُنَيْنِ

يَرَوْنَ فِعْلِى الْيَومَ بِالحُسَيْنِ.

و شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه چون سر مطهّر حضرت را با ساير سرهاى مقدّس در نزد او گذاشتند يزيد ملعون اين شعر را گفت:

شعر:

نُفَلِّقُ هاماً مِنْ رِجال اَعِزَّةٍ

عَلَيْنا وَهُمْ كانوا اَعَقَّ وَاَظْلَما

يحيى بن حكم - كه برادر مروان بود و با يزيد در مجلس نشسته بود - اين دو شعر قرائت كرد:

شعر:

لَهامٌ بِجَنْبِ الطَّفّ اَدْنى قَرابَةً		مِنِ ابْنِ زِيادِ الْعَبْدِ ذِى النَّسَبِ الْوَغْلِ
سُمَيَّةُ اَمْسى نَسْلُها عَدَدَ الْحَصى		وَ بِنْتُ رَسُول اللّهِ لَيْسَتْ بِذى نَسْلِ

يزيد دست بر سينه او زد و گفت ساكت شو يعنى در چنين مجلس جماعت آل زياد را شناعت مى كنى و بر قلّت آل مصطفى دريغ مى خورى (422).

از معصومعليه‌السلام روايت شده كه چون سر مطهّر حضرت امام حسينعليه‌السلام را به مجلس يزيد در آوردند مجلس شراب آراست و با نديمان خود شراب زهرمار مى كرد و با ايشان شطرنج بازى مى كرد و شراب به ياران خود مى داد و مى گفت: بياشاميد كه اين شراب مباركى است كه سر دشمن ما نزد ما گذاشته است و دلشاد و خرّم گرديده ام و ناسزا به حضرت امام حسين و پدر و جدّ بزرگوار اوعليهما‌السلام مى گفت.

و هر مرتبه كه در قمار بر حريف خود غالب مى شد سه پياله شراب زهرمار مى كرد و تَهِ جرعه شومش را پهلوى طشتى كه سر مقدّس آن سرور در آن گذاشته بودند مى ريخت.

پس هر كه از شيعيان ما است بايد كه از شراب خوردن و بازى كردن شطرنج اجتناب نمايد و هر كه در وقت نظر كردن به شراب يا شطرنج صلوات بفرستد بر حضرت امام حسينعليه‌السلام و لعنت كند يزيد و آل زياد را، حقتعالى گناهان او را بيامرزد هر چند به عدد ستارگان باشد. (423)

در(كامل بهائى)از(حاويه)نقل كرده كه يزيد خمر خورد و بر سر حضرت امام حسينعليه‌السلام ريخت، زن يزيد آب و گلاب برگرفت و سر منوّر امامعليه‌السلام را پاك بشست، آن شب فاطمهعليها‌السلام را در خواب ديد كه از او عذر مى خواست.

بالجمله؛ چون سرهاى مبارك را بر يزيد وارد كردند، اهل بيتعليهما‌السلام را نيز در آوردند در حالتى كه ايشان را به يك رشته بسته بودند و حضرت على بن الحسينعليه‌السلام را در(غُل جامعه)بود و چون يزيد ايشان را به آن هيئت ديد گفت، خدا قبيح و زشت كند پسر مرجانه را اگر بين شما و او قرابت و خويشى بود ملاحظه شما ها را مى نمود و اين نحو بد رفتارى با شما نمى نمود و به اين هيئت و حال شما را براى من روانه نمى كرد. (424)

و به روايت ابن نما از حضرت سجّادعليه‌السلام دوازده تن ذكور بودند كه در زنجير و غل بودند، چون نزد يزيد ايستادند، حضرت سيّد سجادعليه‌السلام رو كرد به يزيد و فرمود: آيا رخصت مى دهى مرا تا سخن گويم؟ گفت: بگو ولكن هذيان مگو. فرمود: من در موقفى مى باشم كه سزاوار نيست از مانند من كسى كه هذيان سخن گويد، آنگاه فرمود: اى يزيد! ترا به خدا سوگند مى دهم چه گمان مى برى با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اگر ما را بدين حال ملاحظه فرمايد؟ پس جناب فاطمه دختر حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام فرمود: اى يزيد! دختران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را كسى اسير مى كند! اهل مجلس و اهل خانه يزيد از استماع اين كلمات گريستند چندان كه صداى گريه و شيون بلند شد، پس يزيد حكم كرد كه ريسمانها را بريدند و غلها را برداشتند. (425)

شيخ جليل على بن ابراهيم القمى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه چون سر مبارك حضرت سيّد الشهدأ را با حضرت على بن الحسين و اسراى اهل بيتعليهما‌السلام بر يزيد وارد كردند على بن الحسينعليه‌السلام را غلّ در گردن بود يزيد به او گفت: اى على بن الحسين! حمد مر خدايى را كه كشت پدرت را!؟ حضرت فرمود كه لعنت خدا بر كسى باد كه كشت پدر مرا. يزيد چون اين بشنيد در غضب شد فرمان قتل آن جناب را داد، حضرت فرمود: هر گاه بكشى مرا پس دختران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را كه برگرداند به سوى منزلگاهشان و حال آنكه محرمى جز من ندارند. يزيد گفت: تو بر مى گردانى ايشان را به جايگاه خودشان. پس يزيد سوهانى طلبيد و شروع كرد به سوهان كردن(غل جامعه)كه بر گردن آن حضرت بود، پس از آن گفت: اى على بن الحسين! آيا مى دانى چه اراده كردم بدين كار؟ فرمود: بلى، خواستى كه ديگرى را بر من منّت و نيكى نباشد، يزيد گفت: اين بود به خدا قسم آنچه اراده كرده بودم. پس يزيد اين آيه را خواند:

( ما اَصابَكُمْ مِن مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُو عَنْ كثيرٍ. ) (426)

حاصل ترجمه آن است كه: گرفتاريها كه به مردم مى رسد به سبب كارهاى خودشان است و خدا در گذشت كند از بسيارى.

حضرت فرمود: نه چنين است كه تو گمان كرده اى اين آيه درباره ما فرود نيامده بلكه آنچه درباره ما نازل شده اين است.

( ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فىِ الاَرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اَلا فى كتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها... ) (427).

مضمون آيه آنكه: نرسد مصيبتى به كسى در زمين و نه در جانهاى شما آدميان مگر آنكه در نوشته آسمانى است پيش از آنكه خلق كنيم او را تا افسوس نخوريد بر آنچه از دست شما رفته و شاد نشويد براى آنچه شما را آمده. پس حضرت فرمود: مائيم كسانى كه چنين هستند (428).

بالجمله؛ يزيد فرمان داد تا آن سر مبارك را در طشتى در پيش روى او نهادند و اهل بيتعليهما‌السلام را در پشت سر او نشانيدند تا به سر حسينعليه‌السلام نگاه نكنند، سيّد سجّادعليه‌السلام را چون چشم مبارك بر آن سر مقدّس افتاد بعد از آن هرگز از سر گوسفند غذا ميل نفرمود، و چون نظر حضرت زينبعليها‌السلام بر آن سر مقدس افتاد بى طاقت شد و دست برد گريبان خود را چاك كرد و با صداى حزينى كه دلها را مجروح مى كرد نُدبه آغاز نمود و مى گفت: يا حُسَينا و اَىْ حبيب رسول خدا واى فرزند مكه و مِنى، اى فرزند دلبند فاطمه زهرأ و سيده نسأ، اى فرزند دختر مصطفى! اهل مجلس آن لعين همگى به گريه در آمدند و يزيد خبيث پليد ساكت بود.

شعر:

وَ مِمّا يُزيلُ الْقَلبَ عَنْ مُسْتَقِرّها		وَ يَتْرُكُ زَنْدَ الْغَيْظِ فى الصَّدر وارِيا (429)
وُقُوف بَناتِ الْوَحى عِنْدَ طَليقِها		بِحالٍ بِها تَشْجينَ (430) حَتّى الاَْعادِيا

پس صداى زنى هاشميّه كه در خانه يزيد بود به نوحه و ندبه بلند شد و مى گفت: يا حبيباه يا سيّد اَهْلَبيْتاه يابن محمّداه، اى فرياد رس بيوه زنان و پناه يتيمان، اى كشته تيغ اولاد زناكاران. بار دگر حاضران كه آن ندبه را شنيدند گريستند و يزيد بى حيا هيچ از اين كلمات متأثر نشد و چوب خيزرانى طلبيد و به دست گرفت و بر دندانهاى مبارك آن حضرت مى كوفت و اشعارى (431) مى گفت كه حاصل بعضى از آنها آنكه اى كاش اشياخ بنى اميّه كه در جنگ بدر كشته شدند حاضر مى بودند و مى ديدند كه من چگونه انتقام ايشان را از فرزندان قاتلان ايشان كشيدم و خوشحال مى شدند و مى گفتند اى يزيد دستت شَل نشود كه نيك انتقام كشيدى. (432)

چون ابوبَرْزَه اَسلمى كه حاضر مجلس بود و از پيش يكى از صحابه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بوده نگريست كه يزيد چوب بر دهان مبارك حضرت حسينعليه‌السلام مى زند گفت: اى يزيد! واى بر تو آيا دندان حسين را به چوب خيزران مى كوبى؟! گواهى مى دهم كه من ديدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دندانهاى او را و برادر او حَسَنعليه‌السلام را مى بوسيد و مى مكيد و مى فرمود: شما دو سيّد جوانان اهل بهشت ايد، خدا بكشد كشنده شما را و لعنت كند قاتِل شما را و ساخته از براى او جهنم را.

يزيد از اين كلمات در غضب شد و فرمان داد تا او را بر زمين كشيدند و از مجلس بيرون بردند. (433)

اين وقت جناب زينب دختر امير المؤ منينعليهما‌السلام برخاست و خطبه خواند كه خلاصه آن به فارسى چنين مى آيد:

حمد و ستايش مختص يزادن پاك است كه پروردگار عالمين است و درود و صلوات از براى خواجه لولاك رسول او محمّد و آل اوعليهما‌السلام است. هر آينه خداوند راست فرموده هنگامى كه فرمود:

( ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الّذينَ اَساؤُ السُّوى اَنْ كَذَّبُوا بآياتِ اللّه وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ. ) (434)

حضرت زينبعليها‌السلام از اين آيه مباركه اشاره فرمود كه يزيد و اتباع او كه سر از فرمان خداى برتافتند و آيات خدا را انكار كردند بازگشت ايشان به آتش دوزخ خواهد بود. آنگاه روى با يزيد آورد و فرمود:

هان اى يزيد! آيا گمان مى كنى كه چون زمين و آسمان را بر ما تنگ كردى و ما را شهر تا شهر مانند اسيران كوچ دادى از منزلت و مكانت ما كاستى و بر حشمت و كرامت خود افزودى و قربت خود را در حضرت يزدان به زيادت كردى كه از اين جهت آغاز تكبّر و تنمّر نمودى و بر خويشتن بينى بيفزودى و يك باره شاد و فرحان شدى كه مملكت دنيا بر تو گرد آمد و سلطنت ما از بهر تو صافى گشت؟ نه چنين است اى يزيد، عنان بازكش و لختى به خود باش مگر فراموش كردى فرمايش خدا را كه فرموده:

(البته گمان نكنند آنانكه كفر ورزيدند كه مهلت دادن ما ايشان را بهتر است از براى ايشان، همانا مهلت داديم ايشان را تا بر گناه خود بيفزايند و از براى ايشان است عذابى مُهين) (435).

آيا از طريق عدالت است اى پسر طُلَقأ كه زنان و كنيزان خود را در پس پرده دارى و دختران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را چون اسيران، شهر به شهر بگردانى همانا پرده حشمت و حرمت ايشان را هتك كردى و ايشان را از پرده بر آوردى و در منازل و مناهل به همراهى دشمنان كوچ دادى و مطمح نظر هر نزديك و دور و وضيع و شريف ساختى در حالتى كه از مردان و پرستاران ايشان كسى با ايشان نبود و چگونه اميد مى رود كه نگاهبانى ما كند كسى كه جگر آزادگان را بخايد (436) و از دهان بيفكند و گوشتش به خون شهيدان برويد و نموّ كند؛ كنايه از آن كه از فرزند هند جگر خواره چه توقع بايد داشت و چه بهره توان يافت. و چگونه درنگ خواهد كرد در دشمنى ما اهل بيت كسى كه بغض و كينه ما را از بَدْر و اُحد در دل دارد و هميشه به نظر دشمنى ما را نظر كرده پس بدون آنكه جرم و جريرتى بر خود دانى و بى آنكه امرى عظيم شمارى شعرى بدين شناعت مى خوانى:

شعر:

لاََهَلُّووا وَاسْتَهَلُّوا فَرَحا

ثُمَّ قالُوا يا يَزيدُ لاتَشَلّ

و با چوبى كه در دست دارى بردندانهاى ابوعبداللّهعليه‌السلام سيّد جوانان اهل بهشت مى زنى و چرا اين بيت را نخوانى و حال آنكه دلهاى ما را مجروح و زخمناك كردى و اصل و بيخ ما را بريدى از اين جهت كه خون ذريّه پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را ريختى و سلسله آل عبدالمطّلب را كه ستارگان روى زمين اند گسيختى و مشايخ خود را ندا مى كنى و گمان دارى كه نداى تو را مى شنوند، و البته زود باشد كه به ايشان ملحق شوى و آرزو كنى كه شل بودى و گنگ بودى و نمى گفتى آنچه را كه گفتى و نمى كردى آنچه را كه كردى، لكن آرزو و سودى نكند، آنگاه حقّ تعالى را خطاب نمود و عرض كرد: بار الها! بگير حق ما را و انتقام بكش از هر كه با ما ستم كرد و نازل گردان غضب خود را بر هر كه خون ما ريخت و حاميان ما را كشت.

پس فرمود: هان اى يزيد! قسم به خدا كه نشكافتى مگر پوست خود را و نبريدى مگر گوشت خود را، و زود باشد كه بر رسول خدا وارد شوى در حالتى كه متحمّل باش وِزر ريختن خون ذريّه او را و هتك حرمت عترت او را در هنگامى كه حقّ تعالى جمع مى كند پراكندگى ايشان را و مى گيرد حق ايشان را و گمان مبر البتّه آنان را كه در راه خدا كشته شدند مُردگانند بلكه ايشان زنده و در راه پروردگار خود روزى مى خوردند و كافى است ترا خداوند از جهت داورى، و كافى است محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ترا براى مخاصمت و جبرئيل براى يارى او و معاونت و زود باشد كه بداند آن كسى كه تو را دستيار شد و بر گردن مسلمانان سوار كرد وخلافت باطل براى تو مستقر گردانيد و چه نكوهيده بدلى براى ظالمين هست و خواهيد دانست كه كدام يك از شما مكان او بدتر و ياوَر او ضعيفتر است و اگر دواهى روزگار مرا باز داشت كه با تو مخاطبه و تكلّم كنم همانا من قدر ترا كم مى دانم و سرزنش ترا عظيم و توبيخ ترا كثير مى شمارم؛ چه اينها در تو اثر نمى كند و سودى نمى بخشد، لكن چشمها گريان و سينه ها بريان است چه امرى عجيب و عظيم است نجيبانى كه لشكر خداوندند به دست طُلَقأ كه لشكر شيطانند كشته گردند و خون ما از دستهاى ايشان بريزد و دهان ايشان از گوشت ما بدوشد و بنوشد وآن جسدهاى پاك و پاكيزه را گرگهاى بيابانى به نوبت زيارت كنند و آن تن هاى مبارك را مادران بچّه كفتارها بر خاك بمالند.

اى يزيد! اگر امروز ما را غنيمت خود دانستى زود باشد كه اين غنيمت موجب غرامت تو گردد در هنگامى كه نيابى مگر آنچه را كه پيش فرستادى و نيست خداوند بر بندگان ستم كننده و در حضرت او است شكايت ما و اعتماد ما، اكنون هر كيد و مكرى كه توانى بكن و هر سعى كه خواهى به عمل آور و در عداوت ما كوشش فرو مگذار و با اين همه، به خدا سوگند كه ذكر ما را نتوانى محو كرد و وحى ما را نتوانى دور كرد، و باز ندانى فرجام ما را و درك نخواهى كرد غايت و نهايت ما را و عار كردار خود را از خويش نتوانى دور كرد و رأى تو كذب و عليل و ايّام سلطنت تو قليل و جمع تو پراكنده و روز تو گذرنده است در روزى كه منادى حق ندا كند كه لعنت خدا بر ستمكاران است.

سپاس و ستايش خداوندى را كه ختم كرد در ابتدا بر ما سعادت را و در انتها رحمت و شهادت را و از خدا سؤ ال مى كنم كه ثواب شهداى ما را تكميل فرمايد و هر روز بر اجر ايشان بيفزايد و در ميان ما خليفه ايشان باشد و احسانش را بر ما دائم دارد كه اوست خداوند رحيم و پروردگار ودود، و كافى است در هر امرى و نيكو وكيل است (437).

يزيد را موافق نمى افتد كه جناب زينبعليها‌السلام را بدين سخنان درشت و كلمات شتم آميز مورد غضب و سخط دارد، خواست كه عذرى بر تراشد كه زنان نوائح بيهُشانه سخن كنند، و اين قسم سخنان از جگر سوختگان پسنديده است لاجرم اين شعر را بگفت:

شعر:

يا صَيْحَةً تُحْمَدُ مِنْ صَوائح

ما اَهْوَنَ المَوْتُ عَلىَ النّوائحِ

آنگاه يزيد با حاضرين اهل شام مشورت كرد كه با اين جماعت چه عمل نمايم. آن خبيثان كلام زشتى گفتند كه معنى آن مناسب ذكر نيست و مرادشان آن بود كه تمام را با تيغ در گذران.

نعمان بن بشير كه حاضر مجلس بود گفت: اى يزيد! ببين تا رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با ايشان چه صنعت داشت آن كن كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كرد. (438)

و مسعودى نقل كرده: وقتى كه اهل مجلس يزيد اين كلام را گفتند: حضرت باقرعليه‌السلام شروع كرد به سخن، و در آن وقت دو سال و چند ماه از سن مباركش گذشته بود پس حمد و ثنا گفت خداى را پس رو كرد به يزيد و فرمود: اهل مجلس تو در مشورت تو رأى دادند به خلاف اهل مجلس فرعون در مشورت كردن فرعون با ايشان در امر موسى و هارون؛ چه آنها گفتند(اَرْجِهْ وَاَخاهُ)و اين جماعت رأى دادند به كشتن ما و براى اين سببى است. يزيد پرسيد سببش چيست؟ فرمود: اهل مجلسِ فرعون اولاد حلال بودند و اين جماعت اولاد حلال نيستند و نمى كشد انبيأ و اولاد ايشان را مگر اولادهاى زنا، پس يزيد از كلام باز ايستاد و خاموش گرديد. (439)

اين هنگام به روايت سيّد و مفيد، از مردم شام مردى سرخ رو نظر كرد به جانب فاطمه دختر حضرت امام حسينعليه‌السلام پس رو كرد به يزيد و گفت: يا امير المؤ منين! هَبْ لى هذِهِ الْجارِيَة؛ يعنى اين دخترك را به من ببخش. جناب فاطمهعليها‌السلام فرمود: چون اين سخن بشنيدم بر خود بلرزيدم و گمان كردم كه اين مطلب از براى ايشان جايز است. پس به جامه عمّه ام جناب زينبعليها‌السلام چسبيدم و گفتم: عمّه يتيم شدم اكنون بايد كنيز مردم شوم (440)! جناب زينبعليها‌السلام روى با شامى كرد و فرمود: دروغ گفتى واللّه و ملامت كرده شدى، به خدا قسم اين كار براى تو و يزيد صورت نبندد و هيچ يك اختيار چنين امرى نداريد.

يزيد در خشم شد و گفت: سوگند به خداى دروغ گفتى اين امر براى من روا است و اگر خواهم بكنم مى كنم.

حضرت زينبعليها‌السلام فرمود: نه چنين است به خدا سوگند حقّ تعالى اين امر را براى تو روا نداشته و نتوانى كرد مگر آنكه از ملّت ما بيرون شوى و دينى ديگر اختيار كنى.

يزيد از اين سخن خشمش زيادتر شد و گفت: در پيش روى من چنين سخن مى گويى همانا پدر و برادر تو از دين بيرون شدند.

جناب زينبعليها‌السلام فرمود: به دين خدا و دين پدر و برادر من، تو و پدر و جدّت هدايت يافتند اگر مسلمان باشى.

يزيد گفت: دروغ گفتى اى دشمن خدا.

حضرت زينبعليها‌السلام فرمود: اى يزيد! اكنون تو امير و پادشاهى هر چه مى خواهى از روى ستم فحش و دشنام مى دهى و ما را مقهور مى دارى. يزيد گويا شرم كرد و ساكت شد، آن مرد شامى ديگر باره سخن خود را اعاده كرد، يزيد گفت: دور شو خدا مرگت دهد، آن مرد شامى از يزيد پرسيد ايشان كيستند؟

يزيد گفت: آن فاطمه دختر حسين و آن زن دختر على است، مرد شامى گفت: حسين پسر فاطمه و على پسر ابوطالب؟ يزيد گفت: بلى، آن مرد شامى گفت: لعنت كند خداوند ترا اى يزيد عترت پيغمبر خود را مى كشى و ذريّه او را اسير مى كنى؟! به خدا سوگند كه من گمان نمى كردم ايشان را جز اسيران روم؛ يزيد گفت: به خدا سوگند ترا نيز به ايشان مى رسانم و امر كرد كه او را گردن زدند (441).

شيخ مفيد رحمه اللّه فرمود: پس يزيد امر كرد تا اهل بيت را با على بن الحسينعليهما‌السلام در خانه عليحدّه كه متّصل به خانه خودش بود جاى دادند و به قولى، ايشان را در موضع خرابى حبس كردند كه نه دافع گرما بود و نه حافظ سرما چنانكه صورتهاى مباركشان پوست انداخت، و در اين مدتى كه در شام بودند نوحه و زارى بر حضرت امام حسينعليه‌السلام مى كردند (442).

و روايت شده كه در اين ايّام در ارض بيت المقدس هر سنگى كه از زمين بر مى داشتند از زيرش خون تازه مى جوشيد. و جمعى نقل كرده اند كه يزيد امر كرد سر مطهّر امامعليه‌السلام را بر در قصر شُوْم او نصب كردند و اهل بيتعليه‌السلام را امر كرد كه داخل خانه او شوند، چون مخدّرات اهل بيت عصمت و جلالت(عليهن السلام)داخل خانه آن لعين شدند زنان آل ابوسفيان زيورهاى خود را كندند و لباس ماتم پوشيدند و صدا به گريه و نوحه بلند كردند و سه روز ماتم داشتند و هند دختر عبداللّه بن عامر كه در آن وقت زن يزيد بود و پيشتر در حباله حضرت امام حسينعليه‌السلام بود پرده را دريد و از خانه بيرون دويد و به مجلس آن لعين آمد در وقتى كه مجمع عام بود گفت: اى يزيد! سر مبارك فرزند فاطمه دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بر در خانه من نصب كرده اى! يزيد برجست و جامه بر سر او افكند و او را برگرداند و گفت: اى هند! نوحه و زارى كن بر فرزند رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و بزرگ قريش كه پسر زياد لعين در امر او تعجيل كرد و من به كشتن او راضى نبودم (443).

علاّمه مجلسى رحمه اللّه در(جلأُ العُيون)پس از آنكه حكايت مرد سرخ روى شامى را نقل كرده فرموده: پس يزيد امر كرد كه اهل بيت رسالتعليهما‌السلام را به زندان بردند، حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام را با خود به مسجد برد و خطيبى را طلبيد و بر منبر بالا كرد، آن خطيب ناسزاى بسيارى به حضرت امير المؤ منين و امام حسينعليهما‌السلام گفت و يزيد و معاويه عليهما اللعنة را مدح بسيار كرد، حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام ندا كرد او را كه:

وَيْلَكَ اَيُّهَااْلخاطِبُ اِشْتَرَيْتَ مَرْضاةَ اْلمَخْلوُقِ بِسَخَطِ الخالقِ فَتَبَوَّء مَقْعَدُكَ مِنَ النّارِ؛

يعنى واى بر تو اى خطيب! كه براى خشنودى مخلوق، خدا را به خشم آوردى، جاى خود را در جهنم مهيّا بدان (444).

پس حضرت على بن الحسينعليه‌السلام فرمود كه اى يزيد! مرا رخصت ده كه بر منبر بروم و كلمه اى چند بگويم كه موجب خشنودى خداوند عالميان و اجر حاضران گردد، يزيد قبول نكرد، اهل مجلس التماس كردند كه او را رخصت بده كه ما مى خواهيم سخن او را بشنويم، يزيد گفت: اگر بر منبر برآيد مرا و آل ابوسفيان را رسوا مى كند، حاضران گفتند: از اين كودك چه بر مى آيد، يزيد گفت: او از اهل بيتى است كه در شيرخوارگى به علم و كمال آراسته اند، چون اهل شام بسيار مبالغه كردند يزيد رخصت داد تا حضرت بر منبر بالا رفت و حمد و ثناى الهى ادأ كرد و صلوات بر حضرت رسالت پناهى و اهل بيت او فرستاد و خطبه اى در نهايت فصاحت و بلاغت ادا كرد كه ديده هاى حاضران را گريان و دلهاى ايشان را بريان كرد. (445)

قُلْتُ اِنّى اُحِبُّ فى هذا الْمَقامِ اَنْ اَتَمَثَّلَ بِهذِهِ الاَْبياتِ الّتى لايَسْتَحِقُّ اَنْ يُمْدَحَ بِها اِلاّ هذَاالامامُعليه‌السلام

شعر:

حتّى انَرْتَ بِضَوْءِ وَجْهِكَ فَانْجَلى		ذاكَ الدُّجى وَانْجابَ ذاكَ الْعَثيرُ
فَافْتَنَّ فيكَ النّاظروُنَ فَاِصْبَعٌ		يُومى اِلَيكَ بِها وَعَيْنٌ تَنْظُرُ
يَجِدُونَ رُؤ يَتَكَ الّتى فازُوا بِها		مِنْ انْعُمِ اللّهِ الّتى لاتُكْفَرُوا
فَمَشَيْتَ مَشْيَةَ خاضِعٍ مُتواضِعٍ		للّهِ لايُزْهى ولايَتَكَبَّرُ
فَلَوْ اَنَّ مُشْتاقاً تَكَلَّفَ فَوقَ ما		فى وُسْعِهِ لَسَعى اِلَيْكَ الْمِنْبَرُ
اَبْدَيْتَ مِنْ فَصْل الخِطابِ بِحِكْمَةٍ		تُبنى عَنِ الْحَقّ الْمُبينِ و تُخْبِرُ

پس فرمود كه ايّها الناس حقّ تعالى ما اهل بيت رسالت را شش خصلت عطا كرده است و به هفت فضيلت ما را بر ساير خلق زيادتى داده، و عطا كرده است به ما علم و بردبارى و جوانمردى و فصاحت و شجاعت و محبت در دلهاى مؤ منان. و فضيلت داده است ما را به آنكه از ما است نبىّ مختار محمّدمصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، و از ما است صدّيق اعظم على مرتضىعليه‌السلام ، و از ما است جعفر طيّار كه با دو بال خويش در بهشت با ملائكه پرواز مى كند، و از ما است حمزه شير خدا و شير رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، و از ما است دو سبط اين امّت حسن و حسينعليهما‌السلام كه دو سيّد جوانان اهل بهشت اند. (446) هر كه مرا شناسد شناسد و هر كه مرا نشناسد من خبر مى دهم او را به حسب و نسب خود.

ايّها الناس! منم فرزند مكّه و مِنى، منم فرزند زَمْزَم و صَفا. و پيوسته مفاخر خويش و مدائح آبأ و اجداد خود را ذكر كرد تا آنكه فرمود: منم فرزند فاطمه زهرأعليها‌السلام ، منم فرزند سيّده نسأ، منم فرزند خديجه كبرى، منم فرزند امام مقتول به تيغ اهل جفا، منم فرزند لب تشنه صحراى كربلا، منم فرزند غارت شده اهل جور و عنا، منم فرزند آنكه بر او نوحه كردند جنّيان زمين و مرغان هوا، منم فرزند آنكه سرش را بر نيزه كردند و گردانيدند در شهرها، منم فرزند آنكه حَرَم او را اسير كردند اولاد زنا، مائيم اهل بيت محنت و بلا، مائيم محلّ نزول ملائكه سما، و مهبط علوم حقّ تعالى.

پس چندان مدائح اجداد گرام و مفاخر آبأ عِظام خود را ياد كرد كه خُروش از مردم برخاست و يزيد ترسيد كه مردم از او برگردند مؤ ذّن را اشاره كرد كه اذان بگو، چون مؤ ذّن اللّهُ اكبرُ گفت، حضرت فرمود: از خدا چيزى بزرگتر نيست، چون مؤ ذّن گفت: اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ الا اللّهُ حضرت فرمود كه شهادت مى دهند به اين كلمه پوست و گوشت و خون من، چون مؤ ذن گفت: اَشْهَدُ اَنَّ مُحمداً رَسُولُ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت فرمود: كه اى يزيد! بگو اين محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه نامش را به رفعت مذكور مى سازى جدّ من است يا جدّ تو؟ اگر مى گويى جدّ تواست دروغ گفته باشى و كافر مى شوى، و اگر مى گويى جدّ من است پس چرا عترت او را كشتى و فرزندان او را اسير كردى!؟ آن ملعون جواب نگفت و به نماز ايستاد.

مؤ لف گويد: كه آنچه از مقاتل و حكايات رفتار يزيد با اهل بيتعليهما‌السلام ظاهر مى شود آن است كه يزيد از انگيزش فتنه بيمناك شد و از شماتت و شناعت اهل بيتعليهما‌السلام خوى برگردانيد و فى الجمله به طريق رفق و مدارا با اهل بيت رفتار مى كرد و حارسان و نگاهبانان را از مراقبت اهل بيتعليهما‌السلام برداشت و ايشان را در حركت و سكون به اختيار خودشان گذاشت و گاه گاهى حضرت سيّد سجادعليه‌السلام را در مجلس خويش مى طلبيد و قتل امام حسينعليه‌السلام را به ابن زياد نسبت مى داد و او را لعنت مى كرد بر اين كار و اظهار ندامت مى كرد و اين همه به جهت جلب قلوب عامّه و حفظ ملك و سلطنت بود نه اينكه در واقع پشيمان و بدحال شده باشد؛ زيرا كه مورّخين نقل كرده اند كه يزيد مكرّر بعد از قتل حضرت سيّد الشهدأ عليه آلاف التحيه و الثنأ موافق بعضى مقاتل در هر چاشت و شام سَرِ مقدّس آن سرور را بر سرخوان خود مى طلبيد، و گفته اند كه مكرّر يزيد بر بساط شراب بنشست و مغنّيان را احضار كرد و ابن زياد را به جانب دست راست خود بنشانيد و روى به ساقى نمود و اين شعر مَيْشوم را قرائت كرد:

شعر:

اَسْقِنى شَرْبَةً تُرَوّى مُشاشى		ثُمَّ مِلْ فَاسْقِ مِثلَهَا ابْنَ زيادٍ
صاحِبَ السِّرّ وَالاَْمانَةِ عِنْدى		وَلِتَسْديدِ مَغْنمى وَ جِهادى
قاتِلَ الخارِجِىّ اَعْنى حُسَيْناً		وَ مُبيدَ الاَْعدأِ وَ الْحُسّادِ

سيّد ابن طاوس رحمه اللّه از حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام روايت كرده است كه از زمانى كه سر مطهر امام حسينعليه‌السلام را براى يزيد آوردند يزيد مجالس شراب فراهم مى كرد و آن سر مطهّر را حاضر مى ساخت و در پيش خويش مى نهاد و شُرب خمر مى كرد. (447)

روزى رسول سلطان روم كه از اشراف و بزرگان فرنگ بود در مجلس آن مَيشوم حاضر بود از يزيد پرسيد كه اى پادشاه عرب! اين سر كيست؟ يزيد گفت: ترا با اين سر حاجت چيست؟ گفت: چون من به نزد ملك خويش باز شوم از هر كم و بيش از من پرسش مى كند مى خواهم تا قصّه اين را بدانم و به عرض پادشاه برسانم تا شاد شود و با شادى تو شريك گردد. يزيد گفت: اين سر حسين بن على بن ابى طالب است.

گفت: مادرش كيست؟ گفت: فاطمه دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . نصرانى گفت: اُف بر تو و بر دين تو، دين من از دين شما بهتر است؛ چه آنكه پدر من از نژاد داود پيغمبر است و ميان و من داود پدران بسيار است و مردم نصارى مرا با اين سبب تعظيم مى كنند و خاك مقدم مرا به جهت تبرّك برمى دارند و شما فرزند دختر پيغمبر خود را كه با پيغمبر يك مادر بيشتر واسطه ندارد به قتل مى رسانيد! پس اين چه دين است كه شما داريد پس براى يزيد حديث كنيسه حافر را نقل كرد. يزيد فرمان داد كه اين مرد نصارى را بكشيد كه در مملكت خويش مرا رسوا نسازد.

نصرانى چون اين بدانست گفت: اى يزيد آيا مى خواهى مرا بكشى؟ گفت: بلى، گفت: بدان كه من در شب گذشته پيغمبر شما را در خواب ديدم مرا بشارت بهشت داد من در عجب شدم اكنون از سِرّ آن آگاه شدم، پس كلمه شهادت گفت: و مسلمان شد پس برجست و آن سر مبارك را برداشت و به سينه چسبانيد و مى بوسيد و مى گريست تا او را شهيد كردند (448).

و در(كامل بهائى)است (449) كه در مجلس يزيد ملك التّجار روم كه عبدالشّمس نام داشت حاضر بود گفت: يا امير! قريب شصت سال باشد كه من تجارت مى كردم، از قسطنطنيّه به مدينه رفتم و ده بُرد يمنى و ده نافه مِشك و دو من عنبر داشتم به خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رفتم او در خانه اُمّسلمه بود، انس بن مالك اجازت خواست من به خدمت او رفتم واين هدايا كه مذكور شد نزد او بنهادم از من قبول كرد و من هم مسلمان شدم، مرا عبدالوّهاب نام كرد ليكن اسلام را پنهان دارم از خوف ملك روم، و در خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودم كه حسن و حسينعليهما‌السلام در آمدند و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ايشان را ببوسيد و بر ران خود نشانيد، امروز تو سر ايشان را از تن جدا كرده اى قضيب به ثناياى حسينعليه‌السلام كه بوسه گاه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است مى زنى! در ديار ما دريائى است و در آن دريا جزيره اى و در آن جزيره صومعه اى و در آن صومعه چهار سُم خر است كه گويند عيسىعليه‌السلام روزى بر آن سورا شده بود آن را به زر گرفته در صندوق نهاده، سلاطين و امراى روم و عامّه مردم هر سال آنجا به حجّ روند و طواف آن صومعه كنند و حرير آن سُمها را تازه كنند و آن كهنه را پاره پاره كرده به تحفه برند، شما با فرزند رسول خود اين مى كنيد؟! يزيد گفت: بر ما تباه كرد، گفت تا عبدالوّهاب را گردن زنند.

عبدالوّهاب زبان برگشود به كلمه شهادت و اقرار به نبوّت حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و امامت حسينعليه‌السلام كرد و لعنت كرد بر يزيد و آبأ و اجداد او، بعد از آن او را شهيد كردند (450).

و سيّد روايت كرده كه روزى حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام در بازارهاى دمشق عبور مى كرد كه ناگاه منهال بن عمرو، آن حضرت را ديد و عرض كرد كه يابن رسول اللّه! چگونه روزگار به سر مى برى؟ حضرت فرمود: چنانكه بنى اسرائيل در ميان آل فرعون كه پسران ايشان را مى كشتند و زنان ايشان را زنده مى گذاشتند و اسير و خدمتكار خويش مى نمودند، اى منهال! عرب بر عجم افتخار مى كرد كه محمّداز عرب است و قريش بر ساير عرب فخر مى كرد كه محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قرشى است و ما كه اهل بيت آن جنابيم مغضوب و مقتول و پراكنده ايم پس راضى شده ايم به قضاى خدا و مى گوئيم اِنّاللّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ. (451)

شيخ اجلّ على بن ابراهيم قمّى در تفسير خود اين مكالمه امام را در بازارهاى شام با منهال نقل كرده با تفاوتى. و بعد از تشبيه حال خويش به بنى اسرائيل فرموده كار خير البريّه (452) به آنجا رسيده كه بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در بالاى منابر ايشان را لعن مى كنند و كار دشمنان به آنجائى رسيده كه مال و شرف به آنها عطأ مى شود و امّا دوستان و محبّان ما حقير و بى بهره اند و پيوسته كار مؤ منان چنين بوده يعنى بايد ذليل و مقهور دولتهاى باطله باشند. پس فرمود: و بامداد كردند عجم كه اعتراف داشتند به حق عرب به سبب آنكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از عرب بوده و عرب اعتراف داشتند به حق قريش به سبب آنكه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از ايشان بوده و قريش بدين سبب بر عرب فخر مى كرد و عرب نيز به همين سبب بر عجم فخر مى كرد، و ما كه اهل بيت پيغمبريم كسى حقّ ما را نمى شناسد، چنين است روزگار ما. (453)

از سيّد محدّث جليل سيّد نعمة اللّه جزايرى در كتاب(انوار نعمانيه)اين خبر به وجه ابسطى نقل شده و آن چنان است كه منهال ديد آن حضرت را در حالتى كه تكيه بر عصا كرده بود و ساقهاى پاى او مانند دو نِى بود و خون جارى بود از ساقهاى مباركش و رنگ شريفش زرد بود، و چون حال او پرسيد، فرمود: چگونه است حال كسى كه اسير يزيد بن معاويه است و زنهاى ما تا به حال شكمهايشان از طعام سير نگشته و سرهاى ايشان پوشيده نشده و شب و روز به نوحه و گريه مى گذرانند، و بعد از نقل شطرى از آنچه در روايت(تفسير قمّى)گذشت، فرمود: هيچ گاهى يزيد ما را نمى طلبد مگر آنكه گمان مى كنيم كه اراده قتل ما دارد و به جهت كشتن، ما را مى طلبد اِنّاللّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ. منهال گفت: عرضه داشتم اكنون كجا مى رويد؟ فرمود: آن جائى كه ما را منزل داده اند سقف ندارد و آفتاب ما را گداخته است و هواى خوبى در آنجا نمى بينيم، الحال به جهت ضعف بدن بيرون آمده ام تا لحظه اى استراحت كنم و زود برگردم به جهت ترسم بر زنها. پس در اين حال كه با آن حضرت تكلّم مى كردم ديدم نداى زنى بلند شد و آن جناب را صدا زد كه كجا مى روى اى نور ديده و آن جناب زينب دختر على مرتضىعليهما‌السلام بود (454).

در(مثير الاحزان)است كه يزيد اهل بيتعليهما‌السلام را در مساكنى منزل داده بود كه از سرما و گرما ايشان را نگاه نمى داشت تا آنكه بدنهاى ايشان پوست باز كرد و زرداب وريم جارى شد، و هذِهِ عِبارتُهُ:

وَاُسكِنَّ فى مَساكِنَ لا يَقينَ مِنْ حَرٍّ وَلا بَردٍ حَتّى تَقَشرَّتِ الجُلُودُ وَسالَ الصَّديدُ بَعدَ كِنِّ الخُدوُرِ وَظِلِّ السُّتوُرِ. (455)

از بعضى از كتب نقل شده كه مسكن و مجلس اهل بيتعليهما‌السلام در شام در خانه خرابى بوده و مقصود يزيد آن بود كه آن خانه بر سر ايشان خراب شود و كشته شوند (456).

در(كامل بهائى)از(حاويه)نقل كرده كه زنان خاندان نبوّت در حالت اسيرى حال مردانى كه در كربلا شهيد شده بودند بر پسران و دختران ايشان پوشيده مى داشتند و هر كودكى را وعده مى دادند كه پدر تو به فلان سفر رفته است باز مى آيد تا ايشان را به خانه يزيد آوردند، دختركى بود چهار ساله شبى از خواب بيدار شد گفت: پدر من حسينعليه‌السلام كجا است؟ اين ساعت او را به خواب ديدم سخت پريشان بود، زنان و كودكان جمله در گريه افتادند و فغان از ايشان برخاست. يزيد خفته بود از خواب بيدار شد و حال تفحّص كرد، خبر بردند كه حال چنين است. آن در حال گفت: كه بروند و سر پدر را بياورند و در كنار او نهند، پس آن سر مقدّس را بياوردند و در كنار آن دختر چهار ساله نهادند.

پرسيد اين چيست؟ گفتند: سر پدر تو است، آن دختر بترسيد و فرياد برآورد و رنجور شد در آن چند روز جان به حق تسليم كرد. و بعضى اين خبر را به وَجه اَبسط نقل كرده اند (457) و مضمونش را يكى از اعاظم رحمه اللّه به نظم آورده و من در اين مقام به همان اشعار اكتفا مى كنم. قال رَحِمَهُ اللّه:

شعر:

يكى نوغنچه اى از باغ زهرا		بجست از خواب نوشين بلبل آسا
به افغان از مژه خوناب مى ريخت		نه خونابه كه خون ناب مى ريخت
بگفت اى عمّه بابايم كجا رفت؟		بُدانيدم در برم ديگر چرا رفت؟
مرا بگرفته بود اين دم در آغوش		همى ماليد دستم بر سر و گوش
به ناگه گشت غايب از بر من		ببين سوز دل و چشم تر من
حجازى بانوان دل شكسته		به گرداگرد آن كودك نشسته
خرابه جايشان با آن ستمها		بهانه طفلشان سر بار غمها
ز آه و ناله و از بانگ و افغان		يزيد از خواب بر پاشد هراسان
بگفتا كاين فغان و ناله از كيست؟		خروش و گريه و فرياد از چيست؟
بگفتش ازنديمان كاى ستمگر		بُود اين ناله از آل پيمبر
يكى كودك ز شاه سر بريده		در اين ساعت پدر درخواب ديده
كنون خواهد پدر از عمّه خويش		وزاين خواهش جگرها را كند ريش
چون اين بشنيد آن مَردُوديزدان		بگفتا چاره كار است آسان
سر بابش بَريد اين دم به سويش		چه بيند سر بر آيد آرزويش
همان طشت و همان سر قوم گمراه		بياوردند نزد لشكر آه
يكى سرپوش بُد بر روى آن سر		نقاب آسا به روى مهر انور
به پيش روى كودك سر نهادند		زنو بر دل غم ديگر نهادند
به ناموس خدا آن كودك زار		بگفت اى عمّه دل ريش افكار
چه باشد زير اين منديل مستور		كه جُز بابا ندارم هيچ منظور
بگفتش دختر سلطان والا		كه آن كس را كه خواهى هست اين جا
چو اين بشنيد خود برداشت سرپوش		چُه جان بگرفت آن سر را در آغوش
بگفت اى سرور و سالار اسلام		زقتلت مر مرا روز است چون شام
پدر بعد از تو محنتها كشيدم		بيابانها و صحراها دويدم
همى گفتندمان در كوفه و شام		كه اينان خارجند از دين اسلام
مرا بعد از تو اى شاه يگانه		پرستارى نَبُد جُز تازيانه
زكعب نيزه و از ضرب سيلى		تنم چون آسمان گشته است نيلى
بدان سر جمله آن جور و ستمها		بيابان گردى و درد و اَلَمها
بيان كرد و بگفت اى شاه محشر		تو برگو كى بريدت سر زپيكر
مرا در خُردسالى در بدر كرد		اسير و دستگير و بى پدر كرد
همى گفت و سر شاهش در آغوش		به ناگه گشته از گفتار خاموش
پريد از اين جهان و در جنان شد		در آغوش بتولش آشيان شد
خديو بانوان در يافت آن حال		كه پريده است مرغ بى پر و بال
به بالينش نشست آن غم رسيده		به گرد او زنان داغ ديده
فغان برداشتندى از دل تنگ		به آه و ناله گشتندى هم آهنگ
از اين غم شد به آل اللّه اطهار		دوباره كربلا از نو نمودار (458)

انتهى ملخّصا

شيخ ا بن نما روايت كرده است كه حضرت سكينهعليها‌السلام در ايّامى كه در شام بود، و موافق روايت سيّد در روز چهارم از ورود به شام، در خواب ديد كه پنج ناقه از نور پيدا شد كه بر هر ناقه پيرمردى سوار بود و ملائكه بسيار بر ايشان احاطه كرده بودند و با ايشان خادمى بود مى فرمايد پس آن خادم به نزد من آمد و گفت: اى سكينه! جدّت ترا سلام مى رساند، گفتم: بر رسول خدا سلام باد اى پيك رسول اللّه تو كيستى؟ گفت: من خدمتكارى از خدمتكاران بهشتم، پرسيدم اين پيران بزرگواران كه بر شتر سوار بودند چه جماعت بودند؟ گفت: اوّل آدم صفى اللّه بود، دوّم ابراهيم خليل اللّه بود و سوّم موسى كليم اللّه بود و چهارم عيسى روح اللّه بود، گفتم: آن مرد كه دست بر ريش خود گرفته بود و از ضعف مى افتاد و بر مى خاست كه بود؟ گفت: جدّ تو رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود، گفتم: كجا مى رود؟ گفت: به زيارت پدرت حسينعليه‌السلام مى روند. من چون نام جدّ خود شنيدم دويدم كه خود را به آن حضرت برسانم وشكايت امّت را به او بكنم كه ناگاه ديدم پنج هودجى از نور پيدا شد كه ميان هر هودج زنى نشسته بود، از آن خادم پرسيدم كه اين زنان كيستند؟ گفت: اوّل حوّا امّ البشر است، و دوّم آسيه زن فرعون، و سوّم مريم دختر عمران و چهارم خديجه دختر خُوَيلد است، گفتم، اين پنجم كيست كه از اندوه دست بر سر گذاشته است و گاهى مى افتد و گاه بر مى خيزد؟ گفت: جده تو فاطمه زهراعليها‌السلام است.

من چون نام جدّه خود را شنيدم دويدم خود را به هودج او رسانيدم ودر پيش روى او ايستادم و گريستم و فرياد بر آوردم كه اى مادر به خدا قسم كه ظالمان اين امّت انكار حقّ ما كردند و جمعيّت ما را پراكنده كردند و حريم ما را مباح كردند، اى مادر به خدا سوگند حسينعليه‌السلام پدرم را كشتند. حضرت فاطمهعليها‌السلام فرمود: اى سكينه! بس است همانا جگرم را آتش زدى و رگ دلم را قطع كردى، اين پيراهن پدرت حسينعليه‌السلام است كه با من است و از من جدا نخواهد شد تا خدا را با آن ملاقات نمايم، پس از خواب بيدار شدم (459).

خواب ديگرى نيز از حضرت سكينهعليها‌السلام در شام نقل شده كه براى يزيد نقل كرده و علاّمه مجلسى رحمه اللّه آن را در(جلأ العيون)نقل نموده (460)، پس از آن فرموده كه قطب راوندى از اَعمش روايت كرده است كه من بر دور كعبه طواف مى كردم، ناگاه ديدم كه مردى دعا مى كرد و مى گفت: خداوندا! مرا بيامرز دانم كه مرا نيامرزى. چون از سبب نا اميدى او سوال كردم مرا از حرم بيرون برد و گفت: من از آنها بودم كه در لشكر عمر سعد بوديم و از چهل نفر بودم كه سر امام حسينعليه‌السلام را به شام برديم و در راه، معجزات بسيار از آن سر بزرگوار مشاهده كرديم و چون داخل دمشق شديم روزى كه آن سر مطهّر را به مجلس يزيد مى بردند قاتل آن حضرت سر مبارك را برداشت و رَجَزى مى خواند كه ركاب مرا پر از طلا و نقره كن كه پادشاه بزرگى را كشته ام و كسى را كشته ام كه از جهت پدر و مادر از همه كس بهتر است. يزيد گفت: هر گاه مى دانستى كه او چنين است چرا او را كشتى؟ و حكم كرد كه او را به قتل آورند، پس سر را در پيش خود گذاشت و شادى بسيار كرد و اهل مجلس حجّتها بر او تمام كردند و فايده نكرد چنانچه گذشت.

پس امر كرد كه آن سر منوّر را در حجره اى كه برابر مجلس عيش و شُرب او بود نصب كردند و ما را بر آن سر موكّل نمودند و مرا از مشاهده معجزات آن سر بزرگوار دهشت عظيم رو داده بود و خوابم نمى برد، چون پاسى از شب گذشت و رفيقان من به خواب رفتند ناگاه صداهاى بسيار از آسمان به گوشم رسيد، پس شنيدم كه منادى گفت: اى آدم! فرود آى، پس حضرت آدمعليه‌السلام از جانب آسمان به زير آمد با ملائكه بسيار، پس نداى ديگر شنيدم كه اى ابراهيم! فرود آى، و آن حضرت به زير آمد با ملائكه بى شمار، پس نداى ديگر شنيدم كه اى موسى! به زير آى، و آن حضرت آمد با بسيارى از ملائكه، و همچنين حضرت عيسىعليه‌السلام به زير آمد با ملائكه بى حدّ و اِحصا، پس غلغله عظيم از هوا به گوشم رسيد و ندائى شنيدم كه اى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم !به زير آى ناگاه ديدم كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شد با افواج بسيار از ملائكه آسمانها و ملائكه بر دور آن قبّه كه سر مبارك حضرت امام حسينعليه‌السلام در آنجا بود احاطه كردند و حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داخل آن قبّه شد، چون نظرش بر آن سر مبارك افتاد ناتوان شد و نشست، ناگاه ديدم آن نيزه كه سر آن مظلوم را بر آن نصب كرده بودند خم شد و آن سر در دامن مطهّر آن سرور افتاد، حضرت سر را بر سينه خود چسبانيد و به نزديك حضرت آدمعليه‌السلام آورد و گفت: اى پدر من آدم، نظر كن كه امّت من با فرزند دلبند من چه كرده اند! در اين وقت من بر خود بلرزيدم كه ناگاه جبرئيل به نزد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت: يا رسول اللّه! من موكّلم به زلزله زمين، دستورى ده كه زمين را بلرزانم و بر ايشان صدائى بزنم كه همه هلاك شوند، حضرت دستورى نداد، گفت: پس رخصت بده كه اين چهل نفر را هلاك كنم، حضرت فرمود كه اختيار دارى، پس جبرئيل نزديك هر يك كه مى رفت و بر ايشان مى دميد آتش در ايشان مى افتاد و مى سوختند، چون نوبت به من رسيد من استغاثه كردم حضرت فرمود كه بگذاريد او را خدا نيامرزد او را، پس مرا گذاشت و سر را برداشتند و بردند، و بعد از آن شب ديگر كسى آن سر مقدّس را نديد.

و عمر بن سعد لعين چون متوجّه إ مارت رى شد در راه به جهنم واصل شد و به مطلب نرسيد. (461)

مترجم گويد: بدان كه در مدفن سَرِ مبارك سيّد الشهدأ عليه آلاف التحيه و الثنأ خلاف ميان عامّه بسيار است و ذكر اقوال ايشان فايده ندارد و مشهور ميان علماى شيعه آن است كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام به كربلا آورد با سر ساير شهدأ و در روز اربعين به بدنها ملحق گردانيد، و اين قول به حسب روايات بسيار بعيد مى نمايد.

و احاديث بسيار دلالت مى كند بر آنكه مردى از شيعيان آن سر مبارك را دزديد و آورد در بالاى سر حضرت امير المؤ منينعليه‌السلام دفن كرد و به اين سبب در آنجا زيارت آن حضرت سنّت است و اين روايت دلالت كرد كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن سر گرامى را با خود برد. (462)

و در آن شكى نيست كه آن سر و بدن به اشرف اماكن منتقل گرديده و در عالم قدس به يكديگر ملحق شده هر چند كيفيّت آن معلوم نباشد.(تمام شد كلام علاّمه مجلسى رحمه اللّه ). (463)

فقير گويد: كه آنچه در آخر خبر مروى از اَعْمَش است كه عمر سعد در راه رى هلاك شد درست نيايد؛ چه آنكه آن را مختار در منزل خودش در كوفه به قتل رسانيد و مستجاب شد دعاى مولاى ما امام حسينعليه‌السلام در حق او:

وَسَلَّطَ عَلَيْكَ مَنْ يَذْبَحُكَ بَعْدى عَلى فِراشِكَ.

ابو حنيفه دينورى از حُمَيْد بن مسلم روايت كرده كه گفت: عمر سعد رفيق و دوست من بود پس از آمدنش از كربلا و فراغتش از قتل حسينعليه‌السلام به ديدنش رفتم و از حالش سؤ ال كردم گفت: ازحال من مپرس؛ زيرا كه هيچ مسافرى بدحالتر از من به منزل خود برنگشت، قطع كردم قرابت نزديك را و مرتكب شدم كار بزرگى را. (464)

در(تذكره سِبط)است كه مردم از او اعراض كردند و ديگر اعتنا به او نمى نمودند و هرگاه بر جماعتى از مردم مى گذشت از او روى مى گردانيدند، و هرگاه داخل مسجد مى شد مردم از مسجد بيرون مى شدند، و هر كه او را مى ديد بد مى گفت و دشنام مى داد لاجرم ملازمت منزل اختيار كرد تا آنكه به قتل رسيد.اَلا لَعْنَةُ اللّهَ عَلَيْهِ.

فصل نهم: در روانه كردن يزيد پليد اهل بيتعليهما‌السلام را به مدينه

چون مردم شام بر قتل حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام و مظلوميّت اهل بيت او و ظلم يزيد مطلّع شدند و مصائب اهل بيت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بدانستند آثار كراهت و مصيبت از ديدار ايشان ظاهر گرديد.

يزيد لعين اين معنى را تفرّس كرد پيوسته مى خواست كه ذمّت خود را از قتل حضرت حسينعليه‌السلام برى دارد و اين كار را به گردن پسر مرجانه گذارد و نيز با اهل بيت بناى رفق و مدارا نهاد و در پى آن بود كه التيام جراحات ايشان را تدبير كند لاجرم روزى روى با حضرت سجّادعليه‌السلام كرد و گفت: حاجات خود را مكشوف دار كه سه حاجت شما بر آورده مى شود.

حضرت فرمود: حاجت اوّل من آنكه سر سيّد و مولاى من و پدر من حسينعليه‌السلام را به من دهى تا اورا زيارت كنم و از او توشه بردارم و وداع بازپسين گويم.

دوّم آنكه حكم كنى تا هر چه از ما به غارت برده اند به ما ردّ كنند.

سوّم آنكه اگر قصد قتل من دارى شخصى امين همراه اهل بيت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كنى تا ايشان را به حرم جدّشان برساند.

يزيد لعين گفت: امّا ديدار سر پدر هرگز از براى تو ميّسر نخواهد شد، و امّا كشتن ترا پس من عفو كردم و از تو گذشتم و زنان را جز تو كسى به مدينه نخواهد برد، و امّا آنچه از شما به غارت ربوده شده من از مال خود به اضعاف قيمت آن عوض مى دهم. حضرت فرمود: ما از مال تو بهره نخواسته ايم مال تو از براى تو باشد، ما اموال خويش را خواسته ايم از بهر آنكه بافته فاطمه دختر محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و مقنعه و گلوبند و پيراهن او در ميان آنها بوده. يزيد امر كرد تا آن اموال منهوبه را به دست آوردند و ردّ كردند، و دويست دينار هم به زياده از مال خود داد، حضرت آن زر را بگرفت و بر مردم فقرأ و مساكين قسمت كرد. (465)

و علاّمه مجلسى و ديگران نقل كرده اند كه يزيد اهل بيت رسالتعليهما‌السلام را طلبيد و ايشان را ميان ماندن در شام با حرمت و كرامت و برگشتن به سوى مدينه با صحّت و سلامت مخيّر گردانيد، گفتند اوّل مى خواهيم ما را رخصت دهى كه به ماتم و تعزيه آن امام مظلوم قيام نمائيم، گفت آنچه خواهيد بكنيد، خانه اى براى ايشان مقرّر كرد و ايشان جامه هاى سياه پوشيدند و هر كه در شام بود از قريش و بنى هاشم در ماتم و زارى و تعزيت و سوگوارى با ايشان موافقت كردند و تا هفت روز بر آن جناب ندبه و نوحه و زارى كردند و در روز هشتم ايشان را طلبيد نوازش و عذر خواهى نمود و تكليف ماندن شام كرد، چون قبول نكردند محملهاى مزيّن براى ايشان ترتيب داده و اموال براى خرج ايشان حاضر كرد و گفت اينها عوض آنچه به شما واقع شده. جناب امّ كلثومعليها‌السلام فرمود: اى يزيد! چه بسيار كم حيائى، برادران و اهل بيت مرا كشته اى كه جميع دنيا برابر يك موى ايشان نمى شود و مى گوئى اينها عوض آنچه من كرده ام.

پس نعمان بن بشير را كه از اصحاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود طلب كرد و گفت تجهيز سفر كن و اسباب سفر از هر چه لازم است براى اين زنها مهيّا كن، و از اهل شام مردى را كه به امانت و ديانت و صلاح و سداد موسوم باشد با جمعى از لشكر به جهت حفظ و حراست اهل بيت و ملازمت خدمت ايشان برگمار و ايشان را به جانب مدينه حركت ده. (466)

پس به روايت شيخ مفيد رحمه اللّه يزيد حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام را طلبيد در مجلس خلوتى و گفت: خداوند لعنت كند پسر مرجانه را، به خدا قسم! اگر من در نزد پدرت حاضر بودم آنچه از من طلب مى نمود عطا مى كردم و به هر چه ممكن بود مرگ را از او دفع مى دادم و نمى گذاشتم كه كشته شود لكن قضاى خدا بايد جارى شود، اكنون از براى برآوردن حاجت تو حاضرم به هر چه خواهى از مدينه براى من بنويس تا حاجت تورا برآورم، پس امر كرد كه آن حضرت را جامه دادند و اهل بيت را كِسوة پوشانيدند و با نعمان بن بشير، رسولى روانه كرد و وصيّت كرد كه شب ايشان را كوچ دهند، در همه جا اهل بيتعليهما‌السلام از پيش روى روان باشند و لشكر در عقب باشند به اندازه اى كه اهل بيت از نظر نيفتند و در منازل از ايشان دور شوند و در اطراف ايشان متفرّق شوند به منزله نگاهبانان و اگر در بين راه يكى از ايشان را وضوئى يا حاجتى باشد براى رفع حاجت پياده شود همگان باز ايستند تا حاجت خود را بپردازد و بر نشيند و چنان كار كنند كه خدمتكاران و حارسان كنند تا هنگامى كه وارد مدينه شوند، پس آن مرد به وصيّت يزيد عمل نمود و اهل بيت عصمتعليهما‌السلام را به آرامى و مدارا كوچ مى داد و از هر جهت مراعات ايشان مى نمود تا به مدينه رسانيد. (467)

و قرمانى در(اخبار الدُّول)نقل كرده كه نعمان بن بشير با سى نفر، اهل بيت را حركت دادند به همان طريق كه يزيد دستور داده بود تا به مدينه رسيدند. پس فاطمه بنت امير المؤ منينعليه‌السلام به خواهرش جناب زينبعليها‌السلام گفت كه اين مرد به ما احسان كرد آيا ميل داريد كه ما در عوض احسان او چيزى به او بدهيم؟ جناب زينبعليها‌السلام فرمود كه ما چيزى نداريم به او عطا كنيم جز حُلّى خود، پس بيرون كردند دست برنجن و دوبازو بندى كه با ايشان بود و براى نعمان فرستادند و عذر خواهى از كمى آن نمودند. او ردّ كرد جميع را و گفت: اگر اين كار را من براى دنيا كرده بودم همين ها مرا كافى بود و بدان خشنود بودم، ولكن واللّه من احسان نكردم به شما مگر براى خدا و قرابت شما با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم (468).

سيّد بن طاوس رحمه اللّه نقل فرموده: زمانى كه عيالات حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام از شام به مدينه مراجعت مى كردند به عراق رسيدند به(دليل راه)فرمودند كه ما را از كربلا ببر، پس ايشان را از راه كربلا سير دادند، چون به سر تربت پاك حضرت سيد الشهدأ(عليه آلاف التحيه و الثنأ)رسيدند جابر بن عبداللّه را با جماعتى از طايفه بنى هاشم و مردانى از آل پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را يافتند كه به زيارت آن حضرت آمده بودند، پس در يك وقتى به آنجا رسيدند كه يكديگر را ملاقات نمودند و بناى نوحه و زارى و لطمه و تعزيه دارى را گذاشتند و زنان قبائل عرب كه در آن اطراف بودند جمع شدند و چند روز اقامه ماتم و عزادارى نمودند (469).

مؤ لف گويد: مكشوف باد كه ثِقات محدّثين و مورّخين متّفق اند بلكه خود سيّد جليل على بن طاوس نيز روايت كرده كه بعد از شهادت حضرت امام حسينعليه‌السلام عمر سعد نخست سرهاى شهدا را به نزد ابن زياد روانه كرد و از پس آن روز ديگر اهل بيت را به جانب كوفه بُرد و ابن زياد بعد از شناعت و شماتت با اهل بيتعليهما‌السلام ايشان را محبوس داشت و نامه به يزيد بن معاويه فرستاد كه در باب اهل بيت و سرها چه عمل نمايد. يزيد جواب نوشت كه به جانب شام روان بايد داشت. لاجرم ابن زياد تهيّه سفر ايشان نموده و ايشان را به جانب شام فرستاد (470).

و آنچه از قضاياى عديده و حكايات متفرّقه سير ايشان به جانب شام از كتب معتبره نقل شده چنان مى نمايد كه ايشان را از راه سلطانى و قُرى و شهرهاى معموره عبور دادند كه قريب چهل منزل مى شود، و اگر قطع نظر كنيم از ذكر منازل ايشان و گوئيم از بريّه و غربى فرات سير ايشان بوده، آن هم قريب به بيست روز مى شود. چه مابين كوفه و شام به خط مستقيم يك صد و هفتاد و پنج فرسخ گفته شده و در شام هم قريب به يك ماه توقّف كرده اند چنانكه سيّد در(اقبال)فرموده (471) روايت شده كه اهل بيت يك ماه در شام اقامت كردند در موضعى كه ايشان را از سرما وگرما نگاه نمى داشت، پس با ملاحظه اين مطالب، خيلى مستبعد است كه اهل بيت بعد از اين همه قضايا از شام برگردند و روز بيستم شهر صفر كه روز اربعين و روز ورود جابر به كربلا بوده به كربلا وارد شوند و خود سيّد اجلّ اين مطلب را در(اقبال)مستبعد شمرده، بعلاوه آنكه احدى از اجلأ فن حديث و معتمدين اهل سِيَر و تواريخ در مقاتل و غيره اشاره به اين مطلب نكرده اند با آنكه ديگر ذكر آن از جهاتى شايسته بود بلكه از سياق كلام ايشان انكار آن معلوم مى شود؛ چنانكه از عبارت شيخ مفيد در باب حركت اهل بيتعليهما‌السلام به سمت مدينه دريافتى و قريب اين عبارت را ابن اثير و طبرى و قرمانى و ديگران ذكر كرده اند و در هيچ كدام ذكرى از سفر عراق نيست بلكه شيخ مفيد و شيخ طوسى و كفعمى گفته اند كه در روز بيستم صفر، حَرم حضرت ابى عبداللّه الحسينعليه‌السلام رجوع كردند از شام به مدينه و در همان روز جابر بن عبداللّه به جهت زيارت امام حسينعليه‌السلام به كربلا آمد و اوّل كسى است كه امام حسينعليه‌السلام را زيارت كرد. (472)

و شيخ ما علاّمه نورى - طاب ثراه - در كتاب(لؤ لؤ و مرجان)كلام را در ردّ اين نقل بسط تمام داده و از نقل سيّد بن طاوس آن را در كتاب خود عذرى بيان نموده ولكن اين مقام را گنجايش بسط نيست (473).

و بعضى احتمال داده اند كه اهل بيتعليهما‌السلام در حين رفتن از كوفه به شام، به كربلا آمده اند و اين احتمال به جهاتى بعيد است. وهم احتمال داده شده كه بعد از مراجعت از شام به كربلا آمده اند لكن در غير روز اربعين بوده، چه سيّد و شيخ ابن نما كه نقل كرده اند ورود ايشان را به كربلا به روز اربعين مقيّد نساخته اند واين احتمال نيز ضعيف است به سبب آنكه ديگران مانند صاحب(روضة الشهدأ)و(حبيب السّير)و غيره كه نقل كرده اند مقيّد به روز اربعين ساخته اند، و از عبارت سيّد نيز ظاهر است كه با جابر در يك روز و يك وقت وارد شدند؛ چنانكه فرمود: فَوافَوا في وَقْتٍ واحدٍ و مسلّم است كه ورود جابر به كربلا در روز اربعين بوده و بعلاوه آنچه ذكر شد تفصيل ورود جابر به كربلا در كتاب(مصباح الزائر)سيّد بن طاوس و(بشارة المصطفى)كه هر دو از كتب معتبره است موجود است و ابدا ذكرى از ورود اهل بيت در آن هنگام نشده با آنكه به حسب مقام بايد ذكر شود و شايسته باشد كه ما روايت ورود جابر را كه مشتمل است بر فوائد كثيره در اينجا ذكر نمائيم. (474)

شيخ جليل القدر عماد الدين ابوالقاسم طبرى آملى كه از اجلاّء فن حديث و تلميذ ابوعلى بن شيخ طوسى است در كتاب(بشارة المصطفى)كه از كتب بسيار نفيسه است، مُسنَدا روايت كرده است از عطيّه بن سعد بن جناده عوفى كوفى كه از رُوات اماميه است و اهل سنّت در رجال تصريح كرده اند به صدق او در حديث كه گفت: ما بيرون رفتيم با جابر بن عبداللّه انصارى به جهت زيارت قبر حضرت حسينعليه‌السلام پس زمانى كه به كربلا وارد شديم جابر نزديك فرات رفت و غسل كرد پس جامه را لنگ خود كرد و جامه ديگر را بر دوش افكند پس گشود بسته اى را كه در آن(سُعد)بود و بپاشيد از آن بر بدن خود، پس به جانب قبر روان شد و گامى بر نداشت مگر با ذكر خدا تا نزديك قبر رسيد مرا گفت: كه دست مرا به قبر گذار، من دست وى را بر قبر گذاشتم چون دستش به قبر رسيد بى هوش بر روى قبر افتاد، پس آبى بر وى پاشيدم تا به هوش آمد و سه بار گفت يا حسين! سپس گفت: حَبيبٌ لا يُجيبُ حَبيبَهُ؟ آيا دوست جواب نمى دهد دوست خود را؟ پس گفت: كجا توانى جواب دهى و حال آنكه در گذشته از جاى خود رگهاى گردن تو و آويخته شده بر پشت و شانه تو، و جدائى افتاده ما بين سر و تن تو، پس شهادت مى دهم كه تو مى باشى فرزند خير النّبيين و پسر سيّدالمؤ منين و فرزندهم سوگند تقوى و سليل هُدى و خامس اصحاب كسأ و پسر سيّد النقبأ و فرزند فاطمهعليها‌السلام سيّده زنها و چگونه چنين نباشى و حال آنكه پرورش داده ترا پنجه سيّدالمرسلين و پروريده شدى در كنار متّقين و شير خوردى از پستان ايمان و بريده شدى از شير باسلام و پاكيزه بودى در حيات و ممات، همانا دلهاى مؤ منين خوش نيست به جهت فراق تو و حال آنكه شكى ندارد در نيكوئى حال تو، پس بر تو باد سلام خدا و خشنودى او، و همانا شهادت مى دهم كه تو گذشتى بر آنچه گذشت بر آن برادر تو يحيى بن زكريا. پس جابر گردانيد چشم خود را بر دور قبر و شهدا را سلام كرد بدين طريق:

اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ اَيَّتُهَا الاَْرْواحُ الّتى حَلَّت بِفِنأِ قَبْرَ الْحُسَينِ عَلَيْهِ السَّلامُ وَاَناخَتْ بِرَحْلِهِ اَشْهَدُ اَنَّكُم اَقَمْتُمُ الصَّلوةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكوةَ وَاَمَرتُمْ بِالمَعْرُوفِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ المُنكَرِ وَ جاهَدْتُمُ المُلْحِدينَ وَعَبدْتُمُ اللّهَ حَتّى اَتيكُمُ اْليَقينُ.

پس گفت: سوگند به آنكه بر انگيخت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به نبوّت حقّه كه ما شركت كرديم در آنچه شما داخل شديد در آن. عطيه گفت: به جابر گفتم: چگونه ما با ايشان شركت كرديم و حال آنكه فرود نيامديم ما وادئى را و بالا نرفتيم كوهى را و شمشير نزديم و امّا اين گروه، پس جدائى افتاده ما بين سر و بدنشان و اولادشان يتيم و زنانشان بيوه گشته؟! جابر گفت: اى عطيّه! شنيدم از حبيب خود رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه مى فرمود: هر كه دوست دارد گروهى را، با ايشان محشور شود و هر كه دوست داشته باشد عمل قومى را، شريك شود در عمل ايشان. پس قسم به خداوندى كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به راستى برانگيخته كه نيّت من و اصحابم بر آن چيزى است كه گذشته بر او حضرت حسينعليه‌السلام و ياورانش.

پس جابر گفت: ببريد مرا به سوى خانه هاى كوفه، پس چون پاره اى راه رفتيم به من گفت: اى عطيّه آيا وصيّت كنم ترا و گمان ندارم كه برخورم ترا پس از اين سفر، و آن وصيّت اين است كه دوست دار دوست آل محمّد را مادامى كه ايشان را دوست دارد، و دشمن دار دشمن آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را تا چندى كه دشمن است با ايشان اگر چه روزه دار و نمازگزار باشند، و مدارا كن با دوست آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اگر چه بلغزد از ايشان پائى از بسيارى گناهان و استوار و ثابت بماند پاى ديگر ايشان از راه دوستى ايشان، همانا دوست ايشان بازگشت نمايد به بهشت و دشمن ايشان باز گردد به دوزخ (475).

تذييل: از توصيف جابر حضرت امام حسينعليه‌السلام را به(خامس اصحاب كسأ)معلوم مى شود كه اين لقب از القاب معروفه آن حضرت بوده و حديث اجتماع خمسه طيبهعليهما‌السلام تحت كسأ از احاديث متواتره است كه علمأ شيعه و سنّى روايت كرده اند، و در احاديث آيه تطهير بعد از اجتماع ايشان نازل شده، و هم در احاديث مباهله نيز به كثرت وارد است، و شايد سرّ جمع نمودن حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انوار طيبه اهل بيت مكرّم را تحت كسأ براى رفع شبهه باشد كه كسى نتواند ادّعاى شمول آيه براى غير مجتمعين تحت كسأ نمايد اگر چه جمعى از معاندين عامه تعميم دادند ولى اغراض فاسده آنها از بيانات وارده آنها واضح و هويداست.

و امّا حديث معروف به حديث كسأ كه در زمان ما شايع است به اين كيفيّت در كتب معتبره و معروفه واصول حديث و مجامع متقنه محدّثين ديده نشده مى توان گفت از خصائص كتاب(منتخب)است. و امّا آنچه جابر در كلام خود گفته كه تو گذشتى بر طريقه يحيى بن زكريا اشاره است به مشابهت تامّه كه ما بين سيدالشهدأعليه‌السلام و يحيى بن زكرياعليه‌السلام واقع است، چنانچه تصريح به آن فرموده حضرت صادقعليه‌السلام در خبرى كه فرموده: زيارت كنيد حضرت حسينعليه‌السلام را و جفا نكنيد او را كه او سيّد شهدأ و سيّد جوانان اهل بهشت و شبيه يحيى بن زكريا است. (476)

و جُمله اى از اهل حديث روايت كرده اند از سيّد سجّادعليه‌السلام كه فرمود: بيرون شديم با پدرم حسينعليه‌السلام پس فرود نيامد در منزلى و كوچ نكرد از آنجا مگر آنكه ياد نمود يحيى بن زكريا را. و روزى فرمود كه از پستى اين جهان بود كه سر يحيى را هديه فرستادند براى زن زناكارى از بنى اسرائيل (477) و بعيد نيست كه تكرار ذكر امام حسينعليه‌السلام ، يحيىعليه‌السلام را اشاره به همين معنى بوده باشد؛ امّا وجه شباهت كه ما بين اين دو مظلوم بوده پس بسيار است و ما به ذكر هشت وجه اكتفا مى كنيم:

اوّل - آنكه همنامى براى اين هر دو معصوم پيش از تسميه آنها نبوده، چنانچه در روايات عديده وارد است كه نام يحيى و حضرت حسينعليهما‌السلام را كسى پيش از اين دو مظلوم نداشته؛

دوّم - آنكه مدّت حمل هر دو شش ماه بوده، چنانچه در جمله اى از روايات وارد است؛

سوّم - آنكه قبل از ولادت هر دو، اخبار و وحى آسمانى به ولادت و شرح مجارى احوال هر دو آمد چنانچه مشروحا در باب ولادت حضرت الشهدأعليه‌السلام و درتفسير آيه:( وَحَمَلَتْهُ اُمُّهُ كُرْهاوَ وَضعَتْهُ كُرها ) محدّثين ومفسّرين نقل كرده اند. (478)

چهارم - گريستن آسمان بر هردوكه در روايت فريقين در تفسير آيه كريمه (فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمأُ وَ الاَْرْضُ ) (479) وارد است.

و قطب راوندى روايت كرده بَكَتِ السَّمأُ عَلَيهما اَرْبَعينَ صَباحا الخ. (480)

پنجم - آنكه قاتل هر دو ولد زنا بوده و در اين باب چندين روايت وارد شده بلكه از حضرت باقرعليه‌السلام مروى است كه انبيأ را نكشد مگر اولاد زنا (481)

ششم - آنكه سر هر دو را در طشت طلا نهادند و براى زنا كاران و زنا زادگان هديه بردند چنانچه در جمله اى از روايات هست لكن تفاوتى كه هست سر يحيىعليه‌السلام را در طشت بريدند كه خون او به زمين نرسد تا سبب غضب الهى نشود لكن كفّار كوفه و اتباع بنى اميّه - لعنهم اللّه - اين رعايت را از حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام نكردند.

وَلَنِعمَ ما قيلَ:

شعر:

حيف است خون حلق تو ريزد به روى خاك

به گرد او زنان داغ ديده

هفتم - تكلّم سر يحيىعليه‌السلام چنانچه در(تفسير قمّى)است، و تكلّم سر مطهّر جناب سيدالشهدأعليه‌السلام چنانچه در مقام خود گذشت. (482)

هشتم - انتقام الهى براى يحيى و امام حسينعليهما‌السلام به كشته شدن هفتاد هزار تن چنانچه در خبر(مناقب)است (483).

و از تطبيق حال حضرت سيّد الشهدأ با حضرت يحيىعليهما‌السلام معلوم مى شود سرّ احاديث وارده كه آنچه در اُمَم سابقه واقع شده در اين امّت واقع شود. حَذْو النّعل بالنّعل والقذّة بالقذّة واللّه العالم.

و امّا وصيّت جابر به عطيّه كه دوست دار دوست آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را الخ، شبيه به همين را نوشته حضرت امام رضاعليه‌السلام براى جمّال خويش به اين عبارت:

كُنْ مُحِبّا لاَِّلِ مُحَمَّدٍعليهما‌السلام وَ اِنْ كُنْتَ فاسِقا وَ مُحِبّا لِمُحِبِّهِمْ وَ اِنْ كانُوا فاسِقينِ. (484)

قطب راوندى در(دعوات)فرموده كه اين مكتوب شريف الا ن نزد بعضى از اهل(كرمند)كه قريه ايست از ناحيه ما به اصفهان موجود است و واقعه اش آن است كه مردى از اهل آن قريه جمّال مولاى ما ابوالحسنعليه‌السلام بوده و در زمان توجّه آن سلطان ايمان به سمت خراسان، چون خواسته از خدمت آن حضرت مرخّص شود عرض كرده يابن رسول اللّه مرا مشرّف فرما به چيزى از خطّ مباركت كه تبرّك جويم به آن و آن مرد از عامّه بوده پس حضرت اين مكتوب را به او عنايت فرموده (485)

فصل دهم: در بيان ورود اهل بيتعليهما‌السلام به مدينه طيبه

چون اهل بيتعليهما‌السلام از شام بيرون شدند طى مراحل و منازل نمودند تا نزديك به مدينه شدند، بشيربن جَذلَم كه از ملازمين ركاب بود گفت: چون نزديك مدينه رسيديم حضرت على بن الحسينعليه‌السلام محلّى را كه سزاوار دانست فرود آمد و خيمه ها بر افراخت و فرمود: اى بشير! خدا رحمت كند پدر ترا او مردى شاعر بود آيا تو نيز بهره اى از صنعت پدر دارى؟ عرض كردم: بلى يابن رسول اللّه، من نيز شاعرم. فرمود: پس برو داخل مدينه شو و شعرى در مرثيه ابوعبداللّهعليه‌السلام بخوان و مردم مدينه رااز شهادت او و آمدن ما آگاه كن.

قُلتُ وَ يُناسِبُ اَنْ اَذكُرَ فى هدا الْمَقامِ هِذِهِ الابياتِ:

شعر:

عُجْبَالْمَدينةِ وَاصْرَخْ فى شَوارعِها		بِصَرخَةٍ تَمْلا الدُّنيا بِها جَزَعا
نادِى الَّذينَ اِذانادَى الصَّريخُ بِهِمْ		لَبَّوْهُ قَبلَ صَدىً مِن صَوتِهِ رَجَعا
قُل يا بنى شَيْبَةِ الْحَمْدِ الَّذى بِهِمُ		قامَتْ دَعائمُ دينِ اللّه وَ ارْتَ فَعا
قُومُوا فقَدْ عَصَفَتْ بِالطَّفِّ عاصِفَةٌ		مالَتْ باَرجأِ طَوْدِ الْعِزِّ فَانْصَدَعا

بشير گفت: حسب الامر حضرت سوار بر اسب شدم و به سوى مدينه تاختم تا داخل مدينه شدم، چون به مسجد حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيدم صدا به گريه و زارى بلند كردم و اين دو شعر گفتم:

شعر:

يا اَهْلَ يَثرِبَ لا مُقامَ لَكُم بِها		قُتِلَ الْحُسينُ فَاَدْمُعى مِدْرارٌ
اَلجِسْمُ مِنهُ بِكربَلأَ مُضَرَّجٌ		وَالرَّأسُ مِنهُ عَلَى الْقَناةِ يُدارُ

يعنى اى اهل مدينه ديگر در مدينه اقامت نكنيد كه حسينعليه‌السلام شهيد شد و به اين سبب سيلاب اشك از چشم من روان است، بدن شريفش در كربلا در ميان خاك و خون افتاده و سر مقدّسش را بر سر نيزه ها در شهرها مى گردانند. آن وقت فرياد برآوردم كه اى مردم اينك على بن الحسينعليه‌السلام با عمّه ها و خواهرها به نزديك شما رسيده اند و در ظاهر شهر شما رحل خويش فرود آورده اند و من پيك ايشانم به سوى شما و شما را به حضرت او دلالت مى كنم.

گوئى بانگ بشير نفخه صور بود كه عرصه مدينه را صبح نشور ساخت، مخدّرات محجوبه بى پرده از خانه ها بيرون شدند و با صورتهاى مكشوفه و گيسوهاى آشفته و پاهاى برهنه بيرون دويدند و روها بخراشيدند و صداها به ناله و زارى بلند كردند و فرياد واويلاه و واثبوراه كشيدند، و هرگز مدينه به آن حالت مشاهده نگشته بود و روزى از آن، تلخ تر و ماتمى از آن، عظيم تر ديدار نشده بود.

بشير گفت: جاريه اى را ديدم كه اشعارى در مرثيه حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام خواند آنگاه گفت: اى ناعى! تازه كردى حزن و اندوه ما را و بخراشيدى جراحت قلوبى را كه هنوز بهبودى نپذيرفته بود، اكنون بگو چه كسى و از كجا مى رسى؟ گفتم: من بشير بن جَذلَمم كه مولايم على بن الحسينعليه‌السلام مرا به سوى شما فرستاده و خود آن حضرت با عيالات ابى عبداللّهعليه‌السلام در فلان موضع نزديك مدينه فرود آمده، بشير گفت مردم مرا بگذاشتند و به سوى اهل بيتعليهما‌السلام بشتافتند، من نيز عجله كرده و اسب بتاختم وقتى رسيدم ديدم اطراف خيمه سيّد سجادعليه‌السلام چنان جمعيت بود كه راه رفتن نبود از اسب پياده شدم و راه عبور نيافتم لاجرم پاى بر دوش مردمان گذاشته تا خود را به نزديك خيمه آن حضرت رسانيدم ديدم آن حضرت از خيمه بيرون تشريف آورد در حالتى كه دستمالى بر دست مباركش گرفته و اشك چشم خويش را پاك مى كند و خادمى نيز كُرسى (486) حاضر كرد و حضرت بر او نشست. لكن گريه چنان او را فرو گرفته كه خوددارى نمى تواند نمايد و صداى مردم نيز به گريه و ناله بلند است، و از هر سو آن حضرت را تعزيت و تسليت مى گفتند و آن بقعه زمين از صداهاى مردم ضجه واحده گشته، پس حضرت ايشان را به دست مبارك اشاره فرمود كه لختى ساكت باشيد چون ساكت شدند آغاز خطبه فرمود كه حاصل و خلاصه آن به فارسى چنين است:

حمد خداوندى را كه ربّ العالمين و رحمن و رحيم، فرمان گذار روز جزا و خالق جميع خلائق است و آن خداوندى كه از ادراك عقلها دور است و رازهاى پنهان نزد او آشكار است، سپاس مى گذارم خدا را به ملاقاتهاى خَطْب هاى عظيم و مصائب بزرگ و نوائب غم اندوز و اَلَم هاى صبر سوز و مصيبتى سخت و سنگين.

ايّها النّاس! حمد خداى را كه ما را ممتحن و مبتلا ساخت به مصيبتهاى بزرگ و به رخنه بزرگى كه در اسلام واقع شد.

قُتِلَ اَبو عبداللّه الْحُسينُعليه‌السلام وَ عِتْرَتُهُ وَسُبِىَ نِسآؤُهُ وَصِبْيَتُهُ وَدارُوا بِرَاْسِهِ فِى الْبُلْدانِ مِنْ فَوقِ عامِلِ السِّنانِ؛ همانا كشته شد ابو عبداللّهعليه‌السلام و عترت او و اسير شدند زنان و فرزندان او و سر مباركش را بر سر نيزه كردند و در شهرها بگردانيدند و اين مصيبتى است كه مثل و شبيه ندارد.

ايّها النّاس! كدام مردانند از شماها كه بعد از مصيبتى دل شاد باشند، و كدام چشم است كه پس از ديدار اين واقعه اشكبار نباشد و اشك خود را حبس نمايد همانا آسمانهاى هفتگانه براى قتل حسينعليه‌السلام گريستند و درياها با موجهاى خود سرشك ريختند و اركان آسمانها به خروش آمدند و اطراف زمين بناليدند و شاخه هاى درختان آتش از نهاد خود برآوردند و ماهيان درياها و لجّه ها بِحار و ملائكه مُقرّبين و اهل آسمانها جميعا در اين مصيبت همدست و همداستان شدند.

ايّهاالنّاس! كدام دلى است كه از قتل حسينعليه‌السلام شكافته نشد و كدام قلبى است كه مايل به سوى او نشد، و كدام گوشى است كه اين مصيبت را كه به اسلام رسيد بتواند شنيد.

ايّهاالنّاس! ما را طرد كردند و دفع دادند و پراكنده نمودند و از ديار خود دور افكندند، با ما چنان رفتار كردند كه با اسيران ترك و كابل كنند بدون آنكه مرتكب جرم و جريرتى شده باشيم؛ به خدا سوگند اگر به جاى آن سفارشها كه در حقّ حرمت و حمايت ما فرمود؛ به قتل و غارت و ظلم بر ما فرمان مى داد از آنچه كردند زيادتر نمى كردند فَاِنّا للّه وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ.

اين مصيبت ما چقدر بزرگ و دردناك و سوزنده و سخت و تلخ و دشوار بود، ازحق تعالى خواهانيم كه در مقابل اين مصائب به ما رحمت و اجر عطا كند و از دشمنان ما انتقام كشد و داد ما مظلومان را از ستمكاران باز جويد. چون كلام آن حضرت به نهايت رسيد صُوحان بن صَعْصَعة بن صُوحان برخاست و عذر خواست كه يابن رسول اللّه! من از پا افتاده و زمين گير شده بودم و به اين سبب نصرت شما را نتوانستم، حضرت عُذر او را قبول فرمود و بر پدر او صعصعه رحمت فرستاد.

پس با اهل بيتعليهما‌السلام آهنگ مدينه كردند چون نظر ايشان بر مرقد منوّر و ضريح مطهّر حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم افتاد فرياد كشيدند كه واجدّاه وامحمّداه! حسينِ ترا با لب تشنه شهيد كردند و اهل بيت محترم را اسير كردند بدون آنكه رحم بر صغير و كبير كرده باشند (487). پس بار ديگر خروش از اهل مدينه برخاست و صداى ناله و گريه از در و ديوار بلند شد، و نقل شده كه حضرت زينبعليها‌السلام چون به در مسجد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد دو بازوى در را بگرفت و ندا كرد كه يا جَدّاه! اِنّى ناعِيَةٌ اِلَيكَ اَخِى الحُسينعليه‌السلام ؛ اى جدّ بزرگوار همانا برادرم حسينعليه‌السلام را كشتند ومن خبر شهادت او را براى تو آورده ام.

شعر:

برخيز حال زينب خونين جگر بپرس		از دختر ستمزده حال پسر بپرس
با كشتگان به دشت بلا گرنبوده اى		من بوده ام حكايتشان سر به سر بپرس
از ماجراى كوفه و از سر گذشت شام		يك قصّه ناشنيده حديث دگر بپرس
پيمودن منازل و رنج سفر بپرس		دارد سكينه از تن صد پاره اش خبر
حالِ گُل شكفته ز مرغ سحر بپرس		از چشم اشكبار و دل بى قرار ما
كرديم چون به سوى شهيدان گذر بپرس		بال و پرم ز سنگ حوادث بهم شكست

بر خيز حال طائر بشكسته پر بپرس

و پيوسته آن مخدّره مشغول گريه بود و اشك چشمش خشك نمى شد و هرگاه نظر مى كرد به سوى على بن الحسينعليه‌السلام تازه مى شد حُزن او و زياد مى شد غصّه او.

و طبرى از حضرت باقرعليه‌السلام روايت كرده كه چون داخل مدينه شدند زنى بيرون آمد از آل عبدالمطّلب به استقبال ايشان در حالتى كه مو پريشان كرده بود و آستين خود را بر سر گذاشته بود و مى گريست و مى گفت:

شعر:

ماذا تَقُولُونَ اِنْ قالَ النَبىُّ لَكُم		ماذا فَعَلْتُم وَ اَنتُمْ آخِرُ الاُمَم
بِعْتِرتى وَ بِاَهْلى بَعدَ مُفْتَقَدى		مِنْهُم اُسارى وَ مِنْهُم ضُرِّجوا بِدَمٍ
ما كانَ هذا جَزائى اِذْ نَصَحْتُ لَكُم		اَنْ تَخْلُفُونى بَسُوءٍ فى ذَوى رَحِمٍ

و از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام چهل سال بر پدر بزرگوار خود گريست و در اين مدّت روزها روزه داشت و شبها به عبادت قيام داشت و غلام آن حضرت هنگام افطار آب و طعام براى آن جناب حاضر مى كرد و در پيش آن جناب مى نهاد و عرض مى كرد بخور اى مولاى من. حضرت مى فرمود: قُتِلَ ابْنُ رسُولِ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جائِعا، قُتِلَ ابنُ رَسُولِ اللّه عَطْشانا؛

يعنى من چگونه آب و طعام بخورم و حال آنكه پسر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را با شكم گرسنه و لب تشنه شهيد كردند. و اين كلمات را مكرر مى ساخت و مى گريست تا آنكه طعام و آب را با آب ديده ممزوج و مخلوط مى داشت و پيوسته بدين حال بود تا خداى خود را ملاقات كرد (488).

و نيز از يكى از غلامان آن حضرت روايت شده كه گفت: روزى حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام به صحرا تشريف برد من نيز از قفاى آن جناب بيرون شدم وقتى رسيدم يافتم او را كه سجده كرده بر روى سنگ نا هموارى و من مى شنيدم گريه او را كه در سينه خود مى گردانيد و شمردم كه هزار مرتبه اين تهليلات را در سجده خواند:

لا اِلهَ اِلاّاللّهُ حَقّا حَقّا لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ تَعَبُّدا وَرِقّا لااِلهَ اِلاّ اللّهُ ايمانا وَتَصْديقا

آنگاه سر از سجده برداشت ديدم صورت همايون و لحيه مباركش را آب ديدگانش فروگرفته من عرض كردم: اى سيّد و آقاى من! وقت آن نشد كه اندوه شما تمام شود و گريه شما كم گردد؟

فرمود: واى بر تو! يعقوب بن اسحاق بن ابراهيمعليهما‌السلام پيغمبر و پيغمبر زاده بود، دوازده پسر داشت حقّ تعالى يكى از پسرانش را از نظر او غايب كرد و از حزن و اندوه مفارقت آن پسر موى سرش سفيد گرديد و پشتش خميده و چشمش از بسيارى گريه نابينا شد و حال آنكه پسرش در دنيا زنده بود، ولكن من به چشم خود پدر و برادرم را با هفده تن از اهل بيت خود كشته و سر بريده ديدم، پس چگونه حزن من به غايت رسد و گريه ام كم شود! (489).

و روايت شده كه آن حضرت بعد از قتل پدر بزرگوارش از مردم كناره گرفت ودر باديه در خانه موئى كه(سياه چادر)گويند چند سال منزل فرمود و گاهى به زيارت جدش اميرالمؤ منينعليه‌السلام و پدرش امام حسينعليه‌السلام مى رفت و كسى مطلع نمى شد.

و در جمله اى از كتب معتبره منقول است كه رباب دختر امرءالقيس مادر سكينهعليها‌السلام كه در واقعه طَفّ حاضر بود بعد از ورود به مدينه در زير سقف ننشست و از حَرّ و بَرد پرهيز نجست و اشراف قريش خواهان تزويج او شدند در جواب فرمود: لا يَكُونُ لي حَمْوٌ بَعْدَ رَسوُلِ اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ يعنى من ديگر پدر شوهرى بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نخواهم و پيوسته روز و شب گريست تا از غصّه و حزن از دنيا بيرون رفت. (490)

و از ابوالفرج نقل شده ك اين ابيات را رباب بعد از قتل حضرت سيدالشهدأعليه‌السلام در مرثيه آن حضرت انشاد كرد:

شعر:

اِنَّ الَّذى كانَ نُورا يُسْتَضأُ بهِ		بِكربلأَ قَتيلٌ غَيرُ مَدفُونٍ
سِبْطَ النَّبىِّ جَزاكَ اللّهُ صالِحَةً		عَنّا وَجَنَّبْتَ خُسْرانَ المَوازينِ
قَدْ كُنْتَ لى جَبَلاً صَعْبا اَلوُذُبِهِ		وَكُنتَ تَصْحَبُنا بالرَّحْمِ وَالدّينِ
مَنْ لِلْيَتامى وَمَنْ لِلسّائِلينَ وَ مَنْ		يَعنى وَيَأوي اِلَيهِ كُلُّ مِسكينٍ
وَاللّه لا اَبْتَغى صِهرا بِصِهْركُمُ		حتّى اُغَيَّبَ بينَ الرَّمْلِ وَالطّينِ (491)

وَرَوى أَنَّهُ اكْتَحَلَتْ هاشميَّةٌ ولا اخْتَضَبَتْ وَلا رُاِىَ في دارِ هاشِمِي دُخانٌ اِلى خَمْسِ حِجَجٍ حتى قُتِلَ عُبيدُاللّه بْنِ زيادٍ لَعَنَهُ اللّهُ تَعالى. (492)

يعنى روايت شده كه بعد از شهادت امام حسينعليه‌السلام زنى از بنى هاشم سرمه در چشم نكشيد و خود را خضاب نفرمود، و دود از مطبخ بنى هاشم برنخاست تا پس از پنج سال كه عبيداللّه بن زياد لعين به درك واصل شد.

مؤ لّف گويد: كه چون ابن زياد ملعون كشته شد مختار سر نحس او را براى حضرت على بن الحسينعليه‌السلام فرستاد وقتى كه سر آن ملعون را خدمت آن حضرت آوردند مشغول غذا خوردن بود سجده شكر به جاى آورد و فرمود: روزى كه ما را بر اين كافر وارد كردند غذا مى خورد، من از خداى خود در خواست كردم كه از دنيا نروم تا سر اين كافر را در مجلس غذاى خود مشاهد كنم هم چنانكه سر پدر بزرگوارم مقابل اين كافر بود غذا مى خورد، (493) و خدا جزاى خير دهد مختار را كه خونخواهى ما نمود.

و از اينجا معلوم شود حال مختار كه چگونه قلب مبارك امّا را شاد كرد بلكه دلجوئى وشاد نمود قلوب شكسته دلان و مظلومان و مُصيبت زدگان اَرامل و اَيتام آل پيغمبر را كه پنج سال در سوگوارى و گداز بودند و به مراسم تعزيت اقامت فرموده بودند بلكه به علاوه آنكه ايشان را از عزا در آورد، خانه هاى ايشان را آباد كرد و اعانتها به ايشان نمود.

و در كتب معتبره حديث روايت شده كه شخص كافرى همسايه مسلمانى داشت كه با او نيكوئى و مدارا مى كرد، چون آن كافر بمرد و بر حسب وعده الهى به جهنم رفت حقّ تعالى خانه اى از گِل در وسط آتش بنا فرمود كه حرارت آتش به وى ضرر نرساند و روزى او از غير جهنم برسد و به او گفتند اين سزاى آن نيكويى است كه آن به مسلمان رسانيدى (494). هر گاه حال كافر به واسطه احسان به مسلمانى اين گونه باشد، پس چگونه خواهد بود حال مختار كه اين نحو سيرت مرضيّه او بوده و اخبار معتبره در باب فضيلت القأ سرور در قلب مؤ من زياده از آن است كه احصأ شود.

پس خوشا حال مختار كه بسى دلهاى محزون ماتم زدگان اهل بيت رسالتعليهما‌السلام را شاد كرد، و دو دعاى حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام بر دست او مستجاب شد: يكى كشتن ابن زياد چنانكه معلوم شد و ديگر كشتن حرمله بن كاهل و سوزانيدن آن؛ چنانچه در خبر منهال بن عَمرو است كه گفت: از كوفه به سفر حج رفتم و خدمت على بن الحسينعليه‌السلام رسيدم آن جناب از من پرسيد از حال حرملة بن كاهل عرضه داشتم در كوفه زنده بود، حضرت دست برداشت به نفرين بر او و از خدا خواست كه او را در دنيا بچشاند حرارت آهن و آتش را، منهال گفت: چون به كوفه برگشتم روزى به ديدن مختار رفتم، مختار اسب طلبيد و سوار شد و مرا نيز سوار كرد و با هم رفتيم به كناسه كوفه، لحظه اى صبر كرد مثل كسى كه منتظر چيزى باشد كه ناگاه ديدم حرمله را گرفته بودند و به نزد او آوردند مختار رحمه اللّه حمد خداى را به جا آورد و امر كرد دست و پاى او را قطع كردند و از پس آن او را آتش زدند من چون چنين ديدم سبحان اللّه سبحان اللّه گفتم، مختار گفت براى چه تسبيح گفتى؟

من حكايت نفرين حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام و استجابت دعاى او را نقل كردم. مختار از اسب خويش پياده شد و دو ركعت نماز طولانى به جاى آورد و سجده شكركرد و طول داد سجده را پس با هم بر گشتيم، چون نزديك خانه ما رسيديم من او را به خانه دعوت كردم كه داخل شود و غذا ميل كند، مختار گفت: اى منهال! تو مرا خبر دادى كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام چند دعا كرده كه به دست من مستجاب شده پس از آن از من خواهش خوردن طعام دارى، امروز، روز روزه است كه به جهت شكر اين مطلب بايد روزه باشم (495).

مكشوف باد كه اخبار زياد وارد شده در باب گريستن فرشتگان و پيغمبران و اوصياى ايشانعليهما‌السلام و گريستن آسمان و زمين و جن و انس و وحش و طير در مصيبت جناب سيّد مظلومان ابوعبداللّه الحسينعليه‌السلام و هم روايات كثيره نقل شده در باب واردات احوال اَشجار و نباتات و بِحار و جِبال در شهادت آن حضرت و اشعار و مراثى و نوحه گرى جنيّان در حقّ آن حضرت و بيان آن كه مصيبت آن حضرت اعظم مصائب بوده و بيان ثواب زيارت آن مظلوم و شرافت زمين كربلا و فوائد تربت مقدّسه آن حضرت و بيان جور و ستمى كه بر قبر مطهّرش وارد شده و معجزاتى كه از آن قبر شريف ظاهر گشته و بيان ثواب لعن بر قاتلان آن حضرت و كفر ايشان و شدّت عذاب ايشان و آنكه آنها در دنيا بهره نبردند و چاشنى عذاب الهى را در دنيا يافتند و اگر بناى اختصار نبود هر آينه به ذكر مختصرى از آن تبرّك مى جستم.

لكن بايد دانست كه اينگونه وقايع و آثار منقوله از انقلابات كليّه در اجزأ عالم امكان به جهت شهادت مظلومان در نظر ارباب اديان و ملل و قائلين به مبدء و معجزات و كرامات، استبعاد و استغرابى ندارد و هرگاه متتبّع خبير رجوع به تواريخ و سِيَر نمايد تصديق خواهد كرد كه وقايع سال شصت و يكم هجرى كه سنه شهادت آن حضرت بوده از عادت خارج بود و جمله اى از آن را اهل تاريخ كه متّهم به تشيع و جزاف نوشتن نبوده اند ضبط كرده اند.

ابن اثير جَزَرى صاحب(كامل التواريخ)كه معتمد اهل تاريخ و معروف به اتقان است در آن كتاب به طور قطع در وقايع سنه شصت و يك نوشته كه مردم دو ماه يا سه ماه بعد از شهادت جناب سيّد الشهدأعليه‌السلام مشاهده مى كردند در وقت طلوع آفتاب تا آفتاب بالا مى آمد ديوارها را كه گويا خون به آن ماليده اند. و از اين قبيل در كتب معتبره بسيار است. (496)

و فاضل اديب اريب جناب اعتماد السلطنه در كتاب(حُجّة السَّعادة فى حجَّة الشهادة)بيان كرده كه سال شهادت سيّد مظلومعليه‌السلام كه سنه شصت و يكم باشد كليّه روى زمين از حالت وقفه و سكون بيرون و در انقلاب و اضطراب بوده و روى صفحه ممالك اروپا و آسيا يا بغازه خونريزى گلگون و يا لامحاله جمله جوارحش بى قرار و بى سكون بوده و رشته سلم و صلاح مردمان گسيخته و ما بين ايشان غبار فتنه و شورش بر انگيخته بوده است و مبناى آن كتاب(تواريخ عتيقه دنيا)است كه به اَلسَنه مختلفه و لغات شَتّى بوده به زبان فارسى در آورده و در آن كتاب جمع نموده هر كه خواهد مطلع شود به آن كتاب رجوع نمايد.

و بس است در اين مقام آنچه مشاهده مى شود از بقاياى آثار تعزيه دارى آن مظلوم تا روز قيامت كه سال به سال تجديد مى شود و آثار او محو نشود واز خاطرها نرود؛ چنانكه در اخبار اهل بيتعليهما‌السلام به اين مطلب اشاره شده، و عقيله خدر رسالت و رضيعه ثدى نبوّت زينب كبرىعليها‌السلام در خطبه اى كه در مجلس يزيد لعين، انشأ فرموده مى فرمايد:

فِكِدْكَيْدَكَ وَاسْعَ سَعيَكَ وَ ناصِبْ جَهدَكَ فَوَ اللّهِ لا تَمْحُو ذِكْرَنا وَلا تُميتُ وَحيَنا. (497)

فرموده به يزيد: هر چند توانى كيد و مكر خود را بكن و هر سعى كه خواهى به عمل آور و در عداوت ما كوشش خود را فرو مگذار و با اين همه به خدا سوگند كه ذكر ما نتوانى محو كرد و وحى ما نتوانى ميراند. و بعضى از علمأ اين مطلب را از معجزات باهرات آن حضرت شمرده و از زمان سلطنت ديالمه تاكنون در همه سال لواى تعزيه دارى اين مظلوم در شرق و غرب عالم بر پا است و مشاهده مى شود كه مردم شيعى مذهب در ايّام عاشورا چگونه بى تاب و بى قرار هستند و در جميع بلاد مشغول نوحه سرائى و اقامه مجلس تعزيه و بر سر و سينه زدن و لباسهاى سياه پوشيدن و ساير لوازم مصيبت هستند.

جمله اى از مورّخين نقل كرده اند كه در سنه سيصد و پنجاه و دو روز عاشورا معزّالدوله ديلمى امر كرد اهل بغداد را به نوحه و لطمه و ماتم بر امام حسينعليه‌السلام و آنكه زنها موها را پريشان و صورتها را سياه كنند و بازارها را ببندند و بر دكانها پلاس آويزان نمايند و طباخين طبخ نكنند، زنهاى شيعه بيرون آمدند در حالى كه صورتها را به سياه ديگ و غيره سياه كرده بودند و سينه مى زدند و نوحه مى كردند، و سالها چنين بود و اهل سنّت عاجز شدند از منع آن، لِكَوْنِ السُلْطانِ مَعَ الشّيعَةِ.

و از غرائب آن است كه در نفوس عامّه ناس تأثير مى كند حتى اشخاصى كه اهل اين مذهب نيستند يا كسانى كه به مراسم شرع عنايتى ندارند چنانچه اين مطلب واضح است، و چنين ياد دارم وقتى كتاب(تحفة العالم)تأليف فاضل بارع سيّد عبداللطيف (498) شوشترى را مطالعه مى كردم ديدم شرحى عجيب از حال تعزيه دارى آتش پرستان هند نقل كرده كه در روز عاشورا مرسوم مى دارند.

و شيخ جليل و محدّث فاضل نبيل جناب حاج ميرزا محمّدقمّى رحمه اللّه در(اربعين)فرموده كه احقر در سنه هزار و سيصد و بيست و دو در ايّام عاشورا در طريق كربلا بودم، در اوّل عاشورا در يعقوبيه كه اكثر اهل آنجا سنّى مذهب بلكه متعصّب هستند در شب نواى نوحه سرائى و اصوات اطفال شنيدم، از كودكى از اهل آنجا پرسيدم چه خبر است؟

به زبان عربى به من جواب گفت: يَنُوحُون عَلَى السّيِّد الْمَظلوم! گفتم: سيّد مظلوم كيست؟ گفت: سَيّدُنا الْحُسينُعليه‌السلام .

و در بقيّه ايّام عاشورا كه در كردستان بودم ديدم بيابان نشينان كه از مراسم شريعت آگاهى ندارند همه دسته شده اند فرياد يا حسين آنها به فلك مى رود.

و نِعمَ ما قيلَ:

شعر:

سر تا سر دشت خاوران سنگى نيست		كز خون دل و ديده بر او رنگى نيست
در هيچ زمين و هيچ فرسنگى نيست		كز دست غمت نشسته دلتنگى نيست

و عجب از اين تأثير مصيبت آن حضرت است در جمادات و نباتات و حيوانات؛ چنانچه اخبار كثيره دلالت دارد بر اينكه كليّه موجودات بر مصيبت جانگداز سيّد مظلومان متألم شدند و هر يك بر وضع مترقب از خود گريه كردند و انقلابات كليّه در اجزأ عالم امكان دست داد به واسطه ارتباط واقعى و مناسبت حقيقى كه عبارت از تلقى فيض الهى است به واسطه آن وجود مقدّس و استمداد از بركات آن ذات همايون در نيل ترقّيات مترقّبه هر يك در كمال طبيعى خود كه با آن جناب دارند و او بر وجهى نمودار شد كه پرده بر روى كار نتوان كشيد، و دوست و دشمن و مؤ من و برهمن همه شهادت دادند و مشاهده كردند.

و چون استيفاى اين اخبار مستدعى وضع كتابى است مستقل و نقل جزئى از آن نيز دراين مختصر شايسته نيست لهذا به حاصل بعضى از آن اخبار و آثار اشاره مى كنيم.

از حضرت باقر العلومعليه‌السلام مروى است كه گريستند آدميان وجنيان و مرغان و وحشيان بر حسين بن علىعليهما‌السلام تا اشك ايشان فرو ريخت. (499)

و از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه چون حضرت ابوعبداللّهعليه‌السلام شهيد شد گريستند بر او آسمانهاى هفتگانه و هر چه در آنها است و آنچه مابين آسمان و زمين است و آنچه حركت مى كند در بهشت و جهنم و هر چه ديده مى شود و هر چه ديده نمى شود، و گريستند بر آن حضرت مگر سه چيز الخبر (500).

در ذيل خبرى است كه امام حسن به امام حسينعليهما‌السلام فرمود كه بعد از شهادت تو فرود مى آيد در بنى اميّه لعنت خداى و آسمان خون مى بارد و گريه مى كند بر تو همه چيز حتى وحوش در صحراها و ماهيها در درياها.

اخبار حضرت صادقعليه‌السلام زراره را به گريستن آسمان و زمين و آفتاب بر آن حضرت چهل صباح گذشت.

شيخ صدوق رحمه اللّه روايت كرده از يك تن از اهل بيت المقدّس كه گفت: قسم به خدا كه ما اهل بيت المقدس شب قتل حضرت حسينعليه‌السلام را شناختيم، بر نداشتيم از زمين سنگى يا كلوخى يا صخره اى مگر اينكه زير آن خون ديديم كه در غليان است و ديوارها مانند حلقه سرخ شد و تا سه روز خون تازه از آسمان باريد، و شنيديم كه منادى ندا مى كرد در جوف ليل(اَتَرْ جُوا اُمَّةً قَتَلَتْ حُسينا)الخ (501).

در طى خطبه اى حضرت سيّد سجّادعليه‌السلام در هنگام ورود به مدينه و در جمله اى از زيارات حضرت سيّد الشهدأعليه‌السلام و روايات ديگر اشاره به گريه موجودات و انقلاب مخلوقات شده و اخبار عامّه و كلمات اهل سنّت كه شهادت به وقوع آثار غريبه از اين مصيبت عظمى در آسمان و زمين داده اند نيز بسيار است و از ملاحظه مجموع، قطع به دعوى عموم مصيبت مى توان حاصل كرد، از جمله روايات ايشان است در تفسير آيه كريمه( فَما بَكَتْ عَلَيهِمُ السّمآءُ وَالاَرْضُ ) (502) كه لمّا قُتِلَ الحُسَيْنُ بَكَتِ السَّمأُ وَ بُكائها حُمْرتُها. (503)

اِبْن عَبدَرَبّهِ اندلسى در ذيل حديث وفود محمّدبن شهاب زُهَرى بر عبدالملك مروان نقل كرده كه عبدالملك از زهرى پرسيد چه واقع شد در بيت المقدس روزى كه حضرت حسينعليه‌السلام كشته شد؟ زهرى گفت: كه خبر داد مرا فلان كه برداشته نشد در صبحگاه شب شهادت حضرت على بن ابى طالب و جناب امام حسين بن علىعليهما‌السلام سنگى از بيت المقدس مگر اينكه زير آن خون تازه يافتند (504).

در(كامل الزيارات)مثل اين حديث را از امام محمّدباقرعليه‌السلام نقل كرده كه براى هشام بن عبدالملك فرمود، (505) و هم ابن عبدربّه روايت كرده كه چون لشكرگاه حضرت حسينعليه‌السلام را غارت كردند طيبى در او يافت شد كه هيچ زنى استعمال آن نكرد مگر آنكه به برص مبتلا شد. (506)

و حكايت نوشتن قلم فولاد بر ديوار اشعار معروفه: اَتَرْجُوا اُمَّةً قَتَلَتْ حُسَينا.

و حكايت خذف و سفال شدن پولهايى كه راهب داد به جهت گرفتن سر مطهّر كه علماى عامّه نقل كرده اند در سابق شنيدى.

و حكايت مراثى و نوحه گرى جنّيان زيادتر از آن است كه اِحْصأ شود. و شنيدن امّ سلمه در شب قتل حضرت حسينعليه‌السلام مرثيه جن را: اَلا ياعَينُ فَاحْتَفِلى بِجَهْدٍ و شنيدن زُهرى نوحه گرى جنّيان رابه اين ابيات:

شعر:

نِسأُ الجِنّ يَبْكينَ نِسأَ الْهاشِمِيّات

ويَلْطَمنَ خُدوُدا كالدَّنا نيرِ نَقِيّاتٍ

وَيَلْبَسْنَ ثِيابَ السُّودِ بَعدَ الْقَصَبيّات (507)

وهم مرثيه ايشان را به اين كلمات:

شعر:

مَسَحَ النّبىُّ جَبينَهُ وَلَهُ بَريقٌ فى الْخُدود

اَبَواهُ مِنْ عُلْيا قُريْشٍ جَدُّهُ خَيرُشعر:الْجُدُود (508)

در(تذكره سبط)و غيره مسطور است و هم در(تذكره سبط)است كه محمّدبن سعد در(طبقات)گفته كه اين حُمرت در آسمان ديده نمى شد قبل از كشتن حضرت حسينعليه‌السلام و از ابوالفرج جد خود در كتاب(تبصره)نقل كرده كه چون حالت غضبان آن است كه هنگام غضب گونه او سرخ مى شود و اين سرخى دليل غضب و أماره سخط او است و خداى تعالى از جسمانيّت و عوارض اجسام منزّه است اثر غضب خود را در كشتن حضرت حسينعليه‌السلام به حُمرت افق اظهار كرد و اين دليل بزرگى آن جنايت است. (509)

و در جمله اى از روايات عامّه است كه بعد از شهادت سيّد مظلومعليه‌السلام دو ماه و اگر نه سه ماه ديوارها چنان بودند كه گفتى مُلَطَّخْ به خون بودند و از آسمان بارانى آمد كه اثر وى در جامه ها مدّتى باقى ماند.

و ابراهيم بن محمّد بيهقى در كتاب(محاسن و مساوى)كه زياده از هزار سال است آن كتاب نوشته شده گفته كه محمّدبن سيرين گفته كه ديده نشد اين حُمرَت در آسمان مگر بعد از قتل امام حسينعليه‌السلام و حيض نشد زنى در روم تا چهار ماه مگر آنكه پيسى اندام فرا گرفت او را پس نوشت پادشاه روم به پاشاه عرب كه كشته ايد شما پيغمبر يا پسر پيغمبر را انتهى (510).

هم از ابن سيرين منقول است كه سنگى يافتند پانصد سال قبل از بعثت نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه بر او به سريانيّه مكتوب بود چيزى كه ترجمه اش به عربيّه اين است:

شعر:

اَتَرْجُوا اُمَّةً قَتَلَتْ حُسينا

شَفاعَةَ جَدِّهِ يَوْمَ الْحَسابِ (511)

سليمان بن يسار گفته كه سنگى يافتند بر او مكتوب بود:

شعر:

لابدّ اَنْ تَردَ الْقيامَةَ فاطِمَةُ		وَقَميصُها بِدَمِ الْحُسَينِ مُلَطَّخٌ
وَيْلٌ لِمَنْ شُفَعآؤُهُ خُصَمآئُهُ		وَالصُّورُ فى يَوم الْقيمَةِ يُنْفَخُ (512)

در(مجموعه شيخ شهيد)و(كشكول)و(زُهَر الرّبيع)و غيره مذكور است كه عقيقى سرخ يافته شد كه مكتوب بود بر آن:

شعر:

اَنَادُرُّ مِنَ السَّمآءِ نَثَروُنى		يَومَ تَزْويج والِدِ السِّبْطَيْنِ
كُنتُ اَنْقى مِنَ اللُّجَينِ بياضا		صَبَغَتَني دِمأُ نَحْرِ الحُسَيْنِ (513)

سيّد جزائرى در(زُهر الربيع)فرموده كه يافتم در شهر شوشتر سنگ كوچك زردى كه حفّاران از زمين بر آورده بودند و بر آن سنگ مكتوب بود:

بِسمِ اللّه الرَّحمن الرَّحيم لا اِلهَ اِلا اَللّه محمّدرَسُولُ اللّه، عَلِىُّ وَلِىُّ اللّه، لَمّا قُتِلَ الْحُسينُ بْنُ عَلِىِّ بْنِ اَبى طالِبعليه‌السلام كُتِبَ بِدَمِهِ عَلى اَرضٍ حَصْبأَ( وَسَيَعْلَمُ الذِّينَ ظَلَمُوا اَىَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبوُنَ ) (514) (515)

اين گونه مطالب عجيب نباشد؛ چه نظير اين وقايع در زمان ما وقوع يافته چنانچه شيخ محدّث جليل مرحوم ثقة الاسلام نورى - طاب ثراه - خبر داده از شيخ خود مرحوم شيخ عبدالحسين طهرانى رحمه اللّه كه وقتى به حلّه رفته بود اتّفاق چنان افتاد كه درختى را قطع كرده بودند و طولاً آن را با ارّه تنصيف كردند در باطن او در هر شقّى منقوش بود لا اِلهَ اِلا اللّه محمّدرَسُولُ اللّه عَلِىُّ وَلِىُّ اللّه!

عالم فاضل اديب ماهر جناب حاج ميرزا ابوالفضل طهرانى به توسّط والد محقّقش اين قضيّه را نيز از مرحوم شيخ العراقين جناب شيخ عبدالحسين نقل كرده پس از آن فرموده كه من خود در طهران قطعه الماس كوچكى ديدم كه به قدر نصف عدس بيش نيست و در باطن او بر وجهى كه هر كه ببيند قطع مى كند كه به صناعت نيست منقوش بود لفظ مبارك(على)به يأ معكوس با كلمه كوچكى كه ظاهرا لفظ(يا)باشد كه مجموع(يا على)بشود و از اين قبيل قصص در سير و تواريخ بسيار است. (516)

و در جمله اى از كتب عامّه است كه در شب قتل حضرت حسينعليه‌السلام شنيدند قائلى مى گفت: اَيُّها القاتِلُونَ جَهْلاً حُسينا الخ (517)

و در چند حديث است كه چون امام حسينعليه‌السلام شهيد شد آسمان خون باريد و هم وارد شده كه آسمان سياه شد به حدّى كه ستاره ها در روز پديدار شد و سنگى برداشته نشد مگر اينكه خون تازه زير آن ديده شد.

و در روايت ابن حجر است آسمان هفت روز بگريست و سرخ شد. (518)

و ابن جوزى از ابن سيرين نقل كرده كه دنيا تا سه روز تاريك بود و بعد از او سرخى در آسمان پيدا شد. (519)

و در(ينابيع المودّة)از(جواهر العقدين)سمهودى روايت كرده كه جماعتى به عزاى روميان رفته بودند و در كنيسه اى يافتند كه نوشته بود: اَتَرْجُوا اُمَّةً قَتَلَتْ حُسَينا الخ پرسيدند كه نويسنده اين كيست؟ گفتند: ندانيم (520).

و هم در آن كتاب از(مقتل ابى مِخْنَف)روايت كرده قضاياى عديده از نوحه و مرثيه جنّيان در بين طريق اهل بيتعليهما‌السلام از كوفه به شام و نقل كرده كه چون به دير راهب رسيدند لشكر سر مبارك را بر رُمْحى نصب كردند آواز هاتفى شنيدند كه مى گفت:

شعر:

وَاللّه ما جِئْتُكُم حَتّى بَصُرْتُ بِهِ		بِالطَفِّ مُنْعَفِرَ الْخَدَّينِ مَنحوُرا
وَحَوْلَهُ فِتْيَةٌ تُدْمى نُحُوُرُهُمُ		مِثْلُ الْمَصابيحِ يَغْشُونَ الْدُّجى نُورا
كانَ الْحُسَيْنُ سِراجا يُسْتَضآءُ بِهِ		اللّهُ يَعْلَمُ اَنّى لَمْ اَقُل زُورا (521)

و از(شرح همزيّه)ابن حجر منقول است كه گفته از جمله آيات ظاهره در روز قتل حضرت امام حسينعليه‌السلام آن بود كه آسمان خون باريد و اَوانى (ظرفها) به خون آكنده گشت و هوا چنان سياه شد كه ستارگان ديدار شدند و تاريكى شب چنان شدّت كرد كه مردم را گمان اين شد كه مگر قيامت قيام كرده و ستارگان به يكديگر برخوردند و مختلط شدند و هيچ سنگى برداشته نشد مگر اينكه زير آن خون تازه جوشيدن گرفت و دنيا سه روز ظلمانى و تار بود آنگاه اين حُمرت (522) در او نمايان شد، و گفته شده كه تا شش ماه طول كشيد و على الدوام بعد از او ديدار شد (523) و قريب به اين مضامين را سيوطى در(تاريخ الخلفأ)ذكر كرده آنگاه گفته: و(وَرْسى) (524) كه در عسكر ايشان بود خاكستر شد و ناقه اى از عسكر ايشان نحر كردند در گوشت او مانند آتش ديدند و او را طبخ كردند مانند صَبرِ تلخ بود (525).

بالجمله؛ از اين مقوله كلمات در مطاوى كتب اهل سنّت بيش از آن است كه بتوان در حيطه حصر و احصأ در آورد.

و نَختم الْكلامَ بِحِكايَةٍ غريبةٍ:

شيخ مرحوم محدّث نورى - طاب ثراه - به سند صحيح از عالم جليل صاحب كرامات باهره و مقامات عاليه آخوند ملاّ زين العابدين سلماسى رحمه اللّه نقل كرده كه فرموده چون از سفر زيارت حضرت رضاعليه‌السلام مراجعت كرديم عبور ما افتاد به كوه الوند كه قريب به همدان است پس فرود آمديم در آنجا و موسم فصل ربيع بود پس همراهان مشغول زدن خيمه شدند و من نظر مى كردم در دامنه كوه ناگاه چشمم به چيز سفيدى افتاد چون تأمل كردم پير مرد محاسن سفيدى را ديدم كه عمامه سفيدى بر سر داشت بر سكوئى نشسته كه قريب چهار ذرع از زمين ارتفاع داشت و بر دور آن سنگهاى بزرگى چيده بود كه جز سر، جائى از او پيدا نبود، پس نزديك او رفتم و سلام كردم و مهربانى نمودم پس به من اُنسى گرفت و از جاى خود فرود آمد و از حال خود خبر داد كه از طريقه متشرّعه بيرون نيست و از براى او اهل و اولاد بوده، پس از تمشيت امور ايشان عزلت اختيار كرده محض فراغت در عبادت. و در نزد او بود رساله هاى عمليّه از علماى آن عصر و خبر داد كه هيجده سال است در آنجا است.

از جمله عجايبى كه ديده بود پس از استفسار از آنها گفت: اوّل آمدن من به اينجا ماه رجب بود، چون پنج ماه و چيزى گذشت شبى مشغول نماز مغرب بودم ناگاه صداى ولوله عظيمى آمد و صداهاى عجيبى شنيدم پس ترسيدم و نماز را تخفيف دادم و نظر كردم در اين دشت ديدم پر شده از حيوانات و رو به من مى آيند، و اين حيوانات مختلفه متضادّه چون شير و آهو و گاو كوهى و پلنگ و گرگ با هم مختلطاند و صيحه مى زنند به صداهاى مختلفه پس اضطراب و خوفم زياد شد و تعجّب كردم از اين اجتماع و اينكه صيحه مى زنند به صداهاى غريبى و جمع شدند دور من در اين محل، و بلند كرده بودند سرهاى خود را به سوى من، و فرياد مى كردند بر روى من، پس به خود گفتم دور است سبب اجتماع اين وحوش و درندگان كه باهم دشمن اند دريدن من باشد و حال آنكه يكديگر را نمى دريدند و نيست اين مگر به جهت امر بزرگى و حادثه عظيمى، چون تأمل كردم به خاطرم آمد كه امشب شب عاشورا است و اين فرياد و فغان و اجتماع و نوحه گرى براى مصيبت حضرت ابى عبداللّهعليه‌السلام است. چون مطمئن شدم عمامه را انداختم و بر سر خود زدم و خود را انداختم از اين مكان و مى گفتم حسين حسين، شهيد حسين و امثال اين كلمات، پس براى من در وسط خود جائى خالى كردند و دور مرا مانند حلقه گرفتند پس بعضى سر بر زمين مى زدند و بعضى خود را به خاك مى انداختند و به همين نحو بود تا فجر طالع شد، پس آنها كه وحشى تر از همه بودند رفتند و به همين ترتيب مى رفتند تا همه متفرّق شدند، و اين عادت ايشان است از آن سال تا حال كه هيجده سال است حتى آنكه گاهى روز عاشورا بر من مشتبه مى شد پس ظاهر مى شد از اجتماع آنها در اينجا، تا آخر حكايت كه مناسبتى با مقام ندارد (526).

و در(سيره حلبيّه)از بعضى زُهاد نقل شده كه او هر روز نان به جهت مور، خُرد مى كرد و چون روز عاشورا مى شد آن مورها از آن نانها نمى خوردند و از اين قبيل حكايات بسيار است و اين مقدار كه ذكر شد ما را كافى است و ما براى تصديق اين حكايت كه شيخ مرحوم نقل فرموده اين حديث شريف را در اينجا ذكر مى نمائيم: شيخ اجلّ اقدم ابوالقاسم جعفر بن قولويه قمّى 1 از حارث اعور روايت كرده كه حضرت امير المؤ منينعليه‌السلام فرمود: پدر و مادرم فداى حسين شهيد، در ظَهْر كوفه به خدا قسم گويا مى بينم جانوران دشتى را از هر نوعى كه گردنها را كشيده اند بر قبر او و بر او گريه مى كنند شب را تا صباح. (527)

فَاِذا كانَ كََذلِكَ فَاِيّاكُم وَالْجَفأ.

فصل يازدهم: در ذكر چند مرثيه براى آن حضرت

در فصول اوايل(باب پنجم)به شرح رفت كه خواندن مريثه براى حضرت سيّدالشهدأعليه‌السلام و گريستن بر آن مظلوم ثواب بسيار دارد و محبوب ائمه طاهرينعليهما‌السلام است و دأب ايشان بر آن بوده كه شُعرا را امر مى فرمودندبه خواندن مرثيه و گريه مى كردند و چون خواستم كه اين مختصر رساله نفعش عميم باشد لهذا به ذكر بعضى از آنها تبرّك مى جويم و اگر چه اين مراثى عربى است و اين كتاب مستطاب فارسى است لكن كسانى كه داراى علم لغت عربى نيستند نيز بهره خواهند برد.

شيخ جليل محمّدبن شهر آشوب از(امالى)مفيد نيشابورى نقل فرموده كه(ذرّه نوحه گر)در خواب ديد حضرت فاطمهعليها‌السلام را كه بر سر قبر حسينعليه‌السلام است و او را فرمان داد كه حسينعليه‌السلام را بدين اشعار مرثيه كن:

شعر:

اَيُّهَا العَيْنانِ فيضا		وَاسْتَهِلاّ لا تَغيضا
وَابْكِيا بِالطَّفِّ مَيْتا		تبرَكَ الصَّدْرَ رَضيضا
لَمْ اُمَرِّضْهُ قَتيلاً		لا وَ لا كانَ مَريضا

و در ديوان سيّد اجلّ عالم كامل سيّد نصراللّه حائرى است كه حكايت كرد براى ايشان كسى كه ثقه و معتمد بود از اهل بحرين كه بعضى از اخيار در عالم رؤ يا حضرت فاطمه زهراعليها‌السلام را ديده بود كه با جمعى از زنان نوحه گرى مى كنند بر ابو عبداللّه حسين مظلومعليه‌السلام به اين بيت:

شعر:

واحُسَيْناهُ ذَبيحا مِنْ قَفا

واحُسَيْناهُ غَسيلاً بِالدِّمآءِ

پس سيّد تذييل كرد آن را به اين شعر:

شعر:

وا غَريبا قُطْنُهُ شَيْبَتُهُ		اِذْغدا كافُورُهُ نَسْجَ الثَّرى
واسَليبا نُسِجَتْ اَكْفانُهُ		مِنْ ثَرَى الطَّفِّ دَبُورٌ وَصَبا
واطَعينا ما لَهُ نَعْشٌ سِوَى		الرُّمْحِ فى كَفِّ سَنان ذِى الْخَنا
واوَحيدا لَمْ تُغَمِّضْ طَرْفَهُ		كَفُّ ذى رِفْقٍ بِهِ فى كَرْبَلا
واذَبيحا يَتَلَظّى عَطَشا		وَاَبوُهُ صاحِبُ الْحَوْضِ غَدا
واقَتيلا حَرَقوُا خَيْمَتَهُ		وَهِىَ لِلدّينِ الْحَنيفىّ وَعا
اهلااَنْساهُ فَرْدا مالَهُ		مِنْ مُعينٍ غَيْرِ ذى دَمْعٍ اَسى

و شيخ ما در(دارالسّلام)از بعض دواوين نقل كرده كه بعضى از صلحأ در خواب ديد حضرت فاطمه زهراعليها‌السلام را كه به او فرمود بگو بعض از شعراى مواليان را كه قصيده اى در مرثيّه سيّد الشهدأعليه‌السلام بگويند كه اوّل آن اين مصرع باشد:

(مِنْ اَىِّ جُرْمٍ الْحُسَيْنُ يُقْتَلُ)پس سيّد نصر اللّه حائرى امتثال اين امر نمود و اين قصيده را سرود:

شعر:

مِنْ اَىِّ جُرْمٍ الْحُسَيْنُ يُقْتَلُ		وَبِالدِّمآءِ جِسْمُهُ يُغَسَّلُ
وَيُنْسَجُ الاَْكْفانُ مِنْ عَفْرِالثَّرى		لَهُ جُنوُبٌ وَصَبا وَشِمالٌ
وَقُطْنُهُ شَيْبَتُهُ وَ نَعْشُهُ		رُمْحٌ لَهُ الرِّجْسُ سَنانٌ يُحْمَلُ
وَيُوطِئوُنَ صَدْرَهُ بِخَيْلِهِمْ		وَالْعِلْمُ فيهِ وَ الْكِتابُ الْمُنْزَلُ (528)

فقير گويد: كه بعضى تشبيه(شيب)را به(قُطْن)كه در اشعار سيّد و در بعضى زيارتها ذكر شده نپسنديده اند و حال آنكه اين تشبيهى است بليغ به حدى كه شعرأ عجم نيز در اشعار خود ايراد كرده اند.

حكيم نظامى گفته:

شعر:

چه در موى سيه آمد سپيدى		پديد آمد نشان نا اميدى
ز پنبه شد بنا گوشت كفن پوش		هنوز اين پنبه بيرون نآرى از گوش

و نيز ابن شهر آشوب و شيخ مفيد و ديگران فرموده اند اوّل شعرى كه در مرثيه حسينعليه‌السلام گفته شد شعر عقبه سهمى است وَهُوَ:

شعر:

اِذِ الْعَيْنُ قَرَّتْ فِى الْحَيوةِ وَاَنْتُمُ		تَخافوُنَ فىِ الدُنْيا فَاَظْلَمَ نُورُها
مَرَرْتُ عَلى قَبْرِالْحُسَيْنِ بِكَرْبَلا		فَفاضَ عَلَيْهِ مِنْ دُموُعى غَزيرُها (529)
وَمازِلْتُ اَرثيهِ وَاَبْكى لشَجْوِهِ		وَيُسْعَدُ عَيْنى دَمْعُها وَزَفيرَها
وَبَكَّيْتُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَيْنِ عِصابَة		اَطافَتْ بِهِ مِنْ جانِبَيْها قُبُورُها
سَلامٌ عَلى اَهْلِ القُبُورِ بِكَرْبَلا		و قَلَّ لَها مِنّى سَلامٌ يَزُورُها
سَلامٌ بِاَّصالِ الْعَشِىِّ وَبِالضُّحى		تُؤَدّيهِ نَكْبأُ الرّياحِ وَمُورُها (530)
وَلابَرِحَ الْوُفّادُ زُوّارُ قَبْرِهِ		يَفُوحُ عَلَيْهِمْ مِسْكُها وَ عَبيرُها (531)

و شيخ ابن نما در(مثير الا حزان)روايت كرده كه سليمان بن قَتَّة العَدْوِىّ سه روز بعد از شهادت حضرت امام حسينعليه‌السلام به كربلا عبور كرد و بر مصارع شهدأ نگران شد تكيه بر اسب خويش كرد و اين مرثيه انشأ نمود:

شعر:

مَرَرْتُ عَلى اَبْياتِ آلِ مُحَمَّدٍ		فَلَمْ اَرَها اَمْثالَها يَوْمَ حَلَّتِ
اَلَم تَرَاَنَّ الشَّمسَ اَضْحَتْ مَريضَةً		لِفَقْدِ الْحُسَيْنِ وَالْبِلادُ اقْشَعَرَّتِ
وَكانُوا رَجآءً ثُمَّ اَضْحَوْا رَزِيَّةً		لَقَدْ عَظُمَتْ تِلْكَ الرَّزايا وَ جَلَّتِ

تا آنكه مى گويد:

شعر:

وَ اِنَّ قَتيلَ الطَّفِ مِنْ آلِ هاشِمٍ		اَذَلَّ رِقابَ الْمُسْلِمينَ وَ ذَلَّتِ
وَقَدْ اَعْوَلَتْ تَبْكى النِّسآءُ لِفَقْدِهِ		وَاَنْجُمُنا ناحَتْ عَلَيهِ وَصَلَّتِ (532)

مكشوف باد كه در سابق در بيان خروج امام حسينعليه‌السلام از مدينه به مكّه ذكر شد كه يكى از عمّه هاى آن حضرت عرض كرد: يابن رسول اللّه! شنيدم كه جنّيان بر تو نوحه مى كردند و مى گفتند: وَ اِنَّ قَتيلَ الطَّفِ مِنْ آلِ هاشِمٍ.

پس اين شعر را سليمان نيز از جن شنيده و در مرثيه خود درج كرده يا از باب توارد خاطر باشد كه بسيار اتّفاق مى افتد و نقل شده كه ابوالرّمح خزاعى خدمت جناب فاطمه دختر سيّد الشهدأعليه‌السلام رسيد و چند شعر در مرثيه پدر بزرگوار آن مخدّره خواند كه شعر آخر آن اين است:

شعر:

وَ اِنَّ قَتيلَ الطَّفِ مِنْ آلِ هاشِمٍ

اَذَلَّ رِقابا مِنْ قُرَيْشٍ فَذَلَّتِ

حضرت فاطمهعليها‌السلام فرمود: اى ابوالرّمح مصرع آخر را اين چنين مگو بلكه بگو: اَذَلَّ رِقاب الْمُسْلِمينَ فَذَلَّتِ. عرض كرد: پس اين چنين انشاد كنم.

ابوالفرج در(أغانى)از على بن اسماعيل تميمى نقل كرده و او از پدرش كه گفت در خدمت حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام بودم كه دربان آن حضرت آمد اجازه خواست براى سيّد حميرى، حضرت فرمود بيايد، و حرم خود را نشانيد پشت پرده يعنى پرده زد و اهل بيت خود را امر فرمود كه بيايند پشت پرده بنشينند كه مرثيه سيّد را براى امام حسينعليه‌السلام گوش نمايند پس سيّد داخل شد و سلام كرد نشست حضرت امر فرمود او را كه مرثيّه بخواند پس سيّد خواند اشعار خود را:

شعر:

اُمْرُرْعَلى جَدَثِ الْحُسَيْنِ فَقُلْ لاَِعْظُمِهِ الزَّكيَّه		ااَعْظما لازِلْتِ مِنْ وَطْفأِ ساكِبَةٍ رَوِيَّةِ
وَاِذا مَرَرْتَ بِقَبْرِه فَاَطِلْ بِهِ وَقْفَ الْمَطِيَّة		وَابْكِ الْمُطَهَّرَ لِلْمُطَهَّرِ وَ الْمُطَهَّرَةِ النَّقِيّةِ

كَبُكأِ مُعْوِلَةٍ (533) أتَتْ يَوْما لِواحِدِهَا الْمَنِيَّةُ

راوى گفت: پس ديدم اشكهاى جعفر بن محمّدعليه‌السلام را كه جارى شد بر صورت آن حضرت و بلند شد صرخه و گريه از خانه آن جناب تا آنكه امر كرد حضرت، سيّد را به امساك از خواندن (534).

مؤ لف گويد: در سابق به شرح رفت كه هارون مكفوف تا مصرع اوّل اين مرثيه را براى حضرت صادقعليه‌السلام خواند، آن حضرت چندان گريست كه ابو هارون ساكت شد، حضرت امر فرمود او را كه بخوان و تمام كن اشعار را.

وَما اَلْطَف مَرثِيَة الوِصال الشّيرازى رحمه اللّه فى هذَا المَقام:

شعر:

لباس كهنه بپوشيد زير پيرهنش		كه تا برون نكند خصم بدمنش زتنش
لباس كهنه چه حاجت كه زير سُمّ ستور		تنى نماندكه پوشند جامه يا كفنش
نه جسم يوسُفِ زهرا چنان لگد كوب است		كزو توان به پدر بُرد بوى پيرهنش

هذِهِ الْمرثيةُ لِلْمرحوم المغفور السيّد جعفر الحلّى رحمه اللّه وَقَدِ انْتَخَبْتُها:

باب ششم: در تاريخ حضرت على بن الحسين زين العابدينعليه‌السلام

فصل اول: در بيان ولادت و اسم و لقب و كنيت آن جناب و شرح حال والده آن حضرت است

بدان كه در تاريخ ميلاد آن حضرت اختلاف بسيار است و شايد اصح اقوال نيمه جمادى الا ولى سنه سى و شش و يا پنجم سنه سى و هشت بوده باشد.

والده مكرمه آن حضرت عليا مخدره(شهربانو)دختر يزدجردبن شهرياربن پرويزبن هرمزبن انوشيروان پادشاه عجم بوده، و بعضى به جاى شهربانو(شاه زنان)گفته اند.

چنانچه شيخنا الحرالعاملى در(ارجوزه)خود فرمود:

وَ اُمُّهُ ذاتُ الْعُلى وَ الْمُجْدِ		شاهُ زَنان بِنْتُ يَزْدِجَرْدِ
وَ هُوَ ابْنُ شَهْريارٍ اِبْن كَسْرى		ذُو سَوْدَدٍ لَيْسَ يَخافُ كَسْرى

علامه مجلسى رحمه اللّه در(جلأالعيون)فرموده: ابن بابويه به سند معتبر از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايت كرده است كه عبداللّه بن عامر چون خراسان را فتح كرد دو دختر از يزدجرد پادشاه عجم گرفت و براى عثمان فرستاد پس يكى را به حضرت امام حسنعليه‌السلام و ديگرى را به حضرت امام حسينعليه‌السلام داد. و آن را كه حضرت امام حسينعليه‌السلام گرفت حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام از او به هم رسيد و چون آن حضرت از او متولد شد او به رحمت اليه واصل شد. آن دختر ديگر نيز در وقت ولادت فرزند اول وفات يافت پس، يكى از كنيزان حضرت امام حسينعليه‌السلام او را تربيت مى كرد و حضرت او را مادر مى گفت و چون حضرت امام حسينعليه‌السلام شهيد شد حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام او را به يكى از شيعيان خود تزويج كرد و به اين سبب شهرت كرد كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام مادر خود را به يكى از شيعيان خود تزويج نموده.

مؤ لف(علامه مجلسى رحمه اللّه)گويد: اين حديث مخالفت دارد با آنچه گذشت در فصل اولاد حضرت امام حسينعليه‌السلام كه شهربانو را در زمان عمر آوردند و شايد يكى از روايان اشتباهى كرده باشد و آن روايت كه در آنجا واقع شده اشهر و اقوى است چنانكه قطب رواندى به سند معتبر از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كرده است. (1) كه چون دختر يزدجردبن شهريار آخرين پادشاهان عجم را براى عمر آوردند و داخل مدينه كردند جميع دختران مدينه به تماشاى جمال او بيرون آمدند و مسجد مدينه از شعاع روى او روشن شد. و چون عمر اراده كرد كه روى او ببيند مانع شد و گفت: سياه باد روز هرمز كه تو دست به فرزند او دراز مى كنى. عمر گفت: اين گبرزاده مرا دشنام مى دهد و خواست كه او را آزار كند، حضرت اميرعليه‌السلام فرمود كه تو سخنى را كه نفهميدى چگونه دانستى كه دشنام است، پس عمر امر كرد كه ندا كنند در ميان مردم و او را بفروشند. حضرت فرمود: جايز نيست فروختن دختران پادشاهان هر چند كافر باشند، و ليكن بر او عرض كن كه يكى از مسلمانان را خود اختيار كند و او را به تزويج كنى و مهر او را از عطاى بيت المال او حساب كنى.

عمر قبول كرد و گفت: يكى از اهل مجلس را اختيار كن! آن سعادتمند آمد و دست بر دوش مبارك حضرت امام حسينعليه‌السلام گذارد، پس حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از او پرسيد به زبان فارسى كه چه نام دارى اى كنيزك؟

عرض كرد: جهانشاه. حضرت فرمود: بلكه تو شهربانو به نام كرده اند، عرض كرد: اين نام خواهر من است. حضرت باز به فارسى فرمود: راست گفتى، پس رو كرد به حضرت امام حسينعليه‌السلام و فرمود كه اين باسعادت را نيكو محافظت نما و احسان كن به سوى او كه فرزندى از تو به هم خواهد رسانيد كه بهترين اهل زمين باشد بعد از تو، اين مادر اوصيأ ذريه طيبه من است؛ پس حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام از او به هم رسيد.

و روايت كرده است كه پيش از آنكه لشكر مسلمانان بر سر ايشان بروند شهربانو در خواب ديد كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داخل خانه او شد با حضرت امام حسينعليه‌السلام و او را براى آن حضرت خواستگارى نمود و به او تزويج كرد. شهربانو گفت كه چون صبح شد محبت آن خورشيد فلك امامت در دل من جا كرد و پيوسته در خيال آن حضرت بودم. چون شب ديگر به خواب رفتم حضرت فاطمهعليه‌السلام را در خواب ديدم كه به نزد من آمده و اسلام را بر من عرضه داشت و من به دست مبارك آن حضرت در خواب مسلمان شدم، پس فرمود كه در اين زودى لشكر مسلمانان بر پدر تو غالب خواهند شد و تو را اسير خواهند كرد و به زودى به فرزند من حسينعليه‌السلام خواهى رسيد و خدا نخواهد گذارد كه كسى دست به تو برساند تا آن كه به فرزند من برسى و حق تعالى مرا حفظ كرد كه هيچ كس به من دستى نرسانيد تا آن كه مرا به مدينه آوردند و چون حضرت امام حسينعليه‌السلام را ديدم دانستم كه همان است كه در خواب با حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به نزد من آمده بود و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرا به عقد او در آورده بود و به اين سبب او را اختيار كردم. (2)

و شيخ مفيد رحمه اللّه روايت كرده است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام حريث بن جابر را والى كرد در يكى از بلاد مشرق و او دو دختر يزدجرد را براى حضرت فرستاد، حضرت يكى را كه(شاه زنان)نام داشت به حضرت امام حسينعليه‌السلام داد و حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام از او به هم رسيد و ديگرى را به محمدبن ابى بكر داد و قاسم جد مادرى حضرت صادقعليه‌السلام از او به هم رسيد. پس قاسم با امام زين العابدينعليه‌السلام خاله زاده بودند انتهى. (3)

و امّا كنى و اَلْقاب آن حضرت:

پس بدان كه اشهر در كنيت آن حضرت، ابوالحسن و ابومحمد است و القاب مشهوره آن حضرت: زين العابدين و سيدالساجدين و العابدين و زكى و امين و سجّاد و ذوالثّفنات.

و نقش نگين آن جناب به روايت حضرت صادقعليه‌السلام (اَلْحَمْدُللّهِ الْعَلِىّ)بوده، و به روايت امام محمد باقرعليه‌السلام (اَلْعِزَّةُ لِلِّه)و به روايت حضرت ابوالحسن موسىعليه‌السلام :

(خَزِىَ وَ شَقِىَّ قاتِلُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلىِعليه‌السلام (4) )

ابن بابويه از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كره است كه پدرم على بن الحسينعليه‌السلام هرگز ياد نكرد نعمتى از خدا را مگر آنكه سجده كرد براى شكر آن نعمت، و نخواند آيه اى از كتاب خدا كه در آن سجده باشد مگر آنكه سجده مى كرد، و هرگاه حق تعالى از او بدى دفع مى كرد كه از او در بيم بود يا مكر مكر كننده اى را از او مى گردانيد، سجده مى كرد و هرگاه از نماز واجب فارغ مى شد، سجده مى كرد و هرگاه توفيق مى يافت كه ميان دو كس اصلاح كند، براى شكر آن سجده مى كرد و اثر سجده در جميع مواضع سجود آن حضرت بود و به اين سبب آن حضرت را(سجاد)مى گفتند. (5)

و نيز از امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كرده است كه در مواضع سجده پدرم اثرهاى آشكار و برآمدگيها بود كه در هر سال دو مرتبه آنها را مى بريدند و در هر مرتبه ثفنه و برآمدگى پنج موضع را مى بريدند به اين سبب آن حضرت را ذوالثفنات مى خواندند. (6)

مؤ لف مى گويد: كه اهل لغت گفته اند:(ثفنه)واحد(ثَفِناتُ الْبَعير)است، يعنى آنچه بر زمين برسد از شتر چون بِخُسْبَدْ و غليظ شود و پينه بندد، مانند زانوها و غير آن و از اين معلوم مى شود كه پيشانى و دو كف دست و زانوهاى مبارك آن حضرت از كثرت سجده پينه مى بسته و مثل ثفنه شتر نمودار مى گشته است، و در هر سال دو بار آنها را قطع مى كردند ديگر باره به هم مى رسيد!

ايضا روايت كرده است كه چون زهرى حديثى از حضرت على بن الحسينعليه‌السلام نقل مى كرد و مى گفت: خبر داد مرا زين العابدين على بن الحسينعليه‌السلام سفيان بن عيينه پرسيد كه چرا آن حضرت را زين العابدين مى گويى؟ گفت: براى آنكه شنيده ام از سعيد بن المسيب كه روايت كرد از ابن عباس كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه در روز قيامت منادى ندا كند كجا است زين العابدين؟ پس گويا مى بينم كه فرزندم على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليه‌السلام در آن هنگام با تمام وقار و سكون صفوف اهل محشر را بشكافد و بيايد. (7)

و در(كشف الغمّه)است: كه سبب ملقّب شدن آن حضرت به لقب زين العابدين آن است كه شبى آن جناب در محراب عبادت به تهجّد ايستاده بود پس شيطان به صورت مار عظيمى ظاهر شد كه آن حضرت را از عبادت خود مشغول گرداند حضرت به او ملتفت نشد پس آمد حضرت را متألم نمود و باز متوجه او نگرديد، پس چون فارغ شد از نماز خود دانست كه شيطان است، او را سبّ كرد و لطمه زد و فرمود كه دور شو اى ملعون؛ و باز متوجه عبادت خود شد پس شنيد صداى هاتفى كه سه مرتبه او را ندا كرد:

(اَنتَ زَينالْعابِدينَ)، تويى زينت عبادت كنندگان، پس اين لقب ظاهر شد در ميان مردم و مشهور گشت. (8)

فصل دوم: در مكارم اخلاق امام زين العابدينعليه‌السلام است

و در آن چند خبر است: اول در كظم غيظ آن حضرت است:

شيخ مفيد و غيره روايت كرده اند كه مردى از اهل بيت حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام نزد آن حضرت آمد و به آن جناب ناسزا و دشنام گفت حضرت در جواب او چيزى نفرمود، پس چون آن مرد برفت با اهل مجلس خود، فرمود كه شنيديد آنچه را ك اين شخص گفت الحال دوست دارم كه با من بياييد برويم نزد او تا بشنويد جواب مرا از دشنام او، گفتند مى آييم و ما دوست مى داشتيم كه جواب او را مى دادى، پس حضرت نَعْلَيْن خود را برگرفت و حركت فرمود و مى خواند:

( وَ الْكاظِمينَ الْغِيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ ) (9)

رواى گفت: از خواندن آن حضرت اين آيه شريفه را دانستم كه بد به او نخواهد گفت، پس آمد تا منزل آن مرد و صدا زد او را و فرمود به او بگوييد كه على بن الحسين است. چون آن شخص شنيد كه آن حضرت آمده است بيرون آمد مهيا براى شرّ، و شك نداشت كه آمدن آن حضرت براى آن است كه مكافات كند بعض جسارتهاى او را. حضرت چون ديد او را فرمود: اى برادر! تو آمدى نزد من و به من چنين و چنين گفتى، پس هرگاه آنچه گفتى از بدى در من است از خدا مى خواهم كه بيامرزد مرا، و اگر آنچه گفتى در من نيست حق تعالى بيامرزد تو را.

راوى گفت: آن مرد كه چنين شنيد ميان ديدگان آن حضرت را بوسيد و گفت: آنچه من گفتم در تو نيست و من به اين بديها سزاوارترم، راوى حديث گفت كه آن مرد حسن بن حسن رحمه اللّه بوده. (10)

دوم صاحب(كشف الغمّه)نقل كرده كه روزى آن حضرت از مسجد بيرون آمده بود مردى ملاقات كرد او را و دشنام و ناسزا گفت به آن جناب، غلامان آن حضرت خواستند به او صدمتى برسانند، فرمود: او را به حال خود گذاريد! پس رو كرد به آن مرد و فرمود:

(ما سترَ عنْكَ مِنْ اَمْرنا اَكْثَرُ)؛ آنچه از كارهاى ما از تو پوشيده است بيشتر است از آنكه تو بدانى و بگويى. پس از آن فرمود: آيا تو را حاجتى مى باشد كه در انجام آن تو را اعانت كنيم؟ آن مرد شرمسار شد، پس آن حضرت كسائى سياه مربع بر دوش داشتند نزد او افكندند و امر فرمودند كه هزار درهم به او بدهند، پس بعد از آن هر وقت آن مرد آن حضرت را مى ديد و مى گفت: گواهى مى دهم كه تو از اولاد رسول خدايىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . (11)

سوم و نيز روايت كرده كه وقتى جماعتى ميهمان آن حضرت بودند يك تن از خدام بشتافت و كبابى از تنور بيرون آورده با سيخ به حضور مبارك آورد، سيخ كباب از دست او افتاد بر سر كودكى از آن حضرت كه در زير نردبان بود او را هلاك كرد. آن غلام سخت مضطرب و متحير ماند، حضرت با و فرمود: اَنْتَ حرُّ؛ تو آزادى در راه خدا! تو اين كار را به عمد نكردى، پس امر فرمود كه آن كودك را تجهيز كرده و دفن نمودند. (12)

چهارم در كتب معتبره نقل شده كه آن حضرت وقتى مملوك خود را دو مرتبه خواند او جواب نداد و چون در مرتبه سوم جواب داد حضرت به او فرمود: اى پسرك من! آيا صداى مرا نشيندى؟ عرض كرد: شنيدم، فرمود: پس چه شد تو را كه جواب مرا ندادى؟ عرض كرد: چون از تو ايمن بودم! فرمود:(اَلْحَمْدُللّه الّذى جَعَلَ مَْملُوكى يَأمَنُنى)؛ حمد خداى را كه مملوك مرا از من ايمن گردانيد. (13)

پنجم نيز روايت شده كه در هر ماهى آن حضرت كنيزان خود را مى خواند و مى فرمود من پير شده ام و قدرت برآوردن حاجت زنان را ندارم هر يك از شما خواسته باشد او را به شوى دهم و اگر خواهد به فروش آوردم و اگر خواهد آزادش فرمايم، چون يكى از ايشان عرض مى كرد، نخواهم، حضرت سه دفعه مى گفت خداوندا گواه باش، و اگر يكى خاموش مى ماند به زنان خويش مى فرمود از وى بپرسيد تا چه خواهد، پس به هر مراد او بود رفتار مى فرمود. (14)

ششم شيخ صدوق از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام سفر نمى كرد مگر با جماعتى كه نشناسند او را و شرط مى كرد بر ايشان كه خدمت رفقا را در آنچه محتاجند به آن با آن حضرت باشد. چنان افتاد كه وقتى با قومى سفر كرد پس شناخت مردى آن حضرت را، به آن جماعت گفت: آيا مى دانيد كيست اين مرد كه همسفر شما است؟ گفتند: نه، گفت: اين بزرگوار على بن الحسينعليه‌السلام است! رفقا كه اين شنيدند به يك دفعه از جاى خود برخاستند و دست و پاى مباركش ببوسيدند و عرض كردند: يابن رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اراده مى فرمودى كه ما را به آتش دوزخ بسوزانى هرگاه ندانسته از دست يا زبان ما جسارتى مى رفت آيا اَبَدُ الدَّهْر ما هلاك نمى گشتيم! چه چيز شما را بر اين كار بداشت؟ فرمود: من وقتى سفر كردم با جماعتى كه مرا مى شناختند ايشان براى خشنودى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم زياده از آنچه من مستحق بودم با من عطوفت و مهربانى كردند از اين روى ترسيدم كه شما نيز با من همان رفتار نماييد، پس پوشيده داشتن امر خود را دوست تر داشتم. (15)

هفتم و نيز از آن حضرت روايت كرده كه در مدينه مردى بطال بود كه به هزل و مزاح خود مردم مدينه را به خنده مى آورد، وقتى گفت: اين مرد يعنى على بن الحسينعليه‌السلام مرا درمانده و عاجز گردانيده و هيچ نتوانستم وى را به خنده افكنم. تا آنكه وقتى آن حضرت مى گذشت و دو تن از غلامانش در پشت سرش بودند پس آن مرد بطال آمد و رداى آن حضرت را از در هزل و مزاح از دوش مباركش كشيد و برفت، آن حضرت به هيچ وجه به او التفات ننمود، از پى آن مرد رفتند و رداى مبارك را باز گرفتند و آوردند و بر دوش مباركش افكندند. حضرت فرمود: كى بود اين مرد؟ عرض كردند: مردى بطّال است كه اهل مدينه را از كار و كردار خود مى خنداند.

فرمود به او بگوييد اِنَّ للّه يَومَا يَخْسِرَ فيهِ الْمُبْطِلُونَ؛ يعنى خداى را روزيست كه در آن روز آنانكه عمر خود را به بطالت گذرانيده اند زيان مى برند.

هشتم شيخ صدوق در كتاب(خصال)از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: پدرم حضرت على بن الحسينعليه‌السلام در هر شبانه روزى هزار ركعت نماز مى گزارد چنانكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام نيز چنين بود، و از براى پدرم پانصد درخت خرما بود در نزد هر درختى دو ركعت نماز مى گذارد، و هنگامى كه به نماز مى ايستاد رنگ مباركش متغير مى گشت و حالش نزد خداوند جليل مانند بندگان ذليل بود و اعضاى شريفش از خوف خدا مى لرزيد و نمازش نماز مودع بود يعنى مانند آنكه مى داند اين نماز آخر او است و بعد از آن ديگر نماز ممكن نخواهد بود او را.

و روزى در نماز ايستاده بود كه ردا از يك طرف دوش مباركش ساقط شد حضرت اعتنا نكرد و آن را درست نفرموده تا نمازش تمام شد بعضى از اصحاب آن حضرت از سبب بى التفاتى به ردا پرسيد، فرمود: واى بر تو باد! آيا مى دانى نزد كى ايستاده بودم و با كه تكلم مى كردم؟ همانا قبول نمى شود از نماز بنده مگر آنچه كه دل او با او همراه باشد و به جاى ديگر نپردازد، آن مرد عرض كرد: پس ما هلاك شديم، يعنى از جهت اين نمازهاى بى حضور قلب كه به جا مى آوريم، فرمود: نه چنين است، حق تعالى تدارك خواهد فرمود نقصان آن را به نمازهاى نافله.

آن حضرت را حالت چنان بود كه در شبهاى تار انبانى بر دوش مى كشيد كه در آن كيسه هاى دنانير و دراهم بود و به خانه هاى فقرا مى برد و بسا بود كه طعام يا هيزم بر دوش بر مى داشت و به خانه هاى محتاجين مى برد و آنها نمى دانستند كه پرستارشان كيست؛ تا زمانى كه آن حضرت از دنيا رحلت فرمود و آن عطايا و احسانها از ايشان مفقود شد، دانستند كه آن شخص حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام بوده و هنگامى كه جسد نازنينش را از براى غسل برهنه كردند و بر مغسل نهادند بر پشت مباركش از آن انبانهاى طعام كه بر دوش كشيده بود براى فقرا و ارامل و ايتام، اثرها ديدند كه مانند زانوى شتر پينه بسته بود و همانا روزى آن حضرت از خانه بيرون رفت. سائلى به رداى آن حضرت كه از خز بود چسبيد و از دوش آن حضرت برداشته شد آن بزرگوار اعتنا به آن نكرد و از او درگذشت و بگذشت. و حال آن حضرت چنان بود كه جامه خز براى زمستان خود مى خريد چون تابستان مى شد آن را مى فروخت و بهاى آن را تصدق مى فرمود، روز عرفه بود كه آن جناب نظر فرمود به جمعى كه از مردم سؤ ال مى كردند، فرمود به ايشان كه واى بر شما از غير خدا سؤ ال مى كنيد در مثل چنين روزى كه رحمت واسعه الهى به مرتبه اى بر مردم نازل است كه اگر از خدا سؤ ال كنند در باب سعادت اطفالى كه در شكم مادران مى باشند هر آينه اميد است كه اجابت شود. و از اخلاق شريفه آن حضرت بود كه با مادر خود طعام ميل نمى فرمود، به آن حضرت عرض كردند كه شما از تمام مردم در بِرّ به والدين و صله رحم سبقت فرموده ايد جهت چيست كه با مادر خود طعام ميل نمى فرماييد؟ فرمود كه خوشم نمى آيد كه دستم پيشى گيرد بر آن لقمه كه مادرم به آن توجه كرده و آن را براى خود اراده كرده!

روزى شخصى به آن جناب عرض كرد كه يابن رسول اللّه! من شما را به جهت خدا دوست مى دارم، آن حضرت فرمود: خداوندا! من پناه مى برم به تو از آنكه مردم مرا به جهت تو دوست داشته باشند و تو مرا دشمن داشته باشى، و آن حضرت را ناقه اى بود كه بيست حج بر آن گذاشته بود و يك تازيانه بر آن نزده بود، هنگامى كه آن شتر بمرد به امر آن حضرت او را در خاك پنهان كردند تا درندگان جثّه او را نخورند.

روزى از يكى از كنيزان آن جناب پرسيدند كه از حال آقاى خود براى ما نقل كن گفت: مختصر بگويم يا مطوَّل؟ گفتند: مختصر بگو، هيچ گاهى روز طعام از براى او حاضر نكردم براى آنكه روزه بود، و هيچ شبى براى او رختخواب پهن نكردم از جهت آنكه براى خدا شب زنده دار بود.

روزى آن حضرت به جماعتى گذشتند كه به غيبت آن حضرت مشغول بودند آن حضرت در نزد ايشان ايستاد و فرمود: اگر راست مى گوييد در اين عيبها كه براى من ذكر مى كنيد خدا مرا بيامرزد و اگر دروغ مى گوييد خدا شما را بيامرزد.

و هرگاه طالب علمى به خدمت آن حضرت مى آمد و مى فرمود:

(مَرْحَبَا بِوَصَيّةِ رَسُولَ اللّهِ صَلَى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمْ)

آنگاه مى فرمود: به درستى كه طالب علم وقتى كه از منزل خويش بيرون مى رود پاى خود را نمى گذارد بر هيچ تر و خشكى از زمين مگر اينكه تا هفتم زمين از براى او تسبيح مى كنند.

و آن حضرت كفالت مى نمود صد خانواده از فقرأ مدينه را و دوست مى داشت كه يتيمان و مردمان نابينا و اشخاص عاجز و زمين گير و مساكين كه براى معيشت خود تدبيرى ندارند بر طعام آن حضرت حاضر شوند و آن بزرگوار به دست خويش به ايشان طعام مرحمت مى فرمود و هر كدام از ايشان صاحب عيال بودند براى آنها نيز طعام روانه مى فرمود و هيچ طعامى ميل نمى فرمود مگر آنكه مثل آن را تصدق مى فرمود.

در هر سال هفت ثفنه، يعنى برآمدگى و پينه از مواضع سجده آن جناب از كثرت نماز و سجده آن بزرگوار ساقط مى شد و آنها را جمع مى نمود تا وقتى كه از دنيا رحلت فرمود با آن جناب دفن كردند. و همانا بر پدر بزرگوار خود بيست سال گريست، و در پيش آن حضرت طعامى نگذاشتند مگر آنكه گريست تا آنكه وقتى يكى از غلامانش عرض كرد كه اى آقاى من! وقت آن نشد كه اندوه شما برطرف شود؟ فرمود: واى بر تو! يعقوب پيغبرعليه‌السلام دوازده پسر داشت خداوند تعالى يكى از آنها را از او پنهان كرد آنقدر بر او گريست تا چشماش از كثرت گريه سفيد شد و از بسيارى حزن و اندوه بر پسرش موهاى سرش سفيد گشت و قدش خميده شد و حال آنكه فرزندش در دنيا زنده بود و من به چشم خود ديدم كه پدر و برادر و عمو و هفده نفر از اهل بيت خود را كه شهيد گشته بودند و جسدهاى نازنين ايشان بر زمين افتاده بود پس چگونه اندوه بر من برطرف شود؟! (16)

نهم روايت شده كه چون تاريكى شب دامن بگسترانيدى و چشمها به خواب شدى حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام در منزل خود به پا شدى و آنچه از قوت اهل خانه زياده آمده بود در انبانى كرده بر دوش برداشته و به خانه هاى فقرأ مدينه رو نهادى در حالتى كه صورت مباركش را پوشيده بود بر ايشان قسمت مى فرمود و بسا كه فقرأ بر در سراهاى خود به انتظار قدوم مباركش ايستاده بودند و چون آن حضرت را مى ديدند با هم بشارت همى دادند و مى گفتند كه صاحب انبان رسيد. (17)

دهم از(دعوات راوندى)نقل است كه حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام فرمود: پدرم على بن الحسينعليه‌السلام فرمود: وقتى مرض شديدى مرا عارض شد، پدرم فرمود: به چه مايل هستى؟ گفتم: ميل دارم كه چنان باشم كه اختيار نكنم چيزى را بر آن چيزى كه حق تعالى براى من مقرر داشته و اختيار فرموده.

(فقالَ لى: اَحسنتَ ضاهيتَ اِبراهيمَ الْخليلَ عليه السلام حيثُ قالَ جبرَئيلعليه‌السلام : هَلْ مِنْ حاجَةٍ؟ فَقالَ: لااَقْتَرِحُ عَلى رَبّى بَلْ حَسْبِىَ اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكيلُ؛)

يعنى پدرم فرمود: نيكو گفتى شبيه به ابراهيم خليلعليه‌السلام شدى هنگامى كه جبرئيل گفت آيا حاجتى دارى؟ فرمود: تحكم نمى كنم بر رب خود بلكه خدا كافى است و نيكو وكيلى است. (18)

يازدهم ابن اثير در(كامل التواريخ)نقل كرده كه چون اهل مدينه بيعت يزيد را شكستد و عامل يزيد و بنى اميه را از مدينه بيرون كردند، مروان نزد عبداللّه بن عمر آمد و از او درخواست نمود كه عيال خود را نزد او گذارد تا آنكه از آسيب اهل مدينه محفوظ بماند، ابن عمر قبول نكرد مروان خدمت حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام رسيد و استدعا كرد كه حرم خود را در حرم آن حضرت درآورد كه در سايه عطوفت آن جناب محفوظ و مصون بماند، آن جناب قبول فرمود! مروان زوجه خود عايشه دختر عثمان بن عفان را با حرم خود فرستاد خدمت حضرت على بن الحسينعليه‌السلام آن جناب به جهت صيانت آنها ايشان را با حرم خود از مدينه بيرون برد به ينبع، و به قولى حرم مروان را به طائف روانه فرمود و همراه كرد با ايشان پسر گرامى خود عبداللّه را. (19)

دوازدهم از(ربيع الا برار)زمخشرى نقل است كه چون يزيدبن معاويه به جهت قتل و غارت اهل مدينه مُسْلِم بن عُقْبَه را به مدينه فرستاد حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام كفالت فرمود چهارصد زن كشيرالاَوْلاد را با عيال و حشم آنها و ايشان را جزء عيالات خود نمود، خورش و خوردنى و نفقه داد تا لشكر ابن عُقْبَه از مدينه بيرون شدند يكى از آنان گفت: به خدا قسم كه من در كنار پدر و مادرم چنين زندگانى به خوشى و آرامشى نكرده بودم كه در سايه عطوفت اين شريف نمودم. (20)

فصل سوم: در بيان عبادات حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام

همانا كثرت عبادت حضرت سيدالعابدينعليه‌السلام اشهر است از آنكه ذكر بشود، آن جناب عابدترين اهل روزگار بود چنانكه در القاب شريفش به برخى از آن اشارت رفت و بس است در اين مقام كه هيچ كس از مردمان را طاقت نبود كه مانند حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام رفتار نمايد، چرا كه آن حضرت در شبانه روزى هزار ركعت نماز مى گذاشت، و چون وقت نماز مى رسيد بدنش را لرزه مى گرفت و رنگش زرد مى گشت و چون به نماز مى ايستاد مانند ساق درختى بود حركت نمى كرد مگر آنچه كه باد او را حركت دهد و چون در قرائت حمد به(مالِكِ يَوْمِ الدّينِ)مى رسيد چندان آن را مكرر مى كرد كه نزديك مى گشت قالب تهى كند و چون سجده مى كرد سر از سجده بر نمى داشت تا عرق مباركش جارى مى شد. شبها را به عبادت به روز مى آورد و روزها را روزه مى داشت و شبها چندان نماز مى گذاشت كه خسته مى شد به حدى كه نمى توانست ايستاده حركت نمايد و به فراش خويش خود را برساند لاجرم مانند كودكان كه به راه نيفتاده اند حركت م مى نمود تا خود را به فراش خود مى رسانيد و چون ماه رمضان مى شد تكلم نمى كرد مگر به دعا و تسبيح و استغفار. و از براى آن حضرت خريطه اى بود كه در آن تربت مقدّسه حضرت امام حسينعليه‌السلام نهاده بود. هنگامى كه مى خواست سجده كند بر آن تربت سجده مى كرد.

و در(عين الحياة)است كه صاحب كتاب(حلية الا وليأ)روايت نموده (21) كه چون حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام از وضو فارغ مى شدند و اراده نماز مى فرمودند رعشه در بدن و لرزه بر اعضاى آن حضرت مستولى مى شد چون سؤال مى نمودند مى فرمود كه واى بر شما! مگر نمى دانيد كه به خدمت چه خداوندى مى ايستم و با چه عظيم الشّأنى مى خواهم مناجات كنم. در هنگام وضو نيز اين حالت را از آن حضرت نقل كرده اند.

روايتى وارد شده كه فاطمه دختر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام روزى جابربن عبداللّه انصارى رضى اللّه عنه را طلبيد و گفت: تو از صحابه كبار حضرت رسولى و ما اهل بيت را حق بر تو بسيار است و از بقيه اهل بيت رسالت همين على بن الحسينعليه‌السلام مانده و او بر خود جور مى نمايد در عبادت الهى، پيشانى و زانوها و كفهاى او از بسيارى عبادت پين كرده و مجروح گشته و بدن او نحيف شده و كاهيده، از او التماس نما كه شايد پاره اى تخفيف دهد، چون جابر به خدمت آن جناب رسيد ديد كه در محراب نشسته و عبادت بدن شريفش را كهنه و نحيف گردانيده و حضرت، جابر را اكرام فرمود و در پهلوى خويش تكليف نمود و با صداى بسيار ضعيف احوال او را پرسيد، پس جابر گفت: يابن رسول اللّه! خداوند عالميان بهشت را براى شما و دوستان شما خلق كرده و جهنم را براى دشمنان و مخالفان شما آفريده پس چرا اين قدر بر خود تعب مى فرمايى؟ حضرت فرمود كه اى مصاحب حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، حضرت رسالت پناهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با آن كرامتى كه نزد خداوند خود داشت كه تك اوْلاى گذشته و آينده او را آمرزيد، او مبالغه و مشقت در عبادت را ترك نفرمود پدرم و مادرم فداى او باد تا آنكه بر ساق مبارك نفخ ظاهر شد و و قدمش ورم كرد، صحابه گفتند كه چرا چنين زحمت مى كشى و حال آنكه خدا بر تو تقصير نمى نويسد؟ فرمود كه آيا من بنده شاكر خدا نباشم و شكر نعمتهاى او را ترك نمايم؟! جابر گفت: يابن رسول اللّه! بر مسلمانان رحم كن كه به بركت شما خدا بلاها را از مردمان دفع مى نمايد و آسمانها را نگاه مى دارد و عذابهاى خود را بر مردمان نمى گمارد. فرمود كه اى جابر! بر طريق پدران خود خواهيم بود تا ايشان را ملاقات نمايم. (22)

از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه پدرم فرمود: روزى بر پدرم على بن الحسينعليه‌السلام داخل شدم ديدم كه عبادت در آن حضرت بسيار تأثير كرده و رنگ مباركش از بيدارى زرد گرديده و ديده اش از بسيارى گريه مجروح گشته و پيشانى نورانيش از كثرت سجود پينه كرده و قدم شريفش از وفور قيام در صلات ورم كرده چون او را بر اين حال مشاهده كردم خود را از گريه منع نتوانستم نمود و بسيار بگريستم آن حضرت متوجه تفكر بودند بعد از زمانى به جانب من نظر افكندند و فرمودند كه بعضى از كتابها كه عبادت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در آنجا مسطور است به من ده چون بياوردم و پاره اى بخواندند بر زمين گذاشتند و فرمودند كه كى ياراى آن دارد كه مانند على بن ابى طالبعليه‌السلام عبادت كند؟! (23)

كلينى از حضرت جعفر بن محمدعليه‌السلام ، روايت كرده كه حضرت سيدالساجدينعليه‌السلام چون به نماز مى ايستاد رنگش متغير مى شد و چون به سجود مى رفت سر بر نمى داشت تا عرق از آن جناب مى ريخت. (24)

از حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام منقول كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام در شبانه روزى هزار ركعت نماز مى گزارد و چون مى ايستاد رنگ به رنگ مى گرديد و ايستادنش در نماز ايستادن بنده ذليل بود كه نزد پادشاه جليلى ايستاده باشد، و اعضاى او از خوف الهى لرزان بود و چنان نماز مى كرد كه گويا نماز وداع است و ديگر نماز نخواهد كرد، چون از تغير احوال آن جناب سؤ ال مى نمودند چنين مى فرمود: كسى كه نزد خداوند عظيمى ايستد سزاوار است كه خائف باشد. (25) و نقل كرده اند كه در بعضى از شبها يكى از فرزندان آن جناب از بلندى افتاد دستش شكست و از اهل خانه فرياد بلند شد، همسايگان جمع شدند و شكسته بند آوردند دست آن طفل را بستند و آن طفل از درد فرياد مى كرد و حضرت از اشتغال به عبادت، نمى شنيد. چون صبح شد و از عبادت فارغ گرديد دست طفل را ديد در گردن آويخته، از كيفيت حال پرسيد خبر دادند. (26)

و در وقت ديگر در خانه اى كه حضرت در آن خانه در سجود بود آتشى گرفت و اهل خانه فرياد مى كردند كه يَابْنَ رَسُولِ اللّه! اَلنّارُ! اَلنّارُ! حضرت متوجه نشدند تا آتش خاموش شد بعد از زمانى سر برداشتند از آن جناب پرسيدند كه چه چيز بود شما را غافل از اين آتش گردانيده بود؟ فرمود كه آتش كبراى قيامت مرا از آتش اندك در دنيا غافل گردانيده بود. (تمام شد آنچه از(عين الحياة)نقل كرديم ). (27)

روايت شده از ابوحمزه ثمالى كه از زاهدين اهل كوفه و مشايخ آنجا بود گفت:

ديدم حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام را كه وارد مسجد كوفه شد و آمد نزد ستون هفتم و نعلين خود را كند و به نماز ايستاد پس دستها را تا برابر گوش بلند كرد و تكبيرى گفت كه جميع موهاى بدن من از دهشت آن راست ايستاد و گفته كه چون آن حضرت نماز گذاشت گوش كردم نشنيدم لهجه اى پاكيزه تر و دلرباتر از آن. (28)

و نيز روايت شده كه آن حضرت از تمامى مردم، صوت مقدسش به قرآن مجيد نيكوتر بود و چندان نيكو و دلكش قرائت نمودى كه سقّايان بر در خانه آن حضرت مى ايستادند و قرائت آن جناب را استماع مى نمودند. (29)

غزالى در كتاب(اسرار الحجّ)نقل كرده از سفيان بن عيينه كه حج گزارد على بن الحسينعليه‌السلام چون خواست محرم شود راحله اش ايستاد و رنگش زرد شد و لرزه او را عارض شد شروع كرد به لرزيدن و نتوانست لبيك بگويد، سفيان گفت: چرا تلبيه نمى گوييد؟ فرمود: مى ترسم در جواب گفته شود لالَبَّيْكَ وَ لاسَعْدَيْكَ! پس چون تلبيه گفت غش كرد و از راحله اش بر زمين واقع شد و پيوسته اين حال او را عارض مى شد تا از حجش فارغ شد. (30)

در كتاب(حديقة الشيعه)است كه طاوس يمانى گفت: نصف شبى داخل حجر اسماعيل شدم ديدم كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام در سجده است و كلامى را تكرار مى كند چون گوش كردم اين دعا بود:

(اِلهى عُبَيْدُكَ بِفِنائِكَ، مِسْكينُكَ بِفِنائكَ، فَقيرُكَ بِفِنائِكَ.)

و بعد از آن هرگونه بلا و المى و مرضى كه مرا پيش آمد چون نماز كردم و سر به سجده نهادم اين كلمات را گفتم مرا خلاصى و فرجى روى داد! و(فِنأ)در لغت به معنى فضاى در خانه است؛ يعنى بنده تو و مسكين تو و محتاج تو بر درگاه تو منتظر رحمت تو است و چشم عفو و احسان از تو دارد؛ و هركس اين كلمات را از روى اخلاص بگويد البته اثر مى كند و هر حاجت كه دارد بر مى آيد. انتهى. (31)

بالجمله؛ آنچه در باب عبادات آن حضرت نقل شده غير آنچه ذكر شد زياده از اين است كه در اين مختصر نقل شود من اكتفا مى كنم از آنتها به يك خبر:

قطب راوندى و ديگران روايت كرده اند از حمادبن حبيب كوفى كه گفت: سالى به آهنگ حج بيرون شديم همين كه از زباله (كه نام منزلى است ) كوچ كرديم، بادى سياه و تاريك وزيدن گرفت به طورى كه قافله را از هم متفرق و پراكنده ساخت و من در آن بيابان متحير و سرگردان ماندم، پس خود را رسانيدم به يك وادى خالى از آب و گياه و تاريكى شب مرا فرا گرفت پس من خود را بر درختى جاى دادم چون تاريكى دنيا را فراگرفت جوانى را ديدم رو كرد با جامه هاى سفيد و بوى مشك از او مى وزيد با خود گفتم اين شخص بايد يكى از اوليأ اللّه باشد! پس ترسيدم هرگاه ملتفت من بشود به جاى ديگر رود پس چندان كه مى توانستم خود را پوشيده داشتم، پس آن جوان مهياى نماز شد و ايستاد و گفت:

(يا منْ حاذَ كُلُّ شَى ءٍ مَلَكُوتا وَ قَهَرَ كُلَّ شَى ءٍ جَبَروُتا صَلَّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍَو اَوْلِجْ قَلْبِى فَرَحَ الاقبالِ عَلَيْكَ وَ اَلْحِقْنى بِمَيَدانِ الْمُطيعينَ لَكَ.)

پس در نماز شد چون ديدم كه اعضأ و اركان او آماده نماز گرديد و حركات او سكون گرفت برخاستم و به آن مكان كه مهياى نماز شد شدم ديدم چشمه آبى مى جوشد من نيز تهيه نماز ديدم و در پشت سرش بايستادم ديدم گويا محرابى براى من ممثل شد و مى ديدم او را كه هر وقت به آيتى مى گذشت كه در آن آيه وعد و وعيد مذكور بودى با ناله و حنين آن را مكرر فرمودى، پس چون تاريكى شب روى به نهايت گذاشت از جاى خود برخاست و گفت:

(يا مَنْ قَصَدَُه الضّآلّوُنَ فَاَصابُوهُ مُرشِدا وَ اَمَّهُ الْخائِفُونَ فَوَجَدوُهُ مَعْقِلا وَ لَجَاَ اِلَيْهَ الْعابِدوُنَ (الْعائذوُن ) فَوَجَدُوُهُ مَوْئلا مَتى راحَةُ مَنْ نَصَبَ لِغَيْرِكَ بَدَنَهُ وَ مَتى فَرَحُ مَنْ قصدَ سواكَ بهمَّتهِ اِلهى تقشَّعَ الظَّلامُ وَ لَمْ اَقضِ مِنْ خِدْمَتِكَ وَطَرا وَ لا مِنْ حِياضِ مُناجاتِكَ صَدَرا صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَافْعَلْ بِى اَوْلَى الاَمْرَيْنِ بِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ.)

حماد بن حبيب مى گويد: اين وقت بيم كردم كه مبادا شخص او از من ناپديد گردد و اثر امرش بر من پوشيده ماند، پس در او درآويختم و عرض كردم: تو را سوگند مى دهم به آن كسى كه ملال و خستگى و رنج و تعب از تو برگرفته و لذت رهبت را در كام تو نهاده بر من رحمت آور و مرا در جناح مرحمت و عنايت جاى ده كه من ضال و گمشده ام و همى آرزومندم كه به كردار تو روم و به گفتار تو شوم. فرمود: اگر توكل تو از روى صدق باشد گم نخواهى شد لكن متابعت من كن و بر اثر من باش. پس به كنار آن درخت شد و دست مرا بگرفت مرا به خيال همى آمد كه زمين از زير قدمم حركت مى نمايد، همين كه صبح طلوع كرد به من فرمود: بشارت باد تو را كه اين مكان مكه معظمه است، پس من صدا و ضجّه حاجّ را بشنيدم عرض كردم: تو را سوگند مى دهم به آنكه اميدوارى به او در روز آزفه و يوم فاقه (يعنى روز قيامت ) تو كيستى؟ فرمود:

اكنون كه سوگند دادى، منم على بن الحسين على بن ابى طالبعليه‌السلام . (32)

فصل چهارم: در ذكر پاره اى از كلمات شريفه و مواعظ بليغه آن جناب

و اكتفا مى شود به ذكر چند خبر.

(اوّل قالَعليه‌السلام يَوْما: اصحابى! اِخْوانى! عَلَيْكُمْ بِدارِ الا خِرَةِ و لا اُوصيكُمْ بِدارِ الدُّنْيا فاِنَّكُمْ عَلَيْها وَ بِها مُتَمَسِّكُونَ اَما بَلَغَكُمْ ما قالَ عيسى بْنُ مَرْيَمَ لِلْحَواريينَ قالَ لَهُمْ: قَنْطَرَةٌ فَاعْبُروُها وَ لا تَعْمُرُوها وَ قالَ: اَيُّكُمْ يَبْنى عَلى مَوْج الْبَحْرِ دارا تِلْكُمُ الدّارُ الدُّنيا و لاتَتَّخِذُوها قَرارا)

يعنى آن حضرت روزى با جماعت اصحاب خود فرمود:

اصحاب من! برادران من! همانا وصيت مى كنم شما را به تدارك و تهيه خانه آخرت و براى سراى دنيا شما را وصيت نمى كنم! زيرا كه شما در دنيا حريص هستيد و متمسك به آن مى باشيد، آيا به شما نرسيده است آنچه عيسى بن مريم عليهما السلام به حواريين گفت، فرمود به ايشان: كه دنيا پلى است از اين پل عبور كنيد و به عمارتش مكوشيد يعنى از پل بايد گذشت نه به آرزوى اقامت نشست؛

و نيز عيسىعليه‌السلام فرمود: كدام يك از شما بر موج دريا عمارت مى كنيد، اينك دنياى شما را همين حالت است و بنا بر آن چون بنا بر موج بحر است پس چنين مكانى سست بنيان را آرام و قرار ندانيد. (33)

در ره عقبى است دنيا چون پلى		بى بقا جايى و ويران منزلى
فوج مخلوقند همچون موج بحر		هالك اندر قعر يا در اوج بحر

دوم فى(جامِعِ الاخْبارِ)

(عَنْ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَينِعليه‌السلام قال: يَغْفِرُ اللّهُ لِلمُؤْمِنينَ كُلَّ ذَنْبٍ وَ يَطْهُرُ مِنْهُ الا خِرَةِ ما خَلا ذَنْبَيْنِ تَرْكُ التَّقِيَّةِ وَ تَضْييعُ حُقوُقِ الاِخْوانِ؛)

يعنى حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرمود: مى آمرزد حق تعالى هر گناهى را كه مؤ من مرتكب آن شده و پاك مى شود از آن در آخرت مگر دو گناه يكى ترك مواقع تقيه و ديگر ضايع ساختن حقوق برادران دينى. (34) مخفى نماند اينكه امامعليه‌السلام در اين خبر ترك تقيه را گناهى بزرگ شمرد كه در خور آمرزش نيست از آن است كه بسيار مى شود كه ترك تقيه مورث مفاسد عظيمه مى شود كه لطمه اى بزرگ بر دين و مذهب وارد مى كند و خونها ريخته و فتنه هاى بزرگ انگيخته كه قلوب مخالفين را مستعد (نسخه بدل: مستَبِدّ) بر لجاج و عناد و دوام و ثبات بر جهالت و غوايت مى گرداند و اين فرمايش عين حكمت است؛ چنانچه تضييع حقوق اخوان كه دليل بر خروج از مدارج عدل و دخول در ظلمات ظلم است نيز همان نتيجه را دارد.

مؤ يد اين است آنچه روايت شده، كه مرد مؤ منى فقير حضور مبارك حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام مشرف شد و از آن جناب درخواست كرد كه مالى به او مرحمت كند كه سد فاقه او شود حضرت به صورت او خنديد و فرمود: از تو مسأله اى مى پرسم هرگاه صواب جواب دادى ده برابر آنچه از من خواسته اى به تو عطا كنم؛ و آن مرد صد درهم از جناب خواسته بود كه سرمايه خود كند و به آن معاش كند، پس آن مرد گفت: بپرس، حضرت فرمود: هرگاه به تو واگذار كنند كه براى خود چيزى خواهش و تمنّى نمايى چه تمنى خواهى كرد؟ گفت: تمنّى كنم كه حق تعالى روزى فرمايد ما را تقيه در دين و قضاى حقوق اخوان مؤ منين، فرمود: چه شد تو را كه خواهش نمى كنى ولايت ما اهل بيت را؟ عرض كرد: به جهت آن است كه اين را حق تعالى به من عطا فرموده و آن را عطا نفرموده پس من شكر مى كنم خدا را بر آن نعمت كه به من داده و مسئلت مى كنم از او آنچه را كه به من نداده. حضرت فرمود به او اَحْسَنْتَ و امر فرمود كه دو هزار درهم به او دهند و فرمود كه اين را صرف كن در(مازو)يعنى مازو بخر و آن را سرمايه خود كرده به آن تجارت كن. (35)

(سوّم رُوِىَ عنْهُعليه‌السلام قالَ: عَجِبْتُ لِمَنْ يَحْتَمى مِنَ الطَّعامِ لِمَضَرَّتِهِ كَيْفَ لايَحْتَمى مِنَ الذَّنْبِ لِمَعَرَّتِهِ.)

يعنى آن حضرت فرمود عجب دارم من از آن كس كه پرهيز از طعام مى كند به جهت آنكه مبادا به او ضرر رساند چگونه پرهيز از گناه نمى كند كه مبادا بدى و جزاى بد به او عايد گردد!؟ (36)

مؤ لف گويد: كه اين كلمه شريفه شبيه است به فرمايش حضرت امام حسنعليه‌السلام :

(عجبتُ لِمنْ يتَفَكَّرُ فى مَأْكُولِهِ كَيْفَ لايَتَفَكَّرُ فِى مَعْقُولِهِ (37) )

و اين فرمايش از روى فرمايش پدر بزرگوارش حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است كه فرموده:

(مالى اَرَى النّاسَ اِذا قُرِّبَ اِلَيْهِمُ الطَّعامُ لِيْلا تَكَلَّفوُا اِنارَةَ الْمَصابيحِ لِيُبْصِروُا ما يدْخلُونَ بطوُنهمْ وَ لا يتتمُّونَ بغَذأِ النَّفْسِ بِاَنْ يُنيروُا مَصابِيحَ اَلْبابِهِمْ بِالْعِلْمِ لَِيْسلَمُوا مِنْ لَواحِقِ الْجَهالَةِ وَ الذُّنوبِ فى اِعْتِقاداتِهِمْ وَ اَعْمالِهِمْ؛)

يعنى براى چيست كه مى بينم مردم را هنگامى كه در شب، طعام نزد ايشان حاضر مى شود به مشقت و رنج روشن مى كنند چراغ را تا آنكه ببينند چيست كه داخل در شكم خود مى كنند و لكن اهتمام نمى كنند در غذاى نفس يعنى مطالبى كه در سينه جاى مى دهند و اعتقاد به آن مى نمايند به آنكه روشن كنند چراغ عقول خود را به علم تا سالم بمانند از آنچه به آنها ملحق مى شود از ضرر جهالت و گناهان در اعتقادات و اعمال خود.

چهارم در(عين الحياة)است كه از حضرت على بن الحسينعليه‌السلام منقول است كه فرمود: به درستى كه دنيا بار كرده است و پشت كرده است و مى رود و آخرت بار كرده است و رو كرده است و مى آيد و هر يك از دنيا و آخرت را فرزندان و اصحاب است، پس شما از فرزندان آخرت باشيد نه از فرزندان و كاركنان دنيا، اى گروه! از زاهدان در دنيا باشيد و به سوى آخرت رغبت نماييد به درستى كه زاهدان در دنيا زمين را بساط خود مى دانند و خاك را فرش خود قرار داده اند و آب را بوى خوش خود مى دانند و به آن خود را مى شويند و خوشبو مى سازند و خود را جدا كرده اند و بريده اند از دنيا بريدنى، به درستى كه كسى كه مشتاق بهشت است شهوتهاى دنيا را فراموش مى كند، و كسى كه از آتش جهنّم مى ترسد البتّه مرتكب محرمات نمى شود و كسى كه ترك دنيا كرد مصيبتهاى دنيا بر او سهل مى شود، به درستى كه خدا بندگانى هست كه در مرتبه يقين چنان اند كه گويا اهل بهشت را در بهشت ديده اند كه مخلّدند و گويا اهل جهنم را در جهنم ديده اند كه معذّبند، مردم از شر ايشان ايمن اند و دلهاى ايشان پيوسته از غم آخرت محزون است و نفسهاى ايشان عفيف است از محرمات و شبهات، و كارهاى ايشان سبك است و بر خود دشوار نكرده اند. چند روزى اندك صبر كردند پس در آخرت راحتهاى دور و دراز غير متناهى براى خود مهيا كرده اند، چون شب مى شود نزد خداوند خود بر پا مى ايستند و آب ديده ايشان بر رويشان جارى مى گردد و تضرع و زارى و استغاثه به پروردگار خود مى كنند و سعى مى كنند كه بدنهاى خود را از عذاب الهى آزاد كنند چون روز شد بردبارانند، حكيمانند، دانايانند، نيكوكاران و پرهيزكارانند. از اثر عبادت مانند تير باريك شده اند و خوف الهى ايشان را چنان تراشيده و نحيف گردانديه كه چون اهل دنيا به ايشان نظر مى كنند كه ايشان بيمارند و ايشان را بيمارى بدنى نيست بلكه بيمار خوف و عشق و محبت اند و بعضى گمان مى برند كه عقل ايشان به ديوانگى مخلوط شد است. و نه چنين است بلكه بيم آتش جهنم در دل ايشان جا كرده است. (38)

پنجم در(كشف الغمّه)است كه حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام فرمود: وصيت كرد مرا پدرم به اين كلمات فرمود: اى پسر جان من! با پنج طبقه از مردم مصاحبت مكن و سخن با ايشان مگوى و رفاقت مكن با ايشان در راه.

عرض كردم كه فدايت شوم اين جماعت كيانند؟

فرمود:

(لاتَصْحَبَنَّ فَاِنَّهُ يَبيعُكَ بِاَكْلَةٍ فَمادُونَها)

يعنى البته با فاسق يار مشو زيرا كه او تو را به يك خوراك يا به يك لقمه بلكه كمتر از آن مى فروشد. عرض كردم: اى پدر، و كمتر از آن چيست؟

فرمود: به طمع لقمه تو را مى فروشد لكن به آن نمى رسد. گفتم: اى پدر، دوم كيست؟

فرمود: با بخيل مصاحبت مكن زيرا كه تو را محروم مى نمايد از مالش در وقتى كه نهايت احتياج به آن دارى.

عرض كردم: سوم كيست؟

فرمود: با كذّاب مصاحبت مكن زيرا كه او به منزله سراب است دور مى كند از تو نزديك را و نزديك مى كند به تو دور را، و(سراب)آن است كه شعاع آفتاب در نيمروز به زمين مسوى افتد لمعات آن درخشنده در نظر آيد چون آب موج زنند پس گمان برده شود كه آن آبى است بر زمين جارى مى شود و آن صورت است و حقيقت ندارد.

گفتم: اى پدر، چهارم كيست؟

فرمود: احمق است زيرا كه او مى خواهد تو را نفع رساند از حمق و نادانى خود تو را ضرر مى رساند.

عرض كردم: اى پدر پنجم كيست؟

فرمود: مصاحبت مكن با قاطع رحم زيرا كه من يافتم او را ملعون در سه موضع از كتاب خداى تعالى. (39)

ششم در(بحار)و غير آن از جمله وصاياى آن حضرت است به فرزند خويش كه فرمود:

(يا بنىََّ اصْبِرْ عَلَى النَّوائِبِ وَ لا تَتَعَرَّضْ لِلْحُقُوقِ وَ لا تُجِبْ اَخاكَ اِلَى اْلاَمرِ الَّذى مَضَرَّتُهُ عَلَيْكَ اَكْثَرُ مَنْ مَنْفَعَتِهِ لَهُ)

اى پسرك من! صبر كن بر نوائب و مصائب روزگار و خود را در معرض حقوق در نياور، و اجابت مكن برادر خود را در امرى كه ضرر آن بر تو بيشتر است از منفعتش براى او. (40)

هفتم در(كشف الغمّه)است كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرمود: هَلَكَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حَكيمٌ يُرْشِدُهُ وَ ذَلَّ لَهُ سَفيهٌ يَعْضُدُهُ؛

يعنى هلاك مى شود آن كسى كه حكيم دانشمند او را از ارشاد ننمايد، و خوار و زار مى شود آن كسى كه سفيهى او را هم بازو نشود. (41) و چه بسا شود كه از نادان كارها ساخته شود كه از دانايان نشود.

هشتم روايت شده كه آن حضرت فرمود: آگاه باشيد كه هر بنده را چهار چشم است با دو چشم كه چشم ظاهر باشد مى بيند امر دين و دنياى خود را و با دو چشم ديگر كه چشم باطن باشد مى بيند امر آخرت خود را و چون حق تعالى بخواهد خير بنده را، بگشايد براى او دو چنشم دل او را تا ببيند به آن دو چشم غيب و امر آخرت خود را، و اگر اراده فرموده باشد به او غير آن را، بگذارد دل او را به همان حال كه هست. (42)

نهم قالَعليه‌السلام : خَيْرُ مَفاتيحِ الاُمُوِر الصِّدْقُ وَ خَيْرُ خَواتيمِها الْوَفأُ؛

فرمود كه بهترين مفاتيح و كليدها براى مطالب و امور، صدق و راستى است و بهترين خاتمه امور، وفا است. (43)

فقير گويد: كه اين فرمايش است به فرمايش حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام :

(اِنَّ الْوَفأَ تَوْاَمُ الصِّدْقِ وَ لا اَعْلَمُ جُنَّةً اَوْقى مِنْهُ (44) )

دهم قالَعليه‌السلام :

(مِسْكينُ ابْنُ آدَمَ! لَهُ فى كُلِّ يَوْمٍ ثَلاثُ مَصائبَ لايَعْتَبِرُ بِواحِدَةٍ مِنْهُنَّ)

يعنى حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرمود: بى چاره فرزند آدم! براى او در هر روزى سه مصيبت است كه به هيچ يك از آنها عبرت نمى گيرد، و اگر عبرت بگيرد سهل و آسان شود بر وى امر دنيا:

اما مصيبت اول: كم شدن هر روز است از عمر او، همانا اگر در مال نقصان پديد آيد مغموم شود با آنكه جاى درهم رفته درهمى مى آيد و عمر را چيزى بر نمى گرداند؛

مصيبت دوم: استيفأ روزى او است، پس هرگاه حلال باشد حساب از او كشند و اگر حرام باشد او را عقاب كنند؛

مصيبت سوم: از اين بزرگتر است، پرسيدند چيست؟ فرمود: هيچ روزى را شب نمى كند مگر اينكه به آخرت يك منزل نزديك مى شود لكن نمى داند كه به بهشت وارد مى شود يا به دوزخ. (45)

مؤ لف مى گويد: كه از كلام اين بزگوار اخذ كرده است ابوبكر بن عياش كلام خود را كه گفته:

(مِسْكينٌ مُحِبُّ الدُّنْيا يَسْقُطُ مِنْهُ دِرْهَمٌ فَيَظِلُّ نَهارَهُ يَقُولُ: اِنّا للّه وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ وَ يَنْقُصُ عُمْرُهُ وَ دينُهُ وَ لايَحْزُنُ عَلَيْهِما؛)

يعنى بى چاره محب دنيا، يك درهم از او ساقط مى شود روز خود را مى گذراند به گفتن كلمه استرجاع، و كم مى شود از عمر و دينش و محزون نمى شود بر آنها. پس شايسته است كه آدمى بر عمر خود شحيح باشد و بر عمر تلف شده خود تأسّف خورد.

و به مفاد فرمايش حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام :

(مَنْ كَرَمِ الْمَرْءُ بُكائُهُ عَلى ما مَضى مِنْ زَمانِهِ وَ حَنينُهُ اِلى اَوْطانِهِ وَ حِفْظُهُ قَديمَ اِخْوانِهِ)

بر ايام گذشته خود زارى نمايد، و روى نياز به درگاه حضرت بارى نمايد، و تدارك مافات و طلب عفو از تقصيرات خود كند. (46)

يازدهم قالَعليه‌السلام :

(اِنَّ مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ اَنْ يَكُونْ مَتْجرُهُ فى بَلَدِهِ وَ يَكُونَ خُلَطائُهُ صالِحينَ وَ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ يَسْتَعينُ بِهِمْ؛)

يعنى از سعادت و نيكبختى مرد آن است كه سوداگرى و تجارتگاه او در شهرش باشد، و با آنانكه آميزش و معاشرت دارد صالح و نيكوكار باشند براى او فرزندانى باشد كه از ايشان يارى و استعانت جويد. (47)

مؤ لف گويد: كه كلمات بسيار از حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام در پند و نصيحت و زهد و موعظت نقل شده و معلوم است كه در كلمات آن جناب آثارى عظيمه است خصوصا ندبه هايى كه از آن حضرت نقل شده.

از ابوحمزه ثمالى مروى است كه فرمود: من نشنيدم احدى از مردم، ازهد از حضرت على بن الحسين زين العابدينعليه‌السلام بوده باشد مگر آنچه به من رسيده از اميرالمؤ منينعليه‌السلام و على بن الحسينعليه‌السلام چنان بود كه هرگاه تكلم مى فرمود در زهد و موعظه، به گريه در مى آورد هركس را كه در محضر شريفش حضور داشت. (48)

چون اين كتاب شريف گنجايش ذكر آن كلمات عاليه و جواهر غاليه را ندارد من به چند جمله از آن ندبه ها تبرك جسته و به آن اكتفا مى نمايم.

(قالَعليه‌السلام فى نُدْبُتِهِ الْمَرْويَّةِ عَنِ الزُّهَرى:

يا نْفسُ! حَتّامَ اِلَى الحَياةِ سُكوُنُك، وَ اِلَى الدُّنيا وَ عِمارَتِها رُكُونُك، اَمَا اعْتَبَرْتَ بِمَنْ مَضى مِنْ اَسْلافِكِ، وَ مَنْ وارَتْهُ الاَرْضُ مِنْ اُلاّفِكِ وَ مَنْ فُجِعْتُ بِهِ مِنْ اِخْوانِكِ، وَ نَقَلْتِ اِلى دارِ الْبِلى مِنْ اَقْرانِكِ:)

فَهُمْ فى بُطُونِ الاَرض بَعْدَ ظُهُورها		مَحاسِنُهُمْ فيها بَوال ذَوائِرُ
خَلَتْ دُورُهُمْ مِنْهُمْ وَ اَقْوَتْ عِراصُهُمْ		وَ ساقَتْهُمُ نَحْوَ الْمَنايَا الْمَقادِرُ
وَ خَلُّوا عَنِ الدُّنيْا وَ ما جَمَعُوالَها		وَ ضَمَّتْهُمْ تَحْتَ التُّرابِ الْحَفائرُ

حاصل فرمايش آن حضرت اين است: اى نفس! تا چند و تا به كى به حيات و زندگانى دنيا دل بسته اى، و به اين جهان و عمارت كردن آن ركون و ميل نموده اى؟

آيا عبرت نمى گيرى به گذشتگان از پدرانت و آنانك پنهان كرد زمين از دوستانت و كسانى كه مصيبت ايشان را دريافتى از برادرانت و اشخاصى كه به گور سپردى از همگنانت؟ همانا ايشان در شكم زمين شدند بعد از ايشان خانه ها و عرصه هاى محاسن ايشان و راند ايشان را به سوى مرگ تقديرات و بگذشتند از دنيا و بگذشتند آنچه را كه از آن جمع كرده بودند و در زير خاك گور پنهان شدند.

(كمِ اخترَمتْ اَيدِى الْمَنُونِ، مِنْ قُرُونٍ، وَ كَمْ غَيَّرَتِ الاَرضُ بِبِلاها، وَ غَيَّبَتْ فى ثَراها، مِمَّنْ عاشَرْتِ مِنْ صُنُوفِ النّاسِ وَ شَيَّعْتِهِمْ اِلَى اْلاِ رْماسِ:)

وَ اَنْتِ عَلَى الدُّنيا مُكِبُّ مُنافِسٌ		لِخُطّابِها فيها حَريصٌ مُكاثِرٌ
عَلَى خَطَرٍ تُمْسى وَ تُصْبِحُ لاهِيا		اَتَدْرى بِماذا لَوْ عَقَْلتِ مُخاطِرٌ
وَ اِنَّ اْمرءا يَسْعى لِدُنْياهُ جاهَدا		وَ يَذْهَلُ عَنْ اُخْراهُ لاشَكَّ خَاسِرٌ؛

چه بسيار دست و چنگال مرگ مستأصل و تباه ساخته اشخاص عصرهاى گذشته هر قرنى از پى قرنى و چه بسيار تغيير داده است زمين به كهنه كردن و پنهان كرده است در خاك خود از اشخاصى كه با آنها معاشر بودى از اقسام مردمان و مشايعت كردى ايشان را تا گورستان و با اينكه اين جمله را در چنگال بلا و خاك گور نگران شدى، هيچ از دنيا پند نگرفتى و به ديده عبرت نرفتى همچنان بر دنيا و كار دنيا مايل و راغب و به اين عروس نازيبا كه هزاران هزار داماد را در هر گوشه به خاك و خون ناشاد ساخته به حرص كار كنى و به تكاثر، تفاخر خواهى و با اينكه در معرض هزاران بليت و خطر هستى به لهو و لعب، غفلت و غرور روز به شب همى رسانى، آيا هيچ مى دانى كه به چه خطرها اگر تعقل كنى دچارى؟ و به درستى كه هر مردى از پى دنيا سعى و كوشش و جهد و جنبش نمايد و از تدارك سراى جاويد غافل بماند بدون شك و شبهت گرفتار بسى زيان و خسارت است:

(اُنْظُرى اِلَى الاُمَمِ الْماضِيَةِ وَ الْقُرُونِ الْفانِيَةِ وَ الْمُلُوكِ الْعاتِيَةِ كَيْفَ انْتَسَفَتْهُمُ الاَيّامُ فَاَفْناهُمُ الْحِمامُ فَامْتَحَتْ مِنَ الدُّنيا آثارُهُمْ وَ بَقِيَتْ فيها اَخْبارُهُمْ:)

وَ اَضْحَوْا رَميما فى التُّرابِ وَ اَقْفَرَتْ		مِجالِسُ مِنْهُمْ عُطّلَتْ وَ مَقاصِرُ
وَ حَلُّوا بِدارٍ لاتَزاوُرَ بَيْنَهُمْ		وَ اَنّى لِسُكّانُ الْقُبُورِ التَّزاوُرُ
فَما اِنْ تَرى اِلاّ جُثًى قَدْ ثَرَوْا بُها		مُسَنَّمَةً تَسْفى عَلَيْها الاَعاصِرُ؛

از روى تفكر و تعقل نيك بنگر به امتهاى گذشته و مردم قرنهاى فانى گشته و سلاطين سركش چگونه حوادث ايام ريشه وجود ايشان را از بيخ بركند و مرگ ايشان را فانى نمود پس محو و نابود شد از دنيا آثارشان و چيزى از ايشان به جاى نماند جز خبرشان و بتمامت در زير خاك استخوانهاى ايشان پوسيده گشته مجالس از ايشان خالى و مقاصر ( قصرها) از ايشان عاطل ماند، و جملگى بار سفر بسته به خانه اى وارد شدند كه به هيچ وجه يكديگر را زيارت نكنند و چگونه براى سكان قبور و خفتگان گور تزاور و زيارت است. پس نمى بينى مگر سنگهاى بالا برده روى قبر ايشان را كه در آن منزل كرده اند كه باد، خاك و غبار بر روى آنها انگيزاند.

(كمْ عاينتِ منْ ذى عزِّ وَ سُلْطانٍ وَ جُنُودٍ وَ اَعْوانٍ تَمَكَّنَ مِنْ دُنْياهُ وَ نالَ مِنْها مُناهُ وَ بَنَى الْحُصُونَ وَ الدَّساكِرَ وَ جَمَعَ الاَغْلاقَ وَ الذَّخائِرَ:)

فَما صَرَفَتْ كَفَّ الْمَنِيَّةِ اِذْ اَتَتْ		مُبادِرَةَ تَهْوى اِلَيْهِ الذَّخائِرُ
وِ لا دَفَعَتْ عَنْهُ الْحُصُنُ الَّتى بَنى		وَ حَفَّ بِها اَنْهارُها وَ الدَّساكِرُ
وَ لا قارَعَتْ عَنْهُ الْمَنِيَّةَ خَيْلُهُ		وَ لا طَمِعَتْ فِى الذَّبِّ عَنْهُ الْعَساكِرُ؛

چه بسيار معاينت و ديدار نمودى صاحبان عزّ و سلطنت و لشكرها و اعوان را كه از دنياى خويش تمكن يافتند و آرزوى خود را در جهان دريافتند، حصن هاى حصين و قلعه هاى رصين و قصرهاى استوار و سراهاى پايدار بنا نمودند و نفايس اموال و ذخاير فراوان فراهم كردند لكن از اين ذخاير و اموال و قصور عاليه و آثار، لشكر مرگ را چاره نتوانستند، و از اين دساكر و عساكر موت را دفع و مانع نيامدند، نه از جنود نامعدود و نه از ذخاير نامحدود حاصلى دريافتند و نه از مردمان كينه كش و نه از گردان گردنكش شاطر اجل و قاصد مرگ را پاسخ بياراستند.

(فالْبدارِ الْبدارِ وَ الْحذارِ منَ الدُّنيا وَ مكائِدِها وَ ما نَصَبَتْ لَكِ مِنْ مَصائِدِها وَ تَجَلّى لَكِ مِنْ زينَتِها وَ اسْتَشْرفَ لَكِ مِنْ فَتْنَتِها:)

وَ فى دُون ما عايَنْتَ مِنْ فَجَعاتِها		اِلى رَفْضِها داعٍ وَ بِالزُّهْدِ آمِرٌ
فَجُدَّ وَ لا تَغْفَلْ فَعَيْشُكَ زائلٌ		وَ اَنْتَ اِلى دار الْمَنِيَّةِ صائِرُ
فَلا تَطْلُبِ الدُّنيا فَاِنَّ طِلابَها		وَ اِنْ نِلْتَ مِنْها غِيَّها لَكَ ضائرُ؛

پس بشتاب و سرعت كن و در حذر باش از دنيا و نيرنگهاى آن، و آن دامها كه براى فريب دادن تو گسترده و آن آرايشى كه از زينتها بر خود نموده و آن نمايشى كه از فتنه ها بر خود داده كافى است كمتر از آنچه ديده اى از فجايع و مصيبات دنيا تو را براى خوادن به ترك دنيا و امر كردن به زهد در آن پس به جد و جهد بكوش و به غفلت مباش؛ چه زندگى تو زائل و تو به سراى مرگ شتابنده و صائرى و هيچ در طلب دنيا مباش و اين رنج بر خود مسپار؛ چه در طلب خويش اگر چند به مقصود هم نائل گردى در پايان آن ضرر بينى.

(كمْ غرَّتْ منْ مخْلِدٍ اِلَيْها وَ صَرَعَتْ مِْن مُكِبٍّ عَلَيْها فَلَمْ تَنْعَشْهُ مِنْ صَرْعَتِهِ وَ لَمْ تُقِلْهُ مِنْ عَثْرَتِهِ وَ لَمْ تُداوِهِ مِنْ سَقَمِهِ وَ لَمْ تَشْفِهِ مِنْ اَلَمِهِ:)

بَلى اَوْرَدَتْهُ بَعْدَ عِزٍّ وَ مَنْعَةٍ		مَوارِدَ سُوءٍ ما لَهُنَّ مَصادِرُ
فَلَمّا رَاى اَنْ لا نَجاةَ وَ اَنَّهُ		هُوَ الْمَوْتُ لايُنْجيهِ مِنْه الْمَوازِرُ
تَنَدَّمِ لَوْ يُغْنيِه طُولُ ندَامَةٍ		عَلَيْهِ وَ اَبْكَتْهُ الذُّنُوبُ الْكَبائِرُ؛

چه بسيار كسان كه به سبب ميل و رغبت به اين سراى سراسر آفت، مغرور و فريفته شدند و چه بسيار مردمان كه به سبب روى افكندن بر آن بيفتادند و هيچ برنخاستند و از آن لغزيدن استقامت نيافتند و از آن مرض دوا نديدند و از آن درد و الم شفا نجستند. بلكه اين دنيا غداره فجّاعه از در مكر و نيرنگ درآمد و ايشان را از آن پس كه عزيز بودند و به كثرت قوم و عشيرت و طايفه و قبيله نيرومند شدند به موارد سوء و آبگاهى ناخوش درآورد در حالتى كه هيچ مقام بازگشتى براى ايشان نبود و چون ديدند كه براى خود رستگارى و نجات نيست و مرگ او را دريافته و از هيچ موازر و معاونى راه نجات به دست نشود در تهيه غم و اندوه و حسرت درافتاد ليكن چه سود كه از آن طول حسرت و ندامت فايده نيافت و جز آنكه معاصى كبيره اش به گريه و زارى درآورد حاصلى نماند:

(بكى على ما سلَفَ منْ خطاياهُ وَ تَحَسَّرَ عَلى ما خَلَّفَ مِنْ دُنْياهُ حَيْثُ لايَنْفَعُهُ الاسْتِعْبارُ وَ لا يُنْجيهِ الْاِعْتِذارُ مِنْ هَوْلِ الْمَنِيَّةِ وَ نُزوُلِ الْبَلِيَّةِ:)

اَحاطَتِ بِهِ آفاتِهِ وَ هُمُومُهُ		وَ أَنْبِسَ لَمّا اَعْجَزَتْهُ الْمَعاذِرُ
فَلَيْسَ لَهُ مِنْ كُرْبَةِ الْمَوْتِ فارجٌ		وَ لَيْسَ لَهُ مِمّا يُحاذِرُ ناصِرُ
وَ قَدْ جَشَاَتْ خَوْفَ الْمَنِيَّةِ نَفْسُهُ		تُرَدِّدُها دُونَ اللَّهاتِ الْحَناجِرُ؛

پس بگريد بر آنچه از او سر زده از گناهان خود و حسرت و اندوه خود بر آنچه مى گذارد از دنياى خود در آن وقتى كه نفع ندهد او را گريه و استعبار و بهانه و اعتذار به سبب هول مرگ و نزول بليه، احاطه كرده است بر وى آفات و غم اندوه و هموم او و از اينكه هيچ معذرتى او را به كار نيايد در يأس و اندوه و تحير است و او را از كربت و اندوه و مرگ هيچ چيز فرجى نرساند و از آنچه در بيم حذر است ناصرى نباشد همانا خوف مرگ و وحشت منيّت نفس او را مضطرب و جان او را از خوف و فزغ همى از حلقوم به كام و از كام به حلقوم مى آورد.

(هنالِكَ خَفَّ عَنْهُ عُوّادُهُ وَ اَسْلَمهُ اَهْلُهُ وَ اَوْلادُهُ وَارْتَفَعَتِ الرَّنَّةُ وَ الْعَويلُ وَ يَئِسُوا مِنْ بُرْءِ الْعَليل غَضُّوا باَيْدِيهِمْ عَيْنَيْهِ وَ مَدُّوا عِنْدَ خُروُجِ نَفْسِهِ.

يَدَيْهِ وَ رِجْلَيْهِ:)

فَكّمْ مُوجَعٍ يِبْكى عَلَيْهِ تَفَجُّعا		وَ مُسْتَنْجِدٍ صَبْرا وَ ما هُوَ صابِرُ
وَ مُسْتُرْجِعٍ داعٍ لَهُ اللّه مُخْلِصٍ		يُعَدَُّ مِنْهُ خَيْرَ ما هُوَ ذاكِرُ
وَ كَمْ شاِمتٍ مُسْتَبْشِرٍ بِوَفاتِهِ		وَ عَمّا قَليلٍ كَالَّذى صارَ صائِرُ

و در آن هنگام يعنى در وقتى كه آثار مرگ نمودار و پيك اجل پديدار گشت آنانكه از روى مهر و شفقت به عيادتش آمده بودند او را تنها مى گذارند و مى روند و اهل و اولادش كه روزگاران درازش همسر و همراز و مصاحب و انباز بودند و اگر او را خارى برپا مى نشست ايشان را نيشها بر جگر جاى مى كرد و اگر او را صداعى عارض مى گرديد ايشان را خارها بر دل مى خريد چون سكرات موت در وى نگران كردند او را تسليم مرگ نمايند پس صداها به ناله و عويل بركشند و از بهبودى عليل مأيوس گردند، چشمان او را كه به ديدارش بسى شاد بودند با دست خود ببندند و آن دو دست و دو پايش را كه عزيز مى داشتند به جانب قبله كشند پس چه بسيار كس كه با درد و داغ بر او گريان باشند و بسيارى طلب شكيبايى و صبر كنند لكن صبرشان رفته و رشته شكيبايى ايشان پاره گشته و چه بسيار كسان كه كلمه استرجاع به زبان مى آورند و از روى خلوص نيت و مهر و حفادت خداى را بر ترحم بر وى مى خوانند و نيكويى هاى او را ياد مى كنند و براى او دعاى خير و طلب مغفرت مى نمايند. و چه بسيار كسان كه بر مرگ او شادان و به وفات او خرسند هستند با اينكه ايشان نيز به زودى از دنبال او شتابان و روان باشند.

(شقَّتْ جيوبها نِساؤُهُ وَ لَطَمَتْ خُدوُدَها اِماؤُهُ وَ اَعْوَلَ لِفَقْدِهِ جيرانُهُ وَ تَوَجَّعَ لِرُزْئِهِ اِخْوانُهُ ثُمُّ اَقْبَلُوا عَلى جِهازِهِ وَ تَشَمَّرُوا لابرازِهِ:)

فَظَلَّ اَحَبُّ الْقوْمِ كانَ لِقُرْبِهِ		يَحُثُّ عَلَى تَجْهيزهِ وَ يُبادِرُ
وَ شَمَّرَ مَنْ قَدْ اَحْضَرُوهُ لِغُسْلِهِ		وَ وُجِّهَ لَمّا فاظَ لِلْقَبْرِ حافِرُ
وَ كُفِّنَ فى ثَوْبَيْنِ فَاجْتَمَعَتْ لَهُ		مُشَيِّعَةً اِخوْانُهُ وَ الْعَشائرُ؛

زنهاى او در مصيبتش گريبان چاك كنند و كنيزانش بر چهره لطمه مى زنند و همسايگان او به سبب فقدان او بانگ ناله و عويل در افكنند و برادران او در مصيبتش به درد و الم و اندوه و غم اندر شوند پس آنگاه براى تجهيز و تكفين او ساخته آماده و براى درآوردن و شستن و بردن به سوى گور مشمّر گردند. پس آنكه نزديكترين مردم بود بسوى او سرعت و شتاب كند در تجهيز او و مبادرت كند به گور فرستادن او و مهيا شوند كسانى كه نزد او حاضر شده اند براى غسل و فرستاده شود قبركن براى كندن قبر او، و با دو جامه بدنش را كفن كنند پس جمع شوند عشاير و برادران او و او را تشييع كنند.

(فَلَوْ رَاَيْتَ الاَصْغَرَ مِنْ اَوْلادِهِ وَ قَدْ غَلَبَ الْحُزْنُ عَلى فُؤ ادِهِ فَغُشِىَ مِنَ الْجَزَعِ عَلَيْهِ وَ قَدْ خَضَبَتِ الدُّمُوعُ خَدَّيْهِ ثُمَّ اَفاقَ وَ هُوَ يَنْدِبُ اَباهُ وَ يَقُولُ بِشَجْوٍ واوَيْلاهُ:)

لَاَبْصَرْتَ مِنْ قُبْحِ الْمَنِيَّةِ مَنْظَرا		يُهالُ لِمَرْآهُ وَ يَرْتاعُ ناظِرُ
اَكابِرُ اَوْلادٍ يَهيجُ اكْتِيابُهُمْ		اِذا ما تَناساهُ الْبَنُونَ الْاَصاغِرُ
وَ رَنَّةُ نِسْوانٍ عَلَيْهِ جَوازع		مَدامِعُها فَوْقَ الْخُدُودِ غزائِرُ؛

پس اگر ببينى كوچكترين فرزندان اين مرده را كه آتش بر دلش چيره و روزگارش بر سر خيره گشته و از كثرت جزع و ناله و اندوه و زارى بر پدرش بى هوش گرديده و از اشك خونين و خراش چهره دو گونه اش رنگين شده پس به هوش آمده بر پدر خود ندبه مى كند و از روى حزن فرياد واويلاه مى كشد، هر آينه خواهى ديد از قبح منيه منظرى كه از ديدن او شخص ناظر به هول و هيبت افتدد فرزندان كبارش بعد از آنكه اولاد صغارش او را فراموش كردند همچنان بر وى به ندبه و زارى روز مى سپارند و زنهاى او بر او مويه و ناله مى نمايند و بسى سرشك ديده بر چهره روان مى دارند:

(ثمُّ اَخرَجَ مِْن سعةِ قصرِهِ اِلى ضيقِ قَبْرِهِ فَحَثَوْا بِاَيديهِمُ التُرّابَ وَ اَكْثَروُا التَّلَدُّدَ وَ الْاِنِتِحابَ وَ وَقَفُوا ساعَةً عَلَيْهِ وَ قَدْ يَئسُوا مِنَ النَّظَرِ اِلَيْهِ:)

فَوَلُّوا عَلَيْهِ مُعْلوِلينَ وَ كُلُّهُمْ		لِمِثْلِ الّذى لاقى اَخوُهُ مُحاذِرُ
كَشأٍ رِتاعٍ آمِناتٍ بَدالَها		بِمُذْبَةِ (49) بادٍ لِلذِّراعَيْنِ حاسِرُ
فَراغَتْ وَ لَمْ تَرْتَعْ قَليلا وَ اَجْفَلَتْ		فَلَمّا انْتَحى مِنْهَا الَّذى هُوَ حاذِرُ؛

و چون او را غسل و كفن كردند از آن قصر كه بسى رنج و تعب در بنايش كشيد و خود را صاحبش مى ديد او را بيرون مى برند و در تنگناى گور با مار و مورش مى افكنند و بر عذارى چهره اى كه غبارى نمى نشست خاك مى ريزند و آن بدنى را كه از گلشن پيرهن مى ساختند از گل و خشت مى پوشانند و همى از روى حسرت و حيرت از چپ و راست نگران مى شوند ناله و نفير بر مى آورند و آن سالها مصاحبت را كه بر يك ساعت مهاجرت جايز نمى شمردند بر قبرش ايستاده از ديدارش مأيوس و از نظر كردن به او نوميد مى شوند پس به تمامى نالان و گريان و فرياد كنان باز مى شوند در حالتى كه جملگى ايشان از آنچه بر سر برادرشان آمده خوفناك هستند.

اما هيچ متنبه نشوند و ديگرباره به آسايش و آرامش خويش به غفلت و جهالت باز شوند و گذشته را فراموش كنند چون گوسفندان كه آسوده و ايمن به چريدن باشند كه ناگاه دشنه تيزى را نگران نباشند در دست قصابى كه دستها را تا به مرفق بر زده پس گوسفندان بترسند و اندكى از چريدن دورى گيرند و فرار كنند و چون آنكه از او در بيم شدند كنارى جويد.

(عادَتْ اِلى مَرْعاها وَ نَسِيَتْ ما فى اُخْتِها دَهاها اَفَبِاَفْعالِ الْبَهائِمِ اَقْتَدَيْنا وَ عَلَى ع ادَتِها جَرَيْنا عُدْ اِلى ذِكْرِ الْمَنْقُولِ اِلَى الثَّرى وَ الْمَدْفوعِ اِلى هَوْلِ ماترى.)

هَوى مَصْرَعا فى لَحْدِهِ وَ تَوَزَّعَتْ		مَواريثَهُ اَرْحامُهُ وَ الاَواصِرُ
وَ اَنْحَوْا عَلى اَمْوالِهِ بِخُصُومُةٍ (50)		فَما حامِدٌ مِنْهُمْ عَلَيْها وَ شاكِرُ
فَياعامِرَ الدُّنْيا وَ يا ساعِيا لَها		وَ يا آمِنا مِنْ اَنْ تَدوُرَ الدَّوائرُ

(كَيْفَ اَمِنْتَ هذِهِ الْحالَةَ وَ اَنْتُ صائِرٌ اِلَيْها لا مَحالَةَ؛)

به چراگاه خود باز شوند و آنچه وارد شود به خواهر خود يعنى آن گوسفندى كه در دست قصابش ديدند فراموش نمايند، آيا بايست ما به افعال بهائم و رفتار چهارپايان اقتدا نماييم و بر عادت آنها عادت جوييم؟ برگرد به ذكر آن مرده كه او را داخل در قبر كردند و به آن هول و بيم كه مى بينى سپردند، پس نازل شد در لحد خويش و در زير خاك جاى كرد و ميراث او را خويشان و ارحامش قسمت نمودند و در تقسيم ميراث او سرعت و خصومت نمودند و بر اين مالها كه از آن مرده بى چاره به ايشان رسيده هيچيك او را حامد و شاكر نشدند. (51)

و در ندبه ديگر فرمايد:

(اَينَ السَّلَفَ الْماضونَ وَ الاَهلُونَ وَ الاْقرَبونَ وَ اْلاَوَّلُونَ وَ اْلا خرُونَ وَ اْلاَنْبيأُ وَ الْمرْسلُونَ طحننهمْ وُ اللّهِ وَ تَوالَتْ عَلَيْهِمُ السِّنُونُ وَ فَقَدَتْهُمُ الْعُيُونُ وَ اِنّا اِلَيْهِمْ صائِرونَ فَاِنّا للّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ.)

اِذا كانَ هذا نَهْجُ مُنْ كان قَبْلَنا		فَاِنّا عَلى آثارِهِمُ نَتَلا حَقُ
فَكُنْ عالِما اَنْ سَوْفَ تُدْرِكُ ما مَضى		وَ لَوْ عَصَمَتْكَ الرّاسِياتُ الشَّواهِقُ
فَما هذِهِ دارُ الْمَقامَةِ فَاْعْلَمَنْ		وَ لَوْ عَمَرَ اْلاِنْسانُ ماذَرَّ شارِقُ (52)

كجا شدند پيشينيان گذشته و اهل و خويشان و اولين و آخرين و پيغمبران و مرسلين، به خدا سوگند كه آسياى مرگ بر ايشان بگشت و ساليان جهان بر ايشان گذشت و از چشمها ناپديد شدند و همانا ما نيز به سوى ايشان رويم و به آنها ملحق شويم، پس به درستى كه ما از آن خداونديم كه به كمند بندگى او را در بنديم و به درستى كه ما به سوى پاداش و جزا دادن او رجوع كنندگانيم و چون طريقت آنان كه بر ما سبقت داشتند بر اين نهج بود البته ما نيز بر اثر ايشان خواهيم شد و اين را بدان كه اگر چند در كوههاى بلند پراكنده پناهنده گردى با گذشتگان انباز و با خفتگان زمين همراز گردى اين سراى زيستن و اقامت ورزيدن نيست اگرچه انسان آن چند كه آفتاب تابش افكند در روزى زمين عمر كند:

كه را دانى از خسروان عجم		ز عهد فريدون و ضحاك و جم
كه بر تخت و ملكش نيامد زوال		نماند مگر ملك ايزدتعال
كرا جاودان ماندن اميد هست		كه كس را ندانى كه جاويد هست

(اَيْنَ مَنْ شَقَّ اْلاَنْهارَ وَ غَرَسَ اْلاَشْجارَ وَ عَمَرَ الدِّيارَ اَلَمْ تَمْحُ مِنْهُمُ الا ثارُ وَ تَحُلُّ بِهِمْ دارُ الْبَوارِ فَاخْشَ الْجِوارِ، وَ لَكَ الْيِوْمَ بِالْقَوْمِ اِعْتِبارٌ فَاِنَّمَا الدُّنْيا مَتاعٌ وَ الا خِرَةُ دارُ الْقَرارِ:)

تَخَرَّمَهُمْ رَيْبُ الْمَنُونِ فَلَمْ تَكُنْ		لِتَنْفَعَهُمْ جَنّاتُهُمْ وَ الْحَدائِقُ
وَ لا حَمَلَتْهُمْ حينَ وَلَّوْا بِجُمْعِهِمْ		نَجائُهُمْ وَ الصّافِناتُ السَّوابِقُ
وَ راحُوا عَنِ اْلاَمْوالِ صِفرا وَ خَلَّقُوا		ذَخائِرَهُمْ بِالرَّغْمِ مِنْهُمْ وَ فارَقُوا؛

كجا شدند آنها كه نهرها بشكافتند و آبهاى جارى ساختند و درختها بنشاندند و خانه ها آباد كردند آيا آثار ايشان ناپديد نگشت؟ يعنى آن خانه ها مزارها و آن يارها مارها و آن اقارب و آن مناظر مخاطر و آن قصور قبور و آن بوستانها گورستانها نگشت؟ و روزگار غدار، ايشان را در دار بوار و خانه هلاكت و دمار دچار نساخت و نهال وجود ايشان را از زهر آب جوى فنا ناچيز نگردانيد و آن ارض و بوم جاى ارضه (موريانه ) و بوم (جغد) نگشت؟ و آن باغها ويرانه زاغها نگرديد؟ پس از اين گونه مجاورت و جوار بترس و بر اين مردم كه به اين احوال درافتاده اند به ديده عبرت و اعتبار بنگر، چه دنيا را دوامى نيست و سراى آخرت محل قرار و استقرار است، همانا حوادث روزگار، ايشان را به هلاكت و دمار درافكنده و از آن حدائق و بوستان و اعوان و دوستان سودى نديدند و آن هنگام كه به ديگر سراى بار سفر بر بستند آن شترهاى گزيده و آن اسبهاى رونده براى ايشان حاصلى نبخشيد و ايشان با كمال اندوه و غم از اموال كه به زحمتهاى فراوان فراهم كردند بگذاشتند و با تمام غم و اندوه از جمله جدا گشته و بگذشتند، و دماغهاى پر باد ايشان بر خاك گور ماليد و كليه هاى پر هواى ايشان پوسيده شد.

(اَينَ منْ بنى الْقصورَ وَ الدَّساكرَ وَ هزَمَ الْجُيُوشَ وَ الْعَساكِرَ وَ جَمَعَ اْلاَمْوالَ وَ الذَّخائِرَ وَ حازَ اْلا ثامَ وَ الْجَرائِرَ اَيْنَ الْمُلُوكَ وَ الْفَراعِنَةُ وَ اْلاَكاسِرَةُ وَ السَّياسِنَةُ اَيْنَ الْعمالُ وَ الدَّهاقِنَةُ اَيْنَ ذَوْوالنَّواحى وَالرَّساتيقِ وَ اْلاَعْلامِ وَ الْمَناجيقِ وَ الْعُهُودِ وَ الْمَواثِيقِ:)

كَاَنْ لَمْ يَكُونُوا اَهْلَ عِزَّ وَ مَنْعَةٍ		وَ لا رُفِعَتْ اَعْلامُهُمْ وَ الْمَناجِقُ
وَ لا سَكَنُوا تِلْكَ الْقُصُورَ الَّتى بَنَوْا		وَ لا اُخِذَتُ مِنْهُمْ بِعَهْدٍ مَواثِقُ
وَ صاروُا قُبُورا دارِساتٍ وَ اَصْبَحَتْ		مَنازِلُهُمْ تَسْفى عَلَيْها الْخَوافِقُ (53)؛

كجايند آنان كه بنيان قصور و دساكر نهادند و جيوش و عساكر را منهزم ساختند و اموال و ذخاير فراهم آوردند و حامل آثام و حائز جرائر شدند. كجايند پادشاهان جهان و فراعنه زمان و اكاسره روزگار و سلاطين بنى ساسان، كجايند عمال و دهقانان و دارندگان نواحى و صاحبان اعلام و مناجيق و عهود و مواثيق، گويا هرگز اهل عزت و سلطنت نبودند و دور باش عظمت و سلطنت نداشتند، در هيچ ميدانى رايات جنگ نيفراشتند و سنگهاى منجنيق نينداختند، و در اين قصور كه با اين همه غررور و سرور بر پاى كردند سكون نگرفتند و با هيچ عهد و پيمانى اطمينان نجستند، همه در گورهاى كهنه منزل گزيدند و با خاك گور يكسان شدند و منازل ايشان را صرصر دوانهى از خاك حوادث انباشته داشت.

خاك شد آن كس كه در اين خاك زيست		خاك چه داند كه در اين خاك چيست
هر ورقى چهره آزاده ايست		هر قدمى فرق ملك زاده ايست
خاك تو آميخته رنجها است		در دل اين خاك بسى گنجها است
گنج امان نيست در اين خاكدان		مغز وفا نيست در اين استخوان
چونكه سوى او بودت بازگشت		بر سر اين خاك چه بايد نشست

((وَ لَقَدْ اَخَذَ مِنْها مَنْ قالَ))

اَيْنَ الْمُلُوكُ وَ ذُوالتّيْجانِ مِنْ يَمَن		وَ اَيْنَ مِنْهُمْ اَكاليلٌ وَ تيجانُ
وَ اَيْنَ ما شادَهُ شَدّادُ فِى اْلاِرَمِ		وَ اَيْنَ ما ساسَُه فِى الْفُرْسِ ساسانُ
وَ اَيْنَ ما حازَهُ قاروُنُ مِنْ ذَهَبٍ		وَ اَيْنَ عادٌ وَ شَدّادٌ وَ قَحْطانُ
اَتى عَلَى الْقَوْمِ اَمْرٌ لا مَرَدَّلَهُ		حَتى قَضَوْ اَفَكَاَنَّ الْقَوْمَ ما كانُوا
وَ صار ما كانَ مِنْ مُلْكٍ وَ مِنْ مَلِكٍ		كَما حَكى عَنْ خِيالِ الطّيْفِ اَسْنانُ

و در ندبه ديگر مى فرمايد:

(فانظرْ بعينْ قَلْبِكَ اِلى مَصارعِ اَهْلِ الْبَذَخِ وَ تَأَمَّلْ مَعاقِلَ الْمُلُوكِ وَ مَصانِعَ الْجبارينَ وَ كيفَ عَرَكَتْهُمُ الدُّنيا بِكَلاكِلِ الْفَنآءِ وَ جاهَرَتْهُمْ بِالْمُنْكَراتِ وَ سَحَبَتْ علَيهمْ اَذْياَل الْبَوارِ وَ طَحَنَتْهُمْ طَحْنَ الرَّحا لِلحَبِّ وَ اسْتَوْدَعَتْهُمْ هَوْجَ الرِّياحِ تَسْحَبُ عَلَيْهِمْ اَذْيا لَها فَوْقَ مَصارِعِهِمْ فى فَلَواتِ اْلاَرْضِ:)

فَتِلْكَ مَغانيهِمْ و هذى قُبُورُهُمْ

تَوارَثَها اَعْصارُها وَ حريقُها (54)

مؤ لف گويد: كه اگر ما بخواهيم زيادتر از اين فقره از اين ندبه شريفه نقل نماييم از وضع كتاب خارج مى شويم شايسته است به همين مقدار اكتفا نماييم. و چون در اين كلمات حضرت امام زين العابدين عليه السلام امر فرموده كه از روى تأمل و تعقل با ديده دل به مصارع و مقابر گردنكشان و معاقل حصينه و قصور رفيعه پادشاهان و عمارات و مصانع جباران نظر كنيم و عبرت گيريم، پس سزاوار است كه اين اشعار حكيم خاقانى را كه مناسب اين مقام است در ذيل آن عوض ترجمه، نقل نماييم:

هان اى دل عبرت بين از ديده نظر كن هان		ايوان مداين را آيينه عبرت كن
يك ره ز ره دجله منزل به مداين كن		وز ديده دوم دجله بر خاك مداين ران
از آتش حسرت بين بريان جگر دجله		خود آب شنيدستى كاتش كندش بريان
هر گه به زبان اشك آوازده ايوان را		تا آنكه به گوش دل پاسخ شنوى زايوان
دندانه هر قصرى پندى دهدت نونو		پند سر دندانه بشنو زبن دندان
گويد كه تو از خاكى وما خاك توييم اكنون		گامى دوسه بر ما نه اشكى دوسه هم بفشان
از نوحه جغد الحق ماييم بدرد سر		از ديده گلابى كن درد سر ما بنشان
آرى چه عجب دارى كاندر چمن گيتى		جغد است پى بلبل، نوحه است پس از الحان
اينست همان درگه كو راز شهان بودى		حاجب ملك بابل هند و شه تركستان
اينست همان ايوان كز نقش رخ مردم		خاك در او بودى ايوان نگارستان
از اسب پياده شو بر نطع زمين رخ نه		زير پى پيلش بين شه مات شده نعمان
مست است زمين زيرا خورده است بجاى مى		در كاس سر هرمز خون دل نوشروان
كسرى و ترنج زر پرويز و به زرين		بر باد شده يكسر با خاك شده يكسان
پرويز بهر بزمى زرين تره گستردى		كردى ز بساط زر زرين تره را بستان
پرويز كنون گمشد زان گمشده كمتر گوى		زرين تره كو بر گور و كم تركوا بر خوان
گويى كه كجا رفتند اين تاجوران يك يك		زايشان شكم خاكست آبستن جاويدان
خون دل شيرين است آن مى كه دهد(رزبان) (55)		زاب و گل پرويز است آن خم كه نهد دهقان
از خون دل طفلان سر خاب رخ آميزد		اين زال سفيد ابر و وين مال سيه پستان

فصل پنجم: ذكر بعضى از معجزات امام زين العابدينعليه‌السلام و داستان شهادت

دادنحجرالا سود به امامت آن حضرت

مخفى نماند كه هيچ معجزه و كرامتى بالاتر از آداب و اخلاق كريمه و كلمات و مواعظ بليغه و صحائف و ادعيه شريفه آن حضرت نيست و شايسته است كه در اين مقام به همان مختصر كه در فصول سابقه ذكر كرديم اكتفا كنيم لكن واجب مى كند كه به جهت تبرك و تيمن چند خبر نيز در اينجا ايراد نماييم:

اول در شهادت حجرالا سود به امامت آن حضرت:

شيخ كلينى و ديگران از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام روايت كرده اند كه چون امام حسينعليه‌السلام به درجه رفيعه شهادت فايز گرديد محمدبن حنفيه خدمت امام زين العابدينعليه‌السلام پيام فرستاد و با آن حضرت خلوت نمود و گفت: اى برادرزاده من! مى دانى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بعد از خود وصيت و امامت را با على بن ابى طالبعليه‌السلام گذاشت و از آن پس به امام حسنعليه‌السلام و از پس وى با حسينعليه‌السلام ، هم اكنون كه پدرت (رضوان و صلوات يزدان بر وى باد) شهيد گرديد وصيت نگذاشت اينك من عم تو و برادر پدر تو و فرزند علىعليه‌السلام مى باشم و به سن از تو بزرگترم و با اين سن و قدمت كه مراست و آن حداثت و خردسالى كه تو راست من به اين امر از تو سزاوارتر باشم.

مقصد آن است كه با من در امر وصيت و امامت نزاع نكنى.

حضرت فرمود: اى عمّ! از خدا بپرهيز و در پى آنچه سزاوار آن نيستى خاطر ميانگيز، من تو را موعظه مى كنم كه مبادا در شمار جاهلان باشى، اى عمو! پدرم صلوات اللّه عليه پيش از آن كه به عراق توجه فرمايد با من وصيت نهاد و يك ساعت پيش از شهادتش در امر امامت و وصيت عهد و پيمان با من استوار فرمود و اينك اسلحه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كه نزد من است، پس گرد اين امر مگرد، چه من مى ترسم عمرت كوتاه شود و در احوال تو آشوب و اختلال روى نمايد، خداوند تبارك و تعالى ابا و امتناع دارد كه امامت و وصيت را جز در نسل حسينعليه‌السلام مقرر فرمايد. و اگر خواهى بر اين جمله نيك دانا شوى بيا تا نزديك حجرالا سود شويم و اين حكومت از وى جوييم و از حقيقت اين امر از او پرسش كنيم. حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام فرمود كه اين مكالمت و سخن در ميان ايشان گذشت در وقتى كه در مكه بودند، پس به جانب حجرالا سود روان شدند، حضرت على بن الحسينعليه‌السلام روى به محمد كرد و فرمود: تو ابتدا كن و در پيشگاه خداى تعالى به زارى و ضراعت خواستار شو تا حجرالا سود را از بهر تو به سخن در آورد آنگاه از او پرسش كن.

پس محمد روى مسئلت و ابتهال به درگاه خالق متعال آورد و خداى را همى بخواند آنگاه حجرالا سود را خواند حجر او را جواب نداد، حضرت فرمود: اى عمّ! اگر تو وصى و امام بودى حجر تو را جواب مى داد، محمد گفت: اى برادرزاده! اكنون تو حجر را بخوان و پرسش كن، پس حضرت زين العابدينعليه‌السلام به آن طور كه مى خواست دعا نمود پس فرمود سؤ ال مى كنم از تو به حق خداوندى كه عهد و ميثاق پيغمبران و اوصيأ و تمامى مردمان را در تو قرار داد، خبر دهى ما را كه بعد از حسين بن علىعليه‌السلام وصى و امام كيست؟ پس حجر چنان جنبش كرد كه نزديك بود از جاى خود كنده شود، آنگاه خدايش به زبان عربى متين به نطق آورد به على بن الحسينعليه‌السلام ، گفت: وصيت و امامت بعد از حسين بن على پسر فاطمه بنت رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مخصوص تو است. (56) پس موافق بعضى روايات محمد پاى مبارك آن حضرت را بوسيد و گفت: امامت مخصوص تو است. (57)

مؤ لف گويد: كه در(حديقة الشّيعه)است كه اين به جهت آن بود كه ازاله شكوك و اوهام مستضعفان آنام گردد و محمد بن حنفيه قدس سره مى خواست كه بر آنهايى كه او را امام مى دانستند حقيقت و مقام و منزلت آن حضرت به ظهور رسد، نه آنكه در امر امامت منازعت نموده و از پدر و برادر خود نشنيده يا شنيده و اغماض عين كرده، چه مرتبه او از اين عاليتر است كه اين توهم درباره او رود؛ چه حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وصى خود را خبر داد كه بعد از من تو را پسرى خواهد شد از دخترى از بنى حنيفه و من اسم و كنيت خود را به او بخشيدم و به غير او اسم و كنيت من به ديگرى حلال نيست كه ميان كنيت و نام من جمع كند مگر قائم آل من [عليه‌السلام ] كه خليفه دوازدهمين من است و عالم را پر از عدل و داد خواهد كرد بعد از آنكه پر شده باشد از جور و ظلم. لهذا حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام او را محمد نام نهاده و كنيتش را ابوالقاسم كرده، و محمد مذكور را در علم و و ورع و زهد و تقوى نظير و عديل نبود پس چون مى تواند بود كه از امام زمان خود غافل و طلب چيزى كه حق او نباشد نمايد؟!

و دليل بر اين معنى آنكه با وجود گواهى حجرالا سود جمعى كثير اعتقاد به امامت او داشتند و از منع او از آن اعتقاد ممنوع نشدند و بر همان عقيده فاسده ماندند بلكه تا مدتها خلقى بى اندازه در عالم بودند كه او را زنده مى دانستند و مى گويند هنوز از آن قوم جماعتى هستند كه مى گويند او در غارى در كوه رضوى كه كوهى است نزديك به مدينه مشغول به عبادت است و مى گويند مهدى موعود او است و آب و عسل حق تعالى در آن غار به جهت او خلق نموده تا گرسنه و تشنه نماند. و اين شعر از اشعار يكى از شيعيان او است:

وَ سِبْطُ لايَذُوقُ الْمَوْتَ حَتّى		يَقُودَ الْخَيْلَ يَقْدِمُهُ الْلِّوأُ
يَغيبُ فَلا يُرى فيهِمْ زَمانا		بِرَضْوى عِنْدَهُ عَسَلٌ وَ مأُ؛

يعنى يكى از اسباط رسول است كه موت او را در نمى يابد و او الم مرگ نمى چشد تا آنكه بيرون بياورد لشكر را و علمها پيشاپيش او خواهد بود و بعد از آنكه مدتها از نظر مردمان غائب باشد در كوه رضوى كه در آنجا عسل و آب به جهت او خلق شده و به عبادت حق تعالى مشغول است، و اين شاعر نه همين در باب امامت و مهدويت آن حضرت غلط كرده بلكه در اينكه او را سبط شمرده هم به غلط افتاده. (58)

مؤ لف گويد: كه اين اشعار را شيخ مفيد رحمه اللّه از كثير عزّه نقل كرده و اولش اين است:

اَلا اِنَّ اْلاَئِمَّة مِنْ قُرَيْشٍ		وُلاةُ الْحَقَّ اَرْبَعَةٌ سِوأُ
عَلِىُّ وَالثَّلثَةُ مِنْ بَنيِه		هُمُ اْلاَسْباطُ لَيْسَ بِهِمْ خِفأُ
فَسِبْطُ سِبْط ايمانٍ وَ بِرٍّ		وَ سِبْطٌ غَيَّبَتْهُ كَرْبَلأُ

فَسِبْطٌ لايَذوُقُ الْمَوْتَ الخ (59)

دوم خبر زُهَرى و آنچه را كه مشاهده كرده از دلائل آن حضرت:

در(حديقة الشّيعه)است كه از معجزات حضرت على بن الحسينعليه‌السلام آن است كه(كشف الغمّه)از شهاب زهرى نقل نموده كه گفت: عبدالملك مروان از شام به مدينه فرستاد كه آن حضرت را به شام برند، و آن حضرت را در غل و زنجير كرده از مدينه بردند و موكلان بر او گماشتند، و من از موكلان التماس كردم كه رخصت سلام بدهند چون به خدمتش رسيدم و او را با غل و زنجير ديدم گريستم و گفتم دوست مى دارم كه اين غل و زنجير بر من باشد و شما را اين آزار نباشد، تبسم نموده فرمود كه اى زهرى! تو را گمان آن است كه مرا از اين غل آزارى است، نه چنين است و دست و پا را از غل و زنجير بيرون آورده و گفت چون شما را چنين چيزها پيش آيد عذاب خدا را به خاطر بگذرانيد و از آن انديشه كنيد و تو را خاطر جمع باد كه من بيش از دو منزل با اين جمع همراه نيستم.

پس روز سوم ديدم كه موكلان سراسيمه به مدينه برگشتند و از پى آن حضرت مى گرديدند و نشان نمى يافتند و مى گفتند در دور او نشسته بوديم كه به يك بار غل و زنجير را ديدم بر جاى او است و او پيدا نيست! پس من به شام رفتم و عبدالملك مروان را ديدم از من احوال پرسيد آنچه ديده بودم نقل كردم گفت: واللّه كه همان روز كه پى او مى گشتند به خانه من آمد و به من خطاب نمود كه ما انا و انت؛ يعنى تو را با من و مرا با تو چه كار است؟ من گفتم: دوست مى دارم كه با من باشى. فرمود: من دوست نمى دارم كه با تو باشم و از پيش من بيرون رفت و به خدا قسم چنان هيبتى از او به من رسيد كه چون به خلوت آمدم جامه خود را ملوّث ديدم.

زهرى گويد: من گفتم كه على بن الحسينعليه‌السلام به خداى خود مشغول است به او گمان بد مبريد. گفت: خوشا به حال كسى كه به شغل او مشغول است. (60)

سوم خبر يافتن مردى فقير دو دانه مرواريد در شكم ماهى به بركت آن حضرت:

و نيز در كتاب مذكور مسطور است كه از زهرى منقول است كه گفت: در خدمت آن حضرت يعنى امام زين العابدينعليه‌السلام بودم، مردى از شيعيان وى به خدمتش آمد و اظهار كرد عيالمندى و پريشانى و چهارصد درهم قرض خود را، امامعليه‌السلام بگريست چون سبب پرسيدند فرمود كه كدام محنت عظيمتر از اين باشد كه آدمى برادر مؤ من خود را پريشان و قرضدار ببيند و علاج آن نتواند كند، و چون مردمان از آن مجلس بيرون شدند يكى از منافقان گفت عجب است كه ايشان يك بار مى گويند كه آسمان و زمين مطيع ما است و يك بار مى گويند كه از اصلاح حال برادر مؤ من خود عاجزيم، آن مرد درويش از شنيدن اين سخن آزرده شد و به خدمت امام رفته گفت: يابن رسول اللّه! كسى چنين گفت و آن سخن بر من سخت آمد چندان كه محنتها و پريشانى هاى خود را فراموش كرد. پس آن حضرت فرمود: به درستى كه خداى تعالى تو را فرج داد، و كنيز را آواز داده و فرمود: آنچه به جهت افطار نمودن من مهيا كردى بيار، كنيزك دو قرص نان خشك شده آورد، آن حضرت فرمود: بگير اين قرصها را كه در خانه ما به غير از اين نيست و ليكن حق تعالى به بركت اين تو را نعمت و مال بسيار دهد.

پس آن مرد دو قرص نان را گرفته به بازار شد و ندانست كه چه كند، نفس و شيطان وسوسه اش مى كردند كه نه دندان طفلان به اين قرصها كار مى كند و نه شكم تو و اهل بيت تو را سير مى كند و نه طلبكارى از تو به بها مى گيرد، پس در بازار مى گشت تا آنكه به ماهى فروشى رسيد كه يك ماهى از آنچه گرفته بود در دستش مانده بود كه هيچ كس به هيچش نمى خريد، آن مرد درويش با او گفت: بيا قرص جوى دارم با اين ماهى تو سودا كنيم ماهى فروش قبول نموده و ماهى را داد آن قرص را گرفت و بعد از قدمى چند كه آن درويش رفت بقالى ديد كه اندك نمكى با خاك ممزوج شده دارد كه به هيج نمى خرند، گفت: بيا اين نمك را بده و اين قرص را بگير شايد من به اين نمك اين ماهى را علاج كنم، مرد بقال نمك را داد و آن قرص را گرفت، پس به خانه آمد و در فكر بود كه ماهى را پاك كند، شنيد كسى در مى زند چون بيرون آمد ديد هر دو مشتريهاى خود را كه قرصها را واپس آورده اند و مى گويند دندان طفلان ما بر اين قرص تو كار نمى كند و ما ندانستيم كه تو از پريشانى اين قرصها را به بازار آورده اى، اين نان خود را بستان ما تو را حلال كرديم و آن ماهى و نمك را به بخشيديم، آن مرد ايشان را دعا كرده برگشت، و چون طفلانش را دندان بر آن كار نمى كرد بر سر ماهى و پختن ماهى رفتند. چون شكم ماهى را شكافتند دو دانه مرواريد در شكم ماهى بود كه به از آن در هيچ صدف و دريايى نباشد، پس خداى را بر آن نعمت شكر كردن گرفتند، و آن مرد در فكر بود كه آيا اينها را به كه بفروشد و چه كند. رسول حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام آمده پيغام آورد كه امامعليه‌السلام مى فرمايد كه خداى تعالى تو را فرج داد و از پريشانى خلاص شدى اكنون طعام ما را به ما رد كن كه آن را به غير از ما كسى نمى خورد، و آن دو قرص را خادم برده حضرت امام سجادعليه‌السلام با آن افطار كرد. و درويش مرواريد را به مال عظيم فروخت وام بگذارد و حالش نيكو شد و از توانگران گرديد.

چون منافقان بر آن احوال اطلاع يافتند با هم گفتند چه عظيم است اختلاف ايشان، اول قادر نبود بر اصلاح درويش و آخر او را توانگرى عظيم داد، چون اين سخن به امامعليه‌السلام رسيد فرمود: به پيغمبر خدا نيز اين چنين مى گفتند، نشنيده ايد كه تكذيب او نمودند در وقتى كه احوال بيت المقدس را مى گفت و گفتند كسى كه از مكه به مدينه دوازده روز رود چگونه به بيت المقدس در يك شب مى رود و باز مى آيد، كار خدا و اوليأ خدا را ندانسته اند. (61)

چهارم جوان شدن حبابه والبيّه به معجزه آن حضرت:

شيخ صدوق و ديگران از خبابه والبيّه روايت كرده اند كه گفت: ديدم حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را در شرطة الخميس و با آن حضرت تازيانه اى بود كه مى زد به آن فروشندگان جرّى (به كسر جيم و رأ مشددّه مكسور) و مارماهى و زمّير (به كسر زأ معجمه ميم مشددّه مكسوره ) و طبرانى كه ماهيان حرام مى باشد و مى فرمود به ايشان: اى فروشندگان مسخ شدگان بنى اسرائيل و اى جند بنى مروان! اين وقت فرات بن احنف برخاست و عرض كرد: يا اميرالمؤ منينعليه‌السلام جند بن مروان كيست؟ فرمود: گروهى كه مى تراشند ريش را و تاب مى دهند سبيل را، حبابه گفت: هيچ گوينده را نديدم كه تكلم كند بهتر از آن حضرت، پس به متابعت آن جناب روان شدم تا در فضاى مجلس جلوس فرمود، اين وقت من خدمت عرض كردم كه يا اميرالمؤ منينعليه‌السلام چيست دلالت امامت؟ خدا تو را رحمت كند، فرمود: بياور به نزد من اين سنگريزه را و اشاره فرمود به دست مبارك به سنگريزه من، آن را به نزدش بردم با خاتم مباركش آن را نقش فرمود و آنگاه به من فرمود: اى حبابه! هر كس مدعى امامت باشد و قدرت داشته باشد كه سنگريزه را نقش نمايد همچنان كه ديدى، پس بدان كه او امام واجب الطّاعة است و امام هر چيزى را كه اراده نمايد از وى پوشيده نماند، پس من رفتم.

اين گذشت تا وقتى كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از دنيا رحلت فرمود، من خدمت حضرت امام حسنعليه‌السلام برسيدم و آن جناب در جاى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام نشسته بود و مردم از حضرتش سؤ ال مى كردند، پس به من فرمود: اى حبابه والبيّه! گفم: بلى، اى مولاى من! فرمود: بياور آنچه با خود دارى، من آن سنگريزه را به آن حضرت دادم آن جناب با خاتم مباركش بر آن نقش كرد همچنان كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آن را نقش كرده بود، حبابه گفت: پس از امام حسنعليه‌السلام رفتم به خدمت حضرت امام حسينعليه‌السلام و آن جناب در مسجد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود پس مرا نزديك طلبيد و ترحيب نمود، فرمود:

اِنَّ فى الدِّلالَةِ دَليلا على ما تريدُ؛ همانا در آن دلالت كه از پدر و برادرم ديدى دليل است بر آنچه مى خواهى از دانستن امامت من، آيا باز مى خواهى دلالت امامت را؟ عرض كردم: بلى، اى سيد من! فرمود: بياور آن سنگريزه كه با خود دارى، من آن سنگريزه را به آن حضرت دادم، خاتم بر آن نهاد چنانكه نقش بست بر آن.

حبابه گويد: پس از امام حسينعليه‌السلام خدمت على بن الحسين امام زين العابدينعليه‌السلام شدم در آن وقت پيرى به من اثر كرده بود و مرا درمانده و بى چاره كرده بود و سنين عمرم به صد و سيزده سال رسيده بود پس ديدم آن حضرت را پيوسته در ركوع و سجود مشغول به عبادت است و فراغى نيست او را از اين روى مأيوس شدم از دلالت، پس اشاره فرمود به من به انگشت سبّابه خويش از معجزه آن حضرت، جوانى به من برگشت، پس من عرض كردم، اى آقاى من! چه مقدار گذشته است از دنيا و چه مقدار باقى است؟ فرمود:

امّا ما مضى فنعم و امّا ما بقى فلا؛ آنچه گذشته است مى گويم و آنچه به جاى مانده نه. آنگاه فرمود: آنچه با تو است بياور، پس من آن سنگريزه را به خدمتش دام پس نقش نهاد بر آن. پس از آن حضرت، حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام را ملاقات نمودم آن را نقش فرمود، بعد از آن، خدمت حضرت صادقعليه‌السلام شدم و بر آن نقش نهاد، پس خدمت حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام شدم و آن سنگريزه را نقش نهاد پس از آن به خدمت حضرت رضاعليه‌السلام رسيدم و آن را نقش نهاد، و حبابه بعد از اين نه ماه زندگى كرد در دنيا و وفات كرد، به روايت عبداللّه بن همام. (62)

مؤ لف گويد: حبابه والبيّه كه خبر را روايت كرده زنى بوده از شيعيان عاقله كامله جليله عالمه به مسائل حلام و حرام، كثير العبادة، به حدى در عبادت كوشش و جهد كرده بود كه پوستش بر شكمش خشك شده بود و صورتش از كثرت سجود و كوبيده شدن به محل سجده محترق شده بود و پيوسته به زيارت حضرت امام حسينعليه‌السلام مشرف مى گشت و چنان بود كه هرگاه مردم به نزد معاويه مى رفتند او به نزد امام حسينعليه‌السلام مى رفت و بر آن حضرت وفود مى نمود، و وقتى در صورتش برصى عارض شده بود به بركت آب دهان مقدس آن حضرت، آن مرض بر طرف شد. (63) و اين زن همان زن است كه گفته: ديدم حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام را در مسجدالحرام در وقت عصر كه مردم دورش جمع شدند و مسائل حلال و حرام و مشكلات خود را پرسيدند، حضرت از جاى خود حركت نفرمود تا آنكه هزار مسأله ايشان را فتوى فرمود. (64)

صدر خبر دلالت دارد بر عدم جواز تراشيدن ريش و آنكه ريش تراشى به هيئت بنى مروان و بنى اميه است. و چون در زمان ما تراشيدن ريش شايع شده و قبحش از بين رفته و به حدى آن منكر معروف شده كه نهى از آن منكر مى نمايد!؟ و شايسته باشد كه ما در اينجا به ادله عدم جواز آن اشاره كنيم:

شهيد اولعليه‌السلام در(قواعد)فرموده: جايز نيست براى خنثى، تراشيدن ريش؛ زيرا كه احتمال مى رود مرد باشد. (65) و ظاهر اين عبارت مسلم بودن حرمت است براى مرد.

ميرداماد در(شارع النجاة)حكم به حرمت كرده و گويا نسبت به اجماع داده. (66)

و علامه مجلسى رحمه اللّه در(حليه)نسبت به مشهور داده (67) و در(كتاب جعفريات)به سند صحيح مروى است كه حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: تراشيدن ريش از مثله است و هر كه مثله كند بر او باد لعنت خدا. (68) و در(عوالى الّلئالى)مروى است كه آن جناب فرمود: لَيْسَ مِنّا مَنْ سَلَقَ وَ لا خَرَقَ وَ لا حَلَقَ؛ نيست از ما كسى كه با بى حيايى و وقاحت سخن بسيار گويد و مال خود را تبذير كند و ريش را تراشد. (69)

چنانكه مؤ لف آن ابن ابى جمهور در حاشيه تفسير فرموده. و در(فقيه)مروى است كه حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: شارب را از ته بگيريد و ريش (70) را بلند بگذاريد و به يهودان و گبران خود را شبيه مگردانيد و نيز فرموده گبران ريشهاى خود را چيدند و سبيلهاى خود را زياد كردند، و ما شارب خود را مى چينيم و ريش را مى گذاريم، بعضى گفته اند محتمل است مراد از عدم تشبه به يهود، اصلاح كردن ريش باشد؛ چون يهود ريش را نمى تراشند.

و چون نامه دعوت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به ملوك كسرى رسيد به باذان كه عامل يمن بود نوشت كه آن حضرت را نزد او فرستد، و او كاتب خود(بانويه)و مردى كه او را(خرخسك)مى گفتند به مدينه فرستاد، آن دو نفر ريشها را تراشيده و شارب را گذاشته بودند، پس آن جناب را خوش نيامد كه به ايشان نظر كند، فرمود: واى بر شما! كى امر كرده شما را به اين؟ گفتند: رب ما يعنى كسرى، حضرت فرمود: ليكن پروردگار من امر كرده مرا به گذاشتن ريش و چيدن شارب. (71)

و سيوطى در(جامع صغير)از حضرت امام حسنعليه‌السلام روايت كرده كه آن جناب فرموده ده خصلت است كه قوم لوط كردند و به سبب آن هلاك شدند و زياد كنند امت من يك خصلت ديگر را و شمرد از آن ده بريدن ريش را با مقراض. (72)

شيخ على در(درّ المنثور)از دو راه استدلال كرده: يكى به خبر(فقيه)مذكور. و مستحب بودن يك جزء آن به جهت دليل خارج، منافات با وجوب جزء ديگر ندارد به جهت ظاهر امر كه وجوب است [به ] خصوص با نهى از تشبيه به يهود و گبر؛

دوم آنكه براى ازاله موى ريش در شرع ديه كامله مقرر شده و هرچه چنين باشد فعلش بر غير بلكه بر صاحبش حرام است و بيرون رفتن افراد نادره مثل ازاله موى سر منافات با اين قاعده كليّه ندارد. (73)

و فقير گويد: كه من اين جمله را از(كلمه طيبه)نقل كردم و در حديث است در ذيل آيه شريفه( وَ اِذَابْتَلى اِبْراهِيمَ ربََّهُ بِكَلَماتٍ فاَتمَّهنَّ ) (74) كه گرفتن شارب و گذاشتن ريش از آن(عشره حنفيه)است كه بر حضرت ابراهيمعليه‌السلام نازل شده و آن ده امرى است كه نسخ نشده و نخواهد شد تا روز قيامت؛ (75) و بودن گذاشتن ريش در عداد مستحبات دلى استحباب نمى شود چون بغض مذكورات در آن از واجبات است مثل غسل جنابت و ختنه كردن، و ممكن است استدلال كرده شود به اخبار داله بر عدم جواز تشبه مردان به زنان چونكه مرد به ريش تراشيدن شبيه به زن مى شود.

حضرت صادقعليه‌السلام در(توحيد مفضل)فرمود كه بيرون آمدن مو بر صورت باعث عزت او است؛ زيرا كه به واسطه آن از حد كودك بودن و شباهت به زن داشتن بيرون مى آيد. (76) و حضرت امام رضاعليه‌السلام فرموده كه حق تعالى زينت داده مردان را به ريش و قرار داده ريش را فضيلتى از براى مردان كه به آن امتياز پيدا كنند از زنان. (77) و در جزء خبرى است مروى از حضرت امام صادقعليه‌السلام كه شخصى از قوم عاد تكذيب حضرت يعقوب پيغمبر كرد آن حضرت بر او نفرين كرد كه ريش او ريخته شود. پس به دعاى آن پيغمبر ريش آن مرد عادى بر سينه اش ريخته و آمرد شد. (78) از اين خبر معلوم شود كثرت قبح و شناعت بى مو شدن صورت مرد پير كه حضرت يعقوبعليه‌السلام در عوض تكذيب آن مرد، اين عقوبت را براى او اختيار فرمود.

و ممكن است نيز تمسك به حديثى كه دلالت دارد بر تحريم همشكل شدن با اعدأ دين و آن خبر اين است، شيخ صدوق از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: وحى فرستاد حق تعالى به سوى پيغمبرى از پيغمبران خود كه بگو به مؤ منين نپوشيد لباس دشمنان مرا و مخوريد مطاعم دشمنان مرا و سلوك نكنيد به مسلكهاى دشمنان من پس دشمنان من خواهيد بود همچنان كه ايشان دشمنان من اند. (79)

مخفى نماند كه ريش تراش محروم است از بسيارى از فوايد و بركات، از جمله خضاب است كه وارد شده كه يك درهم در خضاب افضل است از انفاق هزار درهم در راه خدا. (80) و در خضاب چهارده خصلت است: دور مى كند باد را از گوشها، و روشن مى كند چشم را الخ. (81) و هم محروم است از شانه كردن ريش و فوايدى كه بر آن مترتب است و آن بر طرف كردن فقر و بردن وبا است. (82) و هر كه هفتاد مرتبه ريش خود را شانه زند كه بشمرد آن را يك به يك، چهل روز شيطان نزد او نشود. (83) و از حضرت صادقعليه‌السلام روايت شده در آيه شريفه( خُذوُا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلُّ مَسْجِدٍ ) (84) كه فرمود: شانه كردن است نزد هر نماز فريضه و نافله الى غير ذلك. (85)

فقير گويد: كه من نمى دانم شخصى كه ريش خود را تراشيده در دعاى رجب، يا مَنْ اَرْجُوُهُ لِكلِّ خيرٍ، عوض ريش خود كه در مشت خود مى گيرد و به جاى، حَرِّمْ شَيْبَتى عَلى النّارِ، چه خواهد گفت؟! و چگونه خود را محروم مى كند از توجه حق تعالى بر او و ترحّم بر او يا نشنيده كه كسى كه مى خواهد حق تعالى بر او ترحم فرمايد و او را از آتش جهنم آزاد نمايد بعد از نمازها بگيرد ريش خود را به دست راست و كف دست چپ را به آسمان بگشايد و بگويد هفت مرتبه:

(يا رَبَّ محمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلى مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ)پس سه دفعه بگويد با همان حال(يا ذَاالْجَلالِ وَ اْلاِكْرامِ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْنى وَ أَجِرْنى مِنَ النّ ار.)

پنجم در(مدينة المعاجز)از ابوجعفر طبرى مروى است كه ابونمير على بن يزيد گفت: من بودم در خدمت حضرت على بن الحسينعليه‌السلام در وقتى كه زا شام به مدينه طيبه مى رفت و با جماعت نشوان آن حضرت، از رعايت احترام و حشمت فرو گذاشت نمى كردم و هميشه به ملاحطه احترام ايشان از ايشان دورتر فرود مى آمدم، چون به مدينه وارد شدند پاره حلّى و زيور خود را براى من فرستادند، من قبول نكردم و گفتم اگر حسن سلوكى در اين مقام از من ظاهر گشت محض خشنودى خداى تعالى بود، آن هنگام حضرت سنگى سياه و سخت برگرفت و با خاتم مبارك بر آن نقش نهاد و فرمود: بگير اين را و هر حاجتى كه تو را روى دهد از آن بخواه.

مى گويد: قسم به آنكه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را مبعوث به حق فرمود كه من در سراى تاريك از آن سنگ طلب روشنى مى كردم روشنايى مى داد و بر قفلها آن را مى گذاشتم باز مى شد و آن را به دست مى گرفتم و حضور سلاطين مى رفتم از ايشان بدى نمى ديدم. (86)

ششم دريدن شيران است دزدى را كه متعرض آن حضرت شد.

و نيز در آن كتاب و غيره است كه حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام فرمود: وقتى حضرت على بن الحسينعليه‌السلام به سفر حج بيرون شد و رفت تا رسيد به يك وادى ما بين مكه و مدينه پس ناگاه مردى راهزن به آن حضرت برخورد و به آن جناب گفت: فرود آى، فرمود: مقصود چيست؟ گفت: تو را بكشم و اموالت برگيرم! فرمود: هرچه دارم با تو قسمت مى كنم و بر تو حلال مى نمايم. گفت: نه! فرمود: براى من قدرى كه مرا به مقصد برساند بگذار، قبول نكرد. حضرت فرمود:((فَاَيْنَ رَبُّكَ؟ قالَ نائِمٌ)،)پروردگار تو كجا است؟ خواب است، در اين حال دو شير حاضر شدند يك شير سرش را و آن ديگر پايش را گرفتند و كشيدند، پس حضرت فرمود: گمان كردى كه پروردگارت از تو در خواب است؟ يعنى اين است جزاى تو بچش عقوبت خود را. (87)

هفتم در توكل آن حضرت است:

در(مناقب)و(مدينة المعاجز)و غيرهما است كه ابراهيم بن ادهم و فتح موصلى هر يك جداگانه روايت كرده اند، در بيابان با قافله اى راه مى برديم پس مرا حاجتى افتاد از قافله دور شدم، به ناگاه كودكى را ديدم در بيابان روان است با خود گفتم سبحان اللّه كودكى در چنين بيابانى پهناور راه مى سپارد، سپس نزديك او شدم و بر او سلام كردم و جواب شنيدم، پس به او گفتم: كجا قصد دارى؟ گفت: به خانه پروردگارم. گفتم: حبيب من! تو كودكى و بر تو اداى فرض و سنتى نيست، فرمود: اى شيخ! مگر نديدى كه از من كوچكترها بمردند؟ عرض كردم: زاد و راحله تو چيست؟

فرمود:(زادى تَقْواىَ وَ راحِلَتى رِجْلاىَ وَ قَصْدى مَوْلاىَ؛)توشه من پرهيزكارى من است و راحله من دو پاى من و مقصود من مولاى من است.

عرض كردم: طعامى با تو نمى بينم؟

فرمود: اى شيخ! آيا پسنديده است كه تو را كسى به خانه خود بر خوان [ سفره ] خود بخواند و تو با خود طعام و خوردنى ببرى؟ گفتم: نه، فرمود: آنكه مرا دعوت فرموده مرا طعامى مى خوراند و سيراب مى فرمايد، گفتم: پس پا بردار و تعجيل كن تا به قافله، خود را برسانى، فرمود:

(علَىَّ الْجهادُ وَ عَلَيْهِ الاِبْلاغُ؛)بر من است كوشش و بر خدا است مرا رسانيدن، مگر نشنيده اى قول خداوند تعالى:

(وَ الَّذينَ جاهدوُا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ اِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ ) : (88)

آنانكه كوشش كردند در ما، هر آينه بنمايانيم ايشان را راه هاى خود و به درستى كه خدا با نيكوكاران است.

راوى گفت: در آن حال كه بر اين منوال بوديم ناگاه جوانى خوشرو با جامه هاى سفيدروى آورد و با آن كودك معانقه نمود و بر او سلام كرد، من رو به آن جوان كردم و گفتم: تو را قسم مى دهم به آنكه تو را نيكو خلق فرموده كه اين كودك كيست؟ گفت: آيا او را نمى شناسى؟ اين على بن الحسين بن علين بن ابى طالبعليهم‌السلام است، پس آن جوان را بگذاشتم و به آن كودك روى آوردم و گفتم: تو را سوگند مى دهم به حق پدرانت كه اين جوان كيست؟ فرمود: آيا او را نمى شناسى؟ اين برادر من خضرعليه‌السلام است كه هر روز بر ما وارد مى شود و بر ما سلام مى كند. عرض كردم: از تو مسئلت مى نمايم به حق پدرانت كه مرا خبر دهى كه اين مفاوز و بيابانهاى بى آب را بدون زاد و توشه چگونه مى پيمايى؟ فرمود: من اين بيابانها را مى پيمايم به زاد، و زاد من در آنها چهار چيز است، عرض كردم: چيست آنها؟ فرمود: دنيا را به تمامى آن بدون استثنأ مملكت خدا مى دانم و تمامى مخلوق را غلامان و كنيزان و عيال خدا مى بينم، و اسباب و ارزاق را به دست قدرت خدا مى دانم، و قضا و فرمان خداى را در تمام زمين خداى نافذ مى بينم. گفتم: خوب توشه اى است توشه تو اى زين العابدينعليه‌السلام و تو با اين زاد و مفاوز آخرت را مى پيمايى تا به دنيا چه رسد. (89)

هشتم در جلالت و عظمت آن حضرت است:

در جمله اى از كتب معتبره روايت شده كه در زمان خلافت عبدالملك مروان سالى پسرش هشام به حج رفت و در حال طواف چون به حجرالا سود رسيد خواست استلام كند از كثرت ازدحام نتوانست و كسى از او احتشام نبرد، آن وقت در مسجدالحرام منبرى براى او نصب كردند تا بر منبر قرار گرفت و اهل شام بر دور او احاطه كردند كه در اين هنگام حضرت سيدالساجدين و ابن الخيرتين امام زين العابدينعليه‌السلام پيدا شد در حالى كه ازار و ردايى در برداشت و صورتش چندان نيكو بود كه احسن تمام مردم آنجا بود و بويش از همه پاكيزه تر و در جبهه اش (پيشانى اش ) از آثار سجده پينه بسته بود پس شروع فرمود به طواف كردن بر دور كعبه و چون به حجرالا سود رسيد، مردم به ملاحظه هيبت و جلالت آن حضرت از نزد حجر دور شدند تا ان حضرت استلام فرمود، هشام از ملاحظه اين امر در غيظ و غضب شد. مردى از اهل شام چون اين عظمت و جلالت مشاهده كرد از هشام پرسيد كه اين شخص كيست كه مردم به اين مرتبه از او هيبت و احتشام مى برند؟

هشام براى اينكه اهل شام آن جناب را نشناسند، گفت: نمى شناسم!؟ فرزدق شاعر در آنجا حاضر بود گفت:(لكِنّى اَعْرِفُهُ.)

(گفت من مى شناسمش نيكو زو چه پرسى به سوى من كن رو)

اگر هشام او را نمى شناسد من او را خوب مى شناسم، آن شامى گفت: كيست او يا ابا فراس؟ فرزدق گفت:

هذا الَّذى تَعْرِفُ الْبَطْحأُ وَطْأَتَهُ ‍		وَالْبَيْتُ يَعْرِفُهُ وَالْحِلُّ وَالْحَرَمُ
هذَا ابْنُ خَيْرِ عِبادِ اللّهِ كُلِّهِم ‍		هذَا التَّقِىُّ النَقِىُّ الطّاهِرُ الْعلَمُ
اِذا رَاَتْهُ قُرَيْشٌ قالَ قائِلُها ‍		اِلى مَكارِمِ هذا يِنْتَهِى الْكَرَمُ
يَكادُ يُمْسِكُها عِرْفانَ راحَتِهِ ‍		رُكْنُ الْحَطيمِ اِذا ما جأَ يَسْتَلِمُ
وَ لَيْسَ قَوْلِكَ مَنْ هذا بِضآئِرِه ‍		اَلْعُرْبُ تَعْرِفُ مَنْ اَنْكَرْتَ والْعَجَمُ
هذَا ابْنُ فاطِمَةَ اِنْ كُنْتَ جاهِلَهُ ‍		بِجَدِّهِ اَنْبِيأُ اللّهِ قَدْ خُتِموُا
مُقَدَّمٌ بَعْدَ ذِكْرِ اللّهِ ذِكْرُهُمُ ‍		فى كُلُّ بِرٍّ وَ مَخْتُومٌ بِهِ الْكَلِمُ
يِسْتَدْفَعُ الضُّرُّ وَالْبَلْوى بِحُبِّهِمُ ‍		وَ يُسْتَربُّ بِهِ الاِحْسانُ وَالنِّعَمُ
اِنْ عُدَّ اَهْلُ التُّقى كانُوا اَئمتَّهُمْ ‍		اَوْ قيلَ مَنْ خَيْرُ اَهْلِ اْلاَرضِ؟ قيلَ هُمُ
ما قالَ لا قَطُّ اِلاّ فى تَشَهُّدِهِ ‍		لَوْلاَ التَّشهُّدُ كانَتْ لا ئُهُ نَعَمُ

هشام در غضب شد و جائزه فرزدق را قطع كرد و امر كرد او را در عسفان كه موضعى است مابين مكه و مدينه حبس نمودند.

اين خبر چون به حضرت على بن الحسينعليه‌السلام رسيد دوازده هزار درهم براى فرزدق فرستاد و از او معذرت خواست كه اگر بيشتر مى داشتم زيادتر بر اين تو راصله مى دادم، فرزدق آن مال را رد كرد و پيغام داد كه من براى صله نگفتم بلكه به جهت خدا و رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفتم. حضرت دوباره آن مال براى او روانه كرد و پيغام فرستاد كه به حق من قبول كن، فرزدق قبول نمود.

در بعض روايات است كه حبس او طول كشيد و هشام او را به قتل تهديد كرد، فرزدق به امامعليه‌السلام شكايت كرد حضرت دعا كرد حق تعالى او را از حبس خلاص نمود، فرزدق خدمت آن حضرت رسيد و عرض كرد: هشام نام مرا از ديوان عطا محو كرد. حضرت فرمود: عطاى تو چه مقدار بود؟ عرض كرد: فلان و فلان، پس حضرت به مقدارى كه چهل سال او را كفايت كند به او عنايت فرمود و فرمود: اگر مى دانستم تو به بيشر از اين محتاج مى شودى عطا مى نمودم! چون چهل سال به پاى رفت فرزدق وفات كرد. (90)

مؤ لف گويد: كه فرزدق نام او همام بن غالب بن صعصعة تميمى مجاشعى است و كنيت او ابوفراس و فرزدق لقب او است و او از اعيان شيعه اميرالمؤ منينعليه‌السلام و مداح خاندان طيبين و طاهرين بوده، و او از خاندان بزرگ است و پدران او را مآثر ظاهره و مفاخر باهره است، از(كتاب اصابه)نقل شده كه(غالب)پدر فرزدق از كريمان روزگار و صاحب شتران بى شمار بود و چون در بصره به خدمت حضرت اميرعليه‌السلام رسيد و فرزدق را همراه آورده به پابوس آن حضرت مشرف گردانيد و اظهار نموده كه شعر را خوب مى گويد و وادى نظم را چابكانه مى پويد، حضرت فرمود كه تعليم قرآن او را به از شعر و انشاد آن است. پس فرزدق با خود عهد كرد كه من بعد به هيچ چيز نپردازد تا قرآن مجيد را محفوظ خود سازد. (91)

بالجلمه: اين قصيده زياده از چهل بيت است و از ملاحظه آن معلوم مى شود كه فرزدق در چه مرتبه از ادب بوده كه مرتجلا اين قصيده شريفه را كلا أو بعضا انشأ كرده.

محقق بهبهانى از جد خود تقى مجلسى رضوان اللّه عليهما نقل كرده كه عبدالرحمن جامى سنى در(سلسلة الذهب)اين قصيده را به نظم فارسى درآورده و گفته كه زنى از اهل كوفه فرزدق را بعد از مرگ در خواب ديد از او پرسيد كه خدا با تو چه كرد؟ گفت: خدا مرا آمرزيد به سبب آن قصيده كه در مدح حضرت على بن الحسينعليه‌السلام گفتم. (92)

جامى گفته: سزاوار است كه حق تعالى تمام عوالم را بيامرزد به بركت اين قصيده شريفه. و نيز در(سلسله)گفته:

صادقى از مشايخ حرمين ‍		چون شنيد اين نشيد دور از شين
گفت نيل مراضى حق را ‍		بس بود اين عمل فرزدق را
مستعد شد رضاى رحمن را ‍		مستحق شد رياض رضوان را
زانكه نزديك حاكم جابر ‍		كرد حق را براى حق ظاهر (93)

نهم در تكلم آهو با آن حضرت است:

در(كشف الغمه)و ديگر از كتب معتبره روايت است كه وقتى حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام با اصحاب خود نشسته بود كه ناگاه ماده آهويى از بيابان نمايان گشت و همى آمد تا حضور مبارك امامعليه‌السلام و همى دم با دست بر زمين زد و همهمه و صدا نمود بعضى از آن جماعت عرض كردند: يابن رسول اللّه! اين ماده آهو چه مى گويد؟ فرمود:

مى گويد فلان ابن فلان قرشى بچه او را روز گذشته در فلان وقت گرفته و از ديروز تاكنون شير نخورده. از اين كلام در دل مردى از آن جماعت چيزى خطور كرد يعنى حالت انكارى پديد گشت و امامعليه‌السلام به علم خود بدانست، پس بفرمود آن مرد قرشى را حاضر كردند و به او فرمود: چيست اين آهو را كه از تو شكايت مى كند؟ عرض كرد: چه مى گويد؟! فرمود: مى گويد تو بچه او را روز گذشته در فلان وقت گرفته اى و از آن هنگام كه او را مأخوذ داشته اى به او شير نداده است و از من خواستار مى شود كه از تو بخواهم اين بچه آهو را بياورى تا شير بدهد و ديگرباره به تو باز گرداند، آن مرد گفت: سوگند به آنكه محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به رسالت مبعوث داشت راست فرمودى. فرمود اين بچه آهو را به من فرست، چون مادرش بچه خود را بديد، همهمه نمود دم و دست خود را بر زمين زد و بچه اش را شير بداد. امامعليه‌السلام به او فرمود: اى فلان! به حق من بر تو اين بچه آهو را بمن ببخش، پس به آن حضرت بخشيد، امامعليه‌السلام نيز او را به آهو بخشيد و تكلم فرمو با وى به كلام او، آهو همهمه كرد و دم به زمين ماليد و با بچه اش روان گشت، عرض كردند: يابن رسول اللّه! چه مى گفت؟ فرمود: دعا كرد براى شما و شما را جزاى خير گفت. (94)

دهم در دلائل آن حضرت است در واقعه حرّه:

در(مناقب)است كه سؤ ال كرد ليث خزاعى از سعيد بن مسيب از نهب و غارت مدينه؟ گفت: بلى اسبها را بستند بر ستونهاى مسجد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، ديدم اسبها را اطراف و گرداگرد قبر مطهر، و سه روز مدينه را غارت كردند و چنان بود كه من و على بن الحسينعليه‌السلام سر قبر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى آمديم و امام زين العابدينعليه‌السلام به كلامى تكلم مى كرد كه من نفهميدم، پس در ميان ما و مردم حائلى پديد مى گشت و ما نماز مى گذاشتيم و مردمان را مى ديديم وايشان ما را نمى ديدند. و ايستاده بود مردى كه بر تن داشت حلّه اى سبز سوار بر اسب دم كوتاه اشهب يعنى سفيد و سياه كه سفيدى غلبه كرده به دست او بود حربه و با على بن الحسينعليه‌السلام بود. پس هرگاه مردى آهنگ حرم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى كرد آن سوار حربه خود را به او، اشارت مى نمود پس بدون آنكه به او برسد هلاكت مى گشت.

پس چون از غارت و نهب فارغ شدند حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام نزد زنان رفت و نگذاشت هيچ گوشوارى در گوش كودكى و نه زيورى بر زنى و نه جامه اى مگر آنكه سوار بيرون آورد، آن سوار عرض كرد: يابن رسول اللّه! من فرشته اى مى باشم از فرشتگان از شيعيان تو و شيعه پدر تو چون اين مردم به غارت و آزار اهل مدينه بيرون تافتند، از پروردگار خود خواستم كه مرا اذن دهد در يارى و نصرت شما آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، حق تعالى مرا رخصت فرمود تا اين عمل من در حضرت پروردگار و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و شما اهل بيت ذخيره بماند تا روز قيامت برسد. (95)

مؤ لف گويد: مرا از اين نهب و غارت همان غارتيست كه در واقعه حرّه اتفاق افتاد و كيفيت آن نحو اختصار چنان است كه چون ظلم و طغيان يزيد و عمال او عالم را فراگرفت و فسق و فجور او بر مردم ظاهر گشت و هم بعد از شهادت حضرت امام حسينعليه‌السلام در سنه شصت جمعى از اهل مدينه به شام رفتند و به چشم خود ديدند كه يزيد پيوسته مشغول است به شرب خمر و سگ بازى و حليف قمار و طنابير و آلات لهو و لعب مى باشد، چون برگشتند اهل مدينه را به شنايع اعمال يزيد لعين اخبار كردند، مردم مدينه عامل يزيد: عثمان بن محمد بن ابى سفيان را با مروان حكم و ساير امويين از مدينه بيرون كردند و سب و شتم يزيد را آشكار كردند و گفتند كسى كه قاتل اولاد حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و ناكح محارم و تارك صلاة و شارب خمر است لياقت خلافت ندارد، پس با عبداللّه بن حنظله غسيل الملائكه بيعت كردند.

اين خبر چون گوشزد يزيد پليد شد مسلم بن عقبه مرّى را كه تعبير از او به(مجرم)و(مسرف)كنند با لشكرى فراوان از شام به جانب مدينه گسيل داشت. مسلم بن عقبه با لشكرش چون نزديك به مدينه شدند در سنگستان مدينه كه معروف به(حرّه واقم) است و بر مسافت يك ميل از مسجد سرور انبيأ صلىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است رسيده بودند كه اهل مدينه به دفع آن بيورن شدند و لشكر يزيد شمشير در ايشان كشيدند و حرب عظيمى واقع شد جماعت بسيارى از مردم مدينه كشته شدند، و پيوسته مروان بن حكم مسرف را تحريص بر كشتن اهل مدينه مى كرد تا اينكه ايشان را تاب مقاومت نماند. لاجرم به مدينه گريختند و پناه به روضه مطهره حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بردند و قبر منور آن حضرت را ملاذ خود قرار دادند.

لشكر مسرف نيز در مدينه ريختند و به هيچ وجه آن بى حياها احترام قبر مطهر نگه نداشتند و با اسبهاى خود داخل روضه منوره شدند و اسبهاى خود را در مسجد حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جولان دادند و پيوسته از مردم كشتند تا روضه و مسجد پر از خون شد و تا قبر مطهر خود رسيد و اسبهاى ايشان در روضه كه مابين قبر و مبنر است و روضه ايست از رياض جنت، روث و بول كردند و چندان از مردم مدينه كشت كه مداينى از زهرى روايت كرده كه هفتصد نفر از وجوه ناس از قريش و انصار و مهاجر و موالى كشته شد و از ساير مردمان غير معروف از زن و مرد و حرّ و عبد عدد مقتولين ده هزار تن به شمار رفت.

ابوالفرج گفته كه از اولاد ابوطالب دو تن در واقعه حرّه شهيد گشت يكى ابوبكربن عبداللّه بن جعفر بن ابى طالبعليه‌السلام و ديگر عون اصغر و او نيز فرزند عبداللّه بن جعفر برادر عون اكبر است كه در كربلا شهيد گشت و مادر او جمانه دختر مسيب نجبه است كه به جهت خونخواهى امام حسينعليه‌السلام بر ابن زياد خروج كرد و در(عين ورده)كشته گشت. (96)

مسعودى فرموده كه از بنى هاشم غير از اولاد ابوطالب نيز جماعتى كشته گشتند مانند فضل بن عباس بن ربيعة بن الحارث بن عبدالمطلب و حمزة بن نوفل بن الحارث و عباس بن عتبة بن ابى لهب و غير ايشان از ساير قريش و انصار و مردمان ديگر از معروفين كه عدد مقتولين ايشان چهار هزار به شمار رفته به غير از كسانى كه معروف نبودند. پس از آن، مسرف بن عقبه دست تعدى بر اعراض و اموال مردم گشاد. اموال و زنان اهل مدينه را ته سه روز بر لشكر خويش مباح داشت. (97)

ابن قتيبه در(كتاب الامامة والسياسة)نقل كرده كه در واقعة حرّه اول خانه هايى كه غارت شد، خانه هاى بنى عبدالا شهل بود و نگذاشتند در منازل چيزى از اثاث الدّار و حلى و زيور و فراش، حتى كبوتر و مرغ را گرفتند و ذبح كردند سپس ريختند به خانه محمد بن مسلمه، زنها صيحه كشيدند. زيدبن محمد بن سلمه صداى زنها را كه شنيد به جانب آن صداها دويد، ديد ده نفر از لشكر شام اند كه مشغول غارتگرى اند، زيد با ده نفر از اهل خود با آنها مقاتله كرد تا آن جماعت را به قتل رسانيد و آنچه غارت كرده بودند برگردانيد و آنها را در چاه بى آب ريخته و خاك بالاى آنها ريخت، سپس جمعى ديگر از اهل شام آمدند با آنها نيز مقاتله كرد تا آنكه چهارده نفر از آنها را به قتل رسانيد ليكن صورتش مضورب شمشير چهار نفر گرديد.

ابوسعيد خدرى در اين واقعه ملازمت خانه را اختيار كرد چند نفر از اهل شام بر او وارد شدند گفتند: اى شيخ! تو كيستى؟ گفت: ابوسعيد خدرى از اصحاب پيغمبرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گفتند: پيوسته مى شنيديم نام ترا، خوب كردى و حظ خود را گرفتى كه ترك قتال با ما كردى و در خانه ات نشستى اينك هرچه دارى براى ما بياور. گفت: به خدا سوگند مالى نزد من نيست كه براى شما آورم، شاميها در غضب شدند ريش ابوسعيد را كندند و او را بسيار زدند پس آنچه در خانه داشت غارت كردند حتى سير و يك جفت كبوتر كه در خانه او بود.

پس ابن قتيبه نقل كرده كه جماعتى از اشراف را به(قتل صبر)شربت فنا چشانيدند و گفته كه رسيد عدد كشتگان حرّه از قريش و انصار و مهاجرين و وجوه مردم به هزار و هفتصد نفر و از ساير مردم به ده هزار سواى زنان و كودكان.

ابومعشر گفته: كه داخل شد مردى از اهل شام بر زنى از طايفه انصار كه تازه طفلى زاييده بود و آن طفل در بغلش بود، پس به آن زن، گفت: مالى هست براى من بياور، گفت: به خدا سوگند! چيزى براى من نگذاشته اند كه براى تو بياورم. آن مرد گفت: براى من چيزى بيرون آر و الا تو را با كودكت مى كشم، گفت: واى بر تو! اين كودك فرزند ابن ابى كبشه انصارى صاحب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است از خدا بترس متعرض ما مشو، رو كرد به طفل خود و گفت: اى كودك من! واللّه اگر چيزى مى داشتم فداى تو مى دادم و نمى گذاشتم كه بر تو صدمه اى وارد آيد. پس آن شامى بيرحم گرفت پاى آن كودك مظلوم را در حالى كه پستان در دهانش بود و كشيد او را از كنار مادرش و زد او را بر ديوار به نحوى كه مغز سرش بر زمين پراكنده شد.

راوى گفت: هنوز آن مرد از خانه بيرون نشد كه نصف صورتش سياه گرديد و ضرب المثل شد. (98)

و بالجمله؛ چون مسرف از قتل و غارت و هتك و اعراض اهل مدينه بپرداخت مردم را به بيعت يزيد و اقرار بر عبوديت و بندگى او خواند و هر كه ابأ [ خوددارى ] مى كرد او را مى كشت. تمامى اهل مدينه جز حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام و على بن عبداللّه بن عباس، از ترس جان اقرار نمودند و بيعت كردند.

و اما سبب آنكه مسرف متعرض حضرت سيدالساجدينعليه‌السلام و على بن عبداللّه بن عباس نشد آن بود كه چون خويشان مادرى على بن عبداللّه در ميان لشكر مسرف جاى داشتند مسرف را در باب او مانع شدند.

و اما حضرت سجادعليه‌السلام پس پناه به قبر مطهر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برد و خويشتن را به آن چسبانيد و اين دعا را خواند:

(اَللّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ ما اَظْلَلْنَ وَ الاَرَضينَ السَّبْعِ وَ ما اَقْلِلْنَ رَبَّ الْعرشِ الْعظيمِ رَبِّ محمِّدٍ وَ آلِهِ الطاهرينَ اَعوذُبكَ منْ شرِّهِ وَ اَدْرَءُ بكَ فى نَحْرِهِ اَسْئَلُكَ اَن تُؤْتِينى خَيْرَهُ وَ تَكْفِيِنى شَرَّهُ.) (99)

پس به جانب مسلم بن عقبه روانه شد و پيش از آنكه امام معصومعليه‌السلام بر آن پليد ميشوم وارد شود آن ملعون در كمال غيظ و غضب بود و بر آن جناب و آبأ كرام اوعليه‌السلام ناسزا مى گفت، چون آن جناب وارد شد و نگاه مسرف بر آن حضرت افتاد چندان ترس و رعب از آن حضرت در دل او جا كرد كه لرزه او را گرفت و از براى آن جناب به پاى خاست و آن حضرت را در پهلوى خويش جاى داد و در كمال خضوع عرض كرد كه حوائج خود را بخواهيد كه هرچه بخواهيد قبول است، پس هر كه را آن حضرت شفاعت كرد مسرف به جهت آن حضرت از او درگذشت و مكرّما از نزد او بيرون رفت.

و بالجمله؛ قضيه حرّه را شيعه و سنى در كتب خود ذكر كرده اند، وقوعش در بيست و هشتم ماه ذى الحجّة سال شصت و سوم هجرى دو ماه و نيم به مرگ يزيد مانده بود و چون مسرف بن عقبه از كار مدينه بپرداخت به قصد دفع عبداللّه بن زبير و اهل مكه از مدينه بيرون تاخت هنوز به مكه نرسيده در بين راه در(ثنيه مشلّل)كه نام كوهى است كه از آنجا به قديد فرود مى شوند به دركات دوزخ شتافت. پس از آنكه جماعتش از آن محل حركت كردند، ام ولد يزيد بن عبداللّه بن ربيعه كه مترقب موت مسرف بود و از عقب لشكر مى آمد سر گور مسرف آمده و قبرش را بشكافت چون لحد را گشود ديد مار سياهى بزرگ دهن گشوده و بر گردن مسرف پيچيده ترسيد نزديك رود، صبر كرد تا مار از او دور شد آن وقت مرده مسرف را درآورده و در(ثنيّه)بياويخت و به قولى او را آتش زده و كفنش را پاره كرد و بر درختى در آنجا او را آويزان كرد، پس هر كه از آنجا مى رفت سنگ بر او مى افكند، و آنچه كرد مسرف بن عقبه با اهل مدينه، كارهاى بسر بن ارطاة بود در حجاز و يمن براى معاويه.

و در(كامل ابن اثير)است كه يزيد خواست عمرو بن سعيد را بفرستد به جنگ اهل مدينه قبول نكرد، پس خواست ابن زياد را روانه نمايد اقدام نكرد و گفت:

(وَاللّهِ لاجَمَعْتُهُما لِلفاسِقِ قَتْلَ ابْنِ رَسوُلِ اللّهِعليه‌السلام وَ غَزْوَ الْكَعْبَةِ).

پس مسلم بن عقبه را براى اين كار اختيار كرد، و او با اينكه پيرى بود كهن و سالخورده و مريض، قبول كرده و اقدام در اين كار نمود. (100)

يازدهم درآمدن باران به دعاى آن حضرتعليه‌السلام :

شيخ طبرسى در(احتجاج)و غير او، از ثابت بنانى روايت كرده كه سالى با جماعتى از عباد بصره مثل ايوب سجستانى و صالح مرى و عتبة الغلام و حبيب فارسى و مالك بن دينار به عزم حج حركت كرديم، چون به مكه معظمه رسيديم آب سخت و كمياب بود و از قلت باران جگر جمله ياران تشنه و تفته بود و از اين حال با ما جزع و فزع آوردند تا مگر به دعاى باران شويم. پس به كعبه در آمديم و طواف بداديم و با تمام خضوع و ضراعت نزول رحمت را از درگاه حضرت احديت مسئلت نموديم، آثار اجابت مشاهدت نرفت در اين حال كه بر اين منوال بوديم به ناگاه جوانى را ديديم كه روبه ما آورد و فرمود: يا مالك بن دينار و يا ثابت البنانى و يا ايوب السجستانى و يا صالح المرى و يا عتبة الغلام و يا حبيب الفارسى و يا سعد و يا عمرو يا صالح الا عمى و يا رابعه و يا سعدانه و يا جعفر بن سليمان؛ ما گفتيم: لبيك و سعديك يا فتى! فرمود:

(اَما فيكُمْ اَحَدٌ يُحِبُّهُ الرَّحمانُ؟!)

آيا در ميان شما يك نفر نبود كه خدايش دوست بدارد؟!عرض كرديم: اى جوان! از ما دعا كردن است و از خدا اجابت فرمودن، فرمود: دور شويد از كعبه چه اگر در ميان شما يك تن بودى كه او را خداى دوست مى داشت دعايش را به اجابت مقرون مى فرمود، آنگاه خود به كعبه درآمد و به سجده بر زمين افتاد شنيدم كه در حال سجده مى گفت: (سَيِّدى! بِحُبِّكَ لى اِلاّ سَقَيّْتَهُمُ الْغَيْثَ؛) اى سيد من! سوگند مى دهم تو را به دوستى تو با من كه اين گروه را از آب باران سيراب فرمايى.

هنوز سخن آن جوان تمام نشده بود كه سحابى جنبان و بارانى چنان كه از دهنهاى مشك، ريزان گشت، پس گفتم: اى جوان! از كجا دانستى كه خدايت دوست مى دارد؟

فرمود: اگر مرا دوست نمى داشت به زيارت خود طلب نمى فرمود، پس چون مرا به زيارت خود طلبيده دانستم كه مرا دوست مى دارد، پس مسئلت كردم از او به حب او مرا، پس مسئلت مرا اجابت فرمود. و از اين كلام شايد خواسته باشد اشاره فرمايد كه نه آن است كه هر كس به آن آستان مبارك در آيد در زمره زائرين و محبوب خداى تعالى باشد. راوى مى گويد: پس از اين كلمات روى از ما برتافت و فرمود:

مَنْ عَرَفَ الرَّبَّ فَلَمْ تُغْنِهِ ‍		مَعْرِفَةُ الرَّبِّ فَذاكَ الشَّقىَّ
ما ضَرَّفى الطّاعَةَ ما نِالَهُ ‍		فى طاعَةِ اللّهِ وَ ما ذا لَقِى
ما يَصْنَعُ الْعَبْدُ بِغَيْرِ التُّقى ‍		وَ الْعِزُّ كُلُّ الْعِزُّ لِلْمُتَّقى

ثابت بن بنانى گويد: گفتم اى مردم مكه! كيست اين جوان؟ گفتند: وى على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليه‌السلام است. (101)

مؤ لف گويد: كه آمدن باران به دعاى حضرت زين العابدينعليه‌السلام عجبى ندارد بلكه پست ترين بندگان آن حضرت هرگاه طلب باران كند حق تعالى به دعاى او مرحمت فرمود. آيا نشنيده اى كه مسعودى در(اثبات الوصية)نقل فرموده از سعيد بن المسيب كه سالى قحطى شد و مردم به يمن و شمال در طلب باران شدند، من نظر افكندم ديدم غلام سياهى بالاى تلى برآمد و از مردم جدا شد پس من به قصد او جانب او رفتم ديدم لبهاى خود را حركت مى دهد هنوز دعاى او تمام نشده بود ابرى از آسمان ظاهر شد، آن سياه چون نظرش بر آن ابر افتاد حمد خدا كرد و از آنجا حركت نمود و باران ما را فروگرفت به حدى كه گمان كرديم ما را غرق خواهد كرد، پس من به عقب آن شخص شدم ديدم داخل خانه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام شد. پس خدمت آن حضرت رسيدم، گفتم: اى سيد من! در خانه شما غلام سياهى است منت گذار بر من بفروش آن را به من. فرمود: اى سعيد چرا بنخشم آن را به تو؟ پس امر فرمود بزرگ غلامان خود را كه هر غلامى كه در خانه است به من عرضه كند، پس ايشان را جمع كرد. آن غلام را در بين ايشان نديدم، گفتم آن را كه من مى خواهم در بين ايشان نيست. فرمود ديگر باقى نمانده مرگ فلان مير آخور، پس امر فرمود او را حاضر نمودند، چون حاضر شد ديدم او همان مقصود من است گفتم اين است همان مطلوب من، حضرت فرمود به او اى غلام، سعيد مالك شد تو را پس برو با او.

آن سياه رو به من كرد و گفت:

(ما حَمَلَكَ عَلى اَنْ فَرَّقْتَ بَيْنى وَ بَيْنَ مَولاىَ؟)

؛چه واداشت تو را كه مرا از مولايم جدا ساختى؟

گفتم: اين به سبب آن چيزيست كه از تو مشاده كردم بالاى تل، غلام اين را كه شنيد دست ابتهال به درگاه خالق ذوالجلال بلند كرد و رو به آسمان نمود و گفت: اى پروردگار من! رازى بود مابين تو و بين من پس الحال كه آن را فاش كردى پس مرا بميران و به سوى خود ببر، پس گريست حضرت على بن الحسينعليه‌السلام و آن كسانى كه حاضر بودند با او از حال آن غلام و من با حال گريان بيرون شدم، پس چون به منزل خويش رفتم رسول آن حضرت آمد كه اگر مى خواهى به جنازه صاحبت حاضر شوى حاضر شو، پس برگشتم با آن رسول، ديدم آن غلام وفات كرده محضر آن حضرتعليه‌السلام . (102)

فصل ششم: در بيان انتقال حضرت سجادعليه‌السلام از اين سراى فانى به دار باقى

بدان كه در وفات آن حضرت مابين علما، اختلاف بسيار است و مشهور آن است كه در يكى از سه روز بوده: دوازدهم محرم يا هيجدهم يا بيست و پنجم آن سنه نود و پنجم يا نود و چهار، و سال وفات آن حضرت را (سَنَةُ الْفُقَهأ) مى گفتند از كثرت مردن فقهأ و علمأ. در مدت عمر شريف آن حضرت نيز اختلاف است، اكثر پنجاه و هفت سال گفته اند، و شيخ كلينى به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام را در وقت وفات پنجاه و هفت سال بود، و وفات آن حضرت در سال نود و پنج واقع شد. و بعد از امام حسينعليه‌السلام ، سى و پنج سال زندگانى كرد. (103)

ز اخبار معتبره كه بر وجه عموم وارد شده ظاهر مى شود كه آن حضرت را به زهر شهيد كردند. و ابن بابويه و جمعى را اعتقاد آن است كه وليد بن عبدالملك آن حضرت را زهر داده و بعضى هشام بن عبدالملك گفته اند.

و ممكن است كه هشام بن عبدالملك به جهت آن عداوت و بغضى كه از آن حضرت در دل گرفت از آن روزى كه آن حضرت در طواف كعبه استلام حجر كرد و هشام نتوانست و فرزدق شاعر، آن جناب را به آن اشعار معروفه مدح كرد چنانكه در فصل معجزات آن حضرت به آن اشاره شد. به اين سبب و سببهاى ديگر برادر خود وليد بن عبدالملك را كه خليفه آن زمان بود وادار كرده باشد كه آن حضرت را زهر دهد پس هر دو آن حضرت را زهر داده اند و صحيح است نسبت قتل آن حضرت به هر دو تن.

شيخ ثقه جليل على بن محمد خزّاز قمى در كتاب(كفاية الا ثر)از عثمان بن خالد روايت كرده كه گفت مريض شد حضرت على بن الحسينعليه‌السلام همان مرضى كه در آن وفات فرمود، پس جمع كرد اولاد خود محمد و حسن و عبداللّه و عمر و زيد و حسين را و در ميان همه فرزندش محمد بن علىعليه‌السلام را وصى قرار داد و ناميد او را به باقر و امر سايرين فرزندا خود را به آن جناب واگذار فرمود. و از جمله مواعظى كه در وصيت خود به آن حضرت فرمود اين بود:

(يا بُنَىَّ اِنَّ الْعَقْلَ رائدُ الرُّوحِ وَ الْعِلْمَ رائدُ الْعَقْلِ (اِلى اَنْ قالَ) وَ اعْلَمْ اَنَّ السّاعاتِ يُذْهِبُ عُمْرِكَ وَ اِنَّكَ لا تَنالُ نِعْمَةً اِلاّ بِفِراقِ اُخْرى فَاِيّاكَ وَ اْلاَمَلَ الطَّويلَ فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ اَمَلا لايَبْلُغُهُ وَ جامِعِ مالٍ لايَأْكُلُهُ الخ؛) (104)

فرمود: بدان كه ساعتها بر تو مى گذرد و عمر تو را مى برد و تو نمى رسى به نعمتى مگر بعد از مفارقت نعمت ديگر؛ پس بپرهيز از آرزوى دراز چه بسيار آروزمندان بودند كه به آرزوى خود نرسيدند و چه بسيار كسان كه جمع كردند مالى را و آن را نخوردند، و منع كردند مردم را از چيزى كه زود آن را بگذاشتند و بگذشتند و شايد آن مال را از راه باطل فراهم آورده و از حقش منع كرده به حرام آن را دريافته و ارث گذاشته و وزر و وبال و سنگينى و اثقال آن را بر دوش خود برداشته اين است زيان روشن و خسران مبين.

و نيز از زهرى روايت كرده كه گفت: در آن مرض كه على بن الحسينعليه‌السلام وفات فرمود خدمتش رسيدم در آن وقت طبقى كه در آن نان و كاسنى بود خدمتش بياوردند، به من فرمود: از اين بخور، عرض كردم: يابن رسول اللّه! تناول كرده ام، فرمود: اين كاسنى است. گفتم: فضل كاسنى چيست؟ فرمود: هيچ برگى از آن نيست جز آنكه قطره اى از آب بهشت بر آن است و در او هست شفاى هر دردى. زهرى گويد پس از آن طعام را برداشتند و روغن بياوردند، فرمود: تدهين كن. عرض كردم: روغن ماليده ام، فرمود: اين روغن بنفشه است. عرض كردم: فضيلت روغن بنفشه بر ساير ادهان چيست؟

(قالَ: كَفَضْلِ الاِسلامِ عَلى سايِرِ اْلاَدْيانِ.)

فرمود: چون فضيلت اسلام است بر ساير مذاهب. پس از آن پسرش محمدعليه‌السلام بر آن حضرت وارد شد، آن حضرت مدتى دراز با وى راز فرمود و شنيدم كه در جمله كلمات خويش فرمود:(عَلَيْكَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ!)بر تو باد خلق و خوى. عرض كردم يابن رسول اللّه! اگر امر و قضاى خدا كه ما را بجمله درخواهد يافت فرا رسد بعد از تو به نزد كدام كس برويم و مرا در دل افتاده بد كه آن حضرت از موت خود خبر مى دهد، فرمود: اى ابوعبداللّه! به سوى اين پسرم، و اشاره به فرزندش محمدعليه‌السلام كرد و فرمود: همانا او است وصى من و وارث من و صندوق علم من، معدن علم (حلم ) و باقر علم است، عرض كردم: يابن رسول اللّه! معنى باقرالعلوم چيست؟ فرمود: زود است كه شيعيان خالص من به خدمتش مراوده كنند و براى ايشان بشكافد علم را شكافتنى.

زهرى مى گويد: پس از اين، جناب محمدباقرعليه‌السلام را براى حاجتى به بازار فرستاد چون برگشت عرض كردم: يابن رسول اللّه! از چه روى به اكبر اولاد خود وصيت ننمودى؟ فرمود: امامت به كوچكى و بزرگى نيست، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اينگونه با ما عهد نهاده و در لوح و صحيفه به اينگونه نوشته يافتيم كه دوازده تن مى باشند نوشته شده بود امامت ايشان و نامهاى پدران و مادران ايشان آنگاه فرمود: از صلب پسرم محمد هفت تن از اوصيأ بيرون مى آيند كه مهدىعليه‌السلام از جمله ايشان است. (105)

شيخ كلينى از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمود: چون پدرم را وقت وفات رسيد مرا به سينه خود چسبانيد و فرمود: اى فرزند گرمى تو را وصيت مى كنم. به آنچه وصيت كرد مرا پدرم در هنگام شهادت خود و گفت كه پدرش او را وصيت كرده بود به اين وصيت در وقت وفات خود: كه زنهار ستم مكن بر كسى كه ياورى بر تو به غير از خدا نداشته باشد. (106)

و در(بحار)از(بصائر الدرجات)نقل كرده كه چون آن حضرت را حالت موت رسيد، رو كرد به اولاد خود كه در نزدش جمع بودند و از ميان توجه، فرمود به پسرش حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام ، فرمود: اى محمد، اين صندوق را ببر به منزل خود، پس فرمود معلوم باشد كه در اين صندوق دينار و درهمى نيست ليكن مملو از علم است و در روايت ديگر است كه آن صندوق را چهار نفر حمل كردند و مملو بود از كتب و سلاح رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . (107)

و در(جلأالعيون)فرمود، و در(بصائر الدرجات)به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام ، روايت كرده است كه آن حضرت فرمود: پدرم حضرت امام محمد باقرعليه‌السلام مى فرمود كه چون وقت وفات پدرم حضرت زين العابدينعليه‌السلام شد فرمود آب وضويى براى من بياور، چون آوردم فرمود كه در اين آب ميته هست، بيرون بردم و نزديك چراغ ملاحظه كردم موش مرده اى در آن بود آن را ريختم و آب ديگر آوردم وضو ساخت و فرمود كه اى فرزند اين شبى است كه مرا وعده وفات داده اند ناقه مرا در خطيره ضبط كن و علفى براى آن مهيا كن، پس حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه چون آن حضرت را دفن كردند ناقه خود را رها كرد و از خطيره بيرون آمد و نزديك قبر رفت بى آنكه قبر را ديده باشد و سينه خود را بر قبر آن حضرت گذاشت و فرياد و ناله مى كرد و آب از ديده هايش مى ريخت. چون اين خبر به حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام دادند، حضرت به نزد ناقه آمد و فرمود كه ساكت شو و برگرد خدا بركت دهد براى تو، پس ناقه برخاست و به جاى خود بازگشت و باز بعد از اندك زمانى برگشت به نزد قبر و ناله و اضطراب مى كرد در اين زمان كه خبر آن را به حضرت گفتند فرمود: كه بگذاريد آن را كه بيتاب است و چنين ناله و اضطراب مى كرد تا بعد از سه روز هلاك شد. و حضرت بر آن ناقه بيست و دو حج كرده بود يك تازيانه بر آن نزده بود! (108)

و على بن ابراهيم به سند حسن از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايت كرده است كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام در شب وفات پدرش مدهوش گرديد و چون به هوش باز آمد فرمود:

(اَلْحمدُللّه الَّذى صدَقنا وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَا اْلاَرْضَ نَتَبَوَّءَ مِنَ الْجَنَّةِ نَشأُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعامِلينَ)؛ (109)

يعنى حمد مى كنم خداوندى را كه راست گردانيد وعده مار را و ميراث داد به ما زمين و بهشت را كه در هر جاى آن خواهيم قرار گرفت پس نيكو اجريست مزد عمل كنندگان براى خدا. اين را فرمود و به رياض بهشت ارتحال كرد. (110)

و كلينى به سند حسن از حضرت امام رضاعليه‌السلام روايت كرده است همين روايت را و اضافه كرده است كه سوره(اِذا وَقَعَتْ)و سوره(اِنّا فَتَحْنا)تلاوت فرمود و بعد از آن، اين آيه را خواند و به عالم بقا ارتحال نمود. (111)

و در(مدينة المعاجز)از محمد بن جرير طبرى نقل كرده كه چون حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام را حالت موت در رسيد فرمود به امام محمدباقرعليه‌السلام : اى محمد! امشب چه شب است؟ گفت: شب فلان و فلان، از ماه چه گذشته؟ فرمود: فلان و فلان، فرمود: از ماه چه باقى مانده؟ گفت: فلان و فلان. فرمود: اين همان شب است كه مرا وعده وفات داده اند، سپس فرمود: براى من آب وضويى حاضر كنيد، چون حاضر كردند فرمود در اين آب موش است، بعضى گفتند كه اين سخن از سنگينى مرض مى فرمايد. پس چراغى طلبيدند و در آن آب نگاه كردند موشى در آن ديدند پس آن آب را ريختند و آب ديگر آوردند، آن حضرت با آن وضو ساخت و نماز گذاشت چون شب به آخر رسيد آن حضرت از اين سراى پر ملال به ديگر جهان انتقال فرمود: صلوات اللّه و سلامه عليه. (112)

و از(دعوات راوندى ع(نقل شده كه آن حضرت در وقت وفات، اين كلمات را مكرر نموده تا وفات فرمود:

(اَللّهَمَّ ارْحَمْنى فَاِنَّكَ كَريمٌ اَللّهُمَّ ارْحَمْنى فَاِنَّكَ رَحيمٌ.) (113)

و چون حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام از اين عاريت سرا بگذشت مدينه در ماتمش صيحه واحده گشت و مرد و زن و سياه و سفيد و صغير و كبير در مصيبتش نالان و از زمين و آسمان آثار اندوه نمايان بود.

از على بن زيد روايت شده و همچنين از زهرى كه گفت من به سعيد بن مسيّب گفتم: تو مى گويى على بن الحسينعليه‌السلام نفس زكيه بود و نظير نداشت؟ سعيد گفت: چنين بود و كسى قدر او را نشناخت. على بن زيد گفت، گفتم: سوگند به خداى اين حجت محكم بر تو وارد مى آيد كه بر جنازه مباركش نماز نگذاشتى، سعيد گفت: همانا چنان بود كه قاريان به سفر مكه بيرون نمى شدند تا حضرت على بن الحسينعليه‌السلام بيرون شود، در يكى از سالها آن حضرت بيرون شد و ما نيز در حضرتش بيرون شديم، گاهى كه هزار نفر بوديم و در سقيا كه نام منزلى است فرود آمديم حضرت فرود آمد و دو ركعت نماز گذارد و بعد از نماز به سجده رفت و تسبيحى در سجود خود خواند، پس هيچ درخت و كلوخى در دور آن حضرت نماند جز آنكه با آن حضرت تسبيح گفتند. و ما از اين حال در فزع شديم پس سر مبارك برداشت و فرمود: اى سعيد! در فزع شدى؟ عرض كردم: آرى يابن رسول اللّه. فرمود كه حق تعالى چون جبرئيل را خلق كرد اين تسبيح را به الهام فرمود و چون جبرئيل اين تسبيح را خواند جميع آسمانها و آنچه در آسمانها بودند با او در اين تسبيح موافقت كردند و آن اسم اعظم اللّه و اكبر است.

اى سعيد، خبر داد مرا پدرم از پدرش حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از جبرئيل از خداوند عز و جل كه فرمود: نيست هيچ بنده از بندگان من كه به من ايمان آورده و تو را تصديق نموده باشد نماز گزارد در مسجد تو دو ركعت در وقت خلوت از مردمان مگر آنكه مى آمرزم گناهان گذشته و آينده اش را.

سعيد مى گويد: كه من هيچ شاهدى افضل از حضرت على بن الحسينعليه‌السلام نديدم وقتى كه اين حديث را براى من نقل كرد پس چون آن حضرت وفات نمود ابرار و فجار بجمله در جنازه اش حاضر شدند و همگى آن حضرت را به خير و نيكى ياد كردند و جميع مردم از پى جنازه بيرون رفتند تا به محل خود فرود آوردند، من با خود گفتم اگر در تمام روزگار روزى دريابم كه در خلوت آن دو ركعت نماز را در مسجد گزارم امروز است و جز يك مرد و زن كسى بر جاى نمانده بود ايشان نيز به تشييع جنازه بيرون شدند و من بر جاى بماندم تا آن نماز بگزارم اين هنگام بانگ تكبيرى از آسمان برخاست و از زمين تكبيرى در جواب گفته شد و هم از آسمان بانگ تكبيرى بلند گشت و زمين نيز جواب داد، من ترسيدم و بر روى در افتادم پس آنانكه در آسمان بودند هفت تكبير گفتند و كسانى كه در زمين بودند، هفت تكبير گفتند و نماز گذاشته شد بر حضرت على بن الحسينعليه‌السلام و مردمان داخل مسجد شدند و من نه به آن دو ركعت نماز نائل شدم و نه به نماز گذاشتن بر جنازه مبارك آن حضرت.

راوى گفت: گفتم اى سعيد، من اگر به جاى تو بودم اختيار نمى كردم جز نماز بر على بن الحسينعليه‌السلام را، همانا اين كردار تو خسرانى بود آشكار. پس سعيد بگريست و گفت: من در اين كار نمى خواستم مگر خير خود را كاش بر وى نماز كرده بودم كه مانندش ديده نشده است. (114)

در(جنّات الخلود)در ذكر مدفن حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام فرموده كه آن حضرت در مدينه طيبه وفات يافت در خانه خود و در بقيع نزد عم بزرگوار خود مدفون گشت، و آن مكان را شرافت بسيار است و از جمله بقاع مكرمه است كه هر كس در آنجا مدفون گردد بى حساب داخل بهشت شود به شرايط ايما صحيح، چنانكه در حديث معتبر وارد شده كه:

(الْحَجُونُ وَالْبَقيعُ يُأْخَذانِ بِاَطْرافِهِما وَ يُنْشَرانِ فِى الْجَنَّةِ.)

و(حجون)قبرستانى است در مكه: يعنى اين دو بقعه را در قيامت گوشه اش را مى گيرند و مانند پلاس مى تكانند به بهشت. (115)

و در خصايص آن جناب گفته كه خصايص آن حضرت:

1 تأليف صحيفه كامله است كه مصحف اهلبيتعليهم‌السلام و عروة الوثقى شيعيان است.

2 جمع شدن نجابت عرب و عجم هر دو در او به اعتبار پدر و مادر به قول حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه(اِنَّ للّهِ مِنْ عِبادِهِ خِيَرَتَيْنِ فَخِيَرَتُهُ مِنَ الْعَرَب قُرَيْشٌ وَ مِنَ الْعَجَمِ فارْسٌ.)لهذا ملقب به ابن الخيرتين شد.

3 انتشار اولاد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از آن حضرت، لهذا او را آدم بنى الحسين گويند و اول كسى است كه گوشه نشينى و عزلت را اختيار كرد و اول كسى است كه به مهر و تسبيح خاك امام حسينعليه‌السلام سجده و عبادت كرد و از همه خلايق بيشتر گريست؛ وارد شده كه رئيس البكّائين چهارند: آدم و يعقوب و يوسف و امام زين العابدينعليهم‌السلام .

مؤ لف گويد: كه صحيفه كامله همان ادعيه مباركه سجاديه است كه به(اخت القرآن و انجيل اهل البيت)و(زبور آل محمد)عليهم‌السلام ملقب است.

ابن شهر آشوب در(مناقب)نقل كرده كه نزد مردى بليغ از اهالى بصره از صحيفه كامله سخن رفت گفت:(خُذوا عَنّى حَتّى اُمْلِىَ عَلَيْكُمْ؛)از من بگيريد تا بر شما املأ كنم، كنايت از اينكه به اين فصاحت از بهر شما از خود آغاز نمايم و قلم برگرفت و سر به زير افكند تا املأ نمايد سر بر نياورد تا همچنان جان سپرد. (116)

فصل هفتم: در ذكر اولاد و احفاد حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام

شيخ مفيد و صاحب(فصل المهمّه)فرموده اند كه اولاد حضرت على بن الحسينعليه‌السلام از ذكور و اناث پانزده نفر بودند:

امام محمدباقرعليه‌السلام مكنّى به ابوجعفر مادرش امّ عبداللّه دختر حضرت امام حسن مجتبىعليه‌السلام بوده، و عبداللّه و حسن و حسين مادرشا امّ ولد بوده، و زيد و عمر از ام ولد ديگر، و حسين اصغر و عبدالرحمن و سليمان از امّ ولد ديگر، و على (و اين كوچكترين اولاد حضرت على بن الحسينعليه‌السلام بوده،) و خديجه و مادر اين دو تن امّ ولد بوده، و محمد اصغر مادرش امّ ولد بوده، و فاطمه و عليه و امّ كلثوم مادرشان امّ ولد بوده.

مؤ لف گويد: كه(عليه)همان مخدّره است كه علما رجال او را در كتب رجال ذكر كرده اند و گفته اند كتابى جمع فرموده كه زراره از او نقل مى كند. و خديجه زوجه محمد بن عمر بن على بن ابى طالبعليه‌السلام بوده. اكنون شروع كنيم به تفصيل احوال اولاد حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام .

ذِكرِ ابومحمَّد عبداللّه الباهر ابن على بن الحسينعليه‌السلام و احوال بعضى از اعقاب او

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه عبداللّه بن على متولى صدقات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و مردى فاضل و فقيه بود و روايت كرده از پدران بزرگواران خود از حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اخبار بسيارى و مردم آثار بسيار از او نقل كرده اند، و از روايات منقوله از او اين خبر است، كه پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: به درستى كه بخيل و تمام بخيل كسى است كه من مذكور شوم نزد او و صلوات بر من نفرستد. صَلَى اللّه عَلَيه وَ آله. (117)

و نيز روايت كرده از پدرش از جدش اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه آن حضرت دست راست دزد را در اول دزدى او مى بريد پس اگر دوباره دزدى مى كرد پاى چپش را مى بريد و اگر مرتبه سوم دزدى مى كرد مخلّد در زندان مى نمود. (118)

مؤ لف گويد: كه عبداللّه مذكور را عبداللّه الباهر گويند به واسطه حسن و جمال و درخشندگى رخسار او، نقل شده كه هيچ مجلسى ننشستى مگر آنكه حاضران را از فروغ روى و روشنى جمال نور بخشيدى؛ و جماعتى مادر او را امّ عبداللّه والده حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام دانسته اند و اولاد او را از پسرش محمد ارقط دانند. و از احفادا است عباس بن محمد بن عبداللّه بن على بن الحسينعليه‌السلام كه هارون الرشيد او را بكشت و سببش آن شد كه وقتى بر هارون وارد شد و مابين او و هارون كلماتى رد و بدل شد و در پايان كلام هارون الرشيد با وى گفت: يابن الفاعله، عباس گفت: فاعله يعنى زانيه مادر تو است كه در اصل كنيزكى بوده و بنده فروشان در فراش او رفت و آمد كرده اند، هارون از اين سخن در غضب شد او را نزديك خويش طلبيد و گرز آهن بر وى زد و او را به قتل رسانيد.

و نيز از احفاد او است عبداللّه بن احمد الدّخ بن محمد بن اسماعيل بن محمد بن عبداللّه الباهر كه صاحب(عُمْدَةُ الطّالب)گفته كه او در ايام مستعين خروج كرد و او را بگرفتند و به سرّمن راى حمل نمودند و در جمله عيالش دخترش زينب بود و مدتى در آنجا زيست نمودند عبداللّه در آنجا بمرد و عيالش به حضرت امام حسن عسگرىعليه‌السلام اتصال يافتند آن حضرت ايشان را در جناح رحمت جاى داد و دست مبارك بر سر زينب بماليد و انگشتر خود به او بخشيد و آن انگشتر از نقره بود.

زينب از آن حلقه بساخت و در گوش كرد و چون زينب وفات كرد آن حلقه در گوش داشت و صد سال عمر يافته بود و مويش سياه بود. (119) و برادرش حمزة بن احمد الدّخ معروف است به(قمى)بدان سبب كه از ناحيه طبرستان به قم آمد، پس از كشتن حسن بن زيد برادرش با حسين بن احمد كوكبى و با حمزه بود، دو پسرش ابوجعفر محمد و ابوالحسن على به زبان طبرى سخن مى گفتند. چون حمزه به قم ساكن شد و وطن ساخت وجه معاش اكتساب كرد و ببود تا وفات كرد و در مقبره بابلان كه حضرت معصومهعليهما‌السلام در آن مدفون است مدفون گرديد، پس ابوجعفر پسرش بعد از وفات پدر، رئيس و پيشوا گشت و چند صنعت به قم پديد كرد و پل وادى واشجان ببست، رباطى آنجا به گچ و آجر بساخت و او نيز در مقبره بابلان مدفون است.

و پسرش ابوالقاسم على جوانى كامل و فاضل بود موصوف به قوت بطش بوده و املاكى چند به غير از آنكه از پدر به ميراث به او رسيده بود به دست آورد و پيشوا و مقدم سادات شد، و نقابت علويه به قم بعد از عمّش على بن حمزه نقيب به او مفوّض گشت، و از جاريه تركيه در سنه سيصد و چهل و سه ابوالفضل محمد را آوردند و در شوال سنه سيصد و چهل و شش به قم برگرديد و هميشه مقدم و پيشوا بود تا وفات يافت، و وفاتش در روز جمعه سلخ شعبان سنه سيصد و چهل و هفت بود و او را در قبّه متصله به مشهد پدرش دفن كردند و جدش محمد بن اسماعيل آن كسى است كه رجأ ابن ابى الضّحاك در سنه دويست او را با حضرت على بن موسى الرضاعليه‌السلام به نزد مأمون برد.

و بالجمله؛ معلوم گشت كه اولاد و اعقاب حمزة القمّى نقبأ و اشراف مى باشند، و نيز از جمله ايشان است ابوالحسن على الزّكى نقيب رى، و او پسر ابوالفضل محمد شريف است كه اينك به او اشاره مى رود:

ذكر امامزاده جليل سلطان محمد شريف كه قبرش در قم است

بدان كه اين بزرگوار سيدى است جليل القدر و رفيع المنزلة و فاضل مكنّى به ابوالفضل، ابن سيد جليل ابوالقاسم على نقيب قم، ابن ابى جعفر محمد بن حمزة القمى ابن احمد بن محمد بن اسماعيل بن محمد بن عباللّه الباهرين امام زين العابدينعليه‌السلام و اين سيد شريف در قم بقعه و مزارى دارد معروف در محله سلطان محمد شريف كه به نام او مشهور گشته كه پدر و دو جدش على و محمد و حمزه نيز در قبرستان بابلان كه حضرت معصومهعليهما‌السلام در آن مدفون است به خاك رفته اند.

و اين سيد جليل را اعقاب است كه جمله اى از ايشان نقبأ و ملوك رى بودند، از آن جمله سيد اجل عزّالدّين ابوالقاسم يحيى بن شرف الدين ابوالفضل محمد بن ابوالقاسم على بن عزّالاسلام و المسلمين محمد بن السيد الا جل نقيب النقبأ اعلم ازهد ابوالحسن المطهّر ابن ذى الحسبين على الزّكىّ ابن السلطان محمد شريف مذكور است كه نقيب رى و قم و جاى ديگر بود. و او را خوارزمشاه به قتل رسانيد و اولاد او به جانب بغداد منتقل شدند، و اين سيد شريف بسيار جليل الشأن و بزرگ مرتبه بوده. و كافى است در اين باب آنكه عالم جليل و محدث نبيل و فقيه نبيه و ثقه ثبت معتمد حافظ صدوق شيخ منتجب الدّين كه شيخ اصحاب و يگانه عصر خود بوده و وفاتش در سنه پانصد و هشتاد و پنج واقع شده،(كتاب فهرست)خود را با(كتاب الاربعين عن الاربعين من الا ربعين فى فضائل اميرالمؤ منينعليه‌السلام )به جهت آن جناب تصنيف كرده و در(فهرست)در باب يأ فرموده: سيد اجل مرتضى عزّالدّين يحيى بن محمد بن على بن المطهّر ابوالقاسم نقيب طالبيين است و در عراق عالم فاضل كبير است، رحاى تشيع براى او دور مى زند مَتَّعَ اللّهُ المُسْلِمينَ وَ الا سْلامَ بِطُولِ بقائِهِ روايت مى كند احاديث را از والد سعيدش شرف الدّين محمد و از مشايخ قَدَّسَ اللّهُ اَرْواحهمْ؛ (120) و در اول(فهرست)، مدح بسيار از آن جناب نموده از جمله فرموده در حق او سلطان عترت طاهره رئيس رؤ ساى شيعه صدر علمأ عراق قدوة الا كابر حجة اللّه على الخلق ذى الشرفين كريم الطّرفين سيد امرأ السّادات شرفا و غربا ملك السادة و منبع السعادة و كهف الا مة و سراج الملّة و عضو من اعضأ الرّسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و جزء من اجزأ الوصى و البتول الى غير ذلك. (121)

و از فرزندان احمد الدّخ ابوجعفر محمد بن احمد معروف به(كوكبى)است و از وى عقب به جاى ماند از جمله ايشان ابوالحسن احمد بن على بن محمد كوكبى است. و او نقيب الفقهأ بغداد در روزگار معزالدّوله بويهى بود، و از جمله ايشان ابوعبداللّه جعفر بن احمد الدّخ است و او را عقب بود و از جمله ايشان الشريف النسابة ابوالقاسم حسين بن جعفر الا حول بن الحسين بن جعفر مذكور است كه معروف بوده به(ابن خدّاع)و خداع زنى بود كه جدّش حسين را تربيت كرده بود، و اين سيد در مصر جاى داشت و(كتاب المعقّبين)تصنيف او است و او را عقب بود.

ذكر عمرالا شراف بن على بن الحسين عليه السلام و احوال بعضى از اعقاب او شيخ مفيد رحمه اللّه فرمود كه عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام فاضل و جليل و متولى صدقات حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و صدقات حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بود و دارى ورع و سخاوت بود.

روايت كرده داود بن القاسم از حسين بن يزيد كه گفت: ديدم عمويم عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام را كه شرط مى كرد بر آنكه بيع مى كرد صدقات على را (يعنى كسانى كه ميوه هاى بساتين و باغها و زراعتهاى صدقات را مى خريدند) كه شكافى گذارد در حائط و ديوار آن كه اگر كسى بخواهد داخل شود بتواند و منع نكند كسى را كه داخل در آن مى شود و بخواهد بخورد از آن. (122)

مؤ لف گويد: كه عمر بن على مذكور ملقب به(اشرف)است و او را عمر اشرف گفتند بالنّسبة به عمر اطرف پسر حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام ، چه آنكه اين عمر از آن جهت كه فرزند حضرت زهرأعليهما‌السلام است و داراى آن شرافت است اشرف از آن يك باشد و آن يك را عمر اطرف گفتند از آنكه فضيلت و جلالت او از يك سوى به تنهايى است كه طرف پدرى نسبت به حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام باشد و از طرف مادرى داراى شرافت نيست، اما عمر اشرف از طرف پدر و مادر هر دو شرافت دارد و در(رجال كبير) است كه عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام مدنى و از تابعين است. روايت مى كند از ابوامامة سهل بن حنيف، وفات كرد به سن شصت و پنج و به قولى به سن هفتاد سالگى، انتهى.

و بدان كه عمر اشرف، ام سلمه دختر امام حسنعليه‌السلام را تزويج نموده و در كتب انساب است كه عمر اشرف از يك مرد فرزند آورد و او على اصغر محدث است و از حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام حديث روايت مى كند و او از سه مرد اولاد مى آورد: ابو على قاسم و عمر الشّجرى و ابومحمد حسن، و بدان نيز كه عمر اشرف جد امى علم الهدى سيد مرتضى و برادرش سيد رضى است، و سيد مرتضى در اول كتاب(رسائل ناصريات)نسب شريف خود را بيان فرموده و فضايل اجداد امى خود را ذكر نموده تا آنكه فرموده:

و اما عمر بن على ملقب به اشرف پس او فخم السيادة جليل القدر و المنزلة بوده در دولت بنى امية و بنى عباس جميعا و دارى علم بود و از او حديث روايت شده و روايت كرده ابوالجارود بن المنذر كه به حضرت ابوجعفرعليه‌السلام عرض كردم كه كدام يك از برادرانت افضل و محبوبتر است نزد حضرتت؟ فرمود: اما عبداللّه پس دست من است كه با آن حمله مى كنم، و اين عبداللّه برادر پدر و مادرى آن حضرت بود، و اما عمر پس چشم من است كه مى بينم با آن و اما زيد پس زبان من است كه تنطق مى كنم با آن، و اما حسين پس حليم و بردبار است. (123)

( يَمشى عَلَى اْلاَرْضَ هَوْنَا وَ اِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما ) (124)

فقير گويد: كه نسب سيدين از طرف مادر به عمر اشرف بدين طريق است: فاطمه دختر حسين بن احمد بن ابى محمد حسن بن على بن حسن بن على بن عمر اشرف بن على بن الحسين عليه السلام و ابو محمد حسن همان است كه ملقب است به اطروش و ناصر كبير و مالك بلاد ديلم و طود العلم و العالم و العليم صاحب مؤ لفات كثيره از جمله صد مسأله كه سيد مرتضى رضى اللّه عنه آن را تصحيح فرموده و(ناصريات)نام نهاده. و ديگر(كتاب انساب الا ئمة عليهم السلام و مواليد ايشان)و دو كتاب در امامت و غير ذلك.

در سنه سيصد و يك به طبرستان در آمد و سه سال و سه ماه مالك طبرستان شد. و الناصر للحقّ لقب يافت، و مردمان به دست او مسلمانى گرفتند و كارش سخت عظيم گرديد و در سال سيصد و چهارم در آمل بمرد و نود و نه سال و به قولى نود پنج سال عمر كرد. و غير از پسرش احمد پسرى ديگر داشته مسمى به ابى الحسن على به مذهب اماميه بوده و زيديه را هجو مى نموده و نقض كرده بر عبداللّه معزّ در قصايدش در ذمّ علويين.

مسعودى در(مروّج الذّهب)گفته در سنه سيصد و يك حسن بن على اطروش در بلاد طبرستان و ديلم ظهور كرد و مسوّده را از آنجا بيرون كرد، و اطروش مذكور مردى عالم و بافهم و عارف به آرأ و نحل بود و در ديلم مدتى اقامت داشت و مردم ديلم كافر و مجوس بودند اطروش ايشان را به خداى خواند، آن جماعت به دست او مسلمان شدند و در ديلم مسجدها بنيان كرد. انتهى. (125)

و بالجمله؛ فاطمه والده سيدين ظاهرا همان است كه شيخ مفيد رحمه اللّه براى او(كتاب احكام النّسأ)تأليف نموده و از آن مخدره به سيده جليله فاضله ادام اللّه اعزازها تعبير فرموده. (126) و هم در كتب معتبره نقل شده كه شيخ مفيد قدس سره شبى در عالم رؤ يا ديد كه حضرت فاطمهعليهما‌السلام وارد شد بر او در مسجدش با دو نور ديده اش حسن و حسينعليهما‌السلام در حالى كه كودك بودند و تسليم فرمود آن دو بزرگوار را به شيخ و فرمود: علّمهما الفقه! شيخ بيدار شد به حال تعجب از اين خواب همين كه روز بالا آمد، وارد شد در مسجدش فاطمه والده سيدين با جوارى خود و دو پسرش مرتضى و رضى در حالى كه كودك بودند، چون شيخ نظرش بر آن مخدّره افتاد به جهت احترام او از جاى برخاست و سلام كرد بر او، آن مخدره گفت: اى شيخ! اين دو كودك پسران من اند حاضر كردم ايشان را براى آنكه فقه تعليمشان نمايى؛ شيخ چون اين را شنيد گريست و خواب خود را براى آن بى بى نقل كرد و مشغول تعليم ايشان شد تا رسيدند به آن مرتبه رفيعه و مقام معلوم از كمالات و فضائل و جميع علوم. (127)

و چون آن سيده جليله وفات كرد پسرش سيد رضى او را مرثيه گفت به قصيده اى كه اين چند شعر از او است:

اَبْكيكِ لَوْ نَفَعَ الْغَليلَ بُكائى ‍		وَ اَرُدُّ لَوْذَهَبَ الْمَقالُ بِدائى
وَ اَلوُذُ بِالصَّبْرِ الْجَميلِ تَعَزِّيا‍		لَوْ كانَ فِى الصَّبْرِ الْجَميلِ عَزائى
لَوْ كانَ مِثْلُكِ كُلَّ اُمَّ بَرَّةٍ‍ٍ		غَنِىَ الْبَنُونِ بِها عِن اْلا بأِ

و نيز از اعقاب عمرالا شرف است محمد بن قاسم العلوى كه در ايام معتصم اسير و گرفتار شد و شايسته است كه ما در اينجا اشاره به حال او كنيم.

ذكر اسير ابوجعفر محمد بن القاسم بن على بن عمر بن امام زين العابدينعليه‌السلام مادرش صفيه دختر موسى بن عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام است و او مردى بوده صاحب عبادت و زهد و ورع و علم و فقه و دين و پيوسته لباسهاى پشمينه مى پوشيد و در ايام معتصم در كوفه خروج كرد و معتصم به دفع او بر آمد. محمد بر خود ترسيد به جانب خراسان سفر كرد و پيوسته از بلاد خراسان نقل و انتقال مى نمود. گاهى به مرو و گاهى به سرخس و زمانى به طالقان و گاهى به(نسأ)منتقل مى شد و براى او حروب و وقايع رخ دد و خلق بسيارى با وى بيعت كردند و رشته اطاعت و انقياد امر او را در گردن افكندند.

ابوالفرج نقل كرده كه در اندك زمانى در مرو چهل هزار نفر به بيعت او درآمدند و شبى وعده كرده كه لشكرش جمع شوند در آن شب صداى گريه شنيد و در تحقيق آن برآمد معلوم شد كه يكى از لشكريان او نمد مرد جولايى را به قهر و غلبه گرفته است و اين گريه از آن مرد جولا است، محمد آن مرد ظالم غاصب را طلبيد و سبب اين امر شنيع را از او پرسيد، گفت: ما در بيعت تو درآمديم كه مال مردم ببريم و هرچه خواهيم بكنيم، محمد امر كرد تا نمد را بگرفتند و به صاحبش رد نمودند. آنگاه فرمود به چنين مردم نتوان در دين خدا انتصار جست امر كرد لشكر را متفرق نمودند. چون مردم پراكنده شدند محمد با خواص اصحاب خود از كوفيين و غيره در همان وقت به طالقان رفت و مابين مرو و طالقان چهل فرسخ مسافت است و چون به طالقان رسيد خلق بسيارى با وى بيعت كردند.

عبداللّه بن طاهر كه از جانب معتصم والى نيشابور بود حسين بن نوح را به دفع او روانه كرد، چون لشكر حسين با لشكر محمد تلاقى كردند و رزم دادند طاقت مقاتلت لشكر محمد را نياورده هزيمت نمودند، ديگرباره عبداللّه بن طاهر لشكر بسيار به مدد حسين فرستاد چند كمينى ترتيب داده به جنگ محمد حاضر شدند، اين دفعه غلبه و ظفر براى حسين رخ داد و اصحاب محمد هزيمت كردند محمد نيز مختفيا به جانب(نسأ)مطلع شد آن وقت ابراهيم بن غسّان را با هزار سوار منتخب نموده و امر كرد كه به دلالت دليلى به سمت نسأ بيرون شود و دور منزل محمد را دفعةً احاطه كند و او را دستگير نمايد و بياورد.

ابراهيم بن غسّان به همراهى دليل با آن سواران به سمت نسأ كوچ كرده در روز سوم وارد نسأ شدند و در خانه ا كه محمد در آن جاى داشت احاطه كردند پس ابراهيم وارد خانه شد و محمد بن قاسم را با ابوتراب كه از خواص اصحاب او بود بگرفت و در قيد و بند كرد و به نيشابور برگشت و شش روزه به نيشابور رسيد و محمد را به نظر عبداللّه بن طاهر رسانيد، عبداللّه را چون نظر به ثقالت قيد و بند او افتاد، گفت: اى ابراهيم! از خدا نترسيدى كه اين بنده صالح الهى را چنين در بند و زنجير نمودى؟ ابراهيم گفت: اى امير! خوف تو مرا از خوف خدا بازداشت. پس عبداللّه امر كرد تا قيد او را تخفيف دادند و سه ماه او را در نيشابور بداشت و براى آنكه امر را بر مردم پنهان دارد امر كرد محاملى ترتيب داده بر استرها حمل كرده به جانب بغداد بفرستند و برگردانند تا مردم چنان گمان كنند كه محمد را به بغداد فرستاده، چون سه ماه گذشت ابراهيم بن غسان را امر كرد كه در شب تارى محمد را حمل كرده به جانب بغداد برد، چون خواستند حركت كنند عبداللّه بر محمد عرضه كرد اشيأ نفيسه را هرچه خواهد با خود بردارد، محمد چيزى قبول نكرد جز مصحفى كه از عبداللّه بن طاهر بود آن را با خود برداشت.

و بالجمله؛ چون نزديك بغداد شدند خبر ورود محمد را به معتصم دادند معتصم امر كرد تا سرپوش محمل محمد را بردارند و عمامه از سرش برگيرند تا مكشوف و سر برهنه وارد بلد شود، پس محمد را با آن نحو در روز نيروز سنه دويست و نوزده وارد بغداد كردند، و اراذل و اوباش لشكر معتصم در جلو محمد به لهو و لعب و رقص و طرب اشتغال داشتند و معتصم بر موضع رفيعى تماشا مى كرد و مى خنديد، و محمد را در آن روز غم عظيمى عارض شد و حال آنكه هيچگاهى حالت انكسار و جزع در شدايد از او مشاهده نگشته بود، پس محمد بگريست و گفت: خداوندا! تو مى دانى كه من قصدى جز رفع منكر و تغيير اين اوضاع نداشتم؛ و زبانش به تسبيح و استغفار حركت مى كرد و بر آن جماعت نفرين مى نمود. پس معتصم، مسرور كبير را امر كرد تا او را در محبس افكند، پس محمد را در سردابى شبيه به چاه حبس كردند كه نزديك بود از بدى آن موضع، هلاك گردد، و خبر سختى او به معتصم رسيد امر كرد او را بيرون آوردند و در قبّه اى در بستانى او را حبس نمودند و جماتى را به حراست او گماشت و از پس آن اختلاف است مابين مورخين بعضى گفته اند كه او را مسموم كردند و بعضى گفته اند كه به تدبيرى خود را از محبس بيرون كرد و خود را به(واسط)رسانيد و در(واسط)از دنيا رفت و به قولى زنده بد در ايام معتصم و واثق و متوارى مى زيست تا در ايام متوكل او را بگرفتند و در محبس افكندند تا در زندان وفات يافت. (128)

و از احفاد عمرالاشرف است امامزاده جعفرى كه در دامغان معروف و صاحب بقعه و بارگاه است و نسبش چنانكه در آن بقعه نوشته شده چنين است:

(هذا قَبْرُ الاِمامِ الْهُمامِ الْمَقْتُولِ الْمَقْبُولِ قُرَّةِ عَيْنِ الرَّسوُلِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم جعفرِ بنِ علِىِّ بْنِ حَسَنِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ عُمَرِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ حُسَيْنِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ اَبى طالِبعليه‌السلام .)

و او غير از امامزاده جعفرى است كه در رى كشته شده، چه او جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن على بن عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام است چنانكه در(مقاتل الطالبيين)است.

و بدان كه ياقوت حموى در(مُعْجَمُ الْبُلْدان)گفته: قبر النّذور مشهدى [ مزارى ] است در ظاهر بغداد به مسافت نصف ميل از سور بلد و آن قبر را مردم زيارت مى كنند و براى آن نذر كنند.

از قاضى تنوحى بغدادى نقل است كه گفت: من با عضدالدّوله بودم وقتى كه از بغداد به عزم همدان بيرون شد نظرش افتاد بر بنأ قبرالنّذور، از من پرسيد كه اى قاضى اين بنأ چيست؟ گفتم:(اَطالَ اللّهُ بَقأُ مَوْلانا)اين مشهد النّذور است و نگفتم كه قبر النّذور است؛ زيرا مى دانستم كه از لفظ قبر و كمتر آن تطيّر مى زند، عضدالدّوله را خوش آمد و گفت: مى دانستم كه قبر النذور است، مرادم از اين سؤ ال شرح حال او بود؟ گفتم: اين قبر عبيداللّه بن محمد بن عمر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليه‌السلام است بعض از خلفأ خواست او را خفيةً بكشد امر كرد در همين محل زمين را گود كردند مانند زبيه (و آن مغاكى است كه براى شكار كردن شير درست مى كنند) و روى آن را پوشانيدند عبيداللّه كه از آنجا عبور كرد ندانسته در آن مغاك افتاد و خاك بر روى او ريخته شد و او زنده در زير خاك مدفون گشت و اين قبر مشهور به نذور شد به سبب آن كه هر كه براى مقصدى نذرى براى او مى كند به مقصود خود مى رسد و من مكرر براى او نذر كرده ام و به مقصد خود نائل گشته ام، عضدالدّوله قبول نكرد و گفت واقع شدن اين نذرها اتفاقى است و منشأ اين چيزها مردم و عوام مى باشند كه بازارى مى خواهند درست كنند چيزهاى باطل نقل مى كنند، قاضى گفت من سكوت كردم، پس از چندى روزى عضدالدّوله مرا طلبيد و در باب قبر النّذور مرا تصديق نمود و گفت نذرش مجرب است، من براى امر بزرگى بر او نذر كردم و به مطلب رسيدم. (129)

ذكر زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام و مقتل او

شيخ مفيد قدس سره فرموده كه زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام بعد از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام از ديگر برادران خود بهتر و از همگى افضل بود و عابد و پرهيزكار و فقيه و سخى و شجاع بود و با شمشير ظهور نمود، امر به معروف و نهى از منكر و طلب خون امام حسينعليه‌السلام كرد، پس روايت كرده از ابوالجارود و زياد بن المنذر كه گفت: وارد مدينه شدم و از هركس از زيد پرسش كردم گفتند او حليف القرآن است يعنى پيوسته مشغول قرائت قرآن مجيد است.

و از خالد بن صفوان نقل كرده كه گفت: زيد از خوف خدا مى گريست چندان كه اشك چشمش با آب بينيش مخلوط مى گشت و اعتقاد كردند بسيارى از شيعه در حق او امامت را و سبب حصول اين عقيدت خروج زيد بود با شمشير و دعوت فرمودن او مردمان را به سوى رضاى از آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ايشان چنان گمان كردند كه مقصود او از اين كلمه خود او است و حال آنكه اين اراده نداشت؛ زيرا كه زيد معرفت و شناسايى داشت به استحقاق برادرش حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام امامت را به وصيت آن حضرت در هنگام وفاتش به حضرت صادقعليه‌السلام . (130)

مؤ لف گويد: كه ظهور كمالات نفسانى و مجاهدات زيد بن على با مرده مروانى مستغنى از توصيف است، صيت فضل و شجاعت او مشهور و مآثر سيف و سنان او در السنه مذكور اين چند شعر كه در وصف فضل و شجاعت او است در(كتاب مجالس المؤ منين)مسطور است:

فَلَمّا تَرَدّى بِالْحَمائِلِ وَانْتَهى ‍		يَصُولُ بَاَطْرافِ اَلْقِنا الَذَّوابِلِ
تَبَيَّنَتِ اْلاَعْدأُ اَنَّ سِنانَهُ ‍		يُطيلُ حَنينَ الاُمَّهاتِ الثَّواكِلِ
تَبَيَّنَ فيهِ مَيْسَمُ الْعِزِّ وَالتُّقى ‍		وَليدا يُفَدّى بَيْنَ اِيْدِى الْقَوابِلِ (131)

سيد اجل سيد عليخان در(شرح صحيفه)فرموده كه زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام را ابوالحسن كنيت بود و مادرش امّ ولد و مناقبش اكثر ممّا يحصر و يعدّ. و آن سيد والانسب موصوف به حليف القرآن بودى چه هيچگاه از قرائت كلام مجيد بر كنار نبودى. (132)

ابونصر بخارى از ابن الجارود روايت كند كه گفت: وارد مدينه شدم و از هركس از زيد پرسش كردم به من گفتند: اين حليف القرآن را مى خواهى و اين اسطوانه مسجد را مى گويى؛ زيرا كه از كثرت نماز او را چنين مى خواندند. پس سيد كلام شيخ مفيد را كه ما نقل كرديم نقل كرده آنگاه فرموده كه اهل تاريخ گفته اند: سبب خروج زيد و روى برتافتن او از اطاعت بنى مروان آن بود كه براى شكايت از خالد بن عبدالملك بن الحرث بن الحكم امير مدينه به سوى هشام بن عبدالملك راه گرفت و هشام او را رخصت حضور نمى داد و زيد مطالب خويش همى به او برنگاشت و هشام در اسفل مكتوب او مى نوشت به زمين خود بازگرد و زيد مى فرمود سوگند به خداى هرگز به سوى ابن الحرث باز نشوم.

بالجمله؛ بعد از آنكه مدتى زيد در آنجا بماند هشام رخصت داد تا به حضور او درآيد، چون زيد در پيش روى هشام بنشست هشام گفت: مرا رسيده است كه تو در طلب خلافت و آرزوى اين رتبت مى باشى با آن كه تو را اين مقام و منزلت نباشد، چه فرزند كنيزى بيش نيستى؛ زيد گفت: همانا براى اين كلام تو جوابى باشد، گفت: بگوى، گفت: هيچ كس به خداوند اولى نباشد از پيغمبرى كه او را مبعوث داشت و او اسماعيل بن ابراهيمعليه‌السلام و پسر كنيز است و خداوند او را برگزيد و حضرت خيرالبشرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از صلب او پديد ساخت، پس بعضى كلمات مابين زيد و هشام رد و بدل شد، بالاخره هشام گفت دست اين گول نادان بگيريد و بيرون بريد، پس زيد را بيرون بردند و با چند تن به جانب مدينه روان داشتند تا از حدود شامش خارج نمودند و چون از وى جدا شدند به جانب عراق عدول فرمود و به كوفه درآمد و مردم كوفه روى به بيعت او درآوردند. (133)

مسعودى در(مروج الذهب فرموده: سبب خروج زيد آن شد كه رصافه (كه از ارضاى قنسرين است ) بر هشام داخل شد و چون وارد مجلس او شد جايى از براى خود نيافت كه بنشيند و هم از براى او جايى نگشودند لاجرم در پايين مجلس بنشست و روى به هشام كرد و فرمود:

لَيسَ اَحدٌ يَكْبُرُ عَنْ تَقْوَى اللّهِ وَ لايَصْغُرُدُون تَقْوَى اللّهِ وَ اَنَا اُوصيكَ بِتَقْوَى اللّهِ فَاتَّقْهِ!

هشام گفت: ساكت باش لاامّ لك، تويى آن كس كه به خيال خلافت افتاده اى و حال آنكه تو فرزند كنيزى مى باشى، زيد گفت: از براى حرفت تو جوابى است اگر بخواهى بگويم و اگر نه ساكت باشم؟ گفت: بگو.

فرمود: اِنَّ الاُمَّهاتِ لايقعِدْنَ بِالرِّجالِ عَنِ الْغاياتِ: پستى رتبه مادران موجب پستى قدر فرزندان نمى شود و اين باز نمى دارد ايشان را از ترقى و رسيدن به پايان، آنگاه فرمود: مادر اسماعيل كنيزى بود از براى مادر اسحاق و با آنكه مادرش كنيز بود حق تعالى او را مبعوث به نبوت فرمود و قرار داد او را پدر عرب و بيرون آورد از صلب او پيامبر خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را، اينك تو مرا به مادر طعنه مى زنى و حال آنكه من فرزند على و فاطمهعليهما‌السلام مى باشم. پس به پا خاست و خواند:

شَرَّدَهُ الْخَوْفُ وَ اَزْرى بِهِ ‍		كَذاكَ مَنْ يَكْرُهُ حَرَّ الْجَلادِ
قَدْ كانَ فِى الْمَوْتِ لَهْ راحَةٌ ‍		وَ الْمَوْتُ حَتْمٌ فِى رِقابِ الْعِبادِ
اِنْ يُحْدِثِ اللّهُ لَهُ دَوْلَةً ‍		يَتْرُكُ آثارَ الْعِدى كَالرِّمادِ

و از نزد هشام بيرون شد و به جانب كوفه شتافت.

قرّأ و اشراف كوفه با او بيعت كردند. پس زيد خروج كرد و يوسف بن عمر ثقفى كه عامل عراق بود از جانب هشام حرب او را آماده گشت، همين كه تنور حرب تافته شد اصحاب زيد بناى غدر نهادند، نكث بيعت كرده و فرار نمودند و باقى ماند زيد با جماعت قليلى و پيوسته قتال سختى كرد تا شب داخل شد و لشكريان دست از جنگ كشيدند و زيد زخم بسيار برداشته بود و تيرى هم بر پيشانيش رسيده بود. پس حجامى را از يكى از قرأ كوفه طلبيدند تا پيكان تير را از جبهه [ پيشانى ] او بيرون كشد همين كه حجام آن تير را بيرون آورد جان شريف زيد از تن بيرون آمد آن وقت جنازه او را برداشتند و در نهر آبى دفن كردند و قبر او را از خاك و گياه پر كردند و آب بر روى آن جارى ساختند و از آن حجام پيمان گرفتند كه اين مطلب را آشكار نكند همين كه صبح شد حجام نزد يوسف رفت و موضع دفع زيد را نشان داد يوسف قبر زيد را شكافت و جنازه او را بيرون آورد و سر نازنينش را جدا كرد و براى هشام فرستاد و هشام او را مكتوب كرد كه زيد را برهنه و عريان بر دار كشيد يوسف او را در كناسه كوفه برهنه كرده بر دار آويخت و به همين قضيه اشاره كرده بعضى شعرأ بنى اميه و خطاب به آل ابوطالب و شيعيان ايشان نموده و گفته:

صَلَبْنا لَكُمْ زَيْدا عَلى جِذْعِ نَخْلَةٍ ‍

وَ لَمْ اَرَمَهْدِيّا عَلَى الْجِذْعِ يُصْلَبُ

و آنگاه بعد از زمانى هشام براى يوسف نوشت كه جثّه زيد را به آتش بسوزاند و خاكسترش را به باد دهد.

و ذكر كرده ابوبكر بن عيّاش و جماعتى آنكه، زيد پنجاه ماه برهنه بر دار آويخته بود در كناسه كوفه و احدى عورت او را نديد به جهت آنكه خدا او را مستور فرموده بود، و چون ايام سلطنت به وليد بن يزيد بن عبدالملك رسيد و يحيى بن زيد در خراسان ظهور كرد وليد نوشت به عامل خود در كوفه كه زيد را با دارش بسوزانيد پس زيد را سوزانيدند و خاكسترش را در كنار فرات به باد دادند.

و نيز مسعودى گفته كه حكايت كرده هَيْثَمِ بْنِ عَدِىّ طائى از عمرو بن هانى كه گفت: بيرون شديم در زمان سفاح با على بن عبداللّه عباسى به جهت نبش كردن گورهاى بنى اميه، پس رسيديم به قبر هشام او را از گور بيرون ديديم بدنش هنوز متلاشى نشده اعضايش صحيح مانده بود جز نرمه بينيش، عبداللّه هشتاد تازيانه بر بدن او زد پس او را بسوزانيد، آنگاه رفتيم به ارض وابق، سليمان را از گور درآورديم چيزى از او نمانده بود جز صلب و اضلاع و سرش، او را هم سوزانيديم و همچنين كرديم با ساير مرده هاى بنى اميه كه گورهاى ايشان در قنّسرين بود، پس رفتيم به سوى دمشق و گور وليد بن عبدالملك را شكافتيم و هيچ چيز از او نيافتيم، پس قبر عبدالملك را شكافتيم چيزى از او نديديم جز شئون سرش، آنگاه گور يزيد بن معاويه را كنديم چيزى نديديم جز يك استخوان و در لحدش خطى سياه و طولانى ديديم مثل آنكه در طول لحد خاكسترى ريخته باشند پس تفتيش كرديم از قبور ايشان در ساير بلدان و سوزانيديم آنچه را كه يافتيم از ايشان.

مسعودى مى گويد: اينكه اين خبر را ما در اين موقع ياد كرديم براى آن كردار ناستوده است كه هشام با زيد بن علىعليه‌السلام به پاى برد و آنچه ديد به پاداش كردارش بود (انتهى ). (134)

خود لحد گويد به ظالم كيستى ‍		ظالما در بيت مظلم چيستى
ظالمان را كاش جان در تن مباد ‍		كز حريقش آتش اندر من فتاد
نيكوان را خوفها از من بود ‍		اى عجب ظالم زمن ايمن بود
خانه ظالم به دنيا شد خراب ‍		من بر او پاينده تا يوم الحساب

همانا اين گردون گردان، هزاران عبدالملك و مروان را از ملك و روان بى نصيب ساخته و اين روزگار خون آشام هزاران وليد و هشام را دستخوش حوادث سهام [ تيرها] و دواهى حسام [ شمشير] گردانيده، و اين فلك سبزفام بسى جبابره و تبابعه را ناكام گردانيده است، چه بسيار پادشاها با گنج و كلاه را از فراز كاخ به نشيب خاك سياه منزل داده و چه شهرياران فيروزبخت را از فراز تخت به تخته نابوت درافكنده:

خون دل شيرين است آن مى كه دهد رزبان (135)‍

زآب و گل پرويز است آن خم كه نهد دهقان

اى عجب چه بسيار بديدند و بسيار شنيدند كه ستمكاران پيشين زمان چه ستمها كردند و چه خونها به ناحق ريختند و چه مالها اندوختند و چه البسه حرير و ديباج دوختند و چه تخت و تاج بياراستند و چه بناهاى مشيّد و چه بنيادهاى مسدّد بساختند آخر الا مر با چه وبالها باز رفتند و چه خيالها به گور بردند و از آن جمله جز نشان نگذاشتند:

گويى كه نگون كرده است ايوان فلك و شرا ‍

حكم فلك گردان يا حكم فلك گردان

شيخ صدوق از حمزة بن حمران روايت كرده كه گفت: داخل شدم بر حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام آن حضرت فرمود كه اى حمزه از كجا مى آيى؟ عرض كردم: از كوفه مى آيم. حضرت از شنيدن اين كلمه گريست چندان كه محاسن شريفش از اشك چشمش تر شد، عرضه داشتم: يابن رسول اللّه! چه شد شما را كه گريه بسيار كرديد؟ فرمود: گريه ام از آن شد كه ياد كردم عمويم زيد را و آن مصائبى كه به او رسيد. گفتم: چه چيز به خاطر مبارك درآوردى؟ فرمود: ياد كردم شهادت او را در آن هنگام كه تيرى به جبين او رسيد و از پا درآمد پس فرزندش يحيى به سوى او آمد و خود را بر روى او افكند و گفت: اى پدر بشارت باد تو را كه اينك وارد مى شوى بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و على و فاطمه و حسن و حسينعليهما‌السلام .

زيد گفت: چنين است كه مى گويى اى پسر جان من، پس حدّادى را طلبيدند كه آن تير را بيرون آورد، همين كه تير را از پيشانى او كشيدند جان او نيز از تن بيرون شد، پس نعش زيد را برداشتند آوردند به سوى نهر آبى كه در نزد بستان زايده جارى مى شد. پس در ميان آن نهر قبرى كندند و زيد را دفن نمودند، آنگاه آب بر روى قبرش جارى كردند تا آنكه قبرش معلوم نباشد كه مبادا دشمنان، او را از قبر بيرون آورند و لكن وقتى كه او را دفن مى نمودند يكى از غلامان ايشان كه از اهل سند بود اين مطلب را دانست. روز ديگر خبر برد براى يوسف بن عمر و تعيين كرد براى ايشان قبر زيد را، پس چهار سال به دار آويخته بود، پس از آن امر كرد او را پايين آوردند و به آتش سوزانيدند و خاكسترش را به باد دادند. پس حضرت فرمود: خدا لعنت كند قاتل و خاذل زيد را و به سوى خداوند شكايت مى كنم آنچه را كه بر ما اهل بيت بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اين مردم مى رسد و از حق تعالى يارى مى جوييم بر دشمنان خود وَ هُوَ خَيْرٌ مُسْتَعان. (136)

و نيز شيخ صدوق از عبداللّه بن سيابه روايت كرده كه گفت: هفت نفر بوديم از كوفه بيرون شديم و به مدينه رفتيم چون خدمت حضرت صادقعليه‌السلام رسيديم حضرت فرمود: از عموى من زيد خبر داريد؟ گفتيم: مهياى خروج كردن بود و الحال خروج كرده يا خروج خواهد كرد، حضرت فرمود: اگر براى شما از كوفه خبرى رسيد مرا اطلاع دهيد. پس گفتند چند روزى نگذشت نامه از كوفه آمد كه زيد روز چهارشنبه غرّه صفر خروج كرد و روز جمعه به درجه رفيعه شهادت رسيد و كشته شد با او فلان و فلان، پس ما به خدمت حضرت صادقعليه‌السلام رسيديم و كاغذ را به آن حضرت داديم چون آن نامه را قرائت نمود گريست و فرمود: اِنّا للّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ از خدا مى طلبم مزد مصيبت عمويم زيد را، همانا زيد نيكو عمويى بود و از براى دنيا و آخرت ما نافع بود و به خدا قسم كه عمويم شهيد از دنيا رفت مانند شهدايى كه در خدمت حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و على و حسن و حسينعليه‌السلام شهيد گشتند. (137)

شيخ مفيد قدس سره فرموده كه چون خبر شهادت زيد به حضرت صادقعليه‌السلام رسيد سخت غمگين و محزون گشت به حدى كه آثار حزن بر آن حضرت ظاهر شد و هزار دينار از مال خود عطا كرد كه قسمت كنند در ميان عيالات آن كسانى كه در يارى زيد شهيد گشته بودند كه از جمله آنها بود عيال عبداللّه بن زبير برادر فضيل بن زبير رسانى كه چهار دينار به او رسيد و شهادت او در روز دوم صفر سال صد و بيستم واقع شد و مدت عمرش چهل و دو سال بوده. (138)

ذكر اولاد زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام و مقتل يحيى بن زيد

همانا اولاد زيد به قول صاحب(عمدة الطالب) چهار پسر بود و دختر نداشت و پسران او يحيى و حسين و عيسى و محمد است، اما يحيى در اوايل سلطنت وليد بن يزيد بن عبدالملك خروج كرد به جهت نهى از منكر و دفع ظلم شايعه امويه و در پايان كار كشته گشت. و كيفيت مقتل او به نحو اختصار چنين است:

ابوالفرج و غيره نقل كرده اند كه چون زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام در سنته صد و بيست و يك در كوفه شهيد گشت و يحيى از كار دفن پدر فارغ گرديد اصحاب و اعوان زيد متفرق گرديدند و با يحيى باقى نماند جز ده نفر، لاجرم يحيى شبانه از كوفه بيرون شد و به جانب نينوا رفت و از آنجا حركت كرد به سوى مدائن، و مدائن در آن وقت در طريق خراسان بود، يوسف بن عمر ثقفى والى عراقين براى گرفتن يحيى حريث كلبى را به مدائن فرستاد، يحيى از مدائن به جانب رى شتافت و از رى به سرخس رفت و در سرخس بر يزيد بن عمرو تيمى وارد شد و مدت شش ماه در نزد او بماند. جماعتى از(محكّمه)يعنى خوارج كه كلمه لاحُكْمَ اِلاّ للّهِ را شعار خود كرده بودند خواستند با او همدست شوند به جهت قتال با بنى اميه. يزيد بن عمرو، يحيى را از همراهى با ايشان نهى كرد و گفت چگونه استعانت مى جويى بر دفع اعدأ به جماعتى كه بيزارى از على و اهلبيتش مى جويند. پس يحيى ايشان را از خود دور كرد و از سرخس به جانب بلخ رفت و بر حريش بن عبدالرحمن شيبانى ورود كرد و نزد او بماند تا هشام از دنيا رفت و وليد خليفه گشت. آنگاه يوسف بن عمر براى نصربن سيار عامل خراسان نوشت كه به سوى حريش بفرست تا يحيى را مأخوذ دارد، نصر براى عقيل عامل بلخ نوشت كه حريش را بگير و او را رها مكن تا يحيى را به تو سپارد، عقيل حسب الا مر نصر بن سيّار را بگرفت و او را ششصد تازيانه زد و گفت به خدا سوگند اگر يحيى را به من نسپارى تو را مى كشم، حريش هم از اين كار ابأ كرد.

قريش پسر حريش، عقيل را گفت كه با پدر من كارى نداشته باش كه من كفايت اين مهم بر عهده مى گيرم و يحيى را به تو مى سپارم. پس جماعتى را با خود برداشت و در تفتيش يحيى برآمد و يحيى را يافتند در خانه اى كه در جوف خانه ديگر بود، پس او را با يزيد بن عمرو كه يكى از اصحاب كوفه او بود گرفتند و براى نصر فرستادند، نصر او را در قيد و بند كرده محبوس داشت و شرح حال را براى يوسف بن عمر نگاشت. يوسف نيز قضيه را براى وليد نوشت، وليد در جواب نوشت كه يحيى و اصحاب او را از بند رها كنند، يوسف مضمون نامه وليد را براى نصر نوشت، نصر بن سيار، يحيى را طلبيد و او را تحذير از فتنه و خروج نمود و ده هزار درهم و دو استر به وى داد و او را امر كرد كه ملحق به وليد بشود.

ابوالفرج روايت كرده كه چون يحيى را از قيد رها كردند جماعتى از مالداران شيعه رفتند به نزد آن حدّادى كه قيد يحيى را از پاى او درآورده بود با وى گفتند اين قيد آهن را به ما بفروش، حدّاد آن قيد را به معرض بيع درآورد و هر كدام خواست كه ابتياع كند ديگرى بر قيمت او مى افزود تا قيمت آن به بيست هزار درهم رسيد. آخرالا مر جملگى آن مبلغ را دادند و به شراكت خريدند، پس آن قيد را قطعه قطعه كرده قسمت كردند هركس قسمت خود را براى تبرك، نگين انگشتر نمود.

و بالجمله؛ چون يحيى رها شد به جانب سرخس رفت و از آنجا به نزد عمرو بن زراره والى ابر شهر شد. عمرو، يحيى را هزار درهم داد تا نفقه كند و او را بيرون كرد به جانب بيهق، يحيى در بيهق هفتاد نفر با خود همدست نمود و براى ايشان ستور خريد و به دفع عمرو بن زراره عامل ابر شهر بيرون شد. عمرو چون از خروج يحيى مطلع شد قضيه را براى نصر بن سيار نوشت. نصر نوشت براى عبداللّه بن قيس عامل سرخس و براى حسن بن زيد عامل طوس كه به ابر شهر روند و در تحت فرمان عامل او عمرو بن زراره شوند و با يحيى كارزار كنند.

پس عبداللّه و حسن با جنود خود بهنزد عمرو رفتند و ده هزار تن از عساكر و جنود تهيه كردند و جنگ يحيى را آماده گشتند، يحيى با هفتاد سوار به جنگ ايشان آمد و با ايشان كارزار سختى كرد و در پايان كار عمرو بن زراره را بكشت و بر لشكر او ظفر جست و ايشان را منهزم و متفرق كرد و اموال لشكرگاه عمرو را به غنيمت برداشت، پس از آن به جانب هرات شتافت و از هرات به جوزجان (كه مابين مرو و بلخ و از بلاد خراسان است ) وارد شد، نصربن سيار سلم [يا سالم ] بن احور را با هشت هزار سوار شامى و غير شامى به جنگ يحيى فرستاد، پس در قريه ارغوى تلاقى دو لشكر شد و تنور جنگ تافته گشت، يحيى سه روز و سه شب با ايشان رزم كرد تا لشكرش كشته شد و در پايان كا در غلواى جنگ تيرى بر جبهه [پيشانى ] يحيى رسيد و از پا در آمد و شهيد گرديد.

پس چون ظفر براى لشكر سلم واقع شد و يحيى كشته گشت، آمدند بر مقتل او و بدن او را برهنه كردند و سرش را جدا نمودند و براى نصر فرستادند، نصر براى وليد فرستاد، پس بدن يحيى را در دروازه شهر جوزجان بر دار آويختند و پيوسته بدن او بر دار آويخته بود تا اركان سلطنت امويه متزلزل گشت و سلطنت بنى عباس قوت گرفت و ابومسلم مروزى داعى دولت بنى عباس، سلم قاتل يحيى را بكشت و جسد يحيى را از دار به زير آورد و او را غسل داد و كفن كرد و نماز بر او خواند و در همانجا او را دفن كرد. پس نگذاشت احدى از آنها را كه در خون يحيى شركت نموده بودند مگر آنكه بكشت، پس در خراسان و ساير اعمال او يك هفته عزاى يحيى را به پا داشتند و در آن سال هر مولودى كه در خراسان متولد شد يحيى نام نهادند، و قتل يحيى در سنه صد و بيست و پنجم واقع شد، و مادرش ريطة دختر ابوهاشم عبداللّه بن محمد حنفيّه بوده. (139)

و دعيل خزاعى اشاره به قبر او نموده در اين مصراع:

(وَ اُخْرى بِاَرْضِ الْجُوزجانِ مَحَلُّها.) (140)

و در سند(صحيفه كامله)است كه عمير بن متوكل ثقفى بلخى روايت كرد از پدرش متوكل بن هارون كه گفت: ملاقات كردم يحيى بن زيد بن علىعليه‌السلام را در وقتى كه متوجه به خراسان بود پس سلام كردم بر او. گفت: از كجا مى آيى؟ گفتم: از حج، پس پرسيد از من از حال اهل بيت و بنى عمّ خود و مبالغه كرد در پرسش از حال حضرت جعفر بن محمدعليه‌السلام ، پس من خبر دادم او را به خبر آن حضرت و خبر ايشان و حزن و اندوه ايشان بر پدرش زيد، يحيى گفت كه عموى من محمد بن علىعليه‌السلام اشاره فرمود بر پدرم به ترك خروج و او را آگاهى داد كه اگر خروج كند و از مدينه مفارقت نمايد به كجا خواهد رسيد مآل امر او پس آيا ملاقات كردى پس عمويم جعفر بن محمدعليه‌السلام را؟ گفتم: آرى، گفت: آيا شنيدى از او كه دربارهئ من چيزى بفرمايد؟ گفتم: آرى، فرمود: به چه ياد كرد مرا خبر بده، گفتم: فدايت شوم دوست نمى دارم كه بگويم به روى تو آنچه كه شنيده ام از آن حضرت، گفت: آيا به مرگ مى ترسانى مرا، بيار آنچه شنيده اى، گفتم: شنيدم مى فرمود تو كشته مى شوى و بر دار آويخته مى شوى مانند پرت. پس متغير شد روى يحيى و اين آيه مباركه را تلاوت نمود:

( يَمْحُو اللّهُ ما يَشأُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتابِ ) . (141)

پس بعد از كلماتى چند گفت به من آيا چيزى نوشته اى از پسر عمّم يعنى حضرت صادق ععليه‌السلام چيزى به تو املأ فرموده كه نگاشته باشى آن را؟ گفتم: آرى، فرمود: بنما به من آن را، پس بيرون آوردم به سوى او نوعى چند از علم، و بيرون آوردم براى او دعايى را كه املأ كرده بود بر من حضرت صادقعليه‌السلام و فرموده بود كه پدرش محمد بن علىعليه‌السلام بر او املأ كرده و خبر داده او را كه اين از دعاى پدر بزرگوارش على بن الحسينعليه‌السلام از جمله دعاى صحيفه كامله است، پس نظر كرد يحيى در آن تا رسيد به آخر آن و فرمود كه آيا رخصت مى دهى مرا در نوشتن اين دعا؟ گفتم: يابن رسول اللّه آيا رخصت مى جويى در چيزى كه از خود شما است.

پس فرمود: آگاه باش كه بيرون خواهم آورد به سوى تو صحيفه اى از دعاى كامل كه پدرم حفظ كرده آن را از پدرش و همانا پدرم وصيت كرده مرا به نگاه داشتن و صيانت آن و منع نمودن آن را از غير اهلش. عمير گفت كه پدرم متوكل گفت برخاستم به سوى يحيى و سرش را بوسسيدم و گفتم به خدا سوگند يابن رسول اللّه كه من پرستش و بندگى مى كنم خدا را به دوستى شما در حيات و ممات، پس افكند يحيى صحيفه اى را كه به او دادم به سوى پسرش كه با او بود و گفت بنويس اين دعا را به خط روشن خوب و عرضه كن آن را بر من شايد كه من حفظ كنم آن را پس به درستى كه من مى طلبيدم اين دعا را از حضرت جعفرعليه‌السلام و نمى داد به من، متوكل ابوعبداللّه صادقعليه‌السلام با من از پيش نفرموده بود كه دعا را به كسى ندهم. پس يحيى طلب كرد جامه دانى و بيرون آورد از آن صحيفه قفل زده مهر كرده پس نگاه كرد به مهر آن و بوسيد آن را و گريست پس شكست آن مهر را و قفل را گشود و صحيفه را باز كرد و بر چشم خود گذاشت و ماليد آن را بر روى خود و گفت: به خدا قسم اى متوكل كه اگر نبود آنچه نقل كردى از قول پسر عمّم حضرت صادقعليه‌السلام كه من كشته مى شوم و بر دار كشيده مى شوم همانا نمى دانم اين صحيفه را به تو و در دادن آن بخيل بودم و لكن مى دانم كه گفته او حق است، فراگرفته است آن را از پدران خودعليهم‌السلام و همانا به زودى خواهد شد. پس ترسيدم كه بيفتد مثل اين علم در چنگ بنى اميه پس پنهان كنند آن را و ذخيره كنند آن را در خزانه هاى خود از براى خود، پس بگير اين صحيفه را و كفايت كن از براى من آن را و منتظر باشد پس هرگاه واقع شد آنچه بايد مابين من و اين قوم واقع شود پس اين صحيفه امانت است از من نزد تو تا اينكه برسانى آن را به دو پسر عمّم محمد و ابراهيم پسران عبداللّه بن حسن بن حسين علىعليه‌السلام چه ايشان قائم مقام من اند در اين امر بعد از من.

متوكل گفت: گرفتم صحيحفه را پس چون يحيى بن زيد كشته شد رفتم به سوى مدينه و ملاقات كردم حضرت امام صادقعليه‌السلام را و نقل كردم براى آن حضرت حديث يحيى را، پس گريست آن حضرت و بسيار اندوهگين شد بر حال يحيى و فرمود: خداوند رحمت كند پسر عم مرا و او را ملحق كند به پدران و اجداد او. به خدا سوگند اى متوكل منع نكرد مرا از دادن دعا به يحيى مگر همان چيزى كه مى ترسيد يحيى از آن بر صحيفه پدرش. اكنون كجا است آن صحيفه؟ گفتم: اين است آن، پس گشود آن را و فرمود: به خدا قسم! اين خط عمويم زيد و دعاى جدم على بن الحسينعليهما‌السلام است، سپس فرمود به پسرش اسماعيل كه برخيز اى اسماعيل و بياور آن دعايى را كه امر كرده بودم تو را به حفظ و صيانت آن، پس اسماعيل برخاست و بيرون آورد صحيفه اى را كه گويا همان صحيفه است كه يحيى داده بود آن را به من، پس بوسيد آن را حضرت صادقعليه‌السلام و گذاشت آن را بر چشم خود و فرمود: اين خط پدرم و املأ جد من است در حضور من، عرض كردم: يابن رسول اللّه! اگر رخصت باشد مقابله كنم اين صحيفه را با صحيفه زيد و يحيى، پس رخصت داد مرا و فرمود كه ديدم من تو را اهل اين امر، پس نگاه كردم ديدم كه آن دو صحيفه يكى اند و نيافتم يك حرفى كه با هم مخالفت در آن داشته باشد، پس رخصت طلبيدم از آن حضرت در دادن صحيفه به پسران عبداللّه بن حسن. فرمود:

( اِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاَماناتِ اِلى اَهْلِها ) ؛ (142)

خداوند تعالى امر مى كند شما را كه برسانيد امانتها را به اهل آن، آرى بده اين صحيفه را به ايشان، پس چون برخاستم براى ديدن ايشان حضرت فرمود به من كه بر جاى خود باش، پس فرستاد آن حضرت به طلب محمد و ابراهيم چون حاضر شدند فرمود: اين ميراث پسرعمّ شما يحيى است از پدرش كه مخصوص ساخته است شما را به آن نه برادران خود را و ما شرطى مى كنيم با شما در باب اين صحيفه، عرض كردند: خدا تو را رحمت كند، بفرما كه قول تو مقبول و پذيرفته است. فرمود: كه بيرون نبريد اين صحيفه را از مدينه، گفتند: از براى چيست اين؟ فرمود: پسرعمّ شما مى ترسيد براى اين صحيفه امرى را كه مى ترسم من آن را بر شما، گفتند: او مى ترسيد بر آن هنگامى كه دانست كه كشته مى شود، پس حضرت صادقعليه‌السلام فرمود كه شما نيز ايمن نباشيد به خدا سوگند كه من مى دانم شما به زودى خروج خواهيد كرد چنانكه او خروج كرد و كشته مى شويد همچنان كه او كشته شد. پس برخاستند و مى گفتند:

(لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ الْعَلىِّ الْعَظيمِ). (143)

ذكر احوال حسين ذوالدّمعة پسر دوم زيد شهيد و اولاد و اعقاب او

همانا حسين بن زيد مكنّى به ابوعبداللّه و ابوعاتقه و ملقب به ذوالدّمعة و ذوالعبرة است، روزى كه پدرش كشته گشت هفت ساله بود، حضرت صادقعليه‌السلام او را به منزل خود برده و تبنّى و تربيت او فرمود و عالم وافرى به او عنايت نمود و دختر محمد بن ارقط بن عبداللّه الباهر را به وى تزويج نمود، و او سيدى زاهد و عابد بود، و از كثرت گريستن او در نماز شب از خوف خداى تعالى او را ذوالدّمعة گفتند، و چون در آخر عمر نابينا شد او را مكفوف گفتند.

از حضرت صادق و حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام روايت مى كند و ابن ابى عمير و يونس بن عبدالرحمن و غير ايشان از او روايت مى كنند، تاج الدّين بن زهره در ذكر بيت زيد شهيد، فرموده: و از اعاظم ايشان است حسين ذوالعبرة و ذوالدّمعة و او سيدى بوده جليل القدر شيخ اهل خويش و كريم قوم خود. و بود آن جناب از رجال بنى هاشم از جهت لسان و بيان و علم و زهد و فضل و احاطه به نسب و ايام ناس روايت كرده از حضرت صادقعليه‌السلام و وفات كرده سنه صد و سى و چهار انتهى.

و ابوالفرج نقل كرده كه حسين ذوالدّمعة در محاربه محمد و ابراهيم پسران عبداللّه بن حسن با منصور، حاضر بود پس از آن از ترس منصور متوارى و پنهان شد، و روايت كرده از پسرش يحيى بن حسين كه مادرم به پدرم گفت: چه شده كه گريه بسيار مى كنى؟ گفت: آيا آن دو تير و آتش جهنم براى من سرورى گذاشتند كه مانع شود مرا از گريستن، و مرادش از دو تير، آن دو تيرى بود كه برادرش يحيى و پدرش زيد به آن شهيد گشتند. (144)

بالجمله؛ حسين در سال يكصد و سى و پنج به قولى يك صد و چهل وفات كرد و دخترش را مهدى عباسى تزويج كرده و او را اعقاب بسيار است از جمله: ابوالمكارم محمد بن يحيى بن نقيب ابوطالب حمزة بن محمد بن حسين بن محمد بن حسن الزّاهد بن ابوالحسن يحيى بن الحسين بن زيد شهيد است كه قرآن را محفوظ داشت، و همچنين هر يك از پدرانش تا اميرالمؤ منينعليه‌السلام . و يحيى بن الحسين ذوالدّمعة همان است كه در سنه دويست و هفت يا دويست و نه در بغداد وفات كرد و مأمون بر وى نماز گذاشت.

و از جمله اعقاب حسين ذوالدّمعة، يحيى بن عمر است كه در ايام مستعين باللّه خليفه دوازده عباسى به قتل رسيد.

ذكر قتل يحيى بن عمر بن يحيى بن حسين بن زيد شهيد و ذكر بعضى اعقاب او

يحيى بن عمر مكنى به ابوالحسين و مادرش امالحسن دختر حسين بن عبداللّه بن اسماعيل بن عبداللّه بن جعفر طيار رضى اللّه عنه است، در ايام متوكل در خراسان خروج كرد او را مأخوذ داشتند و به نزد متوكل بردند، متوكل امر كرد تا او را تازيانه چند بزدند و در محبس فتح بن خقان افكندند و مدتى محبوس بماند تا او را رها كردند. پس به جانب بغداد رفت و مدتى در بغداد بماند آنگاه به جانب كوفه كوچ كرد و در ايام خلافت مستعين خروج كرد، و هنگامى كه اراده خروج كرد ابتدا نمود به زيارت قبر حضرت امام حسينعليه‌السلام و با جماعت زوار اراده خود را بگفت جماعتى از ايشان با وى همداستان شدند و به(قريه شاهى)آمدند و در آنجا بماندند تا شب داخل شد، آنگاه به كوفه رفتند.

اصحاب او مردم كوفه را به بيعت او دعوت كردند و پيوسته ندا در دادند كه اَيُّهَا النّاسُ اَجيبوا داعىَ اللّهِ خلق كثيرى در بيعت او داخل شدند چون روز ديگر بشد آنچه اموال در بيت المال كوفه بود يحيى بگرفت و در ميان مردم پخش كرد و پيوسته در ميان ايشان به عدل و داد رفتار مى نمود و مردم كوفه از جان و دل او را دوست مى داشتند، عبداللّه بن محمود كه از جانب خليفه در كوفه بود لشكر خود را جمع كرد و به جنگ يحيى بيرون شد، يحيى يك تنه بر او حمله نمود و ضربتى بر صورتش زده و او را با لشكرش هزيمت داد. و يحيى مردى قوى و شجاع و دلير بود.

ابوالفرج از قوت او نقل كرده كه او را عموى ثقيل بود از آهن هرگاه بر يكى از غلامان و كنيزانش خشم مى كرد آن عمود را بر گردن او مى پيچيد و كسى نمى توانست او را باز كند مگر خودش كه او را باز مى كرد. (145)

و بالجمله؛ خبر يحيى در بلاد و امصار شايع شد، چون خبر او به بغداد رسيد محمد بن عبداللّه بن طاهر، پسرعمّ خود حسين بن اسماعيل را با جماعتى از لشكر به دفع يحيى فرستاد. بغداديين به كره و بى رغبتى به حرب يحيى بيرون شدند؛ چه آنكه اهل بغداد در باطن به يحيى ميل داشتند.

بالجمله؛ بعد از حروب و وقايعى مابين يحيى و لشكر حسين در(قريه شاهى)تلاقى شد و جنگ مابين دو طرف پيوسته گشت و هيضم كه يكى از سرهنگان لشكر يحيى بود هنگامى كه تنور جنگ تافته شد بگريخت و لشكر يحيى را دل بشكست و لشكر دشمن قوت گرفت، يحيى چون هزيمت هيضم را بديد قدم مردانگى را استوار داشت و پيوسته جنگ كرد تا زخم بسيارى برداشت و از كار افتاد و سعد ضبابّى نزديك شد و سرش را از تن بريد و به نزد حسين بن اسماعيل برد. و از كثرت جراحت و زخم كه بر صورتش رسيده بود كسى درست او را نمى شناخت. پس آن سر را به جانب بغداد به نزد محمد بن عبداللّه بن طاهر حمل دادند پس آن را به سامره براى مستعين فرستاد، ديگرباره به بغداد آوردند در بغداد نصب كردند.

مردم بغداد ضجه كشيدند و انكار قتل او نمودند؛ چه آنكه در باطن ميل داشتند به جهت آنچه از يحيى مشاهده كرده بودند از حسن معاشرت و تورع از اخذ مال و كفّ از دمأ [ خون ريزى ] و بسيارى عدل و احسان او. پس جماعتى بر محمد بن عبداللّه بن طاهر وارد شدند و او را به فتح و ظفر تهنيت گفتند، و ابوهاشم جعفرى نيز بر محمد داخل شد و گفت: اَيُّها اْلاَمير! آمدم تو را تهنيت گويم به چيزى كه اگر رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم زنده بود بايد او را تعزيت گفت! محمد او را جوابى نگفت، پس ابوهاشم بيرون آمد و اين شعر بگفت:

يا بَنى طاهِر كُلُوهُ وَبِيّا		اِنَّ لَحْمَ النَّبِىِّ غَيْرُ مَرِي
اِنَّ وِتْرا يَكُوُنَ طالِبَهُ اللّهُ ‍		لَوِتْرٌ نَجاحُهُ بِالْحَرِىِّ

پس محمد امر كرد اسيران اهل بيت يحيى را به جانب خراسان كوچ دهند و گفت سرهاى اولاد پيغمبر در هر خانه اى كه باشد باعث زوال نعمت آن خانه مى شود.

ابوالفرج از ابن عمار حديث كرده كه هنگامى كه اسيران اهل بيت يحيى و اصحاب او را به بغداد مى آوردند به سختى تمام با پاى برهنه ايشان را مى دوانيدند و هرگاه يكى از ايشان از كثرت خستگى و تعب عقب مى ماند او را گردن مى زدند، و تا آن زمان شنيده نشده بود كه با اسيرى با اين نحو بدرفتارى كنند. (146)

و بالجمله؛ در همان ايامى كه در بغداد بودند مكتوب مستعين باللّه رسيد كه اسيران را از بند و حبس رها كنند، پس محمد بن طاهر همگى را رها كرد مگر اسحاق بن جناح صاحب شرطه يحيى را كه او را در حبس بداشت تا در محبس وفات كرد، پس جنازه او را در خرابه اى افكندند و ديوارى بر روى او خراب كردند.

و بالجمله؛ يحيى مردى شريف و ورع و ديّن و خيّر و كثيرالا حسان و عطوف و رؤ ف بر رعيت و حامى اهل بيت خود از طالبيين بود، و پيوسته با ايشان نيكى و احسان مى نمود و لهذا قتل او در قلوب مردم از خاصّه و عامّه و صغير و كبير و قريب و بعيد سخت اثر كرد و شهادتش در حدود سنه دويست و پنجاه واقع شد و جماعت بسيارى او را مرثيه گفتند، از جمله بعض شعراى آن عصر گفته:

بَكَتِ الْخَيْلُ شَجْوَها (147) بَعْدَ يَحْيى		وَ بَكاهْ الْمُهَنَّدُ الْمَصْقُولُ
وَ بَكاهُ الْعِراقُ شَرْقا وَ غَربا		وَ بَكاهُ الْكِتابُ وَ التَّنْزيلُ
وَ الْمُصَّلى وَ الْبَيْتُ وَ الرُّكْن		وَ الْحِجْرُ جَميعا لَهُ عَلَيْهِ عِويلُ
كَيْفَ لَمْ تَسْقُطِ السِّمأُ عَلَيْنا		يَوْمَ قالُوا اَبُوالْحُسَيْنِ قَتيلُ
وَ بَناتُ النَّبىِّ يَنْدُبْنَ شَجْوا		مُوْجِعاتٌ دُمُوعُهُنَّ هُمُولُ
وَ يُرَثّينَ (148) لِلرَّزيَّةِ بَدْرا		فَقْدُهُ مُفْظِعٌ عَزيزٌ جَليلُ
قَطَعَتْ وَجْهُهُ سُيُوفُ الاَعادى		بِاَبِى وَجْهُهُ الْوَسيُم الْجَميلُ
قَتْلُهُ مُذْكِرٌ لِقَتْلِ عَلِي		وَ حُسَيْنٍ يَوْمَ اوُذِى الرَّسُولُ
صَلَواتُ الاِلهِ وَقْفا عَلَيْهِمْ		ما بَكى مُوْجِعٌ وَحَنَّ ثَكُولُ

و نيز از اعقاب حسين ذوالدّمعة است: سيد اجل نسّابه علامه نحرير بهأالدين على بن غياث الدين عبدالكريم نيلى نجفى ابن عبدالحميد بن عبداللّه بن احمد بن حسن بن على بن محمد بن على بن غياث الدين عالم تقى. و او همان است كه جمعى از اعراب در شط سواره بر او حمله كردند و لباسهاى او را ربودند و خواستند سراويل او را بربايند مانع شد او را شهيد كردند. ابن سيد جلال الدين عبدالحميد كه محمد بن جعفر المشهدى در(مزار كبير)از او روايت مى كند ابن عالم فاضل محدث عبداللّه التقى النّسابة ابن نجم الدين اسامه نقيب عراق ابن نقيب شمس الدين احمد بن نقيب ابوالحسين على بن سيد فاضل نساب ابوطالب محمد بن ابوعلى عمر الشريف رئيس جليل امير حاج بود و در سنه سيصد و سى و نهم حجرالا سود به دست او به جاى خود برگشت. و در واقعه قرامطه كه به مكه آمدند و حجرالا سود را كندند و به كوفه بردند و چندى او را در ستون هفتم مسجد نصب كردند.

و به اين واقعه اشاره كرده بود حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اخبار غيبيّه خود كه روزى در كوفه فرمود: لابُدَّ اَنْ يُصْلَبَ فِى هذِهِ السّارِيَةِ؛ نيست چاره اى از آن كه آويخته شود در اين ستون و اشاره فرمود به ستون هفتم؛ و اين قصه طولانى است. و اين سيد جليل همان است كه قبه جدش اميرالمومنين عليه السلام را بنا كرد از خلّص مال خود. ابن يحيى النسابه نقيب النّقبأ القائم به كوفه ابن الحسين النّسابة النّقيب الطّاهر ابن ابى عاتقة احمد محدّث ابن ابى على عمر بن يحيى بن الحسين ذوالدّمعة ابن زيد الشّهيد ابن امام زين العابدينعليه‌السلام .

و بالجمله؛ بهأالدين على مذكور جلالت شأنش بسيار و مناقبش بى شمار و از جمله تأليفات شريفه او است كه نقده اخبار و سدنه آثار بر آن ركون و اعتماد نموده، و از آن نقل كرده اند مانند(كتاب انوار المضيئة والدّر النّضيد)و(كتاب سرور اهل الا يمان فى علامات ظهور صاحب الزّمان صلوات اللّه عليه)و(كتاب الغيبة و الا نصاف فى الرّد على صاحب الكشّاف)و(شرح مصباح صغير شيخ)و غير ذلك.

استاد شيخ حسن بن سليمان حلّى صاحب(مختصر البصائر)و ابن فهد حلّى و تلميذ شيخ شهيد و فخرالمحققين و سيد عميدالدّين است و جد او محمد الشريف الجليل ابن عمر بن يحيى بن الحسين النّسابه ابن ابى عاتقه احمد محدث است و احمد محدث همان است كه صاحب(عمدة الطّالب)در حق او گفته كه او مردى وجيه و متمول بود و هيچيك از علويين را آن مقدار اموال و املاك و زراعت و فلاحت نبود، بعضى گفته اند در يك سال به تنهايى هفتاد و هشت هزار جريب زمين را زراعت مى فرمود.

و از غرائب حكايت او اين است كه وقتى در ديوان جلوس فرموده بود و مطهّر بن عبداللّه وزير عزّالدّولة بن بويه در ديوان حاضر بود در اين حال توقيع به او رسيد كه رسول قرامطه به كوفه مى رسد و شايسته چنان است كه براى تهيه اسباب دفاع او چيزى به كوفه مكتوب شود. مطهر بن عبداللّه وزير آن توقيع را به شريف نشان داد و به او اشارت كرد كه يكى را به عنوان اين خدمت به آن شخص رسول به كوفه روانه دارد و منزل و مايحتاج او را فراهم كند از آن پس وزير به بعض مهمات ديوان مشغول گرديد و ساعتى به آن حال بود. چون ملتفت گشت شريف را فارغ البال و آسوده خيال بر جاى خود نشسته ديد و از روى تعجب گفت كه اى شريف! اين امر و قضيه از آن امور نباشد كه به تهاون و تكاسل بگذرد. شريف گفت: همانا من به جانب كوفه رسول بفرستادم و جواب بازآمد كه در تهيه اسباب كار هستند، وزير از اين امر تعجب كرد و از وى از چگونگى امر پرسيدن گرفت، شريف او را خبر داد كه او را در بغداد مرغهاى كوفى و در كوفه طيور بغداديه است و چون تو به آنچه رأى زدى مرا اشارت فرمودى من فرمان كردم تا به توسط مرغ به كوفه مكتوب بفرستد و هم اكنون خبر باز رسيد كه آن مكتوب به كوفه وصول يافت و اينك به اطاعت امر مشغول هستند. (149)

و نيز از اعقاب حسين ذوالدّمعة است سيد اجل بهأالشّرف نجم الدين ابوالحن محمد بن الحسن بن احمد بن على بن محمد بن عمر بن يحيى ابن الحسين النّسابة بن احمد المحّدث ابن عمر بن يحيى بن الحسين ذوالدّمعة كه در اول صحيفهة كامله اسمش هست و عميدالرؤ سأ از او روايت مى كند و جماعت بسيارى غير از عميدالرؤ سأ نيز از او روايت مى كنند مانند ابن سكون و جعفر بن على والد شيخ محمد بن المشهدى و شيخ هبة اللّه بن نما و غير ايشان عليهم الرّضوان.

ذكر عيسى پسر سوم زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام

همانا عيسى بن زيد مكنى است به ابويحيى و ملقب است به موتم الا شبال و اين لقب از آن يافت كه وقتى شيرى را كه داراى بچگان بود و سر راه بر مردم گرفته بود بكشت از آن وقت لقب موتم الا شبال يافت يعنى يتيم كننده شيربچگان.

ابوالفرج ستايش بليغى از او نموده و گفته كه او مردى جليل القدر و صاحب علم و ورع و تقوى و زهد بوده، و از حضرت صادقعليه‌السلام و برادر آن حضرت عبداللّه محمدعليه‌السلام و از پدر خود زيد بن علىعليه‌السلام و غيرهم روايت مى كرد و علمأ عصر او مقدم او را مبارك مى شمردند. (150)

و سفيان ثورى را با او ارادتى تام بود و او را به زيادت تعظيم و احترام مى نمود و لكن موافق روايتى مدح او محل نظر است چه سوء ادبى و جسارتى از او بالنّسبة به امام زمان خود حضرت صادقعليه‌السلام ظاهر گشته.

و بالجمله؛ عيسى در واقعه محمد و ابراهيم پسران عبداللّه بن حسن حاضر بود و چون آن دو تن كشته شدند عيسى از مرم اعتزال جست و در كوفه در خانه على بن صالح بن حىّ متوارى گشت و نسبش را از مردم پوشيده داشت تا وفات يافت و در ايامى كه عيسى پنهان بود يحيى بن حسين بن زيد و به قول صاحب(عمدة الطالب)محمد بن محمد بن زيد به پدر گف كه دوست دارم مرا بر عمويم دلالت كنى و بگويى در كجا است تا او را ملاقات كنم، همانا قبيح است بر من كه من چنين عمويى داشته باشم و او را ديدار ننمايم. پدر گفت: اى پسرجان! اين خيال از سر به در كن؛ چه آنكه عموى تو عيسى خود را پنهان كرده است و دوست ندارد كه شناخته شود و مى ترسم اگر تو را به سوى او دلالت كنم و به نزد او روى به سختى افتد و منزل خود را تغيير دهد، يحيى در اين باب مبالغه و اصرار كرد تا آنكه پدر را راضى نمود كه مكان عيسى را نشان دهد.

حسين گفت: اى پسر! اگر خواهى عموى خود را ملاقات كنى از مدينه به كوفه سفر كن چون به كوفه رسيدى از محله بنى حىّ پرسش نما، چون اين دانستى برو به فلان كوچه، و آن كوچه را براى او وصف كرد، چون به آن كوچه رسيدى خانه اى بينى به فلان صفت و فلان نشانى، آن خانه عموى تست؛ لكن تو بر در خانه منشين بلكه برو در اوايل كوچه بنشين تا وقت مغرب، آنگاه مردى بينى بلند قامت به سن كهولت كه صورت نيكويى دارد و آثار سجده در جبهه [پيشانى ] او نمايان است. جبّه اى از پشم در بر دارد و شترى در پيش انداخته از سقّايى برگشته و به هر قدمى كه بر مى دارد و مى نهد ذكر خدا را به جا مى آورد و اشك از چشمان او فرو مى ريزد همان شخص عموى تو عيسى است، چون او را ديدى برخيز و بر او سلام كن و دست در گردن او آور و عمويت ابتدا از تو وحشت خواهد كرد تو خود را به او بشناسان تا قلبش ساكن شود. پس زمان كمى با او ملاقات مى كنى و مجلس خد را با او طولانى مكن كه مبادا كسى شما را ببيند و او را بشناسد آنگاه او را وداع كن و ديگر به نزد او مرو وگرنه از تو نيز پنهان خواهد شد و به مشقت خواهد افتاد، يحيى گفت: آنچه فرمودى اطاعت خواهم كرد، پس تجهيز سفر كرده با پدر وداع نموده به جانب كوفه روان شد.

چون به كوفه رسيده منزل نمود، آنگاه در تجسس عم خود شد، و از محله بنى حىّ پرسش نمود و آن خانه را كه پدرش وصف كرده بود پيدا نمود، پس در بيرون كوچه به انتظار عمو بنشست تا وقتى كه آفتاب غروب كرد، ناگاه مردى را ديد كه شترى در پيش انداخته و مى آيد به همان اوصافى كه پدرش نشانى داده بود و هر قدمى كه بر مى دارد و مى گذارد لبهايش به ذكر خدا حركت مى كند و اشك از ديدگانش فرو مى ريزد، يحيى برخاست و بر او سلام كرد و با او معانقه نمود. يحيى گفت چون چنين كردم عمويم مانند وحشى كه از انسى وحشت كند از من وحشت كرد، گفتم: اى عمو! من يحيى بن حسين بن زيد پسر برادر تو مى باشم. چون اين از من شنيد مرا به سينه چسبانيد و چنان گريست و حالش منقلب شد كه گفتم الحال سكته خواهد كرد، چون قدرى به خويشتن آمد شتر خود را بخوابانيد و با من بنشست و از احوال خويشان و اهل بيت خود از مردان و زنان و كودكان يك يك پرسيد و من حالات ايشان را براى او شرح دادم و او مى گريست. آنگاه كه از حال ايشان مطلع شد حال خود را براى من نقل كرد و گفت: اى پسرك! اگر از حال من خواسته باشى بدان كه من نسب و حال خودم را از مردم پنهان كرده ام و اين شتر را كرايه كرده هر روز به سقّايى مى روم و آب بار مى كنم و براى مردم مى برم و آنچه تحصيل كردم اجرت شتر را به صاحبش مى دهم و آنچه باقى مانده باشد در وجه قوت خود صرف مى كنم و اگر روزى مانعى براى من پيدا شود كه نتوانم در آن روز به آب كشى بيرون روم آن روز را قوتى ندارم كه صرف كنم لاجرم از كوفه به صحرا بيرون يم شوم و از فضول بقول، يعنى برگ كاهو و پوست خيار و امثال اينها كه مردم دور افكنده اند جمع مى كنم و آن را قوت و غذاى خود مى گردانم، و در اين مدت كه پنهان گشته ام در همين خانه منزل كرده ام و صاحب خانه هنوز مرا نشناخته و چندى كه در اين خانه ماندم دختر خود را به من تزويج كرد و حق تعالى از او دخترى به من كرامت فرمود، چون به حدّ بلوغ رسيد مادرش به من گفت كه دختر را به پسر فلان سقّا كه همسايه ما است تزويج كن؛ زيرا كه به خواستگارى او آمده اند. من او را پاسخ ندادم زوجه ام اصرار بليغى كرد من در جواب ساكت بودم و جرأت نمى كردم كه نسب خود را با وى بگويم و او را خبر دهم كه دختر من فرزند پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كفو و هم شأن او پسر فلان مرد سقّا نيست. زوجه من به ملاحظه فقر و افلاس و گمنامى من چنان پنداشت لقمه اى كه هرگز در خيالش نمى گنجيد به چنگش افتاده، لاجرم در اين باب مبالغه بسيار كرد تا آنكه من از تدبير كار عاجز شدم و از خدا كفايت اين امر را خواستم. حق تعالى دعاى مرا مستجاب فرمود و بعد از چند روزى دخترم وفات يافت و از غصه او راحت شدم، لكن پسرجان من يك غصه در دلم ماند كه گمان نمى كنم احدى آن قدر غصه در دل داشته باشد و آن غصه آن است كه مادامى كه دخترم زنده بود من نتوانستم خود را به او بشناسانم و با او بگويم كه اى نور ديده تو از فرزندان پيغمبرى و خانم مى باشى نه آنكه دختر يك عمله باشى و او بمرد و شأن خود را ندانست؛ پس عمويم با من وداع كرد و مرا قسم داد كه ديگر به نزد او نروم مبادا كه شناخته شود و دستگير گردد، پس من بعد از چند روز ديگر رفتم او را ببينم ديگر او را ديدار نكردم و همان يك دفعه بود ملاقات من با او. (151)

ابوالفرج روايت كرده از خصيب وابشى كه از اصحاب زيد بن على و مخصوصين عيسى بن زيد بود گفت در اوقاتى كه عيسى در كوفه متوارى و پنهان بود گاهى ما به ديدن او با حال خوف مى رفتيم و بسا بود كه در صحرا بود و آب كشى مى كرد پس مى نشست با ما و حديث مى كرد ما را و مى گفت واللّه دوست داشتم كه من ايمن بودم بر شما از اينها يعنى مهدى عباسى و اعوان او پس طول مى دادم مجالست با شما را و توشه مى بردم از حديث با شماها و نظر بر روى شماها. به خدا سوگند كه من شوق ملاقات شما را دارم و پيوسته به ياد شما هستم در خلوات و در رختخواب خود در خواب برويد تا مشهور نشود موضع شما و امر شما پس برسد بدى يا ضررى. (152)

و بالجمله؛ عيسى به همين حال بود تا وفات يافت. و او را چند نفر مخصوص بود كه پوشيده بر امر او مطلع بودند: يكى ابن علاّق صيرفى، و ديگر(حاضر)، و سوم صباح زعفرانى، و چهارم حسن بن صالح. و مهدى در صدد بود كه اگر عيسى را نمى يابد لااقل بر اين چند تن ظفر يابد تا هنگامى كه بر(حاضر)ظفر يافت و او را در محبس انداخت و به هر حيله كه بايد و شايد خواست تا مگر از عيسى و اصحاب او از(حاضر)خبر گيرد او كتمان كرد و بروز نداد تا او را كشتند، و چون عيسى دنيا را وداع كرد دو طفل صغير از او بماند، و صباح كفالت ايشان مى نمود.

و نقل شده كه صباح به حسن، گفت: اكنون كه عيسى وفات كرد چه مانع است كه ما خود را ظاهر كنيم و خبر موت عيسى را به مهدى رسانيم تا او راحت شود و ما نيز از خوف او ايمن شويم، چه آنكه طلب كردن مهدى ما را به جهت عيسى است الحال كه او بمرد ديگر با ما كارى ندارد. حسن گفت: نه واللّه! چشم دشمن خدا را به مرگ ولى اللّه فرزند نبى اللّه روشن نخواهم كرد، همانا يك شبى كه من به حالت ترس به پايابن برم بهتر است از جهاد و عبادت يك سال، صباح گفت: چون دو ماه از موت عيسى بگذشت حسن بن صالح نيز از دنيا بگذشت آنگاه من احمد و زيد كودكان يتيم عيسى را برداشتم و به جانب بغداد پا گذاشتم چون به بغداد رسيدم كودكان را در خانه اى سپردم و خود با جامه كهنه به دارالخلافه مهدى شدم چون به آنجا رسيدم گفتم من صباح زعفرانى مى باشم و اذن بار طلبيدم خليفه مرا طلب كرد و چون بر او داخل شدم گفت: تويى صباح زعفرانى؟ گفتم: بلى، گفت: لاحَيّاكَ اللّهُ وَلابَيّاكَ اللّهُ وَ لا قَرَّبَ دارَكَ اى دشمن خدا تويى كه مردم را به بيعت دشمن من عيسى مى خواندى؟ گفتم: بلى، گفت: پس به پاى خود به سوى مرگ آمدى. گفتم: اى خليفه! من از براى شما بشارتى دارم و هم تعزيتى، گفت: بشارت و تعزيت تو چيست؟ گفتم: اما بشارت تو به مرگ عيسى بن زيد است و اما تعزيت نيز براى موت عيسى است؛ چه آنكه عيسى پسرعم و خويش تو بود.

مهدى چون اين بشنيد سجده شكر به جاى آورد، پس از آن پرسيد كه عيسى كى وفات كرد؟ گفتم: تا به حال دو ماه است، گفت: چرا تا به حال مرا خبر ندادى؟ گفتم: حسن بن صالح نمى گذاشت تا آنكه او نيز بمرد من به سوى تو آمم، مهدى چون خبر مرگ حسن شنيد سجده ديگر به جاى آورد و گفت: الحمدللّه كه خدا شر او را از من كفايت كرد؛ چه آنكه او سخت ترين دشمنان من بود، آنگاه گفت: اى مرد! هرچه خواهى از من بخواه كه حاجت تو برآورده خواهد شد و من تو را از مال دنيا بى نياز خواهم كرد، گفتم: به خدا سوگند كه من از تو چيزى نمى طلبم و حاجتى نمى خواهم جز يك حاجت، گفت: آن كدام است؟ گفتم: كفالت يتيمان عيسى بن زيد است و به خدا قسم است اگر من چيزى مى داشتم كه بتوانم آنها را كفالت كنم اين حاجت را نيز از تو نمى طلبيدم و ايشان را به بغداد نمى آوردم. پس شرحى از عيسى و كودكان او نقل كردم و گفتم: شايسته است كه شما در حق اين كودكان يتيم گرسنه كه نزديك است هلاك شوند پدرى كنى و ايشان را از گرسنگى و پريشانى برهانى.

مهدى چون حال يتيمان عيسى را شنيد بى اختيار بگريست چندان كه اشك چشمش سرازير شد، گفت: اى مرد خدا! خدا جزاى خير دهد تو را خوب كردى كه حال ايشان را براى من نقل كردى و حق ايشان را ادا نمودى همانا فرزندان عيسى نيز مانند فرزندان من اند اكنون برو و ايشان را به نزد من آر، گفتم: از براى ايشان امان است؟ گفت: بلى در امان خدا و در امان من و در ذمّه من و ذمّه پدران من مى باشند، و من پيوسته او را قسم مى دادم و از او امان مى گرفتم كه مبادا اگر ايشان را براى او آورم آسيبى به ايشان رساند و مهدى هم ايشان را امان مى داد تا آنكه در پايان كلام گفت: اى حبيب من! اطفال كوچك را چه تقصير است كه من ايشان را آسيبى برسانم، همانا آنكه با سلطنت من معارض بود پدر ايشان بود. و اگر او نيز به نزد من مى آمد و با من منازعت نمى كرد مرا با وى كارى نبود تا چه رسد به كودكان يتيم، الحال برخيز و برو و ايشان را به نزد من آر خداى جزاى خيرت دهد و از تو هم استدعا مى كنم كه عطاى مرا قبول كنى، گفتم: من چيزى نمى خواهم. آنگاه رفتم و كودكان عيسى را حاضر كردم، چون مهدى ايشان را بديد به حال ايشان رقت كرد و ايشان را به خود چسبانيد و امر كرد كنيزكى را كه پرستارى ايشان كند و چند نفر هم موكل خدمت ايشان نمود و من نيز در هر چندى از حال ايشان تحقيق مى كردم و پيوسته در دارالخلافه بودند تا زمانى كه محمدامين مقتول گشت آنگاه از دارالخلافه بيرون شدند و زيد به مرض از دنيا بگذشت و احمد مختفى و متوارى گشت. (153)

ذكر اولاد و اعقاب عيسى بن زيد شهيد

همانا عيسى بن زيد را از چهار فرزند اعقاب به يادگار ماند: احمدالمختفى و زيد و محمد و حسين غضارة و حسين جد على بن زيد بن الحسين است كه در ايام مهتدى باللّه خروج كرد در كوفه، جماعتى از عوام و اعراب كوفه با او بيعت كردند. مهتدى شاه بن ميكال را با لشكرى عظيم به جنگ او فرستاد خبر گوشزد لشكر على گرديد متوحش شدند؛ چه آنكه عدد ايشان به دويست سوار مى رسيد. على چون وحشت ايشان را بديد گفت: همانا اى مردم! اين لشكر مرا مى طلبند و با غير من كارى ندارند من بيعت خود را از گردن شما برداشتم پى كار خود رويد و مرا با ايشان گذاريد، گفتند: به خدا قسم كه ما چنين نخواهيم كرد، چون لشكر شاه بن ميكال رسيد لشكر على را فزعى غالب شد، على گفت: اى مردم! به خود بمانيد و تماشاى شجاعت من نماييد.

پس شمشير از نيام كشيد و اسب خود را در ميان آن لشكر عظيم دوانيد و بر ايشان از يمين و يسار شمشير زد تا آنكه از ميان لشكر بيرون شد و بر فراز تلّى رفت، ديگرباره از پشت ايشان درآمد و بر ايشان حمله كرد لشكر از ترس براى او كوچه مى دادند تا به مكان اول خود عود نمود و دو سه كرّت اين چنين حمله كرد بر ايشان، لشكر او دل قوى شدند و بر لشكر شاه بن ميكال حمله كردند، لشكر شاه هزيمتى شنيع نمودند و على بن زيد فتح كرد، و ببود تا در ايام معتمد در بصره ناجم او را با طاهر بن محمد بن ابوالقاسم بن حمزة بن حسن بن عبيداللّه بن العباس ابن اميرالمؤ منينعليه‌السلام و طاهر بن احمد بن القاسم بن محمد بن القاسم بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام گردن زد. (154)

ذكر احمد بن عيسى بن زيد و ناجم صاحب زنج

احمد بن عيسى بن زيد مردى عالم و فقيه و بزرگ و زاهد و صاحب كتابى در فقه بوده و مادرش عاتكه دختر فضيل بن عبدالرحمن بن عباس بن ربيعة بن حارث بن عبدالمطلب هاشميه بوده و تولدش در سال يك صد و پنجاه و هشتم و وفاتش در سال دويست و چهلم روى داد. در پايان روزگار نابينا گشت و چنانكه در ذيل وفات پدرش عيسى اشارت رفت از آن هنگام كه او را به مهدى تسليم كردند در دارالخلافه مى زيست تا زمان رشيد، صاحب(عمدة الطالب)گفته كه نزد رشيد مى زيست تا كبير شد و خروج نمود پس او را مأخوذ و محبوس داشتند پس خلاص گشت و پنهان گرديد و ببود تا در بصره وفات نمود و اين هنگام روزگارش از هشتاد سال گذشته بود و از اين روى او را مختفى مى ناميدند انتهى. (155)

و زوجه اش خديجه دختر على بن عمر بن على بن الحسينعليه‌السلام است و او مادر محمد پسرش است كه مردى وجيه و فاضل بوده و در بغداد در حبس وفات يافت.

مؤ لف گويد: از كسانى كه خود را به احمد مختفى نسبت داده صاحب زنج است ادعا مى كرده كه من على بن محمد بن احمد بن عيسى بن زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام مى باشم و جماعتى او را(دعّى آل ابوطالب)مى گفتند و در توقيع حضرت امام حسن عسكرىعليه‌السلام است:(صاحِبُ الزَّنْجِ لَيْسَ مِنْ اَهْلَ الْبَيْتِ) (156) و اصلش از يكى از قرأ رى بود و به مذهب ازراقه و خوارج ميل داشت و تمام گناهان را شرك مى دانست و انصار و اصحابش زنجى بودند.

در ايام خلافت مهتدى باللّه سه روز به آخر ماه رمضان مانده سنه دويست و پنجاه و پنجم در حدود بصره خروج كرد پس از آن به سوى بصره شده و بصره را مالك گرديد و جماعت(زنگ ع(را براى انگيزش فتنه و غوغا برآشفت و آن جماعت در آن هنگام در بصره و اهواز و نواحى اهواز جمعى بزرگ بودند و اهل اين نواحى اين جماعت را مى خريدند و در املاك و ضياع و باغستان خود به خدمت مأمور مى ساختند و جماعتى از اعراب ايشان نيز او را متابعت مى كردند و از وى افعالى ظهور يافت كه هيچ كس پيش از وى چنين نكرده بود و زمان المعتمد على اللّه ابوالعباس احمد بن متوكل برادرش صلحة بن متوكل كه ملقب به موفق و قائم به امر خلافت بود به جنگ وى بيرون شد و پيوسته به حيلت و تدبير جنگ و گريز مى كرد تا او را بكشت و مردم را از شر او آسوده كرد و مدت ايام تسلط و قهر صاحب زنج چهارده سال و چهار ماه بود.

و او مردى قسى القلب و ذميم الا فعال بود و در سفك دمأ مسلمانان و اسر نسأ و كشتن زنان و اطفال و غارت كردن اموال خوددارى نكرد. و نقل شده كه در يك واقعه در بصره سيصد هزار نفس از مردم بكشت و فتنه او بر مردم سخت عظيم بود. (157)

حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اخبار غيبيه خود مكرر اشاره فرموده به صاحب زنج و گرفتاريهاى اهل بصره.

از جمله فرموده:

(يا اَحْنَفُ كَاَنّى بِهِ وَقَدْ سارَ بِالْجَيْشِ الَّذى لايَكوُنَ لَهُ غُبارَ [وَ لا لَجَبٌ] وَ لا قَعْقَعَةُ لُجُمٍ وَلا حَمْحَمَةُ خَيْلٍ وَ يُثيروُنَ اْلاَرْضَ بِاَقْدامِهِمْ كَاَنَّها اَقْدامُ النَّعامِ. (158) )

سيد رضى رضى اللّه عنه فرموده كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در اين خطبه اشاره به(صاحب زنج)فرموده و معنى كلام آن حضرت آن است كه اى احنف! گويا مى نگرم او را كه با سپاهى سير مى كند كه نه گرد و غبارى و نه صدايى و نه آواز سلاح و لگامى دارد با قدمهاى خويشتن زمين را بر هم مى شورانند و گامهاى آنها مانند قدمهاى شترمرغ است.

مؤ لف گويد: كه در اوائل ظهور صاحب زنج كه زنگيان به او پناهنده گشتند و جمعيت وى بسيار گشت مورخين نوشته اند كه در تمامى سپاه او به غير از سه شمشير نبود. چون به آهنگ بصره شد به قريه معروف به كرخ رسيد بزرگان قريه به ديدار او بشتافتند و لوازم پذيرايى به جاى آوردند و صاحب الزنج آن شب با ايشان به پاى برد و چون بامداد شد اسبى كميت از بهرش از آن قريه هديه كردند و آن اسب را زين و لگان نبود و از هيچ كجا به دست نيامد سپس ريسمانى بر او استوار كردند و سوار شدند و هم با ريسمان از ليف دهانش بستند.

ابن ابى الحديد مى گويد اين داستان مصدق قول حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام است كه فرموده:

كَاَنّى بِهِ قَدْ سارَ فِى الْجَيْشِ الَّذى لَيْسَ لَهُ غُبارٌ وَ لالَجَبٌ الخ. (159)

پس از آن حضرت به احنف، مى فرمايد:

(وَيْلٌ لِسِكَكِمُ الْعامِرَةِ وَ الدُّوْرِ الْمُزَخْرَفَةِ الَّتى لَها اَجْنِحَةٌ كَاَجْنِحَةِ النُّسوُرِ وَ خَراطيمُ كَخَراطيمُ الْفيلَةِ مِنْ اَولئِكَ الَّذينَ لايُنْدَبُ قَتيلُهُمْ وَ لا يُفتَقَدُ عائِبُهُمْ.)

مى فرمايد: اى احنف! واى بر كوى و بر زنهاى آبادان شما و خانه هاى آراسته و زينت و نگار كرده كه بالها دارد مانند بالهاى كركس و خرطومها مانند خرطوم فيل از چنين گروهى كه نه بر كشته ايشان كسى ندبه مى كند و نه گمشده ايشان را كسى جستجو مى كند، چون كه زنگيان عبيد و غريب بودند و كسى نداشتند كه بر ايشان ندبه كند يا از نابود شدن ايشان جايش خالى بماند، و شايد مراد از اين بالها رواشن باشد يا اخشاب و بورياهايى كه بيرون عمارتها از سقفها آويزان مى كنند كه درها و ديوارها را از صدمه باران و تابش آفتاب نگهدارد. و خرطوم خانه ها، ناودانهاى متصل به ديوار است تا به زمين كه قير بر آنها ماليده اند و بسيار شبيه است به خرطوم فيل و حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به اين فرمايش اشاره مى فرمايد به خراب شدن و سوختن اين عمارت در فتنه صاحب زنج.

همانا مورخين نقل كرده اند كه در روز جمعه هفدهم شوال سنه دويست و پنجاه و هفت صاحب زنج داخل بصره شد و مردم بصره را بكشت و مسجد جامع و خانه هاى مردم را آتش زد و در روز جمعه و شب شنبه پيوسته مردم را كشت و خانه ها را آتش زد تا آنكه جويها را از خون روان گشت و كوى و بازار خونگسار گرديد و كوشك و گلستان، گورستان گرديد و خانه ها و هركجا كه رهگذر انسان يا چارپايان بود با هر اسب و اثاث و متاعى بود به جمله بسوخت.

(وَاتَّسعَ الْحريقُ منَ الْجبلِ اِلَى الْجَبَلِ وَ عَظُمِ الْخَطْبُ وَ عَمَّهَا الْقَتْلُ وَ النَّهْبُ وَ اْلاِحْراقُ.)

پس از اين قتل عام، مردم را امان دادند و گفتند هركه حاضر شود در امان است، هنگامى كه مردم جمع شدند بناى غدر نهادند و شمشير در ميان ايشان نهادند و صداى مردم به شهادت جارى و خونشان در زمين سارى بود، كشتند هركس را كه ديدند. در بصره كه هركه مالدار بود اول مال او را مى گرفتند يعنى شكنجه مى كردند او را تا ظاهر كند مال خود را و ناگهان او را مى كشتند و هركه فقير بود بدون فرصت در همان وقت او را مى كشتند تا آنكه نقل شده كه هركس از مردم بصره به حيل مختلفه جان به سلامت ببرد در آن ابار و چاهها كه را سراها كنده بودند پنهان گرديده و چون تاريكى شب جهان را فرو مى گرفت از ظلمت چاه طلوع مى كردند، و چون مأكولى موجود نبود ناچار از گوشت سگ و موش و گربه كار خورش و خوردنى مى ساختند و چون خورشيد طلوع مى كرد به چاه غروب مى نمودند و به همين گونه مى گذرانيدند چندان كه از آن حيوانات نيز چيزى به جاى نماند و بر هيچ چيز دست نيافتند اين وقت نگران بودند تا از همگنان و هم جنسان خود هر كس از گرسنگى بمردى ديگران از گوشتش زندگى گرفتى و هركس را قدرت بودى رفيق خود را بكشتى و او را بخوردى و چنان سختى كار بر مردم شدت كرد كه زنى را ديدند كه سر بر دست گرفته و مى گريد از سبب آن پرسيدند گفت: مردم دور خواهرم جمع شدند تا بميرد گوشت او را بخوردند هنوز خواهمر نمرده بود كه او را پاره پاره كردند و گوشت او را قسمت نمودند و از گوشت او قسمتى به من ندادند جز سرش و در اين قسمت بر من ظلم نمودند! (160)

مؤ لف گويد: معلوم شد فرمايش حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در آن خطبه شريفه كه فرموده:

(فوَيلٌ لَكِ يا بصرَةُ مِنْ جَيْشٍ مِنْ نِقَمِ اللّهِ لارَهَجَ لَهُ وَ لاحِسَّ وَ سَيُبْتَلى اَهْلُكِ بِالْمَوْتِ الاَحْمَرِ وَالْجُوعِ الاَغْبَرِ:)

واى بر تو اى بصره! از لشكرى كه نقمت و شكنج خداوند است و بانگ و غبار و جنبش ندارد، چه سياه زنگى را چون ديگر لشكرها آواز و آهنگ و جرنگ اسلحه و مركب بسيار نبود و زود باشد اى بصره كه اهل تو، به مرگ احمر و جوع اغبر مبتلا شوند، يعنى به قتل و قحط تباه گردند. (161) و اين كلمات حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام معجزه بزرگى است.

ذكر محمد بن زيد بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام و اعقاب او

محمد بن زيد كوچكترين فرزندان زيد شهيد است و او را در عراق اعقاب بسيار بوده، كنيتش ابوجعفر، فضلى بسيار و نبالتى به كمال داشت، و قصه اى از فتوت و جوانمردى او معروف است كه(داعى كبير)آن را براى سادات و علويين نقل كرده كه آن را سرمشق خود قرار داده و به آن طريق رفتار نمايند، و ما آن قصه را در ذكر اولاد حضرت امام حسنعليه‌السلام نگارش داديم به آنجا رجوع شود.

و پسرش محمد بن محمد بن زيد همان است كه در ايام ابوالسّرايا يا در سنه صد و نود و نه بعد از وفات محمد بن ابراهيم طباطبا مردم با وى بيعت كردند و آخرالا مر او را گرفته به نزد مأمون در مرو فرستادند و در آن وقت بيست سال داشت، مأمون تعجب كرد از صغر سن او، با وى گفت:(كَيْفَ رَاَيْتَ صُنْعَ اللّهِ بِاْبِنِ عَمَّكَ؟)محمد گفت:

رَاَيْتُ اَمينَ اللّهِ فِى الْعَفْوِ وَالْحِلْمِ

وَ كانَ يَسيرا عِنْدَهُ اَعْظَمُ الْجُرْمِ

گويند چهل روز در مرو بود آنگاه مأمون او را زهر خورانيد و جگرش پاره پاره شده در طشت مى ريخت و او نظر مى كرد به آنها و خلالى در دست داشت و آنها را مى گردانيد. و مادرش فاطمه دختر على بن جعفر بن اسحاق بن على بن عبداللّه بن جعفر بن ابى طالب بوده است.

و پسر ديگرى جعفر بن محمد بن زيد مردى عالم و فقيه و اديب و شاعر و آمر به معروف و ناهى از منكر بوده در كلاجر نيشابور به خاك رفته، كذا فى بعض المشجّرات، و ظاهرا او است پدر احمد سكّين كه بيايد ذكرش بعد از اين.

و بدان كه از احفاد محمد بن زيد است، سيد اجل وحيد عصره و فريد دهره صدرالدّين على بن نظام الدّين احمد بن مير محمد معصوم مدنى مشهور به سيد عليخان شيرازى جامع جميع كمالات و علوم، صاحب مؤ لفات نفيسه مانند(شرح صمديه)و(شرح صحيفه)و(سلافة)و(انوار الربيع)و(سلوة الغريب)و غير ذلك. وفاتش سنه هزار و صد و نوزده در شيراز واقع شده و قبرش در شاه چراغ نزديك قبر سيد اجل سيد ماجد است، پدران سيد عليخان همگى علما و فضلا و محدثين بوده اند، در كتاب(سلافة العصر من محاسن أعيان العصر)در ترجمه والدش نظام الدين احمد، فرمود:

(اَمامُ ابْنُ اِمامٍ وَ هُمامُ ابْنُ هُمامُ هَلُمَّ جَرّا اَلى اَنْ اُجاوِزَ الْمَجَرَّةَ مَجَرّا لا اَقِفُ عَلى حَدٍّ حَتّى اِنتهىَ اِلى اَشرَفِ جدٍّ وَ كفى شاهدا على هذا الْمرام قَوْل اَحَدِ اَجْدادِهِ الْكِرامِ لَيْسَ فى نَسَبِنا اِلاّ ذُوفَضْلٍ وَ حِلْمٍ حَتّى نَقِفَ عَلى بابِ مَدينَةِ الْعِلْمِ. (162) )

و از جمله پدران او است استاد البشر والعقل الحادى عشر غياث الدّين منصور دشتكى كه قاضى نوراللّه در(مجالس)در ترجمه او فرموده: خاتم الحكمأ و غوث العلمأ الا مير غياث الدّين منصور شيرازى آنكه ارسطو و افلاطون بلكه حكماى دهر و قرون اگر در زمان آن قبله اهل ايمان بودندى مفاخرت و مباهات به انخراط در سلك مستفيدان و ملازمان مجلس عاليش نمودندى انتهى. (163)

گويند در بيست سالگى از ضبط علوم فارغ گرديده و در چهارده سالگى داعيه مناظره با علامه دوانى در خود ديده، در سنه نهصد و سى و شش كه زمان سلطنت در كفّ با كفايت شاه طهماسب صفوى بود آن جناب به صدارت عظمى رسيد ملقب به صدر صدور ممالك گرديد، و در سنه نهصد و سى و هشت جناب خاتم المجتهدين محقق كركى از عراق عرب به تبريز آمد و از جانب سلطان نهايت احترام مى ديد به امير غياث الّين مذكور در طريقه محبت مسلوك فرمود. گويند كه اين دو بزرگوار با هم قرار دادند كه در يك هفته جناب محقق(كتاب شرح تجريد)را نزد مير بخواند و در هفته ديگر جناب مير(كتاب قواعد)را از جناب محقق استفاده نمايد. مدتى بر اين منوال گذشت تا آنكه مفسدين سخنى چينى كردند و مابين اين دو بزگوار را به هم زدند، پس جناب مير، از منصب صدارت استعفا و عود به شيراز نمود و در سنه نهصد و چهل و هشت به رحمت ايزدى پيوست و در جوار مزار پدر بزرگوارش به خاك رفت، و آن جناب را منصنفات بسيار است كه ذكرش در اينجا مهم نيست و والد ماجدش سيد الحكمأ و المدقّقين ابوالمعالى صدرالّين محمد بن ابراهيم است كه معروف به صدرالدّين كبير كه قاضى نوراللّه در ترجمه او فرموده: آبأ و اجداد امجاد او تا حضرت ائمه معصومينعليه‌السلام همگى حافظ احاديث و حامل علوم شرعيه بوده اند انتهى. (164) از مأثر او، مدرسه رفيعه منصوريه است در شيراز، در سنه نهصد و سه از دنيا رحلت بفرمود.

و از جمله اجداد ايشان است نصرالدّين ابوجعفر احمد سكّين كه مقرب به خدمت حضرت امام رضاعليه‌السلام بوده و آن حضرت(فقه الرضا)را به خط مبارك خويش براى او نوشته و آن كتاب شريف در جمله كتب سيد عليخان در بلاد مكه معظمه بوده چنانكه صاحب رياض فرموده، و سيد صدرالدّين محمّد مذكور فرموده:

(ثُمَّ اِنَّ اَحْمَدَ السِّكين جَدّى صَحِبَ الاِ مامَ الرِّضاعليه‌السلام مِنْ لَدُنْ كَانَ بِالْمَدينَةِ اِلى اَنْ اُشخصَ تَلْقأَ خُراسانَ عَشْرَ سِنينَ فَاَخَذَ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ اِجازَتُهُ عِنْدى فَاَحْمَدُ يَرْوى عَنِ الاِمامِ الرِّضاعليه‌السلام عَنْ آبائِهِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ عَنْ رَسولِ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وَ هذَا الاَسْنادُ اَيْضَا مِمّا اَتَفَرَّدُ بِهِ لايُشْرِكُنى فيهِ اَحَدٌ وَ قَدْ خَصَّنِىَ اللّهُ تَعالىَ بِذلِكَ وَ الْحَمْدُللّهِ.)

ذكر حسين بن الامام زين العابدينعليه‌السلام و بعض اعقاب او

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه حسين بن على بن الحسينعليه‌السلام سيدى فاضل و صاحب ورع بوده و روايت كرده حديث بسيار از پدر بزرگوار و از عمه اش فاطمه بنت الحسينعليه‌السلام و از برادرش حضرت امام محمّدباقرعليه‌السلام م، احمد بن عيسى از پدرش حديث كرده كه گفت: مى ديدم حسين بن على را كه دعا مى كرد من با خود مى گفتم كه دست خود را از دعا پايين نمى آورد تا مستجاب شود دعاى او در تمامى خلق. (165)

و از سعيد صاحب حسن بن صالح مروى است كه هيچ كس را نديده بودم كه از حسن بن صالح بيمناكتر از خداى باشد تا هنگامى كه به مدينه طيبه درآمدم و حسين بن على بن الحسينعليه‌السلام را بديدم و از وى خائفتر و به آن درجه از خداى بيمناك نديدم از شدت بيم و خوف چنان نمودى كه گويا او را به آتش در برده، ديگر باره اش بيرون آورده اند. (166)

يحيى بن سليمان بن حسين از عمش ابراهيم بن الحسين از پدرش حسين بن على بن الحسينعليه‌السلام روايت كرده كه حسين گفت: ابراهيم بن هشام مخزومى والى مدينه بود و در هر جمعه ما را به مسجد رسول خداىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نزديك منبر جمع كردى و بر منبر بالار فتى و اميرالمؤ منينعليه‌السلام را ناسزا گفتى، حسين مى گويد: پس روزى در آنجا حاضر شدم در وقتى كه آن مكان از جمعيت پر شده بود من خود را به منبر چسبانيدم پس مرا خواب ربود در آن حال ديدم كه قبر شريف پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شكافته شد و مردى با جامه سفيد نمايان گشت، به من گفت: اى ابوعبداللّه! محزون نمى كند تو را آنچه اين مى گويد؟ گفتم: بلى واللّه، گفت: چشمهاى خود را بگشا و ببين خدا با او چه مى كند، پس ديدم ابراهيم بن هشام را در حالتى كه به علىعليه‌السلام بد مى گفت ناگاه از بالاى منبر به زير افتاد و بمرد لعنة اللّه عليه. (167)

مؤ لف گويد: پيش از اين دانستى كه حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام را دو پسر بوده به نام حسين و آنكه كوچكتر بوده حسين اصغرش مى گفتند و فرمايش شيخ مفيد در توصيف حسين معلوم نيست كه كدام يك مراد او است لكن شيخ مادر(مستدرك الوسائل و بعضى ديگر، فرمايش او را بر حسين اصغر وارد كرده اند، به هر جهت آن حسين كه صاحب اولاد و اعقاب است، حسين اصغر است كه كنيه اش ابوعبداللّه بوده و مردى عفيف و محدث و فاضل بوده و جماعتى از وى روايت حديث كرده اند از جمله عبداللّه بن المبارك و محمد بن عمر واقدى شيعى است در سنه صد پنجاه و هفت به سن شصت و چهار سالگى وفات كر و در بقيع به خاك رفت.

و او را چند پسر بوده يكى عبداللّه پدر قاسم است كه رئيس و جليل بوده و ديگر حسن بن حسين است كه مردى محدث نزيل مكه بوده و در ارض روم وفات كرده و ديگر ابوالحسين على بن حسين است كه او را از رجال بنى هاشم مى شمردند و صاحب فضل و لسان و بيان و سخاوت بوده و از اخلاق او نقل شده كه چون طعام برايش حاضر مى كردند صداى سائل كه بلند مى شد طعام خود را به سائل مى داد ديگرباره طعام براى او حاضر مى كردند باز صداى سائل مى شنيد آن طعام را به سائل مى داد. لاجرم در وقت غذا خوردن او زوجه اش كنيزى را مى فرستاد به نزد در بايستد تا سائل پيدا شود و به او چيزى دهد كه سائل صدا نكند تا على آن طعام را بخورد.

و ديگر عبيداللّه اعرج است كه بيايد ذكرش و بياى در ذكر اولاد حضرت صادقعليه‌السلام آنكه فاطمه دختر حسين زوجه آن حضرت و مادر اسماعيل و عبداللّه پسران آن حضرت بوده و بالجمله؛ فرزندان و بازماندگان حسين اصغر در حجاز و عراق و بلاد عجم و مغرب بسيار بوده اند.

از ايشان است حفيدش ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه بن الحسين مذكور مدنى نزيل كوفه كه علمأ رجال او را ذكر كرده اند، وفاتش سنه صد و هشتاد و يك واقع شده. و برادرش قاسم بن عبداللّه بن الحسين مردى رئيس و فاضل بوده، ابوالفرج در(مقاتل الطالبيين)او را ذكر نموده. (168)

و از جمله ايشان است عبداللّه بن الحسن بن الحسين الا صغر مدفون در شوشتر كه قاضى نواللّه در(مجالس)در حق او گفته كه او از اكابر ذريّه سيدالمرسلين، و در فضل و طهارت مشابه جد خود حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام بود و لهذا در دست اعادى دين شهيد گرديد، و هم نقل كرده كه نام شريف او عبداللّه و لقب منيفش زين العابدين بود. بانى اصل عمارت او مستنصر خليفه عباسى كه اول بار قبه شريف حضرت امام موسى كاظم و امام محمّدجوادعليهما‌السلام را بنا نهاد و بعد از آن متأخرا سادات حسينى مرعشى شوشتر بر آن عمارت افزودند و مساعى جميله در تزويج مزار فايض البركات او كه از اشراف و الطف بقاع شوشتر است نمودند، شكراللّه سميهم انتهى. (169)

و نيز از ايشان است كه احمد بن على بن محمّد بن جعفر بن عبداللّه بن الحسين الا صغر كه معروف است به(عقيقى)و مقيم مكه معظمه بوده و از اصحابنا الكوفيين روايت بسيار سماع كرده و كتبى تصنيف نموده و پسرش على بن احمد معروف به(عقيقى)صاحب كتب كثيره و كتاب رجال، معاصر شيخ صدوق است. و شيخ ابوعلى در(منتهى المقال)از او بسيار نقل مى كند و علامت او را(عق)قرار داده و فرموده كه او از اجله علمأ اماميه و اعاظم فقهأ اثنى عشريه صاحب مصنفات مشهور است، و آية اللّه علامه در(خلاصه) (170) از كتاب رجال او بسيار نقل مى كند. و شيخ صدوق در(كتاب اكمال الدّين) (171) حديثى نقل كرده كه صريح است در جلالت و علو منزلت او و عمش حسن بن محمّد بن جعفر بن عبداللّه بن الحسين الا صغر از جانب داعى كبير حكومت شهر سارى داشت. در غيبت داعى، جامه سياه كه شعار عباسيان بود بپوشيد و خطبه به نام سلاطين خراسان كرد. چون داعى قوت گرفت و معاودت نمود او را به قتل رسانيد.

و از جمله ايشان است سيد شريف نسّابه امام زاده قاضى صابر كه در(ونك)كه يكى از قرأ طهران است مدفون است و نسب شريفش چنانچه در(روح و ريحانه)است چنين است: ابوالقاسم على بن محمّد بن نصر بن مهدى بن محمّد بن على بن عبداللّه بن عيسى بن على بن حسين الا صغر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليه‌السلام و نقل كرده از(نهاية الا عقاب)كه تولد اين امام زاده در همان قريه بوده و در علم نسب كمال امتياز داشته و در زمانهاى گذشته هر بلدى را نسّابه اى بوده و نسّابه رى او بوده و نسّابين به خدمتش مى رسيدند و از او استفاده مى نمودند.

و از مجدالدّين كه يكى از نسّابين رى بوده نقل كرده كه گفته:

(وَ قدْ رَأَيتهُ بِالرَّىْ وَ حَضَرْتُ مَجْلِسَهُ وَ كانَ يَدْخُلُ عَلَىَّ وَ يَجْرى بَيْنَنا مُذاكَرَةٌ فِى عِلْمِ الاَنْسابِ فى شُهُورِ سَنَةِ سِتّ وَ عِشرْيَنَ وَ خَمْسَمأَةِ.) (172)

و از جمله ايشان است محمّد السّليق و على المرعشى پسران عبيداللّه بن محمّد بن حسن بن حسين الا صغر، اما اين كلمه مأخوذ است از قوله تعالى( سَلَقُوكُمْ بِاَلْسِنَةٍ حِدادٍ ) (173)

و اما على المرعش، قاضى نوراللّه شوشترى گفته كه كبوتر بلند پرواز را(مرعش)مى گويند و چون على مذكور به علو شأن و رفعت منزلت و مكان اتّصاف داشت توصيف او به مرعش جهت استعارة علو منزلت او بوده باشد، و فرموده: به او منتسب اند سادات مرعشيه و آنها چهار فرقه اند:

فرقه اول سادات عالى درجات مازندران كه به تشيع مشهورند، و از جمله ايشان است مير قوام الدّين كه سلاطين قواميه مرعشيه مازندران به او منسوب اند و او مشهور به(مير بزرگ)است و نسبش بدين طريق است:

سيد قوام الدّين صادق بن عبداللّه بن محمّد بن ابى هاشم بن على بن حسن بن على المرعش، و آن جناب مدتى در خراسان به سلوك مشغول بود بعد از آن به مازندران وطن اصلى خود رجوع كرد و در سنه هفتصد و شصت فرومانده مازندران گرديد و در سنه هفتصد و هشتاد و يك وفات كرد و در آمل مدفون گشت، و مشهدش مزاريست ساطع الا نوار كه در عهد صفويه بارگاهش به اهتمام تمام پرداخته قبه عظيمى بر آن افراخته شد، و او را چند پسر والاگهر بوده، از آن جمله است سيد رضى الدّين والى آمل و سيد فخرالدّين سردار رستمدار و سيد كمال الدّين فرمانفرماى سارى؛

فرقه دوم سادات شوشتراند كه از مازندران به آنجا آمده اند و ترويج مذهب ائمه اطهار عليهم السلام نموده اند و از اكابر متأخر ايشان صدر عاليمقدار امير شمس الدّين اسداللّه الشهير به(شاه مير)و پدر منشرح الصّدر مير سيد شريف است؛

فرقه سوم مرعشيه اصفهان اند كه ايشان نيز از مازندران به اصفهان آمده اند؛

فرقه چهارم مرعشيه قزوين اند كه از قديم الا يّام در آن ديار روزگار گذرانيده اند، و بعضى از ايشان نقيب و متولى آستانه حضرت شاهزاده حسين اند. (174)

و بدان كه از اولاد على مرعش است سيد فاضل فقيه عارف زاهد ورع اديب ابومحمّد حسن بن حمزة بن على مرعش كه از اجلاّى فقهاى طايفه شيعه و از علماى اماميه مأة رابعة است و در طبرستان بوده، شيخ نجاشى و طوسى و علامه ساير ارباب رجال رضوان اللّه عليهم او را ذكر كرده اند و ستايش بليغ از او نموده اند و مصنفات او را نام برده اند، روايت مى كند از او(تَلْعَكْبَرى)؛ شيخ نجاشى فرموده كه او معروف است به مرعشى و از بزرگان اين طايفه و فقهاى ايشان بود، به بغداد آمد و شيوخ ما با او در سنه سيصد و پنجاه و شش ست و خمسين و ثلاثماته ملاقات كردند و در سنه سيصد و پنجاه و هشت ثمانى و خمسين و ثلاثمأئة وفات يافت. (175) و سيد بحرالعلوم او را توثيق نموده و فرموده: وَ قَدْ صَحَّ بِما قُلْناهُ اَنَّ حَديثَ الْحسنِ صحيحٌ و ابن شهر آشوب در كتاب(معالم العلمأ)ذكر نموده از جمله مصنفات او(كتاب غيبت)است. (176)

مؤ لف گويد: كه از(كتاب غيبت)او نقل شده اين حكايت كه فرموده حديث كرد از براى ما مردى صالح از اصحاب ما اماميه، گفت:

سالى از سالها به اراده حج بيرون رفتم در آن سال گرما شدت تمام داشت و سموم بسيار بود، س از قافله منقطع گشتم و راه را گم كردم و از غايت تشنگى از پاى درآمده بر زمين افتادم و مشرف به مرگ شدم، پس شيهه اسبى به گوشم رسيد چشم گشوده جوانى ديدم خوشروى و خوشبوى بر اسبى شهباسوار و آن جوان، آبى به من آشامانيد كه از برف خنك تر و از عسل شيرين تر بود و مرا از هلاك شدن رهانيد. گفتم: اى سيدمن! تو كيستى كه اين مرحمت درباره من فرمودى؟ فرمود: منم حجت خداى بر بندگان خدا و بقية اللّه در زمين او، منم آن كسى كه پر خواهم كرد زمين را از عدل آن چناكه پر شده باشد از ظلم و جور، منم فرزند حسين بن على بن محمّد بن على بن موسى بن جعفر بن محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام، بعد از آن فرمود كه چشمايت را بپوش، پوشيدم، فرمود: بگشا، گشودم خود را در پيش روى قافله ديدم، پس آن حضرت از نظرم غايب شد صلوات اللّه عليه

شرح حال شهيد قاضى نوراللّه

مؤ لف گويد: كه در احوال حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام بيايد ان شأ اللّه تعالى خبرى مناسب با اين حكايت، و بدان نيز كه منتهى مى شود به على مرعش نسب شريف سيد شهيد و عالم فاضل جليل قاضى نوراللّه ابن شريف الدين حسينى مرعشى صاحب(مجالس المؤ منين)و(احقاق الحق)و(الصوارم المهرقة)و غير ذلك، معاضر شيخنا البهائى بوده و در اكبرآباد هند قاضى القضاة بود، و با آنكه مابين اهل سنت بود تقيه مى نمود، آنچه قضاوت نمود و حكم داد تمامش بر مذهب اماميه بود و لكن آن را مطابق مى كرد با فتواى يكى از ائمه اهل سنت از كثرت اطلاع و مهارتى كه داشت در فقه شيعه و سنى و احاطه به كتب و تصانيف آنها، اهل سنت او را به سبب تأليف(كتاب احقاق الحق)شهيد كردند و مرقد شريفش در اكبرآباد مزار و مشهور است. قريب نود مجلد در غالب علوم تأليف نموده كه از جمله آنها است(مصائب النّواصب)در رد ميرزا مخدوم شريفى كه در مدت هفده روز نوشته و والدش نيز از اهل علم و حديث بوده.

شرح حال سلطان العلمأ

و نيز از سادات مرعشيه است سيد محقق علامه خليفه سلطان حسين بن محمّد بن محمود الحسين الا ملى الاصفهانى ملقب به سلطان العلمأ صاحب مصنفات و حواشى دقيقة موجزه مفيده در زمان شاه عباس اول امر وزارت و صدارت به وى تفويض شد و چندان مكانت و مرتبت پيدا كرد نزد سلطان كه داماد سلطان گرديد. صاحب(تاريخ عالم آرأ)در تاريخ وزارت او اين مصرع گفته:(وزير شاه شد داماد سلطان). در سنه هزار و شصت و چهار در اشرف مازندران وفات كرد جنازه شريفش را از اشرف به نجف اشرف حمل كردند و به خاك سپردند.

شرح حال ميرزا محمّد حسين شهرستانى

و نيز از سادات مرعشيه است سيد سند و ركن معتمد عالم فاضل جليل و فقيه محقق بى بديل محدث باهر و سحاب ماطر و بحرزآخر جناب آقا ميرزا محمّد حسين شهرستانى حائرى صاحب مؤ لفات فائقه و تصنيفات رائقه، ولادت شريفش يك هزار سال و دو ماه بعد از ولادت مبارك حضرت حضرت حجتعليه‌السلام روى داده از بطن كريمه قدوة العلمأ العظام آقا احمد بن آقا محمّد على كرمانشاهى ابن استاد اكبر محقق بهبانى رضى اللّه عنه و عمده تحصيلش نزد علامه ثانى سميش مرحوم فاضل اردكانى بوده، خود آن جناب در(كتاب موائد)در ترجمه آقا محمّد ابراهيم بن آقا احمد، فرمود: وى خالوى حقير است در كرمانشاهان متولد شدم والد در سفرى بود خال (دايى ) مذكور به ايشان نوشت كه خداوند مولودى به شما عطا كرده كه با شما مفاخره مى كند مى گويد منم حسين و پدرم على و مادرم فاطمه و جدم احمد و خالم ابراهيم، حقير گويد بلى و برادرم حسن و پسرانم على و زين العابدين و دخترانم سكينه و فاطمه انتهى.

شرح حال عبيداللّه اعرج

ذكر عبيداللّه الا عرج بن الحسين الاصغر بن الامام زين العابدينعليه‌السلام و بعض اولاد و اعقاب او:

همانا عبيداللّه بن الحسين الا صغر را ابوعلى كنيت است مادرش ام خالد يا خالده دختر حمزة بن مصعب بن زبير بن العوام است و چون در يكى از دو پاى او نقصانى بود اعرجش خواندند. وقتى وارد شد بر ابوالعباس سفاح، سفاح ضيعتى از ضياع مدائن را به هر سال هشتاد هزار دينار را از آن مدخل برخاستى در اقطاع وى مقرر فرمود و عبيداللّه از بيعت محمد بن عبداللّه معروف به(نفس زكيه)تخلف جست، از اين روى محمّد سوگند خورد كه اگر او را بنگرد به قتل رساند، چون وى را نزد محمّد آوردند محمّد هر دو چشم خود فرو خوابانيد تا خلاف سوگند خود نكرده باشد؛ چه اگر ديدارش به ديدارش افتادى به تقاضاى سوگند او را بايستى به قتل رساند و عبيداللّه در خراسان به ابومسلم درآمد، ابومسلم مقدمش را گرامى داشت و از بهرش رزق واسع و روزى فراوان مقرر داشت و مردم خراسان او را بزرگ داشتند و عبيداللّه در ضيعتى كه در ذى امران يا ذى امان داشت وفات يافت و او را از چهار تن عقب بماند: على الصالح و جعفر الحجة و محمّد الجوانى و حمزة المختلس.

اما على الصالح بن عبيداللّه الا عرج كنيه اش ابوالحسن و مردى كريم و با ورع و فاضل و پرهيزكار و ازهد آل ابوطالب بود و او و زوجه اش ام سلمه دختر عبداللّه بن الحسين الا صغر را كه دختر عمويش باشد(الزوج الصالح)مى خواندند.

قاضى نوراللّه در(مجالس المؤ منين)گفته آنچه حاصلش اين است كه ابوالحسن على بن عبيداللّه اعرج سخت بزرگ و عظيم القدر بود و رياست عراق به او تعلق داشت و مستجاب الدعوة و اعبد آل ابوطالب بود در زمان خويش و از اختصاص يافتگان به حضرت امام موسى و امام رضاعليه‌السلام بود و حضرت امام رضاعليه‌السلام او را(زوج الصالح ع(مى ناميد و آخرالا مر در خدمت آن حضرت به خراسان رفت، و چون محمّد بن ابراهيم طباطبا خواست از بهر ولايت ابوالسرايا از وى بيعت ستاند قبول نكرد. (177)

و در(رجال كشّى)از سليمان بن جعفر مروى است كه على بن عبيداللّه در آغاز امر به من گفت مى خواهم در حضرت امام رضاعليه‌السلام فايز شوم و بر وى سلام فرستم گفتم: چه تو را باز مى دارد؟ گفت: عظمت و هيبت آن حضرت، چون روزى چند برآمد امامعليه‌السلام رنجور شد. مردم به عيادت آن جناب مبادرت نمودند به وى گفتم وقت [مناسب ] است كه به حضور مباركش مشرف شوى، چون به خدمت آن حضرت رسيد امامعليه‌السلام او را مكرم و معظم داشت، على بن عبيداللّه نيك شادان شد از آن پس وى در بستر رنجورى در افتاد، امامعليه‌السلام او را عيادت فرمود من نيز در خدمت آن حضرت بودم و آن حضرت چندان جلوس فرمود تا آنكه در آن خانه بودند بيرون رفتند و چون آن حضرت بيرون شد من نيز در خدمت آن حضرت بيرون شدم، كنيز من در خانه على بن عبيداللّه بود به من گفت كه امّ سلمه زن على از پس پرده به حضرت امام رضاعليه‌السلام به نظاره بود، چون آن حضرت بيرون شد از پرده بيرون آمد و روى خود را بر آن مكان كه آن حضرت نشسته بود بگذاشت و همى بوسيد و دست بر آنجا كشيد و بر چهره ماليد، من اين داستان را در آستان آن امام انس و جان به عرض رسانيدم فرمود: اى سليمان! بدان كه على بن عبيداللّه و زن او و فرزندان او از اهل بهشت باشند. اى سليمان! بدان كه اولاد على و فاطمه هرگاه خداى تعالى اين امر را يعنى معرفت امات ائمه اهل بيت را به ايشان روزى فرمايد ايشان چون ديگر مردم نخواهند بود. (178) و على صالح را اولاد و اعقاب بوده و در اولاد او بوده رياست عراق و از احفاد او است شيخ شرف النّسابة ابوالحسن محمّد بن محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابراهيم بن على صالح كه شيخ سيد بن رضى و مرتضى بوده.

(حُكِىَ اِنَّهُ بَلَغَ تِسْعَا وَ تِسْعينَ سَنَةَ وَ هُوَ صَحيحُ الاَعضأِ.)

و اما جعفر الحجة بن عبيداللّه الا عرج: پس او سيدى است شريف، عفيف، عظيم الشأن، جليل القدر، عالى همت، رفيع مرتبت، فصيح اللّسان؛ گويند در فصاحت و براعت شبيه زيد بن علىعليه‌السلام بود، و زيديه او را حجة اللّه مى گفتند و جمعى به امامت او قائل بودند. ابوالبخترى وهب بن وهب والى مدينه از جانب هارون الرشيد او را در حبس كرد و هيجده ماه در حبس بود تا وفات كرد، و پيوسته قائم الليل و صائم النهار بود و افطار نمى كرد مگر در عيدين، و پيوسته امارت و رياست در اولاد او بوده در مدينه تا سنه هزار و هشتاد و هشت بلكه زيادتر و او را چند پسر بوده يكى ابوعبداللّه الحسين و او مسافرت كرد به بلخ و اولاد پيدا كرد در آنجا، و از اولاد او است ابوالقاسم على بودلة بن محمد الزّاهد كه سيدى جليل القدر، عظيم الشأن، عالم، فاضل، كامل، صالح، عابد رفيع المنزلة بوده كه سيد ضامن در(تحفه)ترجمه او و اولاد او را ذكر كرده و ديگر ابومحمّد حسن است از اولاد اوست نجم الملة و الحق والدين سيد مهنّا قاضى مدينه.

شرح سيد مهنّا

ذكر مهنّا بن سنان و نسب طاهر جد او رحمة اللّه عليه :

هو السيد مهنّا بن سنان بن عبدالوهّاب بن نميلة بن محمّد بن ابراهيم بن عبدالوهّاب و تمامى اين جماعت هر كدام در عصر خود قاضى مدينه مشرفه بوده اند، ابن ابى عمارة مهنّا الا كبر بن ابى هاشم داود بن امير شمس الدّين ابى احمد قاسم بن امير على عبيداللّه كه امارت و رياست داشت در مدينه در عقيق. ابن ابى الحسن طاهر كه در حق او گفته اند عالم، فاضل كامل، جامع، ورع، زاهد، صالح، عابد، تقى، نفى، ميمون جليل القدر عظيم الشأن، رفيع المنزلة، عالى الهمّة بوده به حدى كه فرزندان برادرش را ابن اخى طاهر مى گفتند از ايشان است شريف ابومحمّد حسن بن محمّد يحيى النسابة كه شيخ تلعكبرى از او روايت مى كند و در سنه سيصد و پنجاه و هشت وفات كرده و در منزل خود در بغداد در سوق العطش كه نام محله اى است مدفون شده. و شيخ مفيد رحمه اللّه در اوايل جوانيش او را درك كرده و از او اخذ نموده.

و بيايد در ذكر اولاد حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام در حال احمد بن موسىعليه‌السلام روايتى از شيخ مفيد از شريف مذكور، و سيد ضامن بن شدقم نقل كرده است كه مابين ابوالحسن طاهر و يكى از اهل خراسان محبت و مودت بود و آن مرد خراسانى هر سال كه به حج مشرف مى گشت چون به مدينه مشرف مى شد بعد از زيارت حضرت رسول خدا و ائمه هدىعليهم‌السلام به زيارت اين سيد مشرف مى شد و دويست دينار تقديم آن جناب مى نمود، و اين مستمرى شده بود براى آن سيد معظم تا آنكه بعضى از معاندين به آن شخص خراسانى گفتند تو مال خود را ضايع و در غير محل صرف مى نمايى؛ چه اين سيد در غير طاعت خدا و رسول آن را صرف مى نمايد، آن شخص خراسانى سه سال آن مستمرى را قطع نمود. سيد بزرگوار دل شكسته شد، جدش را در خواب ديد، به وى فرمود: غمناك مباش كه من امر كردم آن مرد خراسانى را كه آن وجه را هر ساله به تو بدهد و آنچه هم از تو فوت شده عوض آن را به تو بدهد و آن خراسانى نيز رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را در خواب ديد كه به وى فرمود: اى فلان! قبول كردى حرف دشمنان را در حق پسرم طاهر، قطع مكن صله او را و بده به او عوض آنچه از تو فوت شده در سالهاى قبل. آن مرد بيدار شد و با كمال مسرت و خوشحالى به مكه مشرف شد و در مدينه خدمت جناب سيد رسيد و دست و پاى او را بوسيد و ششصد دينار و بعض هدايا تسليم سيد نمود. سيد فرمود: خواب ديدى جدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را كه تو را امر به آن نمود؟ گفت: بلى! پس خود سيد خواب خود را نقل كرد، آن خراسانى ديگر باره دست و پاى او را بوسه داد و از او معذرت خواست. و آن سيد پسر عالم فاضل و عارف و ورع و زاهد ابوالحسن يحيى نسابه است. اول كسى كه جمع كرده كتابى در نسب آل ابوطالب.

(وَ كانَ رَحمةُ اللّهُ عارِفا باُصوُلِ الْعرَبِ وَ فرُوعها حافِظَا لانْسابِها وَ وَقايِعَ الْحَرَمَيْنِ وَ اَخْبارِهاَ.)

در محرم سنه دويست و چهارده در عقيق مدينه به دنيا آمد و در سنه دويست و هفتاد و هفت در مكه وفات كرد و در نزديكى قبر خديجه كبرى عليهما السلام به خاك رفت. ابى محمّد حسن بن ابى الحسن جعفر الحجة بن عبيداللّه الحسين الا صغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام .

و بالجمله؛ سيد مهناى مذكور علامه فقيه نبيه محقق مدقق جامع فضائل و كمالات در نهايت جلالت قدر و عظمت شأن است و صاحب مسائل مدنيات است و آن مسائلى است كه از آية اللّه علامه حلى رحمه اللّه سؤ ال كرده و علامه جواب داده و تجليل بسيار از او فرموده از جمله در يكى از اجوبه مسائل فرموده:

(اَلسَّيِّدُ الْكَبيرُ الْنَّقيبُ الْحَسيبُ النَّسيُب الْمُرَتَضى مُفْخَرُ الْسّادَةِ وَ زَيْنَ السِّيادَةِ معدِنُ الْمجدِ وَ الْفخارِ وَ الْحكمَ وَ الا ثارِ الْجامعُ لِلِقسطِ الاَوفى من فَضائل الاَخْلاقِ وَ السَّهْمِ الْمُعَلّى مِنْ طيبِ الاَعْراقِ مُزَيَّنُ ديوانِ الْقَضآءِ بِاِظْهارِ الْحَقِّ عَلَى الْحجَّةِ الْبيضآءِ عندَ ترافعِ الخصمآءِ نجمُ الْمِلَّه وَالْحَقِّ وَالدِّينِ مُهَنَّا بْنِ سِنانِ الْحُسَيْنى الْقاطِنُ بِمَدينَةِ جَدِّهِ رَسُولِ اللّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، السّاكِنُ مَهْبِطَ وَحىِ اللّهِ سيَِّدُ الْقضاةِ وَ الْحكامِ بينَ الْخاصِّ وَ الْعامِّ شَرَّفَ اَصْغَرَ خَدَمِهِ وَ اَقَلَّ خُدّامِهِ رَسائِلَ فِى ضِمْنِها مَسآئِلُ الى غير ذلك.) (179)

روايت مى كند سيد مهنّاى مذكور از علامه و فخرالمحققين و اجازه داده به شيخ شهيد رحمه اللّه. و سيد على سمهودى در(جواهر العقدين)حكايتى از جلالت او نقل كرده شبيه به حكايت جدش سيد ابوالحسن طاهر كه شيخ ما در خاتمه(مستدرك)آن را نقل فرموده و سيد ضامن بن شدقم مدنى در(تحفه)در ذكر سيد مهنّا بن سنان گفته كه والدم على بن حسين ذكر كرده در شجره انساب اتصال نسب سادات بدلأ را كه در قرب كاشان از بلاد عجم مى باشند به سنان قاضى و ايشان در آنجا معروفند به(وحاحده)انتهى.

و حموى در(معجم)گفته كه به عقيق مدينه منسوب است محمّد بن جعفر بن عبداللّه بن الحسين الا صغر معروف به(عقيقى)و او را عقب است و در اولاد او رياست بوده، و از اولاد او است احمد بن حسين بن احمد بن على بن محمّد عقيقى ابوالقاسم كه از وجوه اشراف بوده، در دمشق وفات كرد، چهار روز مانده از جمادى الاولى سنه سيصد و هفتاد و هشت در باب صغير به خاك رفت. انتهى. (180)

و نيز از اولاد ابومحمّد حسن بن جعفر الحجة است:

سيد مجدالدّين ابوالفوارس محمد بن ابى الحسن فخرالدّين على عالم فاضل اديب شاعر نسّابه ابن محمّد بن احمد بن على الا عرج بن سالم بن بركات بن ابى العز محمّد بن ابى منصور الحسن نقيب الحائر ابن ابوالحسن على بن حسن بن محمّد المعمّر بن احمد الزائر بن على بن يحيى النسّابة ابن حسن بن جعفر الحجة.

و بالجمله؛ سيد مجدالدين ابوالفوارس عالم جليل القدر بوده و صاحب(تحفة الا زهار)ثنا بليغى از او نموده و فرموده كه اسمش در حائر امام حسينعليه‌السلام و مساجد حلّه مرقوم است و اولاد او را بنوالفوارس مى گويند و او پدر سيد عالم جليل محقق مدقّق عميدالدّين عبدالمطلب بن محمّد است كه بسيار جليل القدر و رفيع المنزلة است و از مشايخ شيخ شهيد است و والده اش دختر شيخ سديدالدين والد علامه است. (181)

شيخ شهيد رحمه اللّه در اجازه ابن بجده (182) در حق او فرموده:

(عنْ عدَّةِ منْ اَصحابِنا مِنُْهمُ الْمَوْلى السَّيِّدُ الا مامُ الْمُرْتضى عَلَمُ الْهُدى شَيْخُ اَهْلِ الْبَيْتِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ فى زَمانِهِ عَميدُ الْحَقِّ وَالدّينِ اَبُوعَبْدِاللّهِ عَبْدُ الْمُطَلِّب بِنُ الاَعْرَجِ الْحُسَيْنى طابَ اللّه ثَراهُ وَ جَعَلَ الْجَنَّةَ مَثْواهُ.)

مصنفات آن جناب مشهور است و اكثر آنها تعليقات و شروحى است بر جمله اى از كتب خالويش علامه مانند(منية اللّبيب شرح تهذيب الا صول) (183) (كنزالفوائد فى حلّ مشكلات القواعد)و(تبصرة الطالبين فى شرح نهج المسترشدين)و(شرح مبادى الا صول)الى غير ذلك.

ولادتش شب نيمه شعبان سنه ششصد و هشتاد و يك در حلّه، وفاتش شب دهم شعبان سنه هفتصد و پنجاه و شش واقع شده و از(مجموعه شيخ شهيد)نقل شده كه فرمود در بغداد وفات كرده و جنازه اش را به مشهد مقدس اميرالمؤ منينعليه‌السلام نقل كردند.

(بعْدَ اَنْ صُلِّىِ عَلَيْهِ بِالْحِلَّةِ فِى يَوْمِ الثُّلثأِ بِمَقامِ اَميرِالْمُؤْمِنينَعليه‌السلام .)

روايت مى كند از پدر و جدش و از دو خالش علامه و رضى الدّين على بن يوسف برادر علامه و غير ذلك و پسرش سيد جمال الدين محمد بن عبدالمطلب عالم جليل عالى الهمة رفيع القدر و المنزلة در مشهد غروى به ظلم و ستم شهيد گشت. (184)

و در(تحفة الازهار)است كه آن جناب را در نجف اشرف به ظلم و عدوان آتش زدند و سوزانيدند، و برادران عميدالدين فاضل علامه نظام الدّين عبدالحميد و فاضل علامه ضيأالدين عبداللّه و اولاد او نيز از فقها و علما مى باشند. (185) و در(عمدة الطّالب)به ايشان اشاره شده. (186)

و اما محمّد الجوانى بن عبداللّه الا عرج:

پس منسوب است به جوانيه كه قريه اى است در نزديك مدينه كه منسوب است به آن علويون بنو الجوانى كه از ايشان است ابوالحسن على بن ابراهيم بن محمّد بن الحسن بن محمّد الجوانى بن عبيداللّه الا عرج كه علمأ رجال او را ذكر كرده اند و توثيق نموده اند و گفته اند ثقه و صحيح الحديث بوده و با حضرت امام رضاعليه‌السلام به خراسان رفته.

و لكن احقر در رفتن او به خراسان با حضرت امام رضاعليه‌السلام تأمل دارم؛ زيرا كه او زياده از صد سال بعد از حضرت امام رضاعليه‌السلام بوده، به دليل اينكه ابوالفرج اصفهانى كه تايخ وفاتش در سنه سيصد و پنجاه و شش است از او سماع كرده و كتب او را از او نقل مى كند و شيخ تلعكبرى كه وفاتش سنه سيصد و هشتاد و پنج است از پسرش ابوالعباس احمد بن على بن ابراهيم جوّانى اجازه گرفته و از او روايت مى كند و دعاى حريق را از او شنيده، پس بسيار بعيد است كه على بن ابراهيم مذكور در سنه دويست هجرى با حضرت امام رضاعليه‌السلام به خراسان رفته باشد و آنچه به نظر احقر مى رسد آن است كه محمّد جوانى كه جد جد على است با حضرت امام رضاعليه‌السلام به خراسان رفته، زيرا كه در روايت اسم جوانى برده نشده بلكه خبر اين است:

(عنْ اَبى جعفرٍ محمَّدِ بنِ عيسى قال: كانَ الْجَوّانى خَرِجَ مَعَ اَبى الْحَسَنِعليه‌السلام اِلى خُراسانَ وَ كانَ مِنْ قَرابَتِهِ.)

و مراد از جوانى محمد بن عبيداللّه اعرج است و آنكه مراد على بن ابراهيم باشد ظاهرا اشتباه است؛ زيرا كه على مذكور ولادتش در مدينه شده و نشو و نماى او در كوفه و در كوفه وفات كرده و اگر جوانى به او بگويند به تبع جدش محمّد جوانى است واللّه العالم.

و محتمل است كه او را پسرى بوده على نام و او با حضرت همراه بوده چنانكه فاضل نسابه جناب سيد ضامن بن شدقم در(تحفة الا هار)در احوال ابى الحسن على بن محمد جوانى بن عبيداللّه اعرج گفته كه او سيدى بود جليل القدر و عظيم الشأن و رفيع المنزلة، حسن الشمائل، جم الفضائل، عالم فاضل، تقى نقى مبارك، همراه حضرت امام رضاعليه‌السلام بود در طريق خراسان و از آن حضرت حديث روايت كرده و كثيرالعبادة بود، روزها روزه مى گرفت و شب را قائم به عبادت بود و در هر روزى هزار مرتبه قل هو اللّه احد مى خواند. بعد از موتش يكى از اولادش او را در خواب ديد از حالش پرسيد گفت: جايم در بهشت است به جهت تلاوت كردنم سوره اخلاص را؛ و او را مصنفات عديده جليله است در بيشتر علوم انتهى.

و نيز از اولاد محمّد جوانى است ابوعبداللّه محمّد بن الحسن بن عبداللّه بن الحسين بن محمّد بن الحسن بن محمّد جوانى ابن عبيداللّه الا عرج كه نجاشى فرموده ساكن طبرستان بود و فقيه بود و سماع حديث كرده و از مصنفات اوست(كتاب ثواب الا عمال). (187)

و اما حمزة المختلس بن عبيداللّه الا عرج پس اعقاب او قليل است، و از اعقاب او است حسين بن محمدبن حمزة المختلس معروف به(حرون)كه بعد از ايام يحيى بن عمر بن يحيى بن الحسين بن زيد بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام كه گذشت ذكر او، در سنه دويست و پنجاه و يك در كوفه خروج كرد. مستعين، مزاحم بن خاقان را با لشكرى عظيم به حرب او فرستاد، چون عباسيين به كوفه نزديك شدند حسين از راه ديگر از كوفه بيرون شد و به سامرأ رفت و با متعزّباللّه بيعت كرد، و اين در ايامى بود كه مستعين باللّه در بغداد بود و مردم سامرأ با متعزّباللّه بيعت كرده بودند، و مدتى بر اين منوال بر حسين گذشت ديگرباره اراده خروج كرد، او را بگرفتند و در محبس افكندند و تا سال دويست و شصت و هشت در زندان بود معتمد او را رها كرد ديگر باره در كوفه خروج كرد، در سنه دويست و شصت و نه او را بگرفتند و به نزد(موفق)بردند، امر كرد او را در واسط حبس كردند و چندى در زندان بود تا وفات كرد.

شرح حال على اصغر بن سجادعليه‌السلام

ذكر على اصغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام و پسرش حسن افطس و اولاد و اعقاب او:

همانا على بن على بن الحسين عليه السلام كوچكترين فرزندان حضرت سجادعليه‌السلام بوده و صاحب شرف و قدر بوده، و گفته شده كه از براى او آثارى از فضايل و مناقب بوده و حضرت امام زين العابدينعليه‌السلام او را به نام برادرش على بن الحسينعليه‌السلام نام نهاد و اولاد او بسيار شدند.

صاحب(عمدة الطالب)مى گويد: على اصغر مكنّى به ابوالحسن است و از پسرش حسن افطس اعقاب پيدا كرد (188) ابونصر بخارى گفته است: افطس با محمّد بن عبداللّه بن الحسن نفس زكيه خروج كرد و رايتى بيضأ در دست داشت و آزموده بود و هيچ كس به شجاعت و صبر او با نفس زكيه خروج ننمود، و افطس را به سبب طول قامت(رمح (189) آل ابوطالب)مى گفتند. (190) ابوالحسن عمرى گفته كه افطس صاحب رايت صفرأ نفس زكيه بود و چون نفس زكيه به قتل رسيد حسن افطس مختفى گرديد و چون حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام به عراق آمد و ابوجعفر منصور را بديد به وى فرمود: اى اميرالمؤ منين! مى خواهى كه به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم احسانى كرده باشى؟ گفت: بلى يا اباعبداللّه. فرمود: از پسر عمّش حسن بن على بن على يعنى افطس درگذر، منصور از او در گذشت.

و روايت شده از سالمه كنيز حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام ، كه گفت: مريض شد حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام پس ترسيد بر خود پس موسىعليه‌السلام پسرش را بخواست و فرمود: اى موسى! بده به افطس هفتاد اشرفى و فلان و فلان، سالمه گويد: من نزديك شدم و گفتم آيا عطا مى كنى به افطس و حال آنكه نشست در كمين تو و مى خواست تو را بكشد؟ فرمود: اى سالمه! مى خواهى من از آن كسان باشم كه خداى تعالى فرموده( وَ يقطعونَ ما اَمرَ اللّهِ بهِ اَن يوصل ) (191)؛ يعنى قطع مى كنند و مى برند چيزى را كه حق تعالى فرمان كرده كه به هم پيوسته دارند، يعنى رحم. (192) و حسن افطس را اولاد بسيار است و عقب او از پنج تن است: على الحورى و عمر و حسين و حسن مكفوف و عبيداللّه قتيل برامكه.

اما على الحورىّ (193) بن افطس بن على اصغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام مادرش امّ ولد اسمش عبّاده بوده، و على شاعرى فصيح و همان كس باشد كه دختر عمر عثمانيه را كه از نخست در تحت نكاح مهدى عباسى بود به نكاح درآورد و موسى الهادى را اين امر اگران افتاد و فرمان داد تا او را طلاق گويد.

على امتناع نمود و گفت: مهدى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نبوده است تا زنان او بعد از وى بر ديگران حرام باشند و از من اشرف نبوده است، موسى هادى از اين سخن در خشم شد و فرمان داد چندان او را بزدند تا بى هوش گشت، و اين على را هارون رشيد به قتل رسانيد.

شرح حال سيد رضى الدين آوى

ذكر سيد رضى الدّين محمّد آوى كه يكى از اعقاب على الحورىّ است:

همانا از اعقاب على الحورىّ مى باشد سيد جليل عابد نبيل رضى الدّين محمّد آوى النقيب ابن فخرالدّين محمّد بن رضى الدّين محمّد بن زيد بن الدّاعى زيد بن على بن الحسين بن الحسن بن ابى الحسن على بن ابى محمّد الحسن النّقيب الرّئيس ابن على بن محمّد بن على الحورىّ ابن حسن بن على اصغر ابن الا مام زين العابدينعليه‌السلام و اين سيد جليل صاحب مقامات عاليه و كرامات باهره است و عديل سيد رضى الدّين بن طاوس و صديق او است و بسيار مى شود كه سيد بن طاوس تعبير مى كند از او در كتب خود به برادر صالح چنانكه در(رساله مواسعه و مضايقه)فرموده كه توجه كردم من با برادر صالح خود محمّد بن محمّد بن محمّد قاضى آوى ضاعف اللّه سعادته و شرّف خاتمته از حلّه به سوى مشهد مولايمان حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام پس بيان فرموده كه در اين سفر مكاشفات جميله و بشارات جليله براى من روى داد. (194)

مؤ لف گويد: كه از براى اين سيد بزرگوار قصه اى است متعلق به(دعاى عبرات)كه سيد بن طاوس در(مهج الدّعوات)و علامه در(منهاج الصلاح)به آن اشاره كرده اند و آن حكايت چنين است كه خفر المحقّقين از والدش علامه از جدش شيخ سديدالدّين از سيد مذكور روايت كرده كه آن جناب محبوس بود در نزد اميرى از امرأ سلطان جرماغون مدت طويلى در نهايت سختى و تنگى، پس در خواب خود ديد خلف صالح منتظر صلوات اللّه عليه را پس گريست و گفت: اى مولاى من! شفاعت كن در خلاص شدن من از اين گروه ظلمه، حضرت فرمود: بخوان دعاى عبرات را، سيد گفت: كدام است دعاى عبرات؟ فرمود: آن دعا در(مصباح)تو است، سيد گفت: اى مولاى من! دعا در(مصباح)من نيست. فرمود نظر كن در(مصباح)خواهى يافت دا را در آن، پس از خواب بيدار شده نماز صبح را ادا كرد و(مصباح)را باز نمود پس ورقه اى يافت در ميان اوراق كه اين دعا نوشته بود در آن، پس چهل مرتبه آن دعا را خواند. آن امير را دو زن بود يكى از آن دو زن عاقله و مديره و آن امير بر او اعتماد داشت، پس امير نزد او آمد در نوبه اش پس گفت به امير، گرفتى يكى از اولاد اميرالمؤ منينعليه‌السلام را؟ امير گفت: چرا سؤ ال كردى از اين مطلب؟ گفت: در خواب ديدم شخصى را و گويا نور آفتاب مى درخشد از رخسار او، پس حلق مرا ميان دو انگشت خود گرفت آنگاه فرمود كه مى بينم شوهرت را كه گرفت يكى از فرزندان مرا، و طعام و شراب بر او تنگ گرفته پس من به او گفتم: اى سيد من! تو كيستى؟ فرمود: من على بن ابى طالبم، بگو به او اگر او را رها نكرد هر آينه خراب خواهم كرد خانه او را. پس اين خواب منتشر شد و به سلطان رسيد، پس گفت مرا علمى به اين مطلب نيست و از بوّاب خود جستجو كرد و گفت كى محبوس است در نزد شما؟ گفتند: شيخ علوى كه امر كردى به گرفتن او، گفت: او را رها كنيد و اسبى به او بدهيد كه سوار شود و راه را به او دلالت كنيد كه رود به خانه خود انتهى. (195)

و اين سيد جليل همان است كه سند يك قسم استخاره به تسبيح به او منتهى مى شود. و او روايت مى كند از حضرت صاحب الا مرعليه‌السلام چنانكه شيخ شهيد در(ذكرى)نقل فرموده و ظاهر آن است ك سيد آن استخاره را تلقى كرده از حضرت حجتعليه‌السلام مشافهةً بدون واسطه و اين در غيبت كبرى منقبتى است(عظيمه لايَحُومُ حَلوْلَها فَضيلَةٌ.)و من كيفيت آن استخاره را در(كتاب باقيات صالحات)كه در حاشيه(مفاتيح)است نقل كردم به آنجا رجوع كنند. (196)

روايت مى كند اين بزرگوار از برادر روحانى خود سيد بن طاوس و از پدر بزرگوار خود از پدرش از پدرش از پدرش داعى بن زيد كه پدر چهارم او است از سيد مرتضى و شيخ طوسى و سلاّر و غيره و وفاتش در چهارم صفر سنه ششصد و پنجاه و چهار واقع شده.

و(آوىّ)نسبت به(آوه)بر وزن ساوه از توابع قم است و فضيلت بسيار براى آن نقل شده كه جمله اى از آن را قاضى نوراللّه در(مجالس المؤ منين)ايراد فرموده. (197) و بدان كه از بنى اعمام سيد رضى مذكور است سيد جليل شهيد تاج الدّين ابوالفضل محمّد بن مجدالدّين حسين بن على بن زيد بن داعى و شايسته است كه ما به نحو اختصار به شهادت او اشاره كنيم.

شهادت ابوالفضل تاج الدّين محمّد الحسينى رحمه اللّه:

صاحب(عمدة الطالب)گفته كه اين سيد جليل در آغاز امر واعظ بود، و روزگار خويش را به مواعظ و نصايح به پاى گذاشت، سلطان اولجايتو محمّد او را احضار كرده به حضرت خويش اختصاص داد، و نقابت نقبأ ممالك عراق و مملكت رى و بلاد خراسان و فارس و ساير ممالك خود را بهتمامت به عهده كفايتش حوالت داد، اما رشيدالدّين طبيب كه در حضرت سلطان وزارت داشت با تاج الدّين به عداوت و كين بوده و سبب آن شد كه در مشهد ذى الكفل نبىعليه‌السلام كه در قريه اى در ميان حلّه و كوفه بود مردم يهود به زيارت مى رفتند و به آن مكان شريف حمل نذور مى نمودند، سيد تاج الدّين بفرمود تا مردم يهود را از آن قريه ممنوع داشتند، و در بامداد آن شب منبرى در آنجا نصب نموده نماز جمعه و جماعتى به پاى مى رفت. رشيدالدّين كه از علو مقام و منزلت سيد والا رتبت در حضرت سلطنت دلى پر كين و خاطرى اندهگين داشت از اين كردار بر حسد و عداوتش بر افزود پس اسباب قتل او را فراهم نمود به نحوى كه جاى ذكرش نيست.

پس اين سيد جليل را با دو پسرش شمس الدّين حسين و شرف الدّين على در كنار دجله حاضر كردند بر طبق ميل رشيد خبيث، اول دو پسرش را و پس از آن خود آن سيد جليل را به قتل رسانيدند، و اين قضيه در ماه ذى القعده سنه هفتصد و يازده روى داد، و بعد از قتل ايشان مردم عوام بغداد و جماعت حنابله شقاوت نهاد خباثت فطرى خويش را ظاهر كره بدن آن سيد جليل را پاره پاره كرده گوشتش را بخوردند، موهاى شريفش را كنده هر دسته از موى مباركش را به يك دينار بفروختند، چون سلطان اين داستان بشنيد سخت خشمناك شده و از قتل او و پسرانش متأسف گرديد و بفرمود تا قاضى حنابله را به دار كشند جماعتى لب به شفاعت گشودند، فرمان داد تا واژگونه اش بر دراز گوشى كور نشانده در بازارهاى بغداد گردش دهند و هم فرمان داد كه بعد از آن حنابله كسى قضاوت نكند. (198)

ذكر بعض اعقاب عمربن حسن افطس بن على اصغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام

شرح حال سيد عبداللّه شبّر

از جمله ايشان است سيد عبداللّه شبر. بدان كه از اعقاب او است سيد جليل الشأن سيد عبداللّه معروف به شبر، ابن سيد جليل عالى همت رفيع مرتبت سيد محمّدرضا ابن محمّد بن الحسن بن احمد بن على بن احمد بن ناصرالدّين بن شمس الدّين محمّد بن نجم الدّين بن حسن شبّر بن محمّد بن حمزة بن احمد بن على بن طلحة بن الحسن بن على بن عمر بن الحسن افطس بن على بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهما‌السلام فاضل محدث جليل و فقيه خبير متتبع نبيل عالم ربانى مجلسى عصر خود تلمّذ كرده بر جماعتى از فقهأ اعلام مانند شيخ جعفر كبير و صاحب رياض و آقاميرزا محمّد مهدى شهرستانى و محقق قمى و شيخ احسانى و غيرهم و تصنيف كرده كتب نافعه بسيار در تفسير و حديث و فقه و اصول و عبادات و غير ذلك و تعريف كرده جمله اى از كتابهاى فارسى علامه مجلسى را.

و شيخ ما مرحوم ثقة الاسلام نورى در(دارالسّلام)اسامى مصنّفات او را به اعداد ابيات آنها ذكر فرموده و نقل كره از شيخ اجل محقق مدفّق شيخ اسداللّه صاحب(مقابس الا نوار)كه وقتى داخل شد بر سيد مذكور و تعجب كرد از كثرت مصنفات او و قلت مصنفات خود با آن فهم و استقامت و اطلاع و دقت كه حق تعالى به او مرحمت فرموده بود و سرّ او را از سيد پرسيد، سيد گفت كه كثرت تصانيف از من توجه امام همام حضرت امام موسىعليه‌السلام است؛ زيرا كه من آن حضرت را در خواب ديدم كه قلمى به من داد و فرمود: بنويس! از آن وقت من موفق شدم به تأليف، پس هرچه از قلمم بيرون آمده از بركات آن قلم شريف است. (199)

وفات كرد در رجب سنه هزار و دويست و چهل و دو به سن پنجاه و چهل سالگى و قبر شريفش در جوار حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام است با مرحوم والدش در رواق شريف در حجره اى كه قريب به باب القبله است در يمين كسى كه داخل حرم مطهر شود.

و نيز از اعقاب عمر بن حسن افطس است امير عمادالدّين محمّد بن نقيب النّقبأ امير حسين بن جلال الدّين مرتضى بن حسن بن حسين بن شرف الدّين مجددالدّين محمّد بن تاج الدّين حسن بن شرف الدّين حسين بن الا مير الكبير عمادالشّرف بن عباد بن محمّد بن حسين بن محمّد بن الا مير حسين القمى بن الامير على بن عمرالا كبر بن حسن الا فطس بن على الاصغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام . و امير عمادالدّين مذكور اول كسى است كه وارد شد به اصفهان و مدفون است در كوه جورت اصفهان جنب قريه خاتون آباد و او را دو پسر معروف بوده: مير سيد على كه مدفون است نزد او و ديگر مير اسماعيل كه او نيز در بقعه جورت مدفون است، و مشهور است به(شاه مراد)، و محل نذور و صاحب كرامات جليله است و اولاد و احفاد او علمأ و مدرس و رئيس بوده اند و شايسته است كه من در اينجا به جهت احيأ ذكر آنها اشاره به معروفين از آنها نمايم بنابر آنچه از بعض مشجرات التقاط كرده ايم.

شرح حال خاتون آبادى

ذكر اولاد و اعقاب ميراسماعيل بن مير عمادالدّين محمّد معروف به خاتون آبادى:

مير اسماعيل بن مير عماد را دو پسر معروف بوده است: مير محمدباقر، و مير محمّد صالح، اما مير محمّدباقر پس مردى عالم و ورع و زاهد و صاحب مقامات عليهو كرامات جليه بوده اخذ حديث كرده از تقى مجلسى و حافظ قرآن مجيد بوده و هفت مرتبه حج مشرف شده كه بيشترش پياده بوده، ولادتش در خاتون آباد بوده و قبرش در جورت معروف و مزار است. و پسرش مير عبدالحسين فاضل كامل عالم ورع محث فقيه و ثقة مجمع اخلاق فاضله كثير الجد در عبادت و زهد و تقوى است و تلميذ محقق سبزوارى و تقى مجلسى است، در شعبان سنه هزار و سى و هفت در خاتون آباد متولد شده و در اصفهان وفات كرده. و در تخت فولاد در مقبره بابا ركن الدّين مدفون گشته و پسرش مير معصوم است كه در سنه هزار و صد پنجاه و شش وفات كرده و در تخت فولاد در نزديكى تكيه محقق خوانسارى در جلو قبر مرحوم خلد مقام آقا محمد بيدآبادى مدفون گشته و معروف است به كرامات و محل نذور خلق است. گويند آقامحمّد وصيت كرده بود كه نزد او دفنش كنند.

و فرزند ديگر مير محمدباقر، مير محمد اسماعيل است كه عالمى عامل فاضل كامل، زاهد، تارك دنيا بوده و در علم فقه و حديث و تفسير و كلام و حكمت و غيرها ماهر بوده و در جامع جديد عباسى در اصفهان مدرس بوده و قريب پنجاه سال تدريس مى كرده و اخذ علم از مولى محمدتقى مجلسى و ميرزا رفيع الدّين نائينى و سيدميرزا جزائرى نموده و هشتاد و پنج سال عمر نموده و در روز دوشنبه شانزدهم ربيع الثانى سنه يك هزار و سى و يك متولد شده و در سنه يك هزار و يك صد و شانزده وفاتت فروده. و از رساله اجازات سيد نورالدّين بن سيد نعمت اللّه جزايرى رحمه اللّه نقل شده كه در حال اين سيد جليل نگاشته كه در سن هفتاد سالگى عزلت از خلق اختيار كرده در مدرسه تخت فولاد كه از بناى خود ايشان است سكنى نموده و قبر خود را حجره اى از حجرات كنده و شبها بعد از فريضه مغرب و عشأ در ميان آن قبر رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بيرون مى آمد و شرح بر اصول كافى و تفسير قرآن مى نوشته و روزها جمعى از طلاب مستعد كه از جمله مرحوم والدم سيد نعمت اللّه بوده در خدمت ايشان بودند. عاقبت در همانجا وفات فرمود و در همان قبر مدفون شد و بعد از فوت ايشان شاه سلطان حسين حجره را بزرگ كرده و قبه براى او ساخت الا ن در تخت فولاد موجود است.

و مير محمداسماعيل مذكور را چند فرزند بوده از جمله مير محمدباقر ملاّباشى كه فاضل كامل متبحر در فنون علم، صاحب مؤ لفات بوده از جمله(ترجمه مكارم الا خلاق)، اخذ علم كرده بود از والد ماجدش و از محقق خوانسارى، و در مدرسه چهارباغ اصفهان تدريس مى فرمود، و در سنه هزار و يك صد و بيست و هفت او را به زهر شهيد كردند در تاريخ او گفته شده:(آمد جگر)[دويست و بيست و سه ] از شهيد ثالث بيرون [هزار و سيصد و پنجاه ] (200)، در تخت فولاد در جوار والدش در يكى از حجرات مدفون گشت. و در نزد او است قبر فرزند جليلش زاهد ماهر در فنون علم، سيما(فقه)و(حديث)و(تفسير)بوده. اخذ علم كرده ه بود از والد ماجد خود و از فاضل خوانسارى و امامت مى كرده در جامع عباسى و تدريس مى نموده در مدرسه جديده سلطانيه و چون در زمان افاغنه بوده مجهول القدر مانده.

و فرزند جليلش استاد الكل فى الكل ميرزاابوالقاسم مدرس عالم فاضل كامل تقى نقى جامع اغلب علوم از فقه و حديث و تفسير و اخلاق و كلام، استاد فضلأ عصر خود بوده مانند والد ماجدش سيد محمداسماعيل در جامع عباسى امامت داشته و قريب سى سال در مدرسه سلطانيه تدريس مى نموده و در علم حكمت و كلام بر عالم جليل مولى اسماعيل خواجوئى تلمذ كرده و در فقه و اصول و حديث بر علامه طباطبائى بحرالعلوم تلمّذ نموده و جناب بحرالعلوم از ايشان حكمت و كلام چهار سال اخذ كرده و در سنه هزار و دويست و دو به سن پنجاه و هفت سالگى در اصفهان وفات كرده جنازه اش را به نجف اشرف حمل كردند و در نزديكى مضجع شريف او را در سردابى دفن نمودند.

و فرزند جليلش مير محمّدرضا عالم فاضل تقى نقى ماهر در فقه و حديث بوده، محترز از لذات و منعزل از خلق بوده بعد از پدرش مدت سى سال در مدرسه سلطانيه تدريس و در جامع عباسى امامت داشته، در ماه رجب سنه هزار و دويست و سى و هشت در اصفهان وفات كرده جنازه اش را به نجف اشرف حمل نمودند.

و فرزند جليلش مير محمد صادق عالم فاضل كامل ورع تقى نقى جامع معقول و منقول و مدرس در اغلب علوم بوده، اكثر علمأ بلاد از تلامذة او بودند، امامت كرد در جامع عباسى مدت سى و دو سال، ازهد اهل زمان خود بوده چهل سال روزه گرفته و به اندك جيزى تعيّش كرده و در مدت عمر خود در محبس حكام و سلاطين داخل نشده مگر يك شب به جهت محاجّه با ميرزاعلى محمّد باب. اخذ كرده بود علم فقه را از محقق قمى و شيخ محمدتقى صاحب(حاشيه بر معاليم)و علم حكمت و كلام را از مولى على نوريو ملاّ محراب و ملاّ اسماعيل خواجوئى، در سنه هزار و دويست و هفت متولد شده و در چهاردهم رجب سنه هزار و دويست و هفتاد و دو بعد از تحويل به شش ساعت وفات فرمود و عجب آن است كه والد ماجدش مير محمدرضا و جدّ امجدش ميرزاابوالقاسم نيز هر كدام بعد از تحويل شمس به شش ساعت وفات كردند وضوان اللّه عليهم اجمعين.

و نافله (201) ايشان عالم فاضل كامل حاج مير محمّد صادق بن حاج مير محمّد حسين بن مير محمدصادق مذكور است كه مقامش در علم مقامى است رفيع، مانند آبأ امجادش در اصفهان به تدريس و نشر علم اشتغال داشت تا سال گذشته كه سنه يك هزار و سيصد و چهل و هشت باشد به رحمت ايزدى پيوست.

شرح حال مير محمّد صالح

ذكر مير محمّد صالح فرزند ديگر ميراسماعيل بن مير عمادالدّين محمّد و ذكر اولاد و اعقاب او:

همانا مير محمد صالح را از زوجه خود سيدة النسأ بنت سيد حسين حسينى كه منتسب به گلستانه است دو فرزند بود: سيد عبدالواسع و سيد محمدرفيع، سيد محمّدرفيع مشغول به عبادت بود هشتاد و هشت سال عبادت كرد و در اصفهان وفات نمود و در مقبره بابا ركن الدّين مدفون گشت و سيد محمد صالح والدش در اوايل شباب (جوانى ) وفات كرد و در خاتون آباد با سيد حسين پدر زوجه خود در جنب بقعه اى كه منسوب است به ابن محمّد حنفيّه، مدفون گشت.

و امام مير عبدالواسع بن مير محمّد صالح سبط او مير محمّدحسين در ترجمه او گفته كه جدم سيد عبدالواسع عالم ورع متعبد، ماهر در فنون علم و انحأ نحو و ساير علوم و فنون عربيت بود تعلّم كرده بود بر فاضل علامه ابوالقاسم جرفادقانى و اخذ حديث كرده از جماعتى از افاضل عصر خويش خصوص از جدم علامه ملاّ محمدتقى مجلسى رحمه اللّه، ولادتش در خاتون آباد شد و لكن به اصفهان رحلت كرد و متوطّن در آنجا شد. نود و نه سال عمر كرد و در ماه رمضان سنه هزار و يك صد و نه وفات كرد و در مقبره بابا ركن الدّين مدفون گشت، بعد از چندى از سنين (سالها)، نعشش را به نجف اشرف حمل كردند و نزديك قبر مطهر به خاك سپردند و من او را درك كردم، و نزد او مصحف شريف و مقدارى از نحو و صرف و منطق خواندم و او مرا در حجر خود تربيت كرد و حقوق بر من بسيار است(جَزاهُ اللّهُ عَنّى اَحْسَنَ الْجَزأِ وَ حَشَرَهُ مَعَ مَواليِه.)

و فرزند جليلش مير محمد صالح بن مير عبدالواسع عالم جليل القدر داماد علامه مجلسى رحمه اللّه بوده. در اصفهان شيخ ‌الا سلام بوده، و او را مصنفاتى است از جمله(حدائق المقربّين)و(ذريعه)و(شرح فقيه و استبصار)، روايت مى كند از علامه مجلسى رحمه اللّه.و فرزند جليلش مير محمّد حسين خاتون آبادى سبط علامه مجلسى امام جمعه اصفهان عالم عامل كامل فاضل ماهر در فقه و حديث و تفسير و خط بوده، اخذ كرده از پدرش و از مير محمّد اسماعيل و از فرزندش ميرمحمد باقر مدرّس و او را كتابى است در اعمال سنه و رسائلى در فقه و آن بزرگوار در زمان افاغنه بوده لاجرم از ايشان گريخته و در جورت مختفى شد و در شب دوشنبه بيست و سوم شوال سنه هزار و صد و پنجاه و يك وفات كرد.

و از مير محمّدحسين دو فرزند معروف است: مير محمدمهدى كه بعد از پدر ماجدش امام جمعه اصفهان گرديد و او پدر مير سيدمرتضى است و او پدر مير محمّد صالح كه مدرّس مدرسه كاسه گران بوده و مير محمدمهدى كه امام جمعه طهران بوده و اين هر دو برادر عقيم بودند و برادر سوم ايشان مير محسن است كه والد مير سيدمرتضى صدرالعلمأ طهران و ميرزا ابوالقاسم امام جمعه طهران است.

و ميرزا ابوالقاسم عالم عامل تقى نقى ماهر در فقه و حديث و غيره صاحب اخلاق حسنه و داراى جود و سخا بوده به حدى كه ديگران را بر خود ايثار مى كرده و جد و جهد داشت در قضأ حوائج مسلمين، و آن جناب از شاگردان شيخ اكبر مرحوم شيخ جعفر و صاحب جواهر است، در سنه هزار و دويست و هفتاد و يك وفات كرد و در طهران دفن شد. و قبر آن جناب در طهران مزارى است معروف با قبّه عاليه و آن بزرگوار والد مرحوم آمير زين العابدين امام جمعه و جد امام جمعه حاليه است.

و فرزند ديگر مير محمدحسين خاتون آبادى، مير عبدالباقى است كه بعد از فوت برادرش مير محمدمهدى امام جمعه اصفهان گرديد و آن جناب را در علم و عمل و زهد و تقوى مقامى است معلوم، و او است يكى از اساتيد علامه طباطبائى بحرالعلوم، روايت مى كند از پدرش از جدش از علامه مجلسى مرحوم، وفات كرد در سنه هزار و دويست و يازده.

و فرزند جليلش حاج مير محمدحسين سلطان العلمأ و امام جمعه اصفهان است كه وفات كرد در سنه هزار و دويست و سى و سه. و فرزند جليلش حاج ميرزا حسن امام جمعه و سلطان العلمأ را سه فرزند است: يكى ميرمحمّد مهدى امام جمعه اصفهان كه وفاتش سنه هزار و دويست و پنجاه و چهار بوده، و ديگر مير سيدمحمّد امام جمعه كه در سنه هزار و دويست و نود و يك وفات كرده، و ديگر محمدحسين امام جمعه كه فاضل ماهر در غالب علوم بوده خصوص در كلام و تفسير، وفات كرده در سنه هزار و دويست و نود و هفت و بعد از آن جناب ميرزا محمّد على بن ميراز جعفر بن مير سيد محمّد بن مير عبدالباقى بن مير محمد حسين خاتون آبادى امام جمعه اصفهان گرديد، و اين سيد جليل عالم عامل فقيه محدث تلميذ مير محمدرضا و حاج ملاّ حسينعلى تويسركانى است و صاحب تصنيفاتى است از جمله(رساله منجّزات مريض)و(رساله تقليد ميّت)و غير ذلك. وفات كرده سنه هزار و سيصد، قبرش جنب قبر مجلسيين است. و مير سيد محمّد بن حاج ميرزا حسن والد جناب حاج ميرزا هاشم امام جمعه اصفهان است كه در سنه هزار و سيصد و بيست و يك وفات كرد. رحمة اللّه و رضوانه عليهم اجمعين.

ذكر عبداللّه بن حسن بن على اصغر بن الا مام زين العابدينعليه‌السلام و بعض اعقاب او كه از جمله(ابيض)است كه در رى مدفون است:

صاحب(عمدة الطالب)گفته كه عبداللّه الشهيد بن افطس در واقعه فخ حضور داشت و دو شمشير حمايل كرده و كوششى به سزا نموده، و بعضى گفته اند كه حسين صاحب فخّ او را وصى خود قرار داده و گفت كه اگر من كشته گشتم اين امر بعد از من براى تو است. (202)

فقير گويد: كه من در احوال بنى الحسن در مجلد اول در قصه فخ نقل كردم كه در ابتدأ خروج صاحب فخ كه علويين اجتماع كردند چون وقت نماز صبح مؤ ذّن بالاى مناره رفت كه اذان گويد، عبداللّه افطس با شمشير كشيده بالاى مناره رفت و مؤ ذن را گفت در اذان(حَىِّ عَلى خَيْرِالْعَمَلْ)بگويد، مؤ ذن از ترس شمشير حىّ على خيرالعمل گفت، عبدالعزيز عمرى كه نايب الا ياله مدينه معظمه بود از شنيدن(حَيَّعَله)احساس شرّ كرد و دهشت زده فرياد برداشت كه استر مرا در خانه حاضر كنيد و مرا به دو حبّه آب طعام دهيد، اين بگفت و فرار كرد و از ترس ضرطه مى داد تا خود را از ترس علويين نجات داد.

و بالجمله؛ عبداللّه همان است هارون الرّشيد او را بگرفت و نزد جعفر بن يحيى حبس كرد، عبداللّه از زحمت زندان سينه اش تنگى گرفت رقعه اى به سوى رشيد نوشت و در آن نوشته دشنامهاى زشت براى او نوشت رشيد به آن رقعه اعتنايى نكرد و فرمان داد تا بر وى وسعت گشايش دهند و گفته بود روزى به حضور جعفر كه: خدايا كفايت كن امر او را بر دست دوستى از دوستان من و دوستان خودت. جعفر پس از شنيدن اين سخن امر كرد در شب نوروزى او را بكشتند و سرش را از تن برگرفتند پس آن سر را در جمله هداياى نوروزى به نزد رشيد فرستاد، چون سرپوش از روى سر برگرفتند و نظر رشيد بر آن سر افتاد و آن شقاوت را از جعفر نگران شد، اين امر بر وى عظيم و گران آمد، جعفر گفت هرچه بينديشيدم هيچ چيزى را براى هديه پيشگاه تو در اين جشن نوروز و روز دلفروز بهتر از اين نيافتم كه سر دشمن تو و دشمن پدران تو را به حضور تو بفرستم، و اين بود تا وقتى كه هارون الرّشيد اراده كشتن جعفر كرد. جعفر با مسرور كبير گفت كه اميرالمؤ منين به كدام جرم خون مرا روا شمرده؟ گفت به كشتن پسر عمّش به كشتن پسر عمّش عبداللّه بن حسن بن على بدون اذن او.

عمرى نسابه گفته كه قبر عبداللّه در بغداد در سوق الطّعام است و مشهدى (مزارى ) دارد. (203) و اعقاب او در مدائن جماعت جماعت بسيارند و او را عقب از دو فرزند است: عباس و محمد امير جليل شهيد كه معتصم خليفه او را به زهر كشته، اما عباس بن عبداللّه شهيد عقبش قليل است و در(تاريخ قم)است كه پسرش عبداللّه بن عباس با على بن محمّد علوى صاحب زنج در بصره بوده، چون على بن محمّد را بكشتند عبداللّه بن عباس در قم ابوالفضل العباس و ابوعبداللّه الحسين ملقّب به(ابيض)و سه دختر به وجود آمدند، و از عباس، ابوعلى احمد متولد شد و ابوعبداللّه الا بيض به رى رفت و اعقاب او در رى اند. انتهى.

ابونصر بخارى گفته كه حسين بن عبداللّه بن عباس ابيض در سنه سيصد و نوزده در رى وفات كرد و قبرش ظاهر است و در قرب مزار حضرت عبدالعظيمعليه‌السلام و زيارت كرده مى شود و عقبش منقرض شد و نسل محمّد بن عبداللّه به حاى ماند. (204)

مؤ لف گويد: كه از نسل عبداللّه بن الحسن بن على بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهم‌السلام كه عباداللّه الصالحين و از فقها و علما و متكلمين است ساكن نيشابور بوده و كتبى تصنيف كرده و در امامت و فرائض و غيره، و شيخ نجاشى و علامه و ديگران در كتب خود او را ذكر كرده اند. (205)

باب هفتم: در تاريخ حضرت ابوجعفر محمّد بن على بن الحسين، باقرالعلوم الا ولين و الا خرينعليه‌السلام

فصل اول: در بيان ولادت و اسم و كنيت آن حضرت است

بدان كه ولادت با سعادت آن حضرت روز دوشنبه سوم صفر يا در غرّه رجب سال پنجاه و هفت در مدينه منوره واقع شد و آن حضرت در واقعه كربلا حضور داشت و در آن وقت چهار سال از سن مباركش گذشته بود، والده ماجده اش حضرت فاطمه دختر امام حسن مجتبىعليه‌السلام بود كه او را امّ عبداللّه مى گفتند و آن حضرت ابن الخيرتين و علوى بين علويين بود.

از(دعوات راوندى)نقل است كه روايت شده از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام كه فرمود:

(روزى مادرم در زير ديوارى نشسته بود كه ناگاه صدايى از ديوار بلند شد و از جا كنده شد خواست كه بر زمين افتد مادرم به دست خود اشاره كرد به ديوار و فرمود نبايد فرود آيى، قسم به حق مصطفىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه حق تعالى رخصت نمى دهد تو را در افتادن؛ پس آن ديوار معلق در ميان زمين و هوا باقى ماند تا آنكه مادرم از آنجا بگذشت، پس پدرم امام زين العابدينعليه‌السلام صد اشرفى براى او تصدّق داد.) (1)

و نيز راوى از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده كه روزى آن جناب ياد كرد جده اش مادر حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام را و فرمود:(كانَتْ صِدّيقَةً لَمْ يُدْرَكْ فى آلِ الْحسنِ عليه السام مثلُها)؛ جده ام صديقه بود و در آل حضرت حسنعليه‌السلام زنى به درجه و مرتبه او نرسيد. (2)

و به اساتيد معتبره از حضرت صادقعليه‌السلام منقول است كه چون يكى از مادران ائمه عليهم السلام به يكى از ايشان حامله مى شود در تمام آن روز او را سستى و فتورى حاصل مى شود مانند غش، پس مردى را در خواب مى بيند كه او را بشارت مى دهد به فرزند داناى بردبارى، چون از خواب بيدار مى شود از جانب راست خود از كناره خانه صدايى مى شنود و گوينده آن را نمى بيند كه مى گويد حامله شدى به بهترين اهل زمين و بازگشت تو به سوى خير و سعادت است و بشارت باد تو را به فرزند بردبار دانا. پس ديگر در خود ثقل و گرانى نمى يابد تا آنكه نه ماه از حمل او مى گذرد، پس صداى بسيار از ملائكه از خانه خود مى شنود، چون شب ولادت مى شود نورى در خانه خود مشاهده مى كند كه ديگرى آن نور را نمى بيند مگر پدران امام، پس امام مربع نشسته از مادر پديد مى گردد، سرش به زير نمى آيد چون به زمين مى رسد روى به جانب قبل، مى گرداند و سه مرتبه عطسه مى كند و بعد از عطسه حمد حق تعالى مى گويد و ختنه كرده و ناف بريده متولد مى شود و آلوده به خون و كثافت نمى باشد و دندانهاى پيشين همه روييده مى باشد، و در تمام روز و شب از رو و دستهاى او نور زردى مانند طلا ساطع مى شود. (3)

اسم شريف آن حضرت محمّد و كنيت آن جناب ابوجعفر و القاب شريفه اش باقر و شاكر و هادى است و مشهورترين لقبهاى آن حضرت باقراست و اين لقبى است كه حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن جناب را به آن ملقب فرموده چنانچه به روايت سفينه از جابر بن عبداللّه منقول است كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به من فرمود: اى جابر! اميد است كه تو در دنيا بمانى تا ملاقات كنى فرزندى از من كه از اولاد حسين خواهد بود كه او را محمد نامند يَبْقَرُ عِلْمَ الدّينِ بَقْرا؛ يعنى او مى شكافد علم دين را شكافتنى، پس هرگاه او را ملاقات كردى سلام مرا به او برسان. (4)

شيخ صدوق رحمه اللّه روايت كرده از عمر بن شمر كه گفت: سؤال كردم از جابر بن يزيد جعفى كه براى چه امام محمدباقرعليه‌السلام را باقر ناميدند؟ گفت: به علت آنكه بَقَرَ الْعِلْمَ بَقْرَا اى شَقَّهُ وَ اَظْهَرَهُ اَظْهارا؛ شكافت علم را شكافتى و آشكار و ظاهر ساخت آن را ظاهر كردنى، به تحقيق حديث كرد مرا جابر بن عبداللّه انصارى كه شنيد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرمود: اى جابر! تو زنده مى مانى تا ملاقات مى نمايى پسرم محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهم‌السلام را كه معروف است در تورات به باقر، پس هرگاه ملاقات كردى او را از جانب من او را سلام برسان، پس جابر بن عبداللّه رحمه اللّه آن حضرت را در يكى از كوچه هاى مدينه بديد و گفت: اى پسر! تو كيستى؟ فرمود: محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب هستم. جابر گفت: اى پسرك! با من روى كن، آن حضرت به او روى كرده گفت روى واپس كن چنان كرد، عرض كرد: سوگند به پروردگار كعبه كه اين شمايل و خصال رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است، اى فرزند! رسول خدايت سلام رسانيد. فرمود: مادام كه آسمان و زمين بر جاى باشد سلام بر رسول خدا باد و بر تو باد اى جابر كه تبليغ سلام آن حضرت نمودى، آنگاه جابر به آن حضرت عرض كرد:(يا باقرُ اَنْتَ الْباقِرَ حَقَّا اَنْتَ الَّذى تَبْقَرُ الْعِلْم بَقْرا.) (5)

علما گفته اند كه آن حضرت را باقر گفتند(لِتَبقُّرِهِ فِى الْعِلْمِ وَ هُوَ تَفَجُّرهُ وَ توَسَّعهُ)چه آن حضرت شكافنده علوم اولين و آخرين و دلش بحر پهناور و چشمه جوشنده علم و دانش بود.

در(تذكره سبط ابن الجوزى)مسطور است كه آن حضرت را باقر ناميدند از كثرت سجود آن حضرت(بَقَرَ السُّجُودُ جَبْهَتَهُ، اَى فَتَحَها وَ شَقّها)؛ يعنى گشاده كرد سجود جبين او را.(وَ قيلَ لِغزارَةِ عِلْمِهِ)؛ يعنى گفته اند كه آن حضرت را به سبب غزارت و كثرت علمش باقر لقب كرده اند. (6) و ابن حجر هيتمى با كثرت نصب و عنادش در(ضواعق محرقه)گفته:

(اَبُوجَعْفِرٍ مُحَمَّدٌ الْباقِرُعليه‌السلام سُمِّىَ بِذلِكَ مِنْ بَقَرَ الاَرْضَ، اَىْ شَقَّها وَ اَثارَ مخبئاتها وَ مكامنها فَلِذلِكَ هُوَ اَظْهَرُ مِنْ مُخْبَئاتِ كُنُوزِ الْمَعارِفِ وَ حَقائِقِ الاَحْكامِ وَ اللَّطائِف ما لا يَخْفى اِلاّ عَلى مُنْطَمِسِ الْبَصيرَةِ اَوْ فاسِدِ الطَّويَّةِ وَ السَّريرَةِ وَ مِنْ ثُمَّ قيلَ هُوَ باقِرُ الْعِلْمِ وَ جامِعُهُ وَ شاهِرُ عِلْمِهِ وَ رافِعُهُ الخ.) (7)

و نقش نگين آن حضرت(اَلْعِزَّة للّهِ)يا(اَلْعِزَّةِ للّهِ جَميعا)بوده، و به روايت ديگر انگشتر جد خود حضرت امام حسينعليه‌السلام را در دست مى كرد و نقش آن(اِنَّ اللّهَ بالِغُ اَمْرِهِ)بوده و غير اين نيز روايت شده و منافاتى بين اين روايات نيست؛ چه ممكن است آن حضرت را انگشترهاى متعدد بوده كه بر هر كدام نقش معينى باشد. (8)

فصل دوم: مختصرى از فضائل و مناقب و مكارم اخلاق حضرت باقرعليه‌السلام

بر هيچ متأمل منصفى پوشيده و مخفى نيست كه آنچه از اخبار و آثار در علوم دين و تفسير قرآن و فنون آداب و احكام از آن حضرت روايت شده زياده از آن است كه در حوصله عقل بگنجد و بقاياى صحابه و وجوه و اعيان تابعين و روسأ و فقهأ مسلمين پيوسته از علم آن جناب اقتباس مى نمودند و به كثرت علم و فضل آن حضرت مثل مى زدند:

ياَ باقِرَ الْعِلْمِ لاَهْلِ التُّقى

وَ خَيْرَ مَنْ لَبّى عَلَى الاَجْبُلِ (9)

شيخ مفيد مسندا از عبداللّه بن عطأ مكى روايت كرده كه مى گفت: هرگز نديدم علما را نزد احدى احقر و اصغر چنانكه مى ديدم آنها را در نزد حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام و هر آينه ديدم حكم بن عتيبه را با آن كثرت علم و جلالت شأن كه در نزد مردم داشت هنگامى كه در نزد آن جناب بود چنان مى نمود كه طفل دبستانى است در نزد معلم خود نشسته. و جابر بن يزيد جعفى هرگاه از آن حضرت روايتى مى كرد مى گفت: حديث كرد مرا وصى اوصيأ و وارث علوم انبيأ محمّد بن على بن الحسين صلوات اللّه عليهم اجمعين. (10)

شيخ كشّى از محمّد بن مسلم روايت كرده كه گفت: در هر امر مشكلى كه رو مى كرد از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام سؤ ال مى كردم تا آنكه سى هزار حديث از آن حضرت سوال كردم و از حضرت صادقعليه‌السلام شانزده هزار حديث. (11)

از حبّابه والبيّه روايت شده كه گفت: ديدم مردى را در مكه در وقت عصر در ملتزم يا مابين باب كعبه و حجر كه مردمان به حضرتش اجتماع كردند و از معضلات مسائل سؤ ال كردد و باب مشكلات را استفتاح نمودند، و آن حضرت با آن زمان اندك از جاى برنخاست تا در هزار مسأله ايشان را فتوى داد آنگاه برخاست و روى به رحل خود نهاد و منادى با صوت بلند ندا بركشيد:

اَلا اِنَّ هذا النّورُ الاَبْلَجُ المُسَرَّجُ وَ النَّسيمُ الاَرِجُ وَ الْحَقُّ الْمَرِجُ؛

يعنى بدانيد اين است نور روشن و درخشان كه بندگان را به طريق دلالت فرمايد: و اين است نسيم خوشبوى وزان كه جان جهانيان را به نسايم معرفت و دانش معطر گرداند، و اين است آن حقى كه قدرش در ميان مردمان ضايع مانده است يا از خوف دشمنان مضطرب است و جماعتى را نگران شدم كه مى گفتند كيست اين شخص؟ در جواب ايشان گفتند محمّد بن على باقر و شكافنده غوامض علوم ناطق از فهم محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهم‌السلام . (12)

ابن شهر آشوب گفته: كه گفته اند از هيچ كس از فرزندان حسن و حسينعليهم‌السلام ظاهر نگرديد آنچه ظاهر شد از آن حضرت تفسير و كلام و فتاوى و احكام حلال و حرام، و حديث جابر رضى اللّه عنه درباره آن حضرت مشهور است و معروف و فقهأ مدينه و عراق به تمامت مذكور داشته اند و خبر داده است مرا جدم شهر آشوب و منتهى بن كيابكى الحسينى به طرق كثيره از سعيد بن مسيّب و سليمان بن اعمش و ابان بن تغلب و محمّد بن مسلم و زرارة بن اعين و ابوخالد كابلى كه جابر بن عبداللّه انصارى در مسجد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى نشست و همى گفت:

(يا باقرُ يا باَقرَ الْعلْمِ)، مردم مدينه مى گفتند، جابر پريشان سخن مى گويد، جابر رحمه اللّه مى فرمو: سوگند به خداى كه من بيهوده و پريشان سخن نگويم لكن شنيدم از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرمود: اى جابر! همانا درك خواهى نمود مردى از اهل بيت مرا كه نام او نام من و شمائل او شمائل من باشد بشكافد علم را شكافتنى پس اين فرمايش پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم واداشت مرا به آنچه مى گويم. (13)

و نيز گفته كه ابوالسعادات در(كتاب فضايل الصحابه)گويد كه جابر انصارى رحمه اللّه سلام رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به جناب محمدباقرعليه‌السلام تبليغ نمود آن حضرت فرمود: وصيت خويش بگذار چه تو به سوى پروردگار خويش مى شوى، جابر بگريست و عرض كرد: يا سيدى! تو اين از كجا دانستى چه اين عهدى است كه از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با من معهود است؟ فرمود:

وَاللّهِ! يا جابِرُ لَقَدْ اَعْطانِىَ اللّهُ عِلْمَ ما كانَ وَ ما هُوَ كائِنٌ اِلى يَوْمِ الْقيامَةِ؛

سوگند به خداى! اى جابر! همانا عطا فرموده است مرا خداى تعالى علم آنچه بوده و علم آنچه خواهد بود تا روز قيامت؛ پس جابر وصيت خويش گذارد و وفات او در رسيد. (14) و روايت شده از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه فرمود: هرگاه حسينعليه‌السلام از دنيا بيرون رود قائم به امر بعد از او، على پسرش است و او است حجت و امام، و بيرون آورد حق تعالى از صلب على فرزندى كه همنام من و شبيه ترين مردم باشد به من، علم او علم من و حكم او حكم من است، او است امام و حجت بعد از پدرش. (15)

صاحب(كشف الغمه)روايت كرده از يكى از غلامان حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام كه گفت: وقتى در خدمت آن حضرت به مكه رفتيم پس چون آن حضرت داخل مسجد شد و نگاهش به خانه كعبه افتاد گريست به حدى كه صداى مباركش در ميان مسجد بلند شد، من گفتم: پدر و مادرم فداى تو شود و چون مردم شما را بدين حال نظاره مى كنند خوب است كه فى الجمله صداى مبارك را از گريه كوتاه فرماييد، فرمود: واى بر تو!پ به چه سبب گريه نكنم همانا اميد مى رود كه حق تعالى به سبب گريستن من نظر رحمتى بر من فرمايد و به آن سبب من فردا در نزد او رستگار بوده باشم، پس آن حضرت دور خانه طواف فرمود، پس از آن در نزد مقام به نماز ايستاد و به ركوع و سجود رفت و چون سر از سجده برداشت موضع سجده آن حضرت از آب ديدگانش تر شده بود. و از حالات آن جناب آن بود كه هرگاه خنده مى كرد مى گفت:(اَللّهُمَّ لاتَمْقُتْنى)؛ يعنى خدايا مرا دشمن مدار. (16)

و روايت شده كه آن حضرت در دل شب در تضرع خويش به درگاه پروردگار مى گفت:(اَمَرْتَنى فَلَمْ اَئْتَمِرْ وَ نَهَيْتَنى فَلَمْ اَنْزَجِرْ فَها اَنَاذا عَبْدُكَ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ لااَعْتَذِرُ.) (17)

و روايت شده كه آن حضرت در هر جمعه يك دينار تصدّق مى كرد و مى فرمود:

صدقه در روز جمعه مضاعف مى شود. (18)

و شيخ كلينى روايت كرده از حضرت صادقعليه‌السلام كه مى فرمود: هرگاه پدرم را امرى محزون مى كرد زنها و اطفال خود را جمع مى كرد و دعا مى كرد و ايشان آمين مى گفتند. (19) و نيز از آن حضرت روايت كرده كه پدرم كثير الذّكر بود و به حدى ذكر مى كرد كه گاهى كه با او راه مى رفتيم مى ديدم كه ذكر خدا مى كند و با او طعام مى خورديم و او ذكر خدا مى كرد و با مردم حديث مى كرد و ذكر مى كرد و پيوسته مى ديدم زبان مباركش را كه به كام شريفش چسبيده و مى گفت: لا اِلهَ اَلا اللّهُ و ما را نزد خود جمع مى كرد و مى فرمود كه ذكر كنيم تا طلوع آفتاب، و پيوسته امر مى فرمود به قرائت قرآن از اهل بيت آنان را كه قرائت مى توانستند كرد و آنهايى كه قرائت نمى توانستند كرد امر مى كرد به ذكر كردن. (20) و روايت شده كه آن حضرت در ميان خاصه و عامه ظاهرالجود و به كرم و فضل و احسان معروف بود با آنكه عيال بسيار داشت و از اهل بيت خود مال و دولتش كمتر بود. (21)

و سلمى مولاة آن حضرت گفته كه اخوان آن حضرت در خدمتش حضور مى يافتند و از حضرتش بيرون نمى شدند تا ايشان را بر خوان نوال و بساط نعمت و احسان مى نشاند و از اطعمه طيّبه و ثياب حسنه و دراهم كثيره بهره ور مى گردانيد. (22) و حكايت شده كه روزى كميت در خدمت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام رفته ديد كه آن حضرت به اين بيت مترنّم است:

ذَهَبَ الَّذينَ يُعاشُ فِى اَكْنافِهِمُ

لَمْ يَبْقَ اِلاّ شامِتٌ اَوْ حاسِدٌ

پس كميت در بديهه اين بيت ادا نمود:

وَ بَقى عَلى ظَهْرِ الْبَسيطَةِ واحِدٌ

فَهُوَ الْمُرادُ وَ اَنْتَ ذاكَ الواحِدُ

و روايت شده كه جايزه آن حضرت از پانصد درهم بود تا ششصد هزار درهم و ملول نمى شد از صله اخوان و احسان كسانى كه به اميد و رجأ قصد آن حضرت كرده اند، و نقل شده كه هرگز از سراى آن حضرت در جواب سائل شنيده نمى شد كه بگويند يا سائل، يعنى از روى خفت و حقارت نام سائل نمى بردند و آن حضرت فرموده بود:(سَمُّوهُمْ بِاَحْسَنِ اَسْمائِهم)؛ يعنى سائلين را به بهترين اسامى ايشان نام بر دار كنيد. (23)

و در(جنات الخلود)در ذكر اخلاق حميده آن حضرت گفته كه اكثر اوقات از خوف الهى گريستى و صدا به گريه بلند كردى و متواضع ترين خلايق بودى، و مزارع و املاك و مواشى و مراعى و غلامان بسيار داشتى و خود بر سر املاك خود رفته كار كردى و روزهاى گرم غلامانش زير بغلش را گرفته و بردندى و آنچه به هم رسانيدى صرف راه خدا نمودى و سخى ترين مردم بودى و هركس نزد وى آمدى علمش در نزد علم وى چون قطره بودى در پيش دريا و چون جد خود اميرالمؤ منينعليه‌السلام چشمه هاى حكمت از اطرافش جوشيدى و در نزد جلالت وى هر جليلى صغير بودى. (24)

ابن حجر سنّى متعصب در(صواعق)گفته:

(هوَ باقِرُ الْعِلْمِ وَ جامِعُهُ وَ شاهِرُ عِلْمِهِ وَ رافِعُهُ صَفا قَلْبُهُ وَ زَكى عِلْمُهُ وَ عَمَلُهُ وَ طهرَتْ نَفْسُهُ وَ شَرُفَتْ خَلْقُهُ وَ عَمَرَتْ اَوقاتِهِ بِطاعَةِ اللّهِ وَ لَهُ مِنَ الرُّسُوخِ فى مقاماتِ الْعارِفينَ مايكلُّ عنهُ اَلْسِنَةُ الْواصِفينَ وَ لَهُ كَلَماتٌ كَثيرَةٌ فِى السُّلُوكِ وَ الْمَعارِفِ لاتَحْتَمِلُها هذِهِ العِجالَةُ.) (25)

مؤ لف گويد: كه شايسته ديدم در اين مقام به ذكر چند خبر در مناقب و مفاخر حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام كتاب خود را زينت دهم.

اول در زحمت كشيدن آن حضرت است در تحصيل معاش:

شيخ مفيد و ديگران از حضرت ابوعبداللّه الصادقعليه‌السلام روايت كرده اند كته محمّد بن منكدر مى گفت كه گمان نمى كردم كه مثل على بن الحسينعليه‌السلام بزرگوارى خلفى چون خود به يادگار گذارد تا هنگامى كه محمّد بن على را ملاقات كردم كه همى خواستم او را موعظتى نمايم او مرا موعظت فرمود: اصحابش گفتند: به چه چيز تو را موعظت كرد؟ گفت: در ساعتى بس گرم به يكى از نواحى مدينه بيرون شدم، و محمّد بن على را كه فربه و تناور بود ملاقات كردم و آن حضرت بر دوش دو غلام سياه خود تكيه كرده مى آمد با خويشتن گفتم شيخى از شيوخ قريش در اين ساعت و چنين حالت در طلب دنيا بيرون شده است گواه باش كه من او را موعظت خواهم كرد، پس به آن حضرت سلام كردم، نفس زنان و عرق ريزان سلام مرا پاسخ راند، گفتم:(اَصْلَحَكَ اللّهُ!)خوب است شيخى از اشياخ قريش با چنين حالت در طلب دنيا باشد اگر مرگ بيايد و تو بر اين حال باشى كار چگونه كنى؟ آن حضرت دست از دوش غلامان برداشت و تكيه كرد و فرمود: به خدا سوگند اگر بيايد مرگ و من در اين حال باشم آمده است مرگ در حالتى كه من در طاعتى از طاعات خدا بوده ام كه باز داشته ام خود را از حاجت به تو و مردم، و من وقتى از آمدن مرگ ترسانم كه فرا رسد مرا در حالتى كه در معصيتى از معاصى الهى بوده باشم، محمّد بن منكدر مى گويد گفتم:(يرْحمكَ اللّهُ!)من خواستم تو را موعظه نمايم تو مرا موعظت فرمودى. (26)

مؤ لف گويد: آنچه بر من ظاهر شده آن است كه محمّد بن منكدر يكى از متصوّفان عامه باشد مانند طاوس و ابن ادهم و امثال ايشان كه اوقات خود را مصروف عبادات ظاهر كرده و دست از كسب برداشته و خود را كلّ بر مردم كرده. صاحب(مستطرف)نقل كرده كه محمّد بن منكدر شبها را بر خود و مادر و خواهر خود قسمت كرده بود كه هر كدام يك ثلث از شب را عبادت مى كردند، چون خواهرش وفات كرد شب را با مادرش تقسيم كرده بود، چون مادرش وفات كرد، محمّد تمام شبها را به عبادت قائم بود. (27)

فقير گويد: محمد بن منكدر ظاهرا اين كار را از آل داود اخذ كرده بود؛ چه آنكه روايت شده كه حضرت داودعليه‌السلام تمام ساعات شب و روز را بر اهل خود قسمت كرده بود پس نمى گذشت ساعتى مگر آنكه يكى از اولاد او در نماز بود! قالَ اللّهُ تَعالى:( اِعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْرا ) (28)

و بالجمله؛ فرمايش حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام كه اگر بيايد مرگ و من در اين حال باشم آمده است در حالتى كه من در طاعتى از طاعات خدا بوده ام الخ. تعريض بر اوست و مؤ يد اين مطلب است آنچه صاحب(كشف الغمّه)روايت كرده از شقيق بلخى كه گفت: در سنه صد و چهل و نه براى حج حركت كردم چون به قادسيه رسيدم نظرى كردم به مردم و زينت و كثرت ايشان، نظرم افتاد به جوان خوش صورت گندم گون پيچيده و نعلين بر پاى داشت و از مرمدم كناره كرده و تنها نشسته بود، با خود گفتم كه اين جوان از صوفيه است و مى خواهد در راه كلّ بر مردم باشد، مى روم نزد او و او را توبيخ مى كنم. (و بقيه خبر ان شأ اللّه در باب تاريخ حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام بيايد.) و غرض از اين خبر همين بود كه معلوم شود متصوّفه آن زمان كلّ بر مردم بودند، لاجرم روايات بسيار از صادقيهعليهما‌السلام وارد شده كه امر به كسب فرمودند و نهى از آنكه آدمى كلّ بر مردم شود، و آن كسى كه مشغول عبادت شود و ديگرى قوت او را دهد، آنكه قوت او را دهد عبادتش از عبادت او محكمتر است، بلكه حضرت صادقعليه‌السلام از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل فرموده كه آن حضرت فرمود: ملعون من القى كلّه على الناس. (29)

دوم از حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام مروى است كه فرمود استرى از پدرم مفقود شد فرمود: اگر خداى تعالى اين استر را بازگرداند او را به سپاسى ستايش فرستم كه خشنود گردد، چيزى نگذشت كه آن استر را با زين و لجام بياوردند، چون سوار گرديد و راست بنشست و جامه هاى مبارك را به خود فراهم كرد سر به آسمان بر كشيد و عرض كرد: الحمدللّه! سپاس مخصوص خداوند است و از اين افزون چيزى نفرمود، آنگاه فرمود: هيچ چيز از مراسم حمد و مراتب محمّدت فرو گذار نكردم و به جاى نگذاشتم و تمام محامد را مخصوص خداوند عزّ و جلّ نمودم، همانا هيچ حمد و سپاسى نيست جز اينكه داخل اين حمدى است كه به جاى آوردم، و چنين است كه آن حضرت فرمود چه(الف و لام)در الحمداللّه از براى استغراق است يعنى تمام جنس خود را فرا مى گيرد و متفرّد مى گرداند خداى تعالى را به حمد و سپاس و بس. (30)

سوم از(كتاب بيان و تبين جاحظ)نقل شده كه گفته:

(قَدْ جَمَعَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلىِّ بْنِ الْحُسَيْنِعليه‌السلام صَلاحَ حالِ الدُّنْيا بِحَذافيرِهافِى كلِمتينِ فقا لَعليه‌السلام : صَلاحَ جَميعِ الْمَعايِشِ وَالتَّعاشُرِ مِلأُ مِكْيالٍ ثُلثانِ فِطْنَةٌ وَ ثُلْثٌ تَغافُلٌ.) (31)

و گفته كه مردى نصرانى از روى جسارت در حضرتش عرض كرد: اَنْتَ بَقَرٌ فرمود: نه چنين است بلكه من باقر مى باشم، عرض كرد: تو پسر طبّاخه مى باشى، فرمود:(ذاكَ حرْفتها)، آن حرفه او بود، عرض كرد: تو پسر كنيز سياه بذيّه بدزبان هستى، فرمود:(ان اِنْ كُنْتَ صَدَقْتَ غَفَرَاللّهُ لَها وَ اِنْ كُنْتَ كَذَبْتَ غَفَرَ اللّهُ لَكَ؛)

اگر آنچه گفتى به حقيقت و راستى آراستى خداى از وى در گذرد و او را بيامرزد و اگر در آنچه گويى دروغ مى گويى خداى از معصيت تو درگذرد و آمرزيده ات دارد. (32) و بالجمله؛ راوى مى گويد: چون مرد نصرانى اين حلم و بردبارى و بزرگى و بزرگوارى را كه از طاقت بشر بيرون است نگران شد مسلمانى گرفت:

مؤ لف گويد: كه اقتدا كرد به آن حضرت در اين خلق شريف جناب سلطان العلمأ و المحققين افضل الحكمأ و المتكلّمين ذوالفيض القدّوسى جناب خواجه نصيرالدّين طوسى قدس سره نقل شده كه روزى كاغذى به دستش رسيد از شخصى كه در آن كلمات زشت و بدگويى به ايشان داشت از جمله اين كلمه قبيحه در آن بود كه(يا كلب بن كلب ع(محقق مذكور چون اين كاغذ را مطالعه فرمود جواب آن به متانت و عبارات خوش مرقوم داشت بدون يك كلمه زشتى از جمله مرقوم فرمود كه قول تو خطاب به من(اى سگ)، اين صحيح نيست؛ زيرا كه سگ به چهار دست و پا راه مى رود و ناخنهايش طويل و دراز است و لكن من منتصب القامه ام و بشره ام ظاهر و نمايان است نه آنكه مانند كلب پشم داشته باشم و ناخنهايم پهن است و ناطق و ضاحكم پس اين فصول و خواصى كه در من است بخلاف فصول و خواص كلب است و به همين نحو جواب كاغذ او را نگاشت و او را در غيابت جبّ مهانت گذاشت. (33)

چهارم از زراره روايت شده كه گفت: حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام در جنازه مردى از قريش حاضر شد و من در خدمتش بودم و در آن جماعت(عطا)كه مفتى مكه بود حضور داشت، در اين حال ناله و فرياد از زنى بلند گشت،(عطا)به او گفت: يا خاموش باش يا ما باز مى شويم و آن زن خاموش نشد، پس عطا بازگشت، من به حضرت ابى جعفرعليه‌السلام عرض كردم:(عطا)بازگشت! فرمود: از چه روى؟ عرض كردم: اين زن صارخه كه فرياد بركشيد عطا به او گفت يا ناله و زارى و فرياد و بى قرارى مكن يا ما باز مى گرديم و آن زن را از آن ناله و صراخ بر كنار نشد لاجرم عطا بازگرديد. فرمود: با ما باش همراه جنازه برويم پس اگر ما وقتى چيزى از باطل را با حق نگران شويم و حق را به سبب آن باطل فروگذار بنماييم حق مسلم را ادا نكرده باشيم؛ يعنى تشييع جنازه اين مرد مسلم كه حق او است به سبب صراخ صارخه فرو گذاشت نمى شود.

زراره مى گويد: چون از ادأ نماز بر ميت فراغت يافتند ولىّ او به ابوجعفرعليه‌السلام عرض كرد مأجورا مراجعت فرماى خدايت رحمت كناد چه تو قادر نيستى كه پياده راه بسپارى، آن حضرت قبول اين مسئله نفرمود، عرض كردم اين مرد اجازت داد مراجعت فرمايى و مرا نيز حاجتى است كه همى خواهم از تو پرسش كنم، فرمود: برو به نيت خود همانا ما به اذن اين شخص نيامده ايم و به اجازت او نيز مراجعت نمى كنيم، بلكه اين كار براى فضل و اجرى است كه آن را مى طلبيم، چه به آن مقدار كه شخص تشييع جنازه مأجور مى شود. (34)

مؤ لف گويد: كه از اين حديث شريف معلوم مى شود كثرت فضيلت تشييع جنازه، و روايت شده: اول تحفه اى كه به مؤ من داده مى شود آن است كه آمرزيده شود او و آن كسى كه تشييع جنازه او نموده. (35) و از حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام منقول است كه هركه مشايعت جنازه كند نوشته شود براى او چهار قيراط اجر، يك قيراط براى مشايعت، يك قيراط به جهت نماز بر آن، و يك قيراط براى انتظار دفن شدن آن، و يك قيراط براى تعزيه (36) و در روايت ديگر است كه(قيراط)مثل كوه احد است. (37)

و بيايد در فصول مكارم اخلاق حضرت امام رضاعليه‌السلام خبرى در فضيلت تشييع جنازه دوستان ائمهعليهم‌السلام .

قالَ الْعَلامَةُ الطَّباطَبائى بَحْرُالْعُلومِ فِى(الدُّرَّة):

قَدْ اُكِّدَ التَّشييعُ لِلْجَنائِز		وَالا فْضَلُ الْمَشْىُ لِغَيْر الْماجِزِ
وَ لْيَتَجَنَّبْ سَبْقَهَا الْمُشَيِّعُ		فَاِنَّها مَتْبُوعَةٌ لاتَبَعٌ
وَ الْفَضْلُ فِى ذلِكَ لِلتَّأخيرِ		ثُمَّ اَصْطِحابُ جَنْبَىِ السَّريرِ
ذَهَبَ الَّذينَ يُعاشُ فِى اَكْنافِهِمُ		لَمْ يَبْقَ اِلاّ شامِتٌ اَوْ حاسِدٌ
وَ لْيَحْمِلِ السَّريرَ مِنْ اَطْرافِهِ		اَرْبَعَةٌ تَقُومُ فِى اَكْنافِهِ
لايَاْبَ مِنْ ذلِكَ اَهْلُ الشَّرَفِ		فَلَيْسَ اَمْرُاللّهِ بِالْمُسْتَنْكَفِ
وَ سُنَّ لِلْحامِلِ اَنْ يُرَبِّعا		يَسْتَوْعِبُ الْجَهاتِ مِنْهُ الاَرْبَعا
وَ اَفْضَلُ التَّرْبيعِ اَنْ يَفْتَتِحا		مِنَ الْيَمينِ دائِرا دَوْرَ الرّحى
وَ لَيْسَ لِلتَّشييع حَدُّ يُعْتَمَدُ		وَ فِى الْحَديثِ سَيْرُ ميلَيْنِ وَرَدَ
وَ سَنَّ اَنْ لايَرْجِعَ الْمُشِّعُ		يَصْبِرُ حَتّى الدَّفْنِ ثُمَّ يَرْجِعُ
وَ تَرْكُهُ الْقُعُودَ حَتَّى يُلْحَدا		اِنْ هُيِّى ءَ الْقَبْرُ وَ اِلاّ قَعَدا
وَ الْحَمْلُ فِى النَّعْشِ مُغَشىِّ بِكِسأٍ		يَنْدُبُ اِمّا مُطْلَقا اَوْ لِلنِّسأِ
وَلْيُنْهَ عَنْ طَرْحِ الثِّيابِ الْفاخِرَةِ		فَاِنَّهُ اَوَّلُ عَدْلِ الا خِرَةِ (38)

پنجم شيخ كلينى روايت كرده كه جماعتى خدمت حضرت ابى جعفر باقرعليه‌السلام مشرف شدند و اين هنگامى بود كه طفلى از آن حضرت مريض بود، پس آن جماعت از چهره مبارك آن حضرت آثار همّ و غمّ مشاهده كردند چندان كه آسودن نداشت، آن جماعت از مشاهده آن حالت همى با هم گفتند سوگند به خداى اگر اين كودك را آسيبى در رسد بيمناك هستيم كه از آن حضرت حالتى مشاهده نماييم كه خوش نداشته باشيم، راوى مى گويد كه چيزى برنيامد كه آن كودك بمرد، صداى ناله بلند شد و آن حضرت گشاده روى در غير آن حالتى كه از نخست ديديم بيرون شد، آن جماعت عرض كردند فداى تو شويم همانا از آن حالت كه در تو مشاهده كرديم بيمناك بوديم كه اگر واقعه اى روى دهد در تو آن بينيم كه به اندوه اندر شويم، فرمود: به درستى كه ما دوست مى داريم كه عافيت نصيب ما شود در آن چيزى كه ما دوست مى داريم اما چون فرمان خداى در رسد تسليم شويم در آنچه او دوست مى دارد. (39)

ششم از حضرت امام صادقعليه‌السلام مروى است كه فرمود: در كتاب رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كه هر وقت مماليك خود را در كارى مأمور ساختيد كه بر ايشان دشوار گردد شما نيز در آن كار با ايشان كار كنيد. امام جعفرعليه‌السلام مى فرمايد پدرم چون مملوكان خود را به كارى فرمان مى داد خويشتن مى آمد و نظاره مى نمود اگر آن كار دشوار و سنگين بود مى فرمود بسم اللّه و خود با ايشان به آن كار اشتغال مى ورزيد و اگر آن مهم سبك و هموار بود از ايشان بر كنار مى شد. (40)

هفتم در عطاى آن حضرت است:

شيخ مفيد از حسن بن كثير روايت كرده كه گفت شكايت كردم به حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام از حاجت خويشتن و جفاى اخوان، فَقالَ:(بِئْسَ اْلاَخُ اَخٌ يَرْعاكَ غَنِيّا وَ يَقْطَعُكَ فقيرا)؛ يعنى نكوهيده برادرى است آن برادر كه در زمان توانگرى و غناى تو با تو به دوستى و معاشرت باشد و در حالت فقر و فاقه قطع رشته مودّت و آشنايى كند.

آنگاه غلام خويش را فرمان كرد تا كيسه اى كه هفتصد درهم داشت بياورد؛

فقالعليه‌السلام : (اَسْتَنْفِقْ هذِهِ فَاذا نَفِدَتْ فَاَعْلِمْنى.) (41)

و به روايتى(اِسْتَعِنْ بِهذِهِ عَلَى الْقُوتِ فَاذا فَرَغْتَ فَاَعْلِمْنى)؛ يعنى اين جمله (مقدار) را در مخارج خويش به كار بر و چون به مصرف رسانيدى مرا آگاه كن.

هشتم در حلم و حسن خلق آن حضرت است:

شيخ طوسى از محمد بن سليمان از پدر خود روايت كرده كه گفت: مردى از اهل شام به خدمت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام رفت و آمدى داشتى و مركزش در مدينه بود اما در مجلس محترم امامعليه‌السلام فراوان مى آمد و عرض مى كرد: همانا محبت و دوستى من با تو مرا به اين حضرت نمى آورد و نمى گويم كه در روى زمين كسى هست كه از شما اهل بيت نزد من مبغوض تر و دشمن تر باشد و مى دانم كه طاعت يزدان و طاعت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و طاعت اميرالمؤ منينعليه‌السلام عداوت ورزيدن با شما است لكن تو را مردى فصيح اللّسان و داراى فنون و فضائل و آداب و نيكو كلام مى نگرم از اين روى به مجلس تو مى آيم، اما حضرت ابوجعفرعليه‌السلام به او به خوبى و خير سخن مى فرموده(وَ يَقُولُ لَنْ تَخْفى عَلَى اللّهِ خافِيَةٌ)؛ هيچ چيز در نزد يزدان پنهان نيست.

بالجمله؛ روزى چند بر نگذشت كه مرد شامى رنجور گرديد و درد و رنجش شدت يافت و چون ثقيل و سنگين گرديد ولىّ خويش را بخواست و گفت چون بمردم و جامه بر من كشيدى به خدمت محمّد بن علىعليهما‌السلام بشتاب و از حضرتش مسألت كن كه بر من نماز بگزارد و هم در خدمتش معروض دار كه من خود با تو اين سخن گذاشته ام.

بالجمله؛ چون شب به نيمه رسيد گمان كردند كه وى از جهان برفته است، پس او را در هم پوشانيدند و در بامداد ولىّ او به مسجد درآمد و درنگ فرمود تا آن حضرت از نماز خود فراغت يافت(وَ تَوَرَّكَ وَ كانَ عَقَّبَ فى مَجْلِسِهِ)، يعنى متوّركا جلوس فرموده ظاهر پاى راست را در باطن پاى چپ قرار داده بود و در مجلس خود به تعقيب نماز مى پرداخت. عرض كرد: يا اباجعفر! همانا فلان مرد شامى هلاك شد و از تو خواستار گرديد كه بر او نماز گزارى، فرمود:

(كلاّ اِنَّ بِلادِ الشّامِ بِلادُ بَرْدٍ وَ الْحِجازَ بِلادُ حَرِّ وَ لَهَبُها شَديدٌ فَانْطَلِقْ فَلا تَعْجَلْ عَلى صاحِبِكَ حَتّى اتِيكُمْ؛)

يعنى چنين نيست كه پنداريد و دانسته ايد كه او هلاك شده چه بلاد شام سخت سرد است و بلاد حجاز گرمسير و سورت گرمايش سخت است، باز شو و در كار صاحب خود تعجيل مكن تا نزد شما شوم، پس آن حضرت برخاست و وضو بساخت و ديگرباره دو ركعت نماز بگذاشت و دست مبارك را چندان كه خداى خواست در برابر چهره مبارك خود به جهت دعا برافراشت پس به سجده درافتاد تا آفتاب چهره گشود، پس برخاست و روانه شد به منزل مرد شامى و چون داخل آنجا شد آن مرد را بخواند شامى عرض كرد لبّيك، يابن رسول اللّه! آن حضرت او را بنشاند و تكيه داد او را و شربت سويقى طلب كرده به او بياشامانيد و اهلش را فرمود شكم او را و سينه او را از طعام سرد آكنده و خنك گردانند و آن حضرت بازگشت و چيزى برنگذشت كه شامى صحت و شفا يافت و به حضرت ابى جعفرعليه‌السلام بشتافت و عرض كرد با من خلوت فرماى آن حضرت چنان كرد، شامى عرض نمود: شهادت مى دهم كه تو حجت خدايى بر خلق خدا و تويى آن باب كه بايد از آن درآمد و هركس بيرون از اين حضرت به راهى ديگر پويد و با كس ديگر گويد خائب و خاسر است و به ضلالتى دور دچار است. امامعليه‌السلام فرمود:(وَ ما بَدالَكَ؟)تو را چه پيش آمد و نمودار گرديد؟ گفت: هيچ شك و شبهت ندارم كه روح مرا قابض كردند و مرگ را به چشم خويش معاينه كردم و به ناگاه صداى منادى برخاست چنانكه به گوش خويش بشنودم كه ندا همى كرد كه روح وى را بر تنش بازگردانيد كه محمّد بن علىعليه‌السلام از ما مسئلت نموده است. حضرت ابوجعفرعليه‌السلام به او فرمود:(اَما عَلِمْتَ اَنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْعَبْدَ وَ يُبْغِضُ عَمَلَهُ وَ يُبْغِضُ الْعَبْدَ وَ يُحِبُّ عَمَلَهُ؟)مگر ندانسته اى كه خداى تعالى دوست مى دارد بنده اى را و عملش را مبغوض مى دارد، و مبغوض مى دارد بنده اى را و دوست مى دارد كردارش را، يعنى گاهى چنين مى شود، چنانكه تو در حضرت خداوند مبغوض بودى اما محبت و دوستى تو با من در پيشگاه يزدان مطلوب بود.

و بالجمله؛ راوى گويد: آن مرد شامى از آن پس از جمله اصحاب ابى جعفرعليه‌السلام گرديد.

فصل سوم: در معجزات حضرت محمدباقرعليه‌السلام است و اكتفا مى شود با آن به چندمعجزه

اول در ذكر معجزه آن حضرت به نقل از ابى بصير

قطب راوندى روايت كرده از ابوبصير كه گفت: با حضرت امام محمّدباقرعليه‌السلام داخل مسجد شديم و مردم داخل مسجد مى شدند و بيرون مى آمدند، حضرت به من فرمود: بپرس از مردم كه آيا مى بينند مرا، پس هركه را كه ديدم پرسيدم كه ابوجعفرعليه‌السلام را ديدى؟ مى گفت: نه! در حالى كه حضرت آنجا ايستاده بود تا آنكه ابوهارون كفوف يعنى نابينا داخل شد حضرت فرمود از اين بپرس، از او پرسيدم كه آيا ابوجعفر را ديدى؟ گفت: آيا آن حضرت نيست كه ايستاده است! گفت: از كجا دانستى؟! گفت: چگونه ندانم و حال آنكه آن حضرت نورى است درخشنده.

و نيز ابوبصير گفته كه از حضرت باقرعليه‌السلام شنيدم كه به مردى از اهل افريقيّه فرمود: حالت راشد چگونه است؟ عرض كرد: وقتى كه من بيرون آمدم از وطن زنده و تندرست بود و سلام فرستاد بر شما، حضرت فرمود: چه زمان؟ فرمود: دو روز بعد از بيرون آمدن تو، عرض كرد: به خدا سوگند مرض و علّتى نداشت، حضرت فرمود: مگر هر كه مى ميرد به سبب مرض و علت مى ميرد؟ راوى گويد: گفتم: راشد كيست؟ فرمود: مردى از مواليان و محبان ما بود، سپس فرمود: هرگاه چنان دانستيد كه از براى ما نيست چشمهايى كه ناظر بر شما باشد و گوشهايى كه شنونده آوازهاى شما باشد، پس بد چيزى دانسته ايد، به خدا سوگند كه بر ما پوشيده نيست چيزى از اعمال شما، پس ما را جميعا حاضر دانيد و خويشتن را عادت به خير دهيد و از اهل خير باشيد كه به آن معروف باشيد، به درستى كه من به اين مطلب امر مى كنم اولاد و شيعه خود را. (42)

دوم در حاضر شدن مرده به معجزه آن حضرت

قطب راوندى از ابو عيينه روايت كرده كه گفت: در خدمت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام بودم كه مردى داخل شد و گفت: من از اهل شامم دوست مى دارم شما را و بيزارى مى جويم از دشمنان شما و پدرش داشتم كه بنى اميه را دوست مى داشت و با مكنت و دولت بود و جز من فرزندى نداشت و در رمله مسلكن داشت و او را بوستانى بود كه خويشتن در آن خلوت مى نمود و چون بمرد هرچند در طلب آن مال بكوشيدم به دست نكردم و هيچ شك و شبهت نيست كه محض آن عداوت كه با من داشت آن مال را بنهفت و از من مخفى ساخت. امام على السلام فرمود: دوست مى دارى كه پدرت را بنگرى و از وى پرسش كنى كه آن مال در كدام موضع است؟ عرض كرد: آرى، سوگند به خداى كه بى چيز و محتاج و مستمندم، پس آن حضرت مكتوبى برنگاشت و به خاتم شريف مزيّن داشت آنگاه به مرد شامى فرمود:

(اِنطلِقْ بهذَا الْكتابِ اِلَى الْبَقِيعِ حَتّى تَتَوَسَّطَهُ ثُمَّ نادِ(يا دَرْجان)فاِنَّهُ ياْتيكَ رَجلٌ معتمُّ فاْدفعْ اِلَيهِ كتابى وَ قُلْ اَنَا رَسُولُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهم السلام فَاِنَّهُ يَاْتِيكَ فَاسْئَلْهُ عَمّا بَدالَكَ؛)

اين مكتوب را به جانب بقيع ببر در وسط قبرستان بايست آنگاه ندا بركش و به آواز بلند بگو: يا درجان! پس شخصى كه عمامه بر سر دارد نزد تو حاضر مى شود اين مكتوب را به او ده و بگو من فرستاده محمّد بن على بن الحسينعليهم‌السلام هستم و از وى هرچه خواهى بازپرس، مرد شامى آن مكتوب را برگرفت و برفت، ابوعيينه مى گويد: چون روز ديگر فرا رسيد به خدمت حضرت ابى جعفرعليه‌السلام شدم تا حال آن مرد را بنگرم ناگاه آن مرد را بر در سراى آن حضرت بديدم كه منتظر اذن بود پس او را اجازت دادند و همگى به سراى اندر شديم، آن مرد شامى عرض كرد: خدا بهتر داند كه عل خود را در كجا بگذارد؛ همانا شب گذشته به بقيع شدم و به آنچه فرمان رفته بود كار كردم در ساعت همان شخص به آن نام و نشان بيامد و به من گفت از اين مكان به ديگر جاى مشو تا پدر تو را حاضر نمايم، پس برفت و با مردى سياه حاضر شد و گفت: همان است لكن شراره آتش و دخان جحيم و عذاب أليم ديگرگونش كرده است، گفتم: تو پدر منى؟ گفت: بلى! گفتم: اين چه حالتى است؟ گفت: اى فرزند! من دوستدار بنى اميه بودم و ايشان را بر اهل بيت پيغمبر كه بعد از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هستند برتر مى شمردم از اين روى خداى تعالى مرا به اين هيئت و اين عذاب و اين عقوبت مبتلا گردانيد، و چون تو دوستدار اهل بيت بودى من با تو دشمن بودم از اين روى تو را از مال خود محروم نموده و آن را از تو مصروف داشتم و امروز بر اين اعتقاد، سخت نادم و پشيمانم، اى فرزند! به جانب آن بوستان من شو و زير فلان درخت زيتون را حفر كن و آن مال را كه صد هزار درهم مى باشد برگير از آن جمله پنجاه هزار درهم را به حضرت محمّد بن علىعليه‌السلام تقديم كن و بقيه را خود بردار. و اينك براى اخذ آن مال مى روم و آنچه حق تو است مى آورم، پس روى به ديار خود نهاده برفت.

ابوعيينه مى گويد: چون سال ديگر شد از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام سؤ ال كردم كه آن مرد شامى صاحب مال چه كرد؟ فرمود: آن مرد پنجاه هزار درهم مرا آورد، پس من ادا كردم از آن دينى را كه بر ذمه داشتم، و زمينى در ناحيه خيبر از آن مال خريدم و مقدارى از آن مال را صرف كردم در صله حاجتمندان اهل بيت خودم. (43)

مؤ لف گويد: كه ابن شهر آشوب نيز اين روايت را به اندك اختلافى نقل فرموده و موافق روايت او آن مرد شامى پدر خود را ديد كه سياه است و در گردنش ريسمانى سياه است و زبان خود را از تشنگى مانن سگ بيرون كرده و سربال (پيراهن ) سياهى بر تن او است، و در آخر روايت است كه حضرت فرمود: زود باشد كه اين شخص مرده را نفع بخشد اين پشيمانى و ندامت او بر آنچه تقصير كرده در محبت ما و تضييع حق ما به سبب آن رفق و سرورى كه بر ما وارد كرد. (44)

سوم در دلائل آن حضرت است در جابر بن يزيد

در (بحار) از (كافى) نقل كرده كه از نعمان بشير مروى است كه گفت: من هم محمل جابر بن يزيد جعفى بودم، پس زمانى كه در مدينه بوديم جابر خدمت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام مشرف شد و با آن حضرت وداع كرد و از نزد آن حضرت بيرون شد در حالى كه مسرور و شادمان بود پس، از مدينه حركت كرديم تا رسيديم به(اخرجه)در روز جمعه و اين منزل اول است كه(فيد)به مدينه و(فيد)منزلى است مابين كوفه و مكه كه در نصف راه واقع شده، پس نماز ظهر را بگذاشتيم همين كه شتر ما از براى حركت برخاست ناگاه مردى دراز بالا و گندم گون بديدم و با او مكتوبى بود و به جابر داد، جابر بگرفت و ببوسيد و به هر دو چشم خويش بر نهاد، و چون بديديم نوشته بود كه اين نامه اى است از محمّد بن على به سوى جابر بن يزيد، و گلى سياه و تازه و تر بر روى نامه بود، جابر به آن مرد، گفت: چه وقت از خدمت سيد و آقاى من بيرون شدى؟ گفت: در همين ساعت، گفت: پيش از نماز يا بعد از نماز؟ گفت: بعد از نماز، پس جابر مهر از نامه برگرفت و به قرائت آن پرداخت و همى چهره درهم كشيد تا به پايان نامه رسيد و نامه را با خود برداشت و از آن پس او را مسرور و خندان نديدم تا به كوفه رسيد و چون هنگام شب به كوفه درآمديم آن شب را بيتوته نموديم و بامدادان محض تكريم جناب جابر به خدمتش بيامدم و او را نگران شدم كه به ديدار من بيايد و استخوان مهره اى چند از گردن بياويخته و بر نى سوار گشته و همى گويد: (اَجِدُ مَنْصُورَ بْنَ جُمْهُورٍ اَميرا غَيْرَ مَأمُورٍ)؛ مى يابم منصور بن جمهور را امير غير مأمور و از اين كلمات و ابيات چندى بر زبان مى راند، آنگاه در چهره من نگران شد و من در روى او نگران شدم، پس او چيزى با من نگفت، من هم چيزى با وى نگفتم شروع كردم به گريستن براى آن حالى كه در او ديدم و كودكان از هر طرف بر من و او انجمن كردند و مردمان فراهم شدند و جابر همچنان بيامد تا در رحبه كوفه داخل شد و با كودكان به هر سوى چرخيدن گرفت و مردمان همى گفتند جابر بن يزيد ديوانه شده، سوگند به خداى، روزى چند برنيامد كه از جانب هشام بن عبدالملك فرمانى به والى كوفه رسيد كه مردى را كه جابر بن يزيد جعفى گويند به دست آور و سر از تنش بردار به من بفرست.

والى به جلساى مجلس روى كرد و گفت: جابر بن يزيد جعفى كيست؟ گفتند: اَصْلَحَكَ اللّهُ مردى عالم و فاضل و محدث است و از حج آمده است و اين ايام به بلاى جنون مبتلا گرديده و اكنون بر نى سوار است و در رحبه كوفه با كودكان همبازى و همعنان است، والى چون اين سخن بشنيد خود بدان سوى شده و او را به آن صورت و سيرت بديد گفت خداى را سپاس مى گزارم كه مرا به خون وى آلوده نساخت. و بالجمله؛ راوى مى گويد: چندى بر نگذشت كه منصور بن جمهور به كوفه درآمد و آنچه جابر خبر داده بود به پاى آورد. (45)

معلوم باد كه منصور بن جمهور از جانب يزيد بن وليد اموى در سال يك صد و بيست و ششم بعد از عزل يوسف بن عمر دو سال بعد از وفات حضرت باقرعليه‌السلام در كوفه ولايت يافت و ممكن است كه جابر رحمهم اللّه در آن خبرها كه از وقايع آتيه كوفه از امامعليه‌السلام شنيده است به اين اخبار خبر كرده باشد.

مؤ لف گويد: كه جابر بن يزيد از بزرگان تابعين و حامل اسرار علوم اهل بيت طاهرينعليهم‌السلام بوده و گاهگاهى بعضى از معجزات اظهار مى نمود كه عقول مردم تاب شنيدن آن را نداشته، لهذا او را نسبت به اختلاط داده اند و الاّ روايات در مدح او بسيار است بلكه در(رجال كشّى)است كه گفته شده كه منتهى شده علم ائمهعليهم‌السلام به چهار نفر، اول سلمان فارسى رضى اللّه عنه دوم جابر، سوم سيد [مراد سيد حميرى است ]، چهارم يونس بن عبدالرحمن (46)، و مراد از جابر همين جابر بن يزيد جعفى است نه جابر انصارى به تصريح علمأ رجال.

و ابن شهر آشوب و كفعمى او را باب حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام و شمرده اند. (47)

و ظاهرا مراد باب علوم و اسرار ايشانعليهم‌السلام است و حسين بن حمدان حضينى نقل كرده از حضرت صادقعليه‌السلام كه فرمود:

(اِنَّما سُمِّىَ جابِرا لانَّهُ جَبَرَ الْمُؤْمِنينَ بِعِلْمِهِ وَ هُوَ بَحْرٌ لايُنْزَحُ وَ هُوَ الْبابُ فِى دَهْرِهِ وَ الْحُجَّةُ عَلَىَ الْخَلْقِ مِنْ حُجَّةِ اللّهِ اَبى جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍعليهما‌السلام .)

همانا جابر به اين اسم ناميده شد به جهت اينكه نيكو حال و توانگر مى كند مؤ منين را به علم خود و او دريايى است كه هرچه از او برداشته شود تمام نشود و او است باب در زمان خود و حجت بر خلق از جانب حجة اللّه ابوجعفر محمّد بن علىعليهم‌السلام . (48)

قاضى نوراللّه در(مجالس المؤ منين)گفته: جابر بن يزيد الجعفى الكوفى، [علامه حلّى ] در(كتاب خلاصه)آورده كه حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام بر او رحمت مى فرستاد و مى فرمود: او نقلى كه از ما مى كرده، راست و درست است و ابن غضائرى گفته كه جابر ثقة است فى نفسه اما اكثر آنها كه از او روايت كرده اند ضعيف اند. (49)

و در كتاب شيخ ابوعمر كشى از جابر مذكور نقل نموده كه گفت: در ايام جونى به خدمت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام به مدينه رفتم چون به مجلس آن حضرت درآمدم آن حضرت پرسيدند: تو چه كسى؟ گفتم: مردى از كوفه، پرسيدند: از كدام طايفه؟ گفتم: كه جعفى ام، سؤ ال نمودند، به چه كار آمدى؟ گفتم: به طلب علم آمده ام، گفتند: از كه طلب مى كنى؟ گفتم: از شما، پس بعد از اين اگر كسى از تو پرسد از كجايى بگو كه از مدينه ام، پس به آن حضرت گفتم كه پيش از سؤ ال ديگر مسائل از همين سخن كه حضرت فرمودند سؤ ال مى نمايم كه آيا جايز است دروغ گفتن؟ آن حضرت فرمودند: گفتن آنچه تو را تعليم نمودم دروغ نيست؛ زيرا هر كه در شهرى است از اهل آن شهر است تا از آنجا بيرون رود، و بعد از آن، حضرت كتابى به من داد و فرمودند كه تا بنى اميه باقى اند اگر چيزى از آن روايت كنى لعنت من و آبأ من بر تو متعلق خواهد بود. پس از آن، كتابى ديگر به من دادند و فرمودند: اين را بگير و مضمون آن را بدان و هرگز به كس روايت مكن و اگر خلاف آن كنى فَعَلَيْكَ لَعْنَتى وَ لَعْنَةُ آبائى. (50)

و ايضا روايت نموده كه چون وليد پليد كه از فراعنه بنى اميه بود كشته شد جابر فرصت غنيمت شمرد و عمامه خز سرخ بر سر نهاده و به مسجد درآمد و مردم بر او جمع شدند و او شروع در نقل حديث از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام نموده در هر حديث كه نقل مى كرد و مى گفت:

حَدَّثَنى وَصِىُّ الاَوْصِيأِ وَ وارِثُ عَلْمِ الاَنْبيأِ مُحَمَّدُ بْنِ عَلِىِّعليه‌السلام .

پس جمعى از مردم كه حاضر بودند آن جرأت از او ديدند با همديگر مى گفتند جابر ديوانه شده است. (51)

و ايضا از جابر نقل نموده كه مى گفته: هفتاد هزار حديث از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام روايت دارم كه هرگز از آن به كسى روايت نكرده ام و هرگز نخواهم كرد، و نقل نموده كه روزى جابر به آن حضرت گفت كه بر من بارى عظيم از اسرار و احاديث خود بار نموده ايد و فرموده ايد كه هرگز به كسى از آن روايت نكنم و گاه مى بينم كه آن اسرار در سينه من به جوش مى آيد و حالتى شبيه به جنون مرا دست مى دهد، آن حضرت فرمود: هرگاه تو را اين حالت دست دهد به صحرا بيرون رو و گودى بكن و سر خود را در آنجا درآر آنگاه بگو حَدَّثَنى مُحَمَّدُ بْنِ عَلِي بِكَذا وَ كَذاانتهى. (52)

فقير گويد: كه حسين بن حمدان روايت كرده كه در اوقاتى كه جابر خود را ديوانه كرده بود سوار نى شده بود و با كودكان بازى مى كرد شخصى شبى به طلاق زنش قسم خورد كه فردا من اول كسى را كه ملاقات مى كنم از حال زنها از او مى پرسم، اتفاقا اول كسى را كه ملاقات كرد جابر بود سوار بر نى شده بود، آن مرد پرسيد از او از زنها، فرمود: زنها سه قسمند، و حركت كرد، آن مرد گرفت نى او را كه حركت نكند فرمود: رها كن اسب مرا پس دوانيد خود را با بچگان، آن مرد چيزى نفهميد ملحق شد به جابر و گفت: بيان كن سه قسم زنها را كه گفتى. فرمود: يكى از آنها براى تو نفع دارد و يكى براى تو ضرر و يكى نه نفع دارد و نه ضرر، اين را گفت و فرمود: بگذار اسب مرا و حركت كرد، باز آن مرد نفهميد خود را به او رسانيد و گفت: نفهميدم آنچه گفتى، فرمود: آن زنى كه نفعش براى تو است باكره است، و آن زنى كه براى تو ضرر دارد زنى است كه شوهر كرده و از شوهر سابقش اولاد دارد و آنكه نه نفع دارد و نه ضرر زن ثيّبه است كه اولاد نداشته باشد. (53)

چهارم در معجزه آن حضرت است در بدره هاى زر

در(بحار)از كتاب(اختصاص)و(بصائرالدرجات)نقل كرده كه روايت شده از جابر بن يزيد كه گفت: وارد شدم بر حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام و شكايت كردم به آن حضرت از حاجتمندى، فرمود: اى جابر! درهمى نزد ما نيست، و اندى بر نگذشت كه كميت شاعر به حضرتش مشرف شد و عرض كرد: فداى تو شوم اگر رأى مبارك باشد قصيده اى به عرض رسانم؟ فرمود انشاد كن! كميت قصيده اى انشاد كرد و چون از عرض قصيده بپرداخت حضرت فرمود: اى غلام! از اين بيت يك بدره بيرون بياور و به كميت بده، غلام بدره بياور و به كميت داد، كميت عرض كرد: فداى تو شوم، اگر رأى مبارك قرار بگيرد قصيده اى ديگر به عرض برسانم؟ فرمود: بخوان! كميت قصيده ديگر معروض داشت و آن حضرت به غلام، تا بدره ديگر از آن خانه بيرون آورد و به كميت بداد، عرض كرد: فداى تو گردم اگر اجازت رود قصيده سومين را انشاد نمايم؟ فرمود: انشاد كن! كميت به عرض رسانيد و آن حضرت فرمو: اى غلام يك بدره از اين بيت بيرون بياور و به كميت ده، غلام بر حسب فرمان بدره ديگر درآورد و به كميت داد، كميت عرض كرد: سوگند به خدا! من در طلب مال و فايده دنيوى به مدح شما زبان نگشودم و جز صله رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و آنچه واجب گردانيده خداى تعالى بر من از اداى حق شما مقصودى ندارم حضرت ابى جعفرعليه‌السلام در حق كميت دعاى خير نمود آنگاه فرمود: اى غلام! اين بدره ها را به مكان خودش برگردان.

جابر مى گويد: چون اين حال را مشاهده كردم در خاطرم چيزى خطور كرد و همى با خود گفتم امامعليه‌السلام با من فرمود درهمى نزد من نيست و درباره كميت به سى هزار درهم فرمان كرد، چون كميت بيرون شد عرض كردم: فدايت شوم به من فرمودى يك درهم نزد من نيست و درباره كميت به سى هزار درهم امر فرمودى؟ فرمود: (قُمْ يا جابِرُ وَادْخُلِ الْبيتَ)به پاى شو و به آن خانه كه دراهم بيرون آوردند و دوباره به آن خانه برگردانيدند داخل شو، جابر گفت پس برخاستم و به آن خانه درآمدم و از آن درهم چيزى نيافتم و بيرون شدم و به حضرتش درآمدم.

(فقالَ لى: يا جابرُ! ما سترْنا عَنْكُمْ اَكْثَرُ مِمّا اَظْهَرْنا لَكُمْ)؛ فرمود: اى جابر! آن معجزات و كرامات و مآثر و فضائلى كه از شما مستور داشته ايم بيشتر است از آنچه براى شما ظاهر مى سازيم آنگاه به پاى خاست و دست مرا بگرفت و به همان خانه درآورد و پاى مبارك بر زمين يزد ناگاه چيزى مانند گردن شتر از طلاى احمر از زمين بيرون آمد فرمود: اى جابر! به اين معجزه باهره بنگر و جز با برادران دينى خود كه به ايمان ايشان اطمينان داشته باشى اين راز را در ميان مگذار همانا خداى تعالى ما را قدرت داده است كه هرچه خواهيم چنان كنيم و اگر بخواهيم جمله زمين را با اذمّه و مهارهاى خود هر سوى بازكشانيم مى كشانيم. (54)

پنجم در آنكه ديوار، حاجب آن حضرت نبود از ديدن

قطب راوندى از ابوالصّباح كنانى روايت كرده كه گفت: روزى به در سراى حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام شدم و در را كوبيدم كنيز خدمتكار آن حضرت كه پستان برجسته اى داشت بر در سراى آمد پس دست خود را بر پستان او زدم و گفتم به آقاى خود بگو كه من بر در سراى مى باشم، ناگاه صداى مبارك آن حضرت از آخر خانه بلند شد: (اُدْخلْ لااُمَّ لَكَ)؛ داخل شو مادر تو را مباد. پس به سراى داخل شدم و گفتم: به خداى سوگند كه اين حركت از روى ريبه نبود و من در اين كار مقصدى نداشتم مگر زياد شدن يقينم، فرمود: راست گفتى، اگر گمان بريد كه اين ديوارها حاجب و حائل مى شود ديدگان ما را همچنان كه حاجب مى شود ديدگان شما را پس چه فرق خواهد بود بين ما و شما؟ پس بپرهيز از اينكه ديگر مثل اين عمل به جاى آرى. (55)

مؤ لف گويد: كه روايت شده نيز از يكى از اصحاب آن حضرت كه گفت: در كوفه زنى را تعليم قرائت قرآن مى نمودم وقتى با او جزيى مزاح كردم پس چون خدمت آن حضرت مشرف شدم به من عتاب كرد و فرمود: هركه در خلوت مرتكب گناهى شود حق تعالى به او اعتنايى نخواهد كرد!؟ چه گفتى با آن زن؟! گفت من صورت خود را از شرم پوشانيدم و توبه كردم، حضرت فرمود: ديگر به اين كار شنيع عود مكن. (56)

ششم در بيرون آوردن آن حضرت طعام و چيزهاى ديگر از خشتى

در(مدينة المعاجز)از محمد بن جرير طبرى نقل كرده كه گفت: حديث كرد مرا ابومحمّد سفيان از پدرش از اعمش كه گفت: قيس بن ربيع روايت نموده كه در خدمت حضرت امام محمّد باقرعليه‌السلام ميهمان شدم و در منزل مباركش جز خشتى نبود، چون وقت عشا فرا رسيد آن حضرت به نماز بايستاد و من اقتدا كردم، پس از آن دست مبارك به آن خشت برد منديلى سنگين از آن بيرون آورد و مائده اى كه هر طعام گرم و سردى در آن بود بر آن گسترده شد و به من فرمود: فهذا ما اعدّاللّه للاؤ ليأ؛ اين غذايى است كه حق تعالى براى اوليأ خود مهيا داشته. پس آن حضرت و من بخورديم آنگاه مائده در آن خشت برگشت و مرا شك فرو گرفت تا هنگامى كه آن حضرت براى حاجتى بيرون شد من آن خشت را زير و رو همى كردم و آن را جز خشتى كوچك نيافتم و آن حضرت درآمد و مكنون خاطر مرا بدانست پس از آن خشت قدحها و كوزه ها و سبوها كه از آب مملو بود بيرون آورد پس بياشاميدم و به موضع خود بازگردانيد و فرمود: مثل تو با من مثل يهود است با مسيحعليه‌السلام هنگامى كه به او وثوق نمى آوردند، آنگاه خشت را فرمان داد تا سخن گويد و خشت تكلّم نمود. (57)

هفتم در بيرون آوردن آن حضرت سيبى را از ميان سنگ

و نيز در آن كتاب از جابر بن يزيد روايت كرده كه گفت: در خدمت حضرت امام محمدباقر عليه السلام بيرون شدم هنگامى كه آن حضرت آهنگ(حيره)داشت چون به كربلا مشرف شديم، به من فرمود: اى جابر!(هذِهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ لَنا وَ لِشيعَتِنا وَ حُفْرَهٌ مِنْ حُفَرِ جَهَنَّمَ لاَعْدائِنا)؛

اين زمين براى ما و شيعيان ما بوستانى است از بوستانهاى بهشت و براى دشمنان ما حفره اى است از حفره هاى جهنم. و پس از آن منتهى شد به آنجا كه اراده داشت، آنگاه به من روى كرد و فرمود: اى جابر! عرض كردم: (لبّيك سيّدى!)فرمود: چيزى مى خورى؟ عرض كردم: بلى يا سيدى، پس دست مباركش را در ميان سنگها داخل كرد و سيبى از برايم بيرون آورد كه هرگز به آن خوشبويى نديده بودم و به هيچ وجه با ميوه هاى دنيايى شباهت نداشت و دانستم از ميوه هاى بهشت است و از آن بخوردم و از بركت و فضيلت آن تا چهار روز به طعام حاجت نيافتم و حدثى از من حدوث نيافت. (58)

هشتم در آنچه مشاهده كرد عمر بن حنظله از دلائل آن حضرت

صفّار از عمر بن حنظله روايت كرده است كه گفت: به حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام عرض كردم مرا چنان گمان مى رود كه در خدمت تو داراى رتبه و منزلتى هستم، فرمود: آرى. عرض كردم مرا در اين حضرت حاجتى است، فرمود: چيست؟ عرض كردم: اسم اعظم را به من تعليم فرماى. فرمود: طاقت آن را دارى؟ عرض كردم: آرى، فرمود: به اين خانه درآى، چون به خانه درآمدم حضرت ابى جعفرعليه‌السلام دست مبارك به زمين گذاشت و آن خانه تاريك شد عمر را لرزيدن فرو گرفت آنگاه فرمود: چه مى گوى بياموزم تو را؟ عرض كردم: نه، پس دست مبارك از زمين برگرفت و خانه به همان حال كه بود بازآمد. (59)

مؤ لف گويد: كه در روايات وارد شده كه اسم اعظم الهى بر هفتاد و سه حرف است و نزد آصف يك حرف از آن بود و به واسطه آن بود كه سرير بلقيس را به يك طرفة العين نزد سليمان حاضر كرد. و نزد سليمان بن داود يك حرف از آن بود، و به حضرت عيسىعليه‌السلام دو حرف از آن عطا شده بود و به سبب آن بود كه مرده زنده مى كرد و كور مادرزاد و پيس را خوب مى كرد. و به حضرت سلمان رضى اللّه عنه اسم اعظم تعليم شده بود و آن جناب داراى اسم اعظم بود، و از اينجا معلوم مى شود كثرت عظمت شأن سلمان و علوّ مقام آن قدوه اهل ايمان رحمه اللّه، و عمر بن حنظله كه راوى روايت است صاحب مقبوله معروفه نزد فقهأ است و آن روايتى است كه از او نقل شده كه از حضرت صادقعليه‌السلام سؤال كرد كه ميان دو نفر از اصحاب ما منازعه شده در دينى يا ميراثى، چه كنند؟ فرمود: نظر كنند به يكى از شماها از كسانى كه روايت كنند احاديث ما را و تأمل كنند در حلال و حرام ما و شناسند احكام مرا پس راضى باشند به حكومت او، به درستى كه من او را حاكم گردانيدم بر شماها پس هرگاه حكم كند و از او قبول ننمايند استخفاف كردند حكم الهى را و رد كردند بر ما و رد كننده بر ما، رد كننده بر خدا است و آن عرض شرك به خدا است. (60)

نهم در فرود آمدن انگور و جامه براى آن حضرت است از آسمان

در(مدينة المعاجز)از(ثاقب المناقب)نقل كرده و او از ليث بن سعد روايت كرده كه گفت: بر كوه ابوقبيس مشغول به دعا بودم مردى را ديدم كه دعا مى كرد و در دعاى خود گفت: (اَللّهُمَّ اِنّى اُريدُ الْعِنَبَ فَارْزُقْنيِه؛)بارخدايا! انگور مى خواهم، به من روزى فرما.

پس ابرى بيامد و بر او سايه افكند و بر سرش نزديك شد و آن مرد دست برافراخت و يك سبد انگور از آن برگرفت و در حضور خود بنهاد و ديگر باره دست به دعا برداشت و عرض كرد: خداوندا! برهنه ام بپوشان مرا. پس ديگرباره آن ابر به او نزديك شد و از او چيزى درهم پيچيده كه دو ثوبى بود بگرفت و آنگاه بنشست و به خوردن انگور پرداخت و اين هنگام زمان انگور نبود و من به او نزديك بودم پس دست به سبد دراز كردم و دانه اى چند برگرفتم، نظر به من افكند و فرمود: چه مى كنى؟

گفتم: من در اين انگور شريك هستم. فرمود: از كجا؟ گفتم: تو دعا كردى و من آمين گفتم و دعا كننده و آمين گو هر دو شريك هستند. فرمود: بنشين و بخور. پس نشستم و با او بخوردم. چون به حد كفايت بخوردم آن سبد به يكسر بلند شد و او به پاى شد و فرمود: اين دو جامه را بردار، عرض كردم، به جامه حاجت ندارم، فرمود: روى بگردان تا خود بپوشم پس منحرف شد و آن دو جامه را يكى ازار و ديگر را ردا ساخت و آنچه بر تن داشت به هم پيچيده به كف خود بلند كرد از ابوقبيس فرود شد و چون به(صفا)نزديك شد جماعتى به استقبالش بشتافتند و آن جامه كه در دست داشت به كسى داد، از يكى سؤ ال كردم وى كيست؟ گفت: فرزند رسول خداى ابوجعفر محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالبعليهم‌السلام است. (61)

دهم در بينا كردن آن حضرت ابوبصير را و برگردانيدنش به حال اول

از قطب راوندى نقل شده كه به سند خويش روايت كرده از ابوبصير كه گفت: گفتم به حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام كه من مولاى تو و از شيعه تو و ناتوان و كور مى باشم پس بهشت را براى من ضمانت كن. فرمود: نمى خواهى علامت ائمه را به تو عطا كنم؟ عرض كردم: چه باشد كه هم علامت و هم ضمانت را براى من جمع فرمايى، فرمود: براى چيست كه اين را دوست دارى؟ گفتم: چگونه آن را دوست ندارم، پس دست مبارك به ديدهام ماليد در حال، جميع ائمهعليهم‌السلام را نزد آن حضرت بديدم، آنگاه فرمود: چشم بيفكن و نظر كن به چشم خود چه مى بينى؟ ابوبصير گفت: به خدا سوگند! نديدم مگر سگ يا خوك يا بوزينه، عرض كردم اين خلق ممسوخ كدامند؟ فرمود: اينها كه مى بينى سواد اعظم است و اگر پرده برداشته شود و صورت حقيقى كسان را باز نماين مردم شيعه مخالفين خود را جز در اين صورت مسخ شده نخواهند ديد، پس از آن فرمود: اى ابومحمد! اگر خواهى كه تو را به اين حال بازگذارم يعنى به حالت بينايى لكن حسابت با خدا باشد، و اگر دوست مى دارى در حضرت يزدان از بهر تو بهشت را ضمانت كنم تو را به حالت نخست باز گردانم؟ عرض كردم: هيچ حاجتى نباشد در نظاره به اين خلق منكوس، مرا به حالت اول بازگردان كه هيچ چيز عوض بهشت نيست پس دست مبارك بر ديده ام مسح كرد و به آن حال كه بودم باز شدم. (62)

يازدهم در ظاهر كردن آن حضرت است آبى در بيابان براى قبرّه (مرغ چكاوك )

شيخ برسى از محمّد بن مسلم روايت كرده كه با حضرت باقرعليه‌السلام بيرون رفتيم ناگاه بر زمين خشكى رسيديم كه آتش از آن مشتعل بود، يعنى از بسيارى حرارت و در آنجا گنجشك بسيارى بود كه دور اشتر آن حضرت پر مى زدند و چرخ مى خوردند حضرت آنها را راند و فرمود: اكرامى نيست يعنى براى شما، پس آن جناب رفت تا به مقصد خويش، چون فردا رجوع كرديم و به همان زمين رسيديم، باز آن گنجشكها پرواز مى كردند و دور اشتر آن حضرت مى گشتند و بر بالاى سر پر مى زدند، پش شنيدم كه آن حضرت فرمود: بنوشيد و سيراب شويد، چون نظر كردم ديم در آن بيابان آب بسيارى است گفتم: اى آقاى من! ديروز منع كردى آنها را امروز سيرابشان كردى؟ فرمودند: بدان كه امروز در ميان ايشان قبرّه مختلط بود پس آب دادم به ايشان و اگر قبرّه نبود من به ايشان آب نمى دادم گفتم: اى آقاى من! چه فرق است ميان قبرّه و گنجشك؟ فرمود: واى بر تو! اما گنجشك پس آنها از مواليان فلان اند: زيرا ايشان از اويند، و اما قبرّه پس از موالى ما اهل بيت است و ايشان در صفير خود مى گويند:

(بورِكتمْ اَهلَ الْبيْتِ وَ بُورِكَتْ شيعَتُكُمْ وَ لَعَنَ اللّهُ اَعْدائَكُمْ.) (63)

دوازدهم در اخبار آن حضرت است از غيب

قطب راوندى از ابوبصير روايت كرده كه حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام به مردى از اهل خراسان فرمود: پدرت چه حال داشت؟ گفت: نيك بود، فرمود: پدرت بمرد هنگامى كه به اين حدود توجه كردى و به نواحى جرجان رسيدى، آنگاه فرمود: برادرت در چه حالى است؟ عرض كرد، او را صحيح و سالم بازگذاشتم، فرمود: او را همسايه اى بود صالح نام در فلان روز و فلان ساعت برادر تو را بكشت. آن مرد بگريست و گفت اِنّا للّهِ وَ اِنا اِلَيهِ راجعونَ بما اُصِبْتُ. فرمود: ساكن باش و اندوه مدار كه جاى ايشان در بهشت است و از منازل اين جهان فانى براى ايشان خوشتر است عرض كرد: يابن رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم! در آن هنگام كه به اين حضرت توجه نمودم پسرى رنجور و مريض داشتم كه با درد و وجع شديد دچار بود از حال او هيچ پرسش نكردى، فرمود: پسرت صحت يافت و عمش دخترش را به او تزويج نمود، و چون تو او را دريابى پسرش از بهرش متولد شده باشد كه نامش على است و از شيعيان ما باشد، اما پسرت شيعه ما نيست بلكه دشمن ما است، آن مرد عرض كرد: آيا چاره اى در اين كار هست؟ فرمود: او را دشمنى است و آن دشمنى او را كافى است. راوى گفت پس برخاست آن مرد، من گفتم: كيست اين مرد؟ فرمود: مردى است از اهل خراسان و شيعه ما است و مؤ من است. (64)

فصل چهارم: در ذكر پاره اى از مواعظ و كلمات حمكت آميز حضرت ابى جعفر امام

محمدباقرعليه‌السلام است كه از(تحف العقول)نقل شده

اول قالعليه‌السلام : (ما شيبَ شَى ءٌ بشِى ءٍ اَحْسَنُ مِنْ حِلْمٍ بِعِلْمٍ): (65) يعنى حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام فرمود: آميخته نشده هيچ چيزى به چيزى كه بهتر باشد از آميختن حلم به علم.

مؤ لف گويد:(حلم)نگاه داشتن نفس است از هيجان غضب به آنكه قوّه غضبيه او را به آسانى حركت ندهد، و بى تأنّى و تثبّت چيزى از او سر نزند، و واردات مكروهه روزگار او را مضطرب نگرداند:

با تو گويم كه چيست غايت حلم		هركه زهرت دهد شكر بخشش
كم مباش از درخت سايه فكن		هركه سنگت زند ثمر بخشش
هركه بخراشدت جگر به جفا		همچون كان كريم زر بخشش

و بس است در شرافت حلم كه با علم توام، و مانند نماز و زكات با هم ذكر مى شو.

دوم قالعليه‌السلام : (اَلكمالُ كلُّ اَكْمالِ التَّفَقُّهُ فِى الدّينِ، وَ الصَّبْرُ عَلَى النّائبَةِ، وَ تَقْديرُ الْمَعيشَةِ)؛ (66)

فرمود: كمال و تمام كمال است تفقّه و بصيرت پيدا كردن در دين، و صبر كردن در مصيبت و كار دشوار، و اندازه آوردن امر معيشت؛ يعنى بسنجد آنچه عايد او مى شود در ماه مثلا، پس به همان اندازه خرج كند. پس هرگاه ماهى سه تومان عايد او مى شود روزى يك قران خرج كند و بيشتر از آن خرج ننمايد و اگر اتفاقا يك روز زيادتر خرج كرد زيادى را كم روز ديگر گذارد تا آنكه به ذلت قرض و سؤ ال از مردم گرفتار نشود.

پند مادر علامه مجلسى اول و دعاى ملا عبداللّه شوشترى

شيخ ما ثقة الاسلام نورى در خاتمه(مستدرك)نقل كرده در حال علامه مجلسى مولانا محمدباقر بن محمّدتقى بن مقصود على المتخلّص بالمجلسى رحمه اللّه كه والده ملاّ محمّدتقى، عارفه مقدسه صالحه بوده و از تقوى و صلاح او نقل شده كه وتى شوهرش ملاّ مقصودعلى عازم سفرى گرديد، پسران خود ملاّ محمدتقى و ملاّ محمّدصادق را آورد خدمت علامه مقدس ورع ملاّ عبداللّه شوشترى به جهت تحصيل علوم شرعيه و استدعا كرد از آن بزرگوار كه مواظبت فرمايد در تعليمشان، پس از آن مسافرت كرد، پس مصادف شد در آن ايام عيدى، جناب ملاّ عبداللّه سه تومان به ملاّ محمدتقى داد فرمود اين را صرف نماييد در ضروريات معاش خودتان، عرض كرد كه بدون اطلاع و اجازه والده نمى توانيم صرف نماييم، چون خدمت والده خود رسيدند كيفيت را به عرض رسانيدند فرمود كه پدر شما دكّانى دارد كه غلّه آن چهارده غاز بيگى است و آن مساوى خرج شما است به نحوى كه تعيين و تقسيم آن كرده ام، و اين عادت شده براى شما در اين مدت، پس هرگاه اين مبلغ را بگيرم حال شما را توسعه و فراخى معيشت مى شود و اين مبلغ تمام مى گردد و شما عادت اول خود را فراموش مى نماييد آن وقت به مخارج كم صبر نمى نماييد پس لابدّ مى شوم شكايت كنم از تنگى حال شماها در اكثر اوقات به جناب ملاّ عبداللّه و غيره و اين شايسته ما نيست. چون خدمت مولانا اين مطلب عرض شد آن بزرگوار دعا كرد در حق ايشان، حق تعالى دعاى آن جناب را مستجاب فرمود و اين سلسله جليله را از حاميان دين و مروجين شريعت سيدالمرسلين حضرت خاتم النبيينصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قرار داد و بيرون آورد از ايشان اين بحر موّاج و سراج وهّاج را. (67)

سوم قالعليه‌السلام : (صُحُبَةُ عِشْرينَ سَنَةٍ قَرابَةٌ) (68)؛ يعنى مصاحبت و رفاقت بيست سال در حكم قرابت و خويشاوندى است.

چهارم قالعليه‌السلام : (ثَلاثَةٌ مِن مَكارِم الدُّنْيا وَالا خِرَةِ اَنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَ تصلَ منْ قطَعَكَ وَ تَحْلُمَ اَذا جُهِلَ عَلَيْكَ)؛ (69) يعنى سه كار و كردار است كه از مكارم دنيا و آخرت است، يكى آنكه عفو كنى از كسى كه بر تو ستم كرده، و ديگر آنكه صله و پيوند كنى با كسى كه قطع رحم تو كرده، سوم آنكه حلم كنى هرگاه از روى جهل و نادانى با تو رفتار شود.

پنجم فرمود: هيچ بنده اى نباشد كه امتناع نمايد از معونه برادر مسلمان خود و كوشش در قضاى حاجت او خواه برآورده شود يا نشود مگر اينكه مبتلا گردد در سعى نمودن و كوشش ورزيدن در حاجتى كه موجب گناه او شود و هيچ اجرى نداشته باشد، و هيچ بنده اى نيست كه انفاق در راه رضاى خدا بخل ورزد مگر اينكه مبتلا شود به اينكه چند برابر آن مبلغ را كه در راه خدا بخل ورزيده بود در مصارفى كه خشم خداى را برانگيزد انفاق كند. (70)

ششم قالعليه‌السلام : (مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ مِنْ نَفْسِهِ فَاِنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَنْ تُغْنِىَ عَنْهُ شَيْئا)؛ (71) هركس را كه خداى، خود او را براى او واعظ و پندگوى نگرداند مواعظ ديگران او را فايده نرساند.

هفتم قالعليه‌السلام : (كَمْ مِنْ رَجُلٍ لَقِىَ رَجُلا فَقالَ لَهُ اَكَبَّ اللّهُ عَدُوَّكَ وَ مالَهُ مِنُ عَدُوَّ اِلاّ اللّهُ)؛ (72) چه بسيار افتد كه مردى با مردى ديگر ملاقات نمايد و در دعا و خوش آمد گويد: خداوند دشمنت را سرنگون و منكوب گرداند و حال آنكه او را دشمنى نباشد مگر خدا.

هشتم قالعليه‌السلام : (عالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعينَ اَلْفَ عابِدٍ)؛ (73) يعنى عالمى كه مردم به علم او منتفع شوند افضل است از هفتاد هزار عابد.

فضيلت علم و علما

مؤ لف گويد: كه روايات در فضيلت علم و علما، زياده از آن است كه احصا شود، در جمله اى از اخبار است كه يك عالم افضل است از هزار عابد و هزار زاهد، و فضل عالم بر عابد مثل فضل آفتاب است بر ستاره ها، و يك ركعت نماز كه فقيه مى كند بهتر است از هفتاد هزار ركعتى كه عابد مى كند، و خواب عالم بهتر است از نماز با جهل، و چون مؤ من بميرد و بگذارد يك ورقه كه در آن علمى باشد، مى گردد آن ورقه در روز قيامت پرده ميان او و آتش، و عطا فرمايد او را خداوند به هر حرفى كه نوشته شده در آن شهرى كه وسيعتر است از دنيا به هفت مرتبه، و چون فقيه بميرد بگيرند بر او ملائكه و بقعه هاى زمين كه عبادت مى كرد در آنها خدا را، و درهاى آسمان كه از آنجا اعمال او را بالا مى برند، و در اسلام شكستى پيدا شود كه سد نكند او را چيزى؛ زيرا كه مؤ منين فقها، قلعه هاى اسلام اند، مانند قلعه اى كه براى دور شهر مى سازند. الى غير ذلك. (74)

و شيخ ما ثقة الا سلام نورى در(كلمه طيبه)اخبار بسيار در فضيلت علما و فوايد وجود آنها ذكر كرده از جمله فرموده: و از فوايد وجود علما آنكه ايشانند اسباب دوست داشتن خداوند تعالى بندگان را و دوست داشتن ايشان خداوند را و اين دو محبت غايت سير سالكين و آخر مراحل رجوع كنندگان به سوى خداوند است. (75)

سبط شيخ طبرسى رحمه اللّه در كتاب(مشكوة الا نوار)روايت نموده كه شخصى خدمت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم عرض كرد: هرگاه حاضر شود جنازه اى و حاضر شود مجلس عالمى كدام يك محبوبتر است نزد شما كه من حاضر شوم به آنجا؟ فرمود: اگر هست براى جنازه كسى كه برود با او و دفن كند او را پس به درستى كه حضور مجلس عالم افضل است از حضور هزار جنازه و از عيادت هزار مريض و از به پا ايستادن به جهت عيادت در هزار شب و از روزه هزار روز و از هزار درهم صدقه دادن به مساكين و از هزار حج سواى واجب و از هزار جهاد سواى جهاد واجب كه در راه خدا جهاد كنى به مال و جان خود و كجا مى رسد اين مقامات به محضر عالم، آيا ندانستى كه خداوند اطاعت كرده مى شود به علم؛ و خير دنيا و آخرت با علم است و شرّ دنيا و آخرت با جهل است، آيا خبر ندهم شما را از جماتى كه نه انبيائند و نه شهدا، غبطه مى برند در روز قيامت به منزلت ايشان يا رسول اللّه؟ فرمود: ايشان آنانند كه محبوب مى كنند بندگان را در نزد خداوند، و محبوب مى كنند خداوند را در نزد بندگان، عرض كرديم اينكه خداوند را محبوب مى كنند نزد بندگان دانستيم، پس چگونه بندگان را محبوب مى كند نزد خداوند؟

فرمود: امر مى كنند ايشان را به آنچه خداوند دوست دارد و نهى مى كنند ايشان را از آنچه خداوند مكروه دارد، پس هرگاه اطاعت كردند ايشان را دوست مى دارد خداوند آنها را. (76)

آثار همنشينى با علما

و از فوايد وجود علما، مضاعف شدن ثواب نمازها است با ايشان چنانچه شيخ شهيد رحمه اللّه روايت كرده كه نماز با عالم در غير مسجد جامع مقابل هزار ركعت است و در مسجد جامع مقابل صد هزار ركعت، و همچنين مضاعف شدن ثواب صدقات است بر آنها چنانچه علامه حلى رحمه اللّه در(رساله سعديه)و ابن ابى جمهور در(عوالى اللّئالى)روايت كرده از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه صدقه بر علما به ازأ يكى هفت هزار است و همچنين رسيدن خير و رحمت به همنشين ايشان، چنانچنه در(امالى)از جناب صادق عليه السلام مروى است كه هيچ مؤ منى نمى نشيند نزد عالمى يك ساعت مگر آنكه ندا مى كند او را پروردگارش نشستى نزد حبيب من، قسم به عزت و جلالم هر آينه بنشانم تو را در بهشت با او و باكى ندارم. و در(عدة الداعى)مروى است از حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام كه نشستن يك ساعت نزد علما، محبوبتر است نزد خداوند از عبادت هزار سال. (77)

و در(كافى)و غيره، از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مروى است كه فرمود علما سادات اند و نشستن با ايشان عبادت است و در پاره اخبار نهى رسيده از مجالست با قاضى عامه به جهت اينكه شايد لعنت او را در رسد پس همنشين او را فرا گيرد و از اين معلوم مى شود كه نشستن با آنكه محل رحمت است سبب شركت در آن موهبت است. نيز مروى است كه مثل عالم مثل عطر فروش است كه در ملاقاتش اگر از عطر نخريدى از بوى عطرش معطر خواهى شد. و همچنين رسيدن فيض به نگاه كنندگان به ايشان كه نظر كردن به روى عالم عيادت است. و در(جامع الا خبار)از حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روايت كرده كه نظر به سوى عالم محبوبتر است نزد خداوند از اعتكاف يك سال در بيت اللّه الحرام، و همچنين نظر به در خانه ايشان، چنانچه در كتاب مذكور مروى است كه خداوند نظر كردن به در خانه عالم را عبادت قرار داه و همچنين زيارت ايشان را، چنانكه در آن كتاب از آن جناب مروى است كه زيارت علما، محبوبتر است نزد خدا از هفتاد طواف دور خانه خدا و بهتر است از هفتاد حج و عمره پسنديده قبول شده و بلند مى كند خداوند براى او هفتاد درجه و نازل مى كند بر او رحمت را و گواهى مى دهند براى او ملائكه كه بهشت بر او واجب شده بلكه زيارت ايشان را بدل زيارت ائمهعليهم‌السلام قرار داده اند با آن همه اجرها و خيرها كه در آن است، چنانكه در(كافى)جناب كاظمعليه‌السلام روايت كرده كه هركس قدرت ندارد بر زيارت قبور ما پس زيارت كند صلحا و برادران ما را.

و همچنين برداشته شدن عذاب دنيا و برزخ از گناهكاران به سبب وجود علما، موافق رواياتى كه ذكرش در اينجا موجب تطويل است. (78)

مؤ لف گويد: كه شايسته ديدم اين اشعار حكمت آميز را كه در مدح علم و عمل است در اينجا ذكر نمايم:

نيست از بهر آسمان ازل		نردبان پايه به ز علم و علم
علم سوى در اله برد		نه سوى ملك و مال و جاه برد
مرد را علم ره دهد به نعيم		مرد را جهل در دهد به جحيم
علم باشد دليل نعمت و ناز		خنك آن را كه علم شد دمساز
علم خوان گر ز آدمى است رگى		زانكه شد خاص شه به علم سگى
ننگ دارد بسى به جان و به دل		سگ عالم از آدمى جاهل
هركه را علم نيست گمراه است		دست او زآن سراى كوتاه است
كار بى علم تخم در شور است		علم بيكار زنده در گور است
كار بى علم بار و بر ندهد		تخم بى مغز پس ثمر ندهد
حجت ايزديست در گردن		خواندن علم كار ناكردن
آنچه دانسته اى به كار درآر		خواندن علم جوى از پى كار
تا تو در علم با عمل نرسى		عالمى فاضلى ولى نه كسى
علم در مزبله فرو نايد		كه دقم با حدث نمى پايد
چند از اين ترّهات محتالى		چشمها درد ولاف كحّالى
دانش آن خوبتر ز بهر بسيج		كه بدانى كه مى ندانى هيچ

نهم قالعليه‌السلام :(اِنَّما مَثَلُ الْحاجَةِ مَنْ اَصابَ مالَهُ حَديثا كَمَثَلِ الدِّْرهَمِ فى فَمِ اَلافعى اَنتَ اِلَيهِ محوِجٌ وَ اَنتَ فيها عَلى خَطَرٍ) (79)؛ فرمود: همانا مثل حاجتمند بودن به مردم نو كسيه كه بتازه داراى مال و بضاعت شده اند مانند درهمى است كه در دهان افعى باشد كه تو آن درهم حاجت دارى و لكن بسبب آن افعى دچار خطر و نزديك هلاكتى

دهم قالعليه‌السلام :(اَرْبَعٌ مِنْ كُنُوزِ الْبرِ، كِتْمانُ الْحاجَةِ، وَ كِتْمانَ الصَّدَقَةِ، وَ كتمانُ الْوَجعِ، وَ كتمانُ الْمصيبَةِ) (80)؛ يعنى چهار چيز است كه از گنجهاى بر و نيكويى است: كتمان حاجت و كتمان صدقه و كتمان درد و كتمان مصيبت.

مؤ لف گويد: در(مجموعه ورّام)خبرى از احنف نقل شده كه ذكرش در اينجا مناسب است و آن چنان است كه احنف گفت: شكايت كردم به عموى خويش صعصعه، وجع و درد خود را كه در دل داشتم، او مرا سرزنش كرد، فرمود: اى فرزند برادر! هرگاه مصيبتى بر تو وارد شد شكايت مكن آن را به احدى مانند خودت؛ زيرا كه آن شخصى كه به آن شكايت مى كنيم يا دوست تو است بدحال مى شود و يا دشمن تو است پس مسرور مى شود، همچنين آن دردى كه در تو است شكايت مكن آن را به مخلوقى كه مثل تو است و قدرت ندارد كه مثل آن را از خودش رفع كند تا چه رسد به ديگرى و لكن عرض كن آن را به آنكه تو را به آن مبتلا كرده است و او قدرت دارد كه آن را از تو برطرف كند و فرجى از آن تو را كرامت فرمايد، اى فرزند برادر! يكى از اين دو چشم من چهل سال است كه بينايى آن رفته است و نمى بينم به آن چيزى نه بيابانى و نه كوهى و در اين مدت مطلع نكرده ام، به آن زوجه خود را و نه احدى از اهل بيت خود را! (81)

فقير گويد: كه فقره اول، مضمون اين شعر است كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به آن متمثّل مى شده:

فَاِنْ تَسْئَلينى كَيْفَ اَنْتَ فَاِنَّنى		صَبُورٌ عَلى رَيْبِ الزَّمانِ صَليبُ
يَعِزُّ عَلَىَّ اَنْ يُرى بِىَ كَأبَةٌ		فَيَشْمُتَ عادٍ اَوْ يُسامَ حَبيبُ (82)

يازدهم قالَعليه‌السلام : اِيّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَاِنَّهُما مِفْتاحُ كُلِّ شَرٍّ، مَنْ كَسِلَ لَمْ يؤَدٍّ حَقَّا وَ مَنْ ضَجِرَ لَمْ يَصْبِرْ عَلى حَقٍّ (83)؛ فرمود: بپرهيز از كسالت و ملالت در امور؛ زيرا كه اين دو چيز كليد هر بدى است، كسى كه به كسالت و واماندگى رود اداى هيچ حقى نكند و كسى كه ملالت و بيقرارى گيرد بر هيچ حقى صابر و شكيبا نتواند بود.

مؤ لف گويد: كه در اين مقام حكايتى از شيخ عارف زاهد ابوالحجاج اقصرى در نظر دارم كه شايسته است گفت: شيخ من ابوجعران است و آن حيوانى است كه سرگين را گرد كرده مى غلطاند و به سوراخ خود برد و نام او(جعل ع((سوسك سرگين غلطان ) است، مردم گمان كردند كه مزاح مى كند، گفت: مزاح نمى كنم، گفتند: اين حيوان را كه قصد كرده برود نزد چراغ و چراغ روى پايه بود مانند مناره لكن صاف و املس بود به حدى كه پاى حيوان به آن قرار نمى گرفت. اين حيوان مى خواست بالاى مناره چراغ رود پايش مى لغزيد و مى افتاد. بر مى خاست باز بر مناره بلند شد و به زحمت مقدارى مى رفت باز مى افتاد، من شمردم اين كردار او را تا هفتصد مرتبه و اين حيوان از اين كار كسل و ملول نشد و من تعجب مى كردم تا آنكه من از منزل بيرون شدم براى نماز صبح چون نماز گذاشتم و برگشتم ديدم كه بالاى مناره رفته پهلوى فتيله چراغ نشسته، پس گرفتم از او آنچه گرفتم يعنى جد و ثبات در كار و به پايان رسانيد آن را.

دوازدهم قالَعليه‌السلام : (اَلتّواضُعُ الرِّضا بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِهِ وَ اَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقيتَ وَ اَنْ تَتْرُكَ الْمِرأَ وَ اَنْ كُنْتَ مُحِقّا) (84)؛ فرمود: تواضع و فروتنى آن است كه راضى باشد شخص به نشستن در محلى كه پست تر است از محلى كه مقتضاى شرف او است، و آنكه سلام كنى بر هر كسى كه ملاقات كنى، و آنكه ترك كنى مرأ و مجادله را اگرچه حق با تو باشد.

سيزدهم قالَعليه‌السلام :(اَلْحَيأُ وَ الاْيمانُ مَقْرُونانِ فى قَرَنٍ فَاذا ذَهَبَ اَحَدُهُما تبعهُ صاحبهُ ؛ (85) فرمود: حيا و ايمان يك ريسمان مقرون و اين دو گوهر گرانمايه در يك سلك منظوم هستن، پس هرگاه يكى از آن دو برود رفيقش نيز به مرافقت و مصاحبت او مى رود.

مؤ لف گويد: كه روايات در فضيلت حيا بسيار است و كافى است در حق او آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را لباس اسلام قرار داده فرموده:(اَلا سْلامُ عرْيانٌ فلِباسُهُ الْحَيأُ.) (86) پس همچنان كه لباس ساتر عورات و قبايح ظاهره است، حيا نيز ساتر قبايح و مساوى باطنه است. و روايت شده كه ايمان نيست براى كسى كه حيا ندارد، و آنكه در هر بنده، كه حق تعالى اراده فرمايد هلاك او را، بيرون كند از او حيا را. (87)

و از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مروى است كه قيامت بر پا نخواهد شد تا برود حيا از كودكان و زنان. الى غير ذلك؛ (88) و لهذا اين صفت شريفه در حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و ائمه هدىعليهم‌السلام بسيار و كامل بود به حدى كه روايت شده پيغمبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در وقتى كه تكلم مى فرمود حيا مى كرد و عرق مى نمود، و فرو مى خوابانيد چشم خود را از مردم از جهت حيا هنگامى كه با او تكلم مى نمودند.

و فرزدق شاعر، امام زين العابدينعليه‌السلام را به همين خصلت مدح كرده در قول خود:

يَغْضى حَيأً وَ يُغْضى مِنْ مَهابَتِهِ

فَلا يُكَلَّمُ اِلاّ حينَ يَبْتَسِمُ

حيا مى كرد و عرق مى نمود و فرو مى خوابانيد چشم خود را از مردم از جهت حيا هنگامى كه با او تكلم مى نمودند.

و از حضرت امام رضاعليه‌السلام نقل شده كه منافقى وقتى براى آن حضرت نقل كرد كه بعضى از شيعيان تو شراب مى خوردند حضرت صورت مقدسش عرق كرد از حيا و خجالت. (89)

چهارده فرمود آن حضرت آيا خبر ندهم شما را به كارى كه چون به جاى آوريد آن را دور شود سلطان و شيطان از شما، ابوحمزه عرض كرد: ما را خبر فرماى تا آن را به جاى آوريم، فرمود: بر شما باد به دادن صدقه در صبحگاهان؛ چه اداى صدقه فرمودن روى شيطان را سياه كند و قهر و ستيز سلطان را در آن روز درهم شكند، و بر شما باد كه در راه خداى و رضاى حق با مردم دوستى و مودت گيريد، يعنى دوستى شما از اين راه باشد و بر عمل صالح موازرت و معاونت نماييد؛ چه اين كار ريشه ظلم سلطان و وسوسه شيطان را بر مى كند، و چندان كه مى توانيد در كار استغفار و طلب آمرزش از حضرت پروردگار الحاح و ابرام نماييد؛ چه اين كردار گناهان را محو و نابود گرداند. (90)

پانزدهم روايت شده كه آن حضرت به جابر جعفى فرمود كه اى جابر! آيا همين بس است كسى را كه تشيع بر خود مى بندد كه دعوى محبت ما اهل بيت كند، واللّه! شيعه ما نيست مگر كسى كه اطاعت خدا نمايد و تقوى و پرهيزكارى داشته باشد، اى جابر! پيشتر شيعيان را نمى شناختيد مرگ به تواضع و شكستگى و بسيار ذكر خدا و بسيارى نماز و روزه و تعهد همسايگان نمودن از فقرأ و مساكين و قرض داران و يتيمان و راستى در سخن و تلاوت قرآن و زبان بستن از غير نيكى مردم و امينان خويشان بودند در جميع امور. جابر گفت: يابن رسول اللّه من كسى را در اين زمان به اين صفات نمى شناسم، حضرت فرمود: كه اى جابر! به اين خيالها از راه مرو. همين بس است مگر آدمى را كه گويد من علىعليه‌السلام را دوست مى دارم و ولايت او را دارم اگر گويد كه رسول خدا را دوست مى دارم و حال آنكه آن حضرت بهتر از اميرالمؤ منينعليه‌السلام است و به اعمال آن حضرت عمل ننمايد و پيروى سنت او نكند آن محبت هيچ به كار او نمى آيد؟ پس از خدا بترسيد و عمل كنيد تا ثوابهاى الهى را بيابيد، به درستى كه ميان خدا و احدى از خلق خويشى نيست، و محبوبترين بندگان نزد خدا كسى است كه پرهيزكارى از محارم الهى زيادتر كند و عمل به طاعت الهى بيشتر نمايد، واللّه! كه تقرب به خدا نمى توان جست مگر به طاعت او و ما براتى از آتش جهنم از براى شما نداريم و هيچ كس را بر خدا حجتى نيست، هركه مطيع خدا است ولى و دوست ما است و هركه معصيت الهى مى كند او دشمن ما است و به ولايت ما نمى توان رسيد مگر به پرهيزكارى و عمل صالح. (91)

مؤ لف گويد: حكايت شده از شخصى كه گفت ديدم ابوميسره عابد را كه از كثرت عبادت و جد و جهد در طاعات دنده هاى بدنش ظاهر شده بود من گفتم: يَرْحَمُكَ اللّهُ اِنَّ رَحْمَةَ اللّهِ واسِعَةٌ؛ يعنى خدا تو را رحمت كناد رحمت خداوند واسع است، ابوميسره در غضب شد و گفت: مگر از من چيزى ديدى كه دلالت نوميدى من كند( اَنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنينَ ) (92) همانا رحمت خدا نزديك است به نيكوكاران؛ پس من از كلمات او به گريه درآمدم و گريستم پس شايسته است كه عقلا و دانايان نظر كنند در حال رسولان و ابدال و اوليأ و كوشش و اجتهاد آنها در طاعات و صرف عمر خويش در عبادات كه شب و روز آرام نداشتند و به هيچ وجه سستى نمى نمودند و آيا آنها حسن ظن به خدا نداشتند؟ نه چنين بود بلكه به خدا سوگند! كه ايشان اعلم بودند به سعه رحمت خدا و حسن ظن ايشان به جود حق تعالى از همه بيشتر بود لكن دانستند كه اين رجأ و حسن ظن بدون جد و اجتهاد، آرزوى محض و غرور بحت است لاجرم خود را در تعب عبادت و طاعت درآوردند تا محقق شود بر ايشان رجأ و حسن ظنشان و بس است در اين مقام آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در منبر آخرى كه در ايام مرض خويش مردم را موعظه فرمود اين مطلب را فرمود: ايها الناس! دعوى نكند دعوى كننده اى كه من بى عمل رستگار مى گردم، و آرزو نكند آروز كننده اى كه من بى طاعت خدا به رضاى او مى رسم، به حق آن خداوندى كه مرا به حق فرستاده است كه نجات نمى دهد از عذاب خدا مگر عمل نيكو با رحمت حق تعالى، آنگاه فرمود: وَلَوْ عَصَيْتُ لَهَويْتُ. (93)

شانزدهم روايت شده از آن حضرت كه فرمود ملكى است در خلقت خروس كه پنجه هاى او در ته زمين است و بالهاى او در هوا است و گردن او خم شده است در زير عرش، پس هرگاه بگذرد از شب نصف آن بگويد(سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلائكة و الرُّوح، رَبُّنا الرَّحمانُ لا اِلهِ غيرُهُ و چون اين ذكر شريف را گفت بگويد(لِيَقُمِ الْمُتَهَجِّدونَ)؛ يعنى برخيزند از خواب نماز شب گزارندگان، پس در اين وقت خروسها صداها بلند كنند پس آن ملك به صورت خروس ساكت شود به اندازه اى كه خدا خواسته، آن وقت بگويد(سُبُّوحٌ قُدّوُسُ، رَبُّنا الرَّحْمانُ لا اِلهَ غَيْرُهُ، لِيَقُمِ الذّاكِروُنَ)؛ يعنى برخيزند از خواب ذكر كنندگان، و چون صبح طلوع كند بگويد رَبُّنا الرَّحْمانُ لا اِلهَ غَيْرُهُ لِيَقُمِ الْغافِلُونَ؛ يعنى برخيزند از خواب غافلان. (94) مؤ لف گويد: كه شايد سبب كم كردن اين ملك عرش از ذكر سابق خود در هر نوبت بعد، آن باشد كه آن رحمات و بركات و الطاف و عناياتى كه عابد مى شود در وقت ذكر اول براى متهجدين كه در آن وقت شب بر مى خيزند مثل آن عايد نمى شود براى ذاكرين كه در وقت ذكر دوم از خواب بر مى خيزند، لهذا از ذكر خود رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَالرُّوحِ را كم كرده و چون صبح طلوع كرد غافلان برخاستند اين الطاف و عناياتى كه براى ذاكرين بود براى ايشان نخواهد بود، اگرچه از رحمت واسعه الهى بالكلية بى بهره نمانند، لهذا از ذكر خود،(سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ)را كم كرده اكتفأ نمود به همان ذكر رَبُّنا الرَّحمانُلا اِلهَ غَيْرُهُ و شايد كسى كه بين الطلوعين در خواب باشد بى نصيب و بى بهره و از سعادت محروم و بى روزى ماند.

فَمَنْ نامَ بَيْنَهُما نامَ عَنْ رِزْقِهِ. هذا ما خَطَرَ بِبالى وَاللّهُ تَعالى الْعالِمُ.

و مناسب است در اين مقام قول بعض شعرأ:

هنگام سفيده دم خروس سحرى		دانى كه چرا همى كند نوحه گرى
يعنى كه نمودند در آيينه صبح		كز عمر شبى گذشت تو بى خبرى
و چه خوب گفته شيخ جامى:		دلا تا كى در اين كاخ مجازى
كنى مانند طفلان خاك بازى		تويى آن دست پرور گستاخ
كه بودت آشيان بيرون از اين كاخ		چرا زان آشيان بيگانه گشتى
چو دونان مرغ اين ويرانه گشتى		بيفشان بال و پر زآميزش خاك
رداى نور بر عالم فشانان		همه دور جهان روزى گرفته
به مقصد راه فيروزى گرفته		خليل آسا در ملك يقين زن

نواى لااحبّ الا فلين زن

فصل پنجم: در وفات حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام و بيان آنچه ميان آن حضرت ومخالفان واقع شد

مؤ لف گويد: كه من در اين فصل اكتفا مى كنم به آنچه علامه مجلسى در(جلأالعيون)نگاشته، فرموده: سيد بن طاووس رضى اللّه عنه روايت كرده است به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام كه در سالى از سالها هشام بن عبدالملك به حج آمده در آن سال من در خدمت پدرم به حج رفته بودم، پس من در مكه روزى در مجمع مردم گفتم كه حمد مى كنم خداوندى را كه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را به راستى به پيغمبرى فرستاد و ما را به آن حضرت گرامى گردانيد، پس ماييم برگزيدگان خدا بر خلق او و پسنديدگان خدا از بندگان او و خليفه هاى خدا در زمين. پس سعادتمند كسى است كه متابعت ما كند، و شقى و بدبخت كسى است كه مخالفت ما نمايد و با ما دشمنى كند، پس برادر هشام اين خبر را به او رسانيد و در مكه مصلحت در آن نديد كه متعرض ما گردد و چون به دمشق رسيد و ما به سوى مدينه معاودت كرديم پيكى به سوى عامل مدينه فرستاد كه پدرم را و مرا به نزد او به دمشق فرستد، چون وارد دمشق شديم سه روز ما را بار نداد، روز چهارم ما را به مجلس خود طلبيد چون داخل شديم هشام بر تخت پادشاهى خود نشسته و لشكر خود را مسلّح و مكل دو صف در برابر خود باز داشته بود و آماج خانه يعنى محلى كه نشانه تير در آن نصب كرده بودند در برابر خود ترتيب داده بود و بزرگان قومش در حضور او به گرو تير مى انداختند، چون در ساحت خانه او داخل شديم پدرم در پيش مى رفت و من از عقب او مى رفتم چون به نزديك رسيديم به پدرم گفت كه با بزرگان قوم خود تير بينداز، پدرم گفت كه من پير شده ام و اكنون از من تيراندازى نمى آيد اگر مرا معاف دارى بهتر است، هشام سوگند ياد كرد كه به حق آن خداوندى كه ما را به دين خود و پيغمبر خود عزيز گردانيده تو را معاف نمى گردانم، پس به يكى از مشايخ بنى اميه اشاره كرد كه كمان و تير خود را به او بده تا بيندازد.

پس پدرم كمان را از آن مرد گرفت و يك تير از او بگرفت و در زه كمان گذاشت و به قوت امامت كشيد و بر ميان نشانه زد پس تير ديگر بگرفت و بر فاق تير اول زد كه آن را تا پيكان به دو نيم كرد و در ميان تير اول قرار گرفت، پس تير سوم را گرفت و بر فاق تير دوم زد كه آن را نيز به دو نيم كرد و در ميان نشانه محكم شد تا آنكه نه تير چنين پياپى افكند كه هر تير بر فاق تير سابق آمد و آن را به دو نيم كرد و هر تير كه آن حضرت مى افكند بر جگر هشام مى نشست و رنگ شومش متغير مى شد تا آنكه در تير نهم بى تاب شد و گفت: نيك انداختى اى ابوجعفر و تو ماهرترين عرب و عجمى در تيراندازى چرا مى گفتى كه من بر آن قادر نيستم. پس، از آن تكليف پشيمان شد و عازم قتل پدر من گرديد و سر به زير افكند و تفكر مى كرد و من و پدرم در برابر او ايستاده بوديم.

چون ايستادن ما به طول انجاميد پدرم در خشم شد و چون آن حضرت در خشم مى شد نظر به سوى آسمان مى كرد و آثار غضب از جبين مبينش ظاهر مى گرديد، چون هشام آن حالت را در پدرم مشاهده كرد از غضب آن حضرت ترسيد و او را بر بالاى تخت خود طلبيد و من از عقب او رفتم چون به نزديك او رسيد برخاست و پدرم را در برگرفت و در دست راست خود نشانيد، پس دست در گردن من درآورد و مرا در جانب راست پدرم نشانيد، پس رو به سوى پدرم گردانيد و گفت: پيوسته بايد كه قبيله قريش بر عرب و عجم فخر كنند كه مثل تويى در ميان ايشان هست، مرا خبر ده كه اين تيراندازى را كى تعليم تو نموده است و در چه مدت آموخته اى؟ پدرم فرمود: مى دانى كه در ميان اهل مدينه اين صنعت شايع است و من در حداثت سن چند روزى مرتكب اين بودم و از آن زمان تا حال ترك آن كرده ام و چون مبالغه كرديد و سوگند داديد امروز كمان به دست گرفتم. هشام گفت: مثل اين كماندارى هرگز نديده بودم اى اباجعفر در اين امر مثل تو هست؟ حضرت فرمود كه ما اهل بيت رسالت علم و كمال و اتمام دين را كه حق تعالى در آيه:

(اَلْيوْمَ اَكملْتُ لَكُمْ دينَكُم وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى وَ رَضيتُ لَكُمُ الاِسْلامَ دينا ) . (95)

به ما عطا كرده است از يكديگر ميراث مى بريم و هرگز زمين خالى نمى باشد از يكى از ما كه در او كامل باشد آنچه ديگران در آن قاصرند، چون اين سخن را از پدرم شنيد بسيار در غضب شد و روى نحسش سرخ شد و ديده راستش كج شد، و اينها علامت غضب او بود و ساعتى سر به زير افكند و ساكت شد، پس سر برداشت و به پدرم گفت كه آيا نسب ما و شما كه همه فرزندان عبدمنافيم يكى نيست؟ پدرم فرمود كه چنين است و لكن حق تعالى ما را مخصوص گردانيده است از مكنون سرّ خود و خالص علم خود به آنچه ديگرى را به آن مخصوص نگردانيده است، هشام گفت كه آيا چنين نيست كه حق تعالى محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را از شجره عبد مناف به سوى كافه خلق مبعوث گردانيده از سفيد و سياه و سرخ پس از كجا اين ميراث مخصوص شما گردانيده است و حال آنكه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر همه خلق مبعوث است، خدا در قرآن مجيد مى فرمايد:( وَ للّهِ ميراثُ السَّمواتِ وَالاَرْضِ ) (96)؛ پس به چه سبب ميراث علم مخصوص شما شد و حال آنكه بعد از محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيغمبرى مبعوث نگرديد و شما پيغمبران نيستيد.

پدرم فرمود: از آنجا خدا ما را مخصوص گردانيده كه به پيغمبر خود وحى فرستاد كه( لاتُحَرِّك بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ ) (97)؛ و امر كرد پيغمبر خود را كه مخصوص گرداند ما را به علم خود و به اين سبب حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برادر خود على بن ابى طالبعليه‌السلام را مخصوص مى گردانيد به رازى چند كه از ساير صحابه مخفى مى داشت و چون اين آيه نازل شد( وَ تعيها اُذْنٌ واعيةٌ ) (98) يعنى حفظ مى كند آنها را گوشهاى ضبط كننده و نگاه دارنده، پس حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: يا على! من از خدا سؤ ال كردم كه آنها را گوش تو گرداند و به اين جهت على بن ابى طالبعليه‌السلام مى فرمود كه حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هزار باب از علم تعليم مى نمود كه از هر بابى هزار باب ديگر گشوده مى شود؛ چنانچه شما راز خود به مخصوصان خود مى گوييد و از ديگران پنهان مى داريد همچنين حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رازهاى خود را به علىعليه‌السلام مى گفت و ديگران را محرم آنها نمى دانست، همچنين على بن ابى طالبعليه‌السلام كسى از اهل بيت خود را كه محرم آن اسرار بود و به آن رازها مخصوص گردانيد، و به اين طريق آن علوم و اسرار به ما ميراث رسيده است، هشام گفت: على دعوى اين مى كرد كه من علم غيب مى دانم و حال آنكه خدا در علم غيب احدى را شريك و مطلع نگردانيده است پس از كجا اين دعوى مى كرد؟ پدرم فرمود كه حق تعالى بر حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كتابى فرستاد و در آن كتاب بيان كرده آنچه بوده و خواهد بود تا روز قيامت چنانچه فرموده است:( وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانَا لِكُلّ شَى ء وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقينَ ) . (99)

و باز فرموده است:( وَ كُلُّ شَى ءٍ اَحْصَيْناهُ فِى اِمامٍ مُبينٍ ) (100) و فرموده است كه( ما فَرَّطْنا فِى الْكِتابِ مِْن شَى ءٍ. ) (101)

پس حق تعالى وحى فرستاد به سوى پيغمبر خود كه هر غيب و سرّ كه به سوى او فرستاده البته علىعليه‌السلام را بر آنها مطلع گرداند و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم امر كرد علىعليه‌السلام را كه بعد از او قرآن را جمع كن و متوجه غسل و تكفين و حنوط او شود و ديگرا را حاضر نكند و به اصحاب خود گفت كه حرام است بر اصحاب و اهل من كه نظر كنند به سوى عورت من مگر برادر من على كه او از من است و من از اويم و از او است مال من و بر او لازم است آنچه بر من لازم بود و او است ادا كننده قرض من و وفا كننده به وعده هاى من، پس به اصحاب خود گفت كه على بن ابى طالبعليه‌السلام بعد از من قتال خواهد كرد با منافقان بر تأويل قرآن چنانچه من قتال كردم با كافران بر تنزيل قرآن و نبود نزد احدى از صحابه جميع تأويل قرآن مگر نزد علىعليه‌السلام و به اين سبب حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود كه داناترين مردم به علم قضا على بن ابى طالبعليه‌السلام است، يعنى او بايد كه قاضى شما باشد. و عمر بن خطّاب مكرّر مى گفت: اگر على نمى بود عمر هلاك مى شد، عمر گواهى به علم آن حضرت مى داد و ديگران انكار مى كردند.

پس هشام ساعتى طويل سر به زير افكند پس سر برداشت و گفت: هر حاجت كه دارى از من طلب كن؟ پدرم گفت كه اهل و عيال من از بيرون آمدن من، در وحشت و در خوف اند استدعا دارم كه مرا رخصت مراجعت دهى، هشام گفت: رخصت دادم در همين روز روانه شو. پس پدرم دست در گردن او آورد وداع كرد و من نيز او را وداع كرده و بيرون آمديم.

چون به ميدان بيرون خانه او رسيديم در منتهاى ميدان جماعت كثيرى ديديم كه نشسته اند، پدرم پرسيد كه ايشان كيستند؟ حاجب هشام گفت: قسّيسان و رهبانان نصارى اند در اين كوه عالمى دارند كه داناترين علماى ايشان است و هر سال يك مرتبه به نزد او مى آيند و مسائل خود را از او سؤال مى كنند و امروز براى آن جمع شده اند. پس پدرم به نزد ايشان رفت و من نيز با او رفتم، پدرم سر خود را به جامه پيچيد كه او را نشناسند و با آن گروه نصارى به آن كوه بالا رفت، و چون نصارى نشستند پدرم نيز در ميان ايشان نشست و آن ترسايان مسندها براى عالم خود انداختند و او را بيرون آوردند و بر روى مسند نشاندند و او بسيار معمّر شده بود و بعضى حواريون اصحاب عيسى را دريافته بود و از پيرى، ابروهاى او بر ديده اش افتاده بود، پس ابروهاى خود را به حرير زردى بر سر بست و ديده هاى خود را مانند ديده هاى افعى به حركت درآورد، و به سوى حاضران نظر كرد، و چون خبر هشام رسيد كه آن حضرت به دير نصارى رفت كسى از مخصوصان خود فرستاد كه آنچه ميان ايشان و آن حضرت مى گذرد او را خبر دهد، چون نظر آن عالم بر پدرم افتاد گفت: تو از مايى يا امت مرحومه؟ حضرت فرمود: بلكه از امت مرحومه ام، پرسيد كه از علماى ايشان يا از جهال ايشان؟ فرمود كه از جهال ايشان نيستم، پس بسيار مضطرب شد و گفت: من از تو سؤ ال كنم يا تو از من سؤ ال مى كنى؟ پدرم فرمود: تو سؤ ال كن! نصرانى گفت: اى گروه نصارى! غريبه است كه مردى از امت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به من مى گويد كه از من سؤ ال كن، سزاوار است كه مسأله اى چند از او بپرسم، پس گفت: اى بنده خدا! خبر ده مرا از ساعت كه نه از شب است و نه از روز؟ پدرم فرمود: مابين طلوع صبح است تا طلوع آفتاب، گفت: پس از كدام ساعتها است؟ پدرم فرمود كه از ساعات بهشت است و در اين ساعات بيماران ما به هوش مى آيند، و دردها ساكن مى شود، و كسى را كه شب خواب نبرد در اين ساعت به خواب مى رود و حق تعالى اين ساعت را موجب رغبت رغبت كنندگان به سوى آخرت گردانيده و از براى عمل كنندگان براى آخرت دليل واضحى ساخته و براى انكار كنندگا و متكبران كه عمل براى آخرت نمى كنند حجتى گردانيده نصرانى گفت: راست گفتى، مرا خبر ده از آنچه دعوى مى كنيد كه اهل بهشت مى خورند و مى آشامن و از ايشان بول و غايط جدا نمى شود، آيا در دنيا نظير آن هست؟ حضرت فرمود: بلى جنين در شكم مادر مى خورد از آنچه مادر او مى خورد و از او چيزى جدا نمى شود. نصرانى گفت: تو نگفتى كه من از علماى ايشان نيستم؟! حضرت فرمود كه من گفتم از جهال ايشان نيستم. نصرانى گفت: مرا خبر ده از آنچه دعوى مى كنيد كه ميوه هاى بهشت برطرف نمى شود هرچند از آن تناول مى كنند باز به حال خود هست آيا در دنيا نظيرى دارد؟ حضرت فرمود كه بلى نظير آن در دنيا چراغ است كه اگر صد هزار چراغ از آن بيفروزند كم نمى شود و هميشه هست. نصرانى گفت: از تو مسأله اى سؤ ال مى كنم كه نتوانى جواب گفت، حضرت فرمود كه سؤ ال كن، نصرانى گفت: مرا خبر ده از مردى كه با زن خود نزديكى كرد و آن زن به دو پسر حاله شد و هر دو در يك ساعت متولد شدند و در يك ساعت مردند و در وقت مردن يكى پنجاه سال از عمر او گذشته بود و ديگر صد و پنجاه سال زندگانى كرده بود؟ حضرت فرمود كه آن دو فرزند عزير و عزر بودند كه مادر ايشان به ايشان در يك شب در يك ساعت حامله شد و در يك ساعت متولد شدند و سى سال با يكديگر زندگانى كردند پس حق تعالى عزير را ميراند و بعد از صد سال او را زنده كرد و بيست سال ديگر با برادر خود زندگانى كرد و هر دو را يك ساعت فوت شدند. پس آن نصرانى برخاست و گفت: از من داناترى را آورده ايد كه مرا رسوا كند به خدا سوگند كه تا اين مرد در شام است ديگر من با شما سخن نخواهم گفت هرچه خواهيد از او سؤ ال كنيد.

و به روايت ديگر چون شب شد آن عالم به نزد آن حضرت آمد و معجزات مشاهده كرد و مسلمان شد، چون اين خبر به هشام رسيد و به او گفتند خبر مباحثه حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام با نصرانى در شام منتشر شده و بر اهل شام علم و كمال او ظاهر گرديده او جايزه اى براى پدرم فرستاد و ما را به زودى روانه مدينه كرد.

و به روايت ديگر آن حضرت را به حبس فرستاد، به همان ملعون گفتند كه اهل زندان همه مريد او گرديده اند پس به زودى حضرت را روانه مدينه كرد، و پيش از ما پيك مسرعى فرستاد كه در شهرها كه در سر راه است ندا كنند در ميان مردم كه دو پسر جادوگر ابوتراب محمد بن على و جعفر بن محمّد كه من ايشان را به شام طبيده بودم ميل كردند به سوى ترسايان و دين ايشان را اختيار كردند پس هركه به ايشان چيزى بفروشد يا بر ايشان سلام كند يا با ايشان مصافحه كند خونش هدر است، چون پيك به شهر مدين رسيد بعد از آن ما وارد شهر شديم و اهل آن شهر درها بر روى ما بستند و ما را دشنام دادند و ناسزا به على بن ابى طالبعليه‌السلام گفتند و هرچند ملازمان ما مبالغه مى كردند در نمى گشودند و آذوقه به ما نمى دادند، چون ما به نزديك دروازه رسيديم پدرم با ايشان به مدارا سخن گفت و فرمود از خدا بترسيد ما چنان نيستيم كه به شما گفته اند، و اگر چنان باشيم، شما با يهود و نصارى معامله مى كنيد، چرا از مبايعه ما امتناع مى نماييد، آن بدبختان گفتند كه شما از يهود و نصارى بدتريد (نعوذباللّه )؛ زيرا كه ايشان جزيه مى دهند و شما نمى دهيد.

هرچند پدرم ايشان را نصيحت كرد سودى نبخشيد و گفتند در نمى گشاييم بر روى شما تا شما و چهارپايان شما هلاك شويد. حضرت چون اصرار آن اشرار مشاهده نمود پياده شد و فرمود: اى جعفر! تو از جاى خود حركت مكن. و كوهى در آن نزديكى بود كه بر شهر مدين مشرف بود حضرت بر آن كوه برآمد و رو به جانب شهر كرد و انگشت بر گوشهاى خود گذاشت و آياتى كه حق تعالى در قصه شعيب فرستاده است و مشتمل است بر مبعوث گرديدن شعيب بر اهل مدين و معذب گرديدن ايشان به نافرمانى او، بر ايشان خواند تا آنجا كه حق تعالى مى فرمايد:( بَقِيَّةُاللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ ) . (102)

پس فرمود كه ماييم به خدا سوگند بقيه خدا در زمين، پس حق تعالى باد سياهى تيره برانگيخت كه آن صدا را به گوش مرد و زن و صغير و كبير ايشان رسانيد و ايشان را دهشت عظيم عارض شد و بر بامها برآمدند و به جانب آن حضرت نظر مى كردند پس مرد پيرى از اهل مدين پدرم را به آن حالت مشاهده كرد و به صداى بلند ندا كرد در ميان شهر كه از خدا بترسيد اى اهل مدين كه اين مرد در موضعى ايستاده است كه در وقتى حضرت شعيب قوم خود را نفرين كرد در اين موضع ايستاده بود، و به خدا سوگند كه اگر در به روى او نگشاييد مثل آن عذاب بر شما نازل خواهد شد، پس ايشان ترسيدند و در را گشودند و ما را در منازل خود فرود آوردند و طعام دادند و ما روز ديگر از آنجا بيرون رفتيم. پس والى مدين اين قصه را به هشام نوشت آن ملعون به او نوشت كه آن مرد پير را به قتل رسانيد. و به روايت ديگر آن مرد پيرد را طلبيد و پيش از رسيدن به هشام به رحمت الهى واصل گرديد. پس هشام لعين به والى مدينه نوشت كه پدرم را به زهر هلاك كند و پيش از آنكه اين اراده به عمل آيد هشام به درك اسفل جحيم واصل شد. (103)

و كلينى به سند صحيح از زراره روايت كرده است كه گفت: روزى از حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام شنيدم كه فرمود: در خواب ديدم كه بر سر كوهى ايستاده بودم و مردم از هر طرف آن كوه بالا مى آمدند به سوى من چون مردم بسيار جمع شدند بر اطراف آن كوه، ناگاه كوه بلند شد و مردم از هر طرف فرو مى ريختند تا آنكه اندك جماعتى بر آن كوه مى ماندند و پنج مرتبه چنين شد، و گويا آن حضرت اين خواب را به وفات خود تعبير فرموده بود، بعد از پنج شب از اين خواب به رحمت ربالارباب واصل گرديد. (104)

و كلينى به سند معتبر روايت كرده است كه روزى يكى از دندانهاى حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام جدا شد آن دندان را در دست گرفت و گفت: الحمدللّه، پس حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام را گفت كه چون مرا دفن كنى اين دندان را با من دفن كن، بعد از چند سال دندان ديگر آن حضرت جدا شد و باز در كف راست گذاشت و گفت: الحمدللّه و فرمود كه اى جعفر چون من از دنيا بروم اين دندان را با من دفن كن. (105)

و در(كافى)و(بصائرالدرجات)و ساير كتب معتبره روايت كرده اند كه حضرت صادقعليه‌السلام فرموده كه پدرم را بيمارى صعبى عارض شد كه اكثر مردم بر آن حضرت خائف شدند و اهل بيت آن حضرت گريان شدند، آن حضرت فرمود كه من در اين مرض نخواهم رفت؛ زيرا كه دو كس به نزد من آمدند و مرا چنين خبر دادند. پس، از آن مرض صحت يافت و مدتى صحيح و سالم ماند، پس روزى حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام را طلبيد و فرمود كه جمعى از اهل مدينه را حاضر كن چون ايشان را حاضر كردم فرمود: اى جعفر! چون من به عالم بقأ رحلت كنم مرا غسل بده و كفن بكن و در سه جامه كه يكى رداى حبره بود كه نماز جمعه در آن مى كرد و يكى پيراهنى كه خود مى پوشيد؛ و فرمود كه عمامه بر سرم ببند و عمامه را از جامه هاى كفن حساب مكن و براى من زمين را شقّ كن به جاى لحد؛ زيرا كه من فربه ام و در زمين مدينه براى من لحد نمى توان ساخت و قبر مرا چهار انگشت از زمين بلند بلند كن و آب بر قبر من بريز، و اهل مدينه را گواه گرفت، چون بيرون رفتند گفتم: اى پدر بزگوار! آنچه فرمودى به عمل مى آورم و به گواه گرفتن احتياج نبود، حضرت فرمود كه اى فرزند! براى اين گواه گرفتم كه بدانند تويى وصى من و در امامت با تو منازعه نكنند. پس گفتم: اى پدر بزرگوار! من امروز تو را از همه روز صحيح تر مى يابم و آزار در تو مشاهده نمى كنم، حضرت فرمود: آن دو كس كه در آن مرض مرا خبر دادند كه صحت مى يابم در اين مرض به نزد من آمدند و گفتند در اين مرض به عالم بقأ رحلت مى نمايى، و به روايت ديگر فرمود: كه اى فرزند! مگر نشنيدى كه حضرت على بن الحسينعليه‌السلام مرا از پس ديوار ندا كرد كه اى محمّد بيا و زود باش كه ما انتظار تو مى بريم. (106)

و در(بصائرالدرجات)منقول است كه حضرت امام جعفر صادقعليه‌السلام فرمود كه در شب وفات پدر بزرگوار خود به نزد آن حضرت رفتم كه با او سخن بگويم، مرا اشاره كرد كه دور رو و با كسى رازى مى گفت كه من او را نمى ديدم يا آنكه با پروردگار خود مناجات مى كرد، پس بعد از ساعتى به خدمت او رفتم فرمود كه اى فرزند گرامى! من در اين شب دار فانى را وداع مى كنم و به رياض قدس ارتحال مى نمايم و در اين شب حضرت رسالتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به عالم بقأ رحلت نمود و در اين وقت پدرم حضرت على بن الحسينعليه‌السلام براى من شربتى آورد كه من آشاميدم و مرا بشارت لقاى حق تعالى داد. (107)

و قطب راوندى به سند معتبر از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه چون شب وفات پدر بزرگوارم شد و حال او معتبر گرديد چون آب وضوء آن حضرت را هر شب نزديك رختخواب او مى گذاشتند دو مرتبه فرمود كه بريز آب را مردم گمان كردند كه حرت از بى هوشى تب، اين سخن مى فرمايد: من رفتم و آب را ريختم ديدم كه موشى در آن آب افتاده بود و حضرت به نور امامت در آن حالت دانسته بود. (108)

و كلينى به سند صحيح از آن حضرت روايت كرده است كه مردى چند ميل از مدينه دور بود در خواب ديد كه [گفتند] برو نماز كن بر امام محمّدباقرعليه‌السلام كه ملائكه او را در بقيع غسل مى دهند. (109) و ايضا به سند حسن روايت كرده است كه حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام هشتصد درهم براى تعزيه و ماتم خود وصيت فرمود. (110) و به سند موثق از حضرت صادقعليه‌السلام روايت كرده است كه پدرم گفت: اى جعفر! از مال من وقفى بكن براى ندبه كنندگا كه در سال در منى در موسم حج بر من ندبه و گريه كنند و رسم ماتم را تجديد نمايند و بر مظلوميت من زارى كنند. (111)

مؤ لف گويد كه در تاريخ وفات آن حضرت اختلاف است و مختار احقر آن است كه در روز دوشنبه هفتم ذيحجه سنه صد و چهاردهم به سن پنجاه و هفت در مدينه مشرفه واقع شد و اين در ايام خلافت هشام بن عبدالملك بود، و گفته شده كه من حضرت را ابراهيم بن وليد بن عبدالملك بن مروان به زهر شهيد كرده و شايد به امر هشام بوده؛ و قبر مقدس آن حضرت به اتفاق در بقيع واقع شده است در پهلوى پدر و عم بزرگوار خود حضرت امام حسنعليه‌السلام .

و كلينى به سند معتبر روايت كرده است كه چون حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام به دار بقأ رحلت نمود حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمود كه هر شب چراغ مى افروختند در حجره اى كه آن حضرت در آن حجره وفات يافته بود. (112)

فصل ششم: در ذكر اولاد و احفاد حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام

بدان كه اولاد آن حضرت بنابر آنچه شيخ مفيد و طبرسى و ديگران ذكر كرده اند از ذكور و اناث هفت نفرند: ابوعبداللّه جعفر بن محمّدعليه‌السلام و عبداللّه كه از مخدّره نجيبه جناب ام فروه بنت قاسم بن محمّد بن ابى بكر بودند، و ابراهيم و عبيداللّه كه از ام حكيم بودند و هر دو در ايام حيات پدر بزرگوارشان وفات كردند، و على و زينب و ام سلمه كه از ام ولد بودند و بعضى گفته اند كه امّ سلمه از مادر ديگر بوده. (113)

شيخ مفيد رحمه اللّه فرموده كه عبداللّه در فضل و صلاح مشاراليه بود، و روايت شده كه داخل شد بر مردى از بنى اميه، آن مرد اموى خواست او را بكشد، عبداللّه گفت: مرا مكش تا من از براى تو شفاعت كنم نزد خداى، اموى گفت: تو را اين مقام و مرتبه نيست پس او را زهر داد و شهيد كرد انتهى. (114)

و عبداللّه را پسرى است اسماعيل نام كه علمأ رجال او را از اصحاب حضرت صادقعليه‌السلام شمرده اند، و در(شرح كافى ملاّ خليل)است كه عبداللّه پسر امام محمدباقرعليه‌السلام را دخترى بوده مكنّاة به(امّ خير)كه بئرامّ خير در مدينه منسوب به او است، و تاج الدّين ابن زهره حسين در(غاية الا ختصار فى أخبار البيوتات العلويه)گفته كه على پسر امام محمدباقرعليه‌السلام دخترى داشت فاطمه نام تزويج كرد او را حضرت امام موسى كاظمعليه‌السلام و قبر على در بغداد در محله جفعريه در ظاهر سور بغداد واقع است.

محب الدّين بن نجار مورخ در تاريخ خود گفته مشهد (مزار) طاهر در جعفريه است و گفته آن قريه اى است از اعمال خالص نزديك بغداد، ظاهر شد در آن قبرى قديم و بر آن سنگى بود كه بر آن نوشته شد:

بسمِ اللّهِ الْرَّحمنِ الرَّحيمِ هذا ضَريحُ الطّاهِرِ عَلِىَّ بْنِ مُحَمَّد بِنْ عَلىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِنِ عَلىِّ بِنِ اَبى طالِبٍعليهم‌السلام .

و بقيه از او جدا شده بود پس بنا كردند بر آن قبه اى از خشت، پس از آن تعمير كرد آن را على بن نعيم شيخى از مستوفيان كه كتابت ديوان خالص با او بود و آراست و زينت كرد آن را و قنديلهايى از مس بر آن آويزان كرد و در آن صحنى گشاده بنا كرد، پس او بعد از اين تعميرات يكى از مشاهد مزارات گشت. تاج الدّين گفته كه آن مشهد در زمان ما مجهول و خراب است و جماعتى از فقرأ در آنجا منازل دارند و نزديك است كه آثارش محو و نابود شود. (115)

مؤ لف گويد: آنكه مشهور است در زمان ما قبر على بن محمدالباقرعليه‌السلام در ناحيه كاشان در مشهد اردهال است و معروف است به شاهزاده سلطانعلى، و تأييد مى كند بودنش را در اين مشهد آنچه در(بحرالا نساب)است كه فرمود:

علِىُّ بنُ محمَّدٍ الْباقِرِعليه‌السلام لَم يَعْقِبُ سِوى بِنْتٍ وَ دُفِنَ فى ناحِيَةِ كاشان بِقَرْيَةٍ يُقالُ لَها باركوسْب فى مَشْهَدٍ انتهى.

و از فاضل خبير آميرزا عبداللّه صاحب(رياض العلمأ)نيز نقل شده كه فرمود قبر على بن محمّدالباقرعليه‌السلام در حوالى بلده كاشان است و بر او است قبه رفيعه و از براى او است كرامات ظاهره و در اصفهان نزديك مسجد شاه بقعه و مزارى است به نام احمد بن على بن امام محمّدالباقرعليه‌السلام و سنگى در آنجا است به خط كوفى بر آن نوشته است: بسْمِ اللّهِ الرَّحْمانِ الرَّحيمِ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ. هذا قَبْرُ احمد بْن عَلىّ بن مُحَمَّدالباقرعليه‌السلام وَ تَجاوَزْ عن سَيِئاتِهِ وَ الْحقهُ بالصالِحينَ و در بيرون بقعه سنگى است مستطيل بر آن نقش است آمين ربّ العالمين. به تاريخ سَنة ثَلث وَ سِتّينَ وَ خَمْسمأةَ و نزديك اين امام زاده است قبر مرحوم عالم فاضل فقيه نبيه جناب آقا شيخ محمّد تقى معروف به آقا نجفى در بقعه بزرگى با قبّه عاليه اَسْكَنَهُ اللّهُ فى جَنَّةٍ و صاحب(روضات الجنّات)در ترجمه امير سيد محمدتقى كاشى پشت مشهدى گفته كه در پشت محمدباقرعليه‌السلام و بعضى گفته كه منسوب است به يكى از اولادهاى حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام و اسمش حبيب است واللّه العالم. (116)

و امّ سلمه زوجه محمّد ارقط بن عبداللّه الباهر بن امام زين العابدينعليه‌السلام بوده و او مادر اسماعيل بن محمد ارقط است كه با ابوالسّرايا خروج كرده، كَذا فى بَعْضِ الْمُشَجّرات. (117)

پاورقی ها

1 بحارالانوار 15/105.

2 بحارالانوار 15/117.

3 به كسر نون (محدّث قمى رحمه اللّه )

4 هر كه طالب است رجوع كند به(اذكياء)ابن جوزى يا به(حياة الحيوان)در(افعى)يا به مجلّد اوّل(ناسخ التواريخ)(محدّث قمى رَحَمَهُ اللّهُ)

5 (مُضَر)و(ربيعه)را دشنام ندهيد، زيرا كه آن دو مسلمان بوده اند. ر.ك :(ترجمه تاريخ يعقوبى)1/285،(كنز العمّال)حديث 34119

6 (مُضَر)به ضم ميم و فتح ضاد معجمه است

7 (أنساب الاشراف)1/37، تحقيق : دكتر زكّار و دكتر زركلى

8 (عَيْلان)به فتح عين مهمله و سكون ياء.

9 به كسر خاء و دال مهمله مكسوره بر وزن زِبْرج واز اين جهت يزيدلعين هنگامى كه سر مبارك حسينعليه‌السلام را نزد او نهاده بودند و اشعارى مى خواند خود را به خندِف نسبت داد و گفت :(لَسْتُ من خِندف اِنْ لَمْ انتَقم)الخ و حضرت زينب عَليها السلام در مقام جواب او در خطبه فرمود:(وَ كَيْفَ يُرْتَجى مَنْ لَفَظَ فُوهُ اكْبادُ الاْ زكيا)الخ كنايه از آنكه چرا خودت را نسبت به(خندف)مى دهى بلكه ياد كن جدّه ات هند جگرخواره را و كارهاى او را. و لَنِعْمَ م ا قالَ الحكيم السنائى :

داستان پسر هند مگر نشيندى		كه از او وسه كس او به چه رسيد
پدر او لب و دندان پيمبر بشكست		مادر او جگر عم پيمبر بمكيد
او بناحق ، حق داماد پيمبر بستاد		پسر او سر فرزند پيمبر ببريد
برچنين قوم،تولعنتنكنى شرمت باد		لَعَنَ اللّهُ يزيدَ وَ عَل ى آل يزيد

(محدّث قمى رحمه اللّه ).

10 (اءنساب الاشراف)1/39 40

11 (مُدْرِكه)به ضم ميم و كسر راء. (محدث قمى رحمه اللّه ).

12 (خُزَيمه)به ضمّ خاء و فتح زاء معجمتين .(محدّث قمى رحمه اللّه ).

13 (كِنانه)به كسركاف .(محدّث قمى رحمه اللّه )

14 (نَضْر)به فتح نون و سكون ضاء معجمه (محدّث قمى رحمه اللّه )

15 (فِهْر)به كسر فاء و سكون هاء (محدّث قمى رحمه اللّه )

16 (لُوَىّ)به ضم لام و فتح واو و تشديد ياء (محدث قمى رحمه اللّه )

17 (مرّه)به ضمّ ميم و تشديد راء. (محدث قمى رحمه اللّه )

18 به ضمّ جيم و فتح ميم(محدث قمى رحمه اللّه)

19 (قُصَى)به ضمّ قاف و فتح صاد مهمله و ياء مشدّده (محدث قمى رحمه اللّه )

20 زِراح (نسخه بدل ).

21 به حاء و سين مهملتين بر وزن(وَحشيّه)(محدث قمى رحمه اللّه )

22 به ضمّ حاء مهمله تشديد باء موحّده (محدث قمى رحمه اللّه )

23 جارى شدن خون از بينى ، خون دماغ (فرهنگ معين 2/1661)

24 (اءنساب الا شراف)1/74

25 (حَجُون)به فتح حاء مهمله و ضمّ جيم و سكون واو ؛ نام قبرستانى است در بالاى مكّه (محدّث قمى ؛ )

26 دوقلو

27 دو ماه درخشان

28 به فتح معجمتين

29 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد، 15/228 229

30 (امالى شيخ طوسى)ص 457، حديث 1020

31 (بحارالانوار)15/125.

32 (بحارالانوار)15/109

33 جلاء العيون)ص 64.

34 (الكافى)1/439.

35 (امالى شيخ صدوق)مجلس 48، ص 361 ، حديث اول

36 سوره اسراء، آيه 81

37 (مناقب ابن شهر آشوب)، 1/58 ؛ تحقيق دكتر بقاعى ، بيروت

38 (احتجاج طبرسى)1/529 ، چاپ اسوه

39 بحار الانوار)15/340 ، حديث 10 و 11

40 (ثُويبه)به ضمّ ثاء مثلثه و فتح واو (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

41 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/223، تحقيق : دكتر بقاعى ، بيروت

42 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 222، خطبه 192

43 (مناقب)ابن شهر آشوب ، 1/59

44 (مناقب)ابن شهر آشوب ، 1/60

45 (مناقب)ابن شهر آشوب ، 1/60 61

46 سبب سر نتراشيدن آن حضرت آن بود كه سر تراشيدن در آن زمان بدنما بود و نبىّ و امام كارى نمى نمايند كه در نظرها قبيح نمايد و چون اسلام شايع شد و قبحش برطرف گرديد ائمه سلام اللّه عليهم مى تراشيدند. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

47 بالجمله ؛ شمايل پيغمبر صلى اللّه عليه و آله به حُسن و صباحت و غايت اعتدال و تناسب سمره آفاق و شهره روى زمين است ؛ چنانچه از ابن عباس منقول است كه هيچ وقت با آفتاب برابر نشد مگر آنكه نور آفتاب مغلوب شد و هر وقت نزديك چراغ مى نشست نور چراغ رخت مى بست و حديث امّ معبد معروف است و اشعار جناب خديجه در مدح آن حضرت مشهور. از آن جمله گفته :

جاءَ الْحَبيبُ الّذي اَهْواهُ مِنْ سَفَرٍ

والشَّمْسُ قَدْ اَثَرَتْ في وَجْهِهِاَثَرا

عَجِبْتُ لِلشَمْس مِنْ تَقليل وَجَنَتِهِ

وَالشَّمْسُ لا يَنْبَغي اَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرا

و هم به آن مكرّمه نسبت داده شده و برخى از عايشه دانند:

لَواحى زلَيْخا لَوْرَاَيْنَ جَبينَهُ

لاََّثَرْنَبِالقَطْعِ القُلُوبِ عَلَى الاَْيدي

وَلَوْ سَمِعُوا في مِصْرَ اَوْصافَ وَجْهِهِ

لَم ا بَذَلَوا في سَوْمِ يُوسُفَ مِن نَقَدٍ

(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

48 ر. ك :(بحار الانوار)16/152 153

49 (ناسخ التواريخ)جزء پنجم ، جلد دوم ، ص 109، معجزه 71، چاپ مطبوعات دينى ، قم

50 (السيرة النبويّة)ابن هشام 4/579، چاپ المكتبة العلميّه ، بيروت

51 (الكافى)5/27 31، باب(وصية الرسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم و اميرالمؤ منينعليه‌السلام فى السّرايا).

52 (معانى الاخبار)شيخ صدوق ص 160

53 (تفسير نورالثقلين)2/334

54 (قرب الاسناد)حميرى ص 91، حديث 304.

55 (بحار الانوار)16/220، حديث 12

56 (بحار الانوار)16/225، حديث 28

57 (بحار الانوار)16/222، حديث 19.

58 (المحجة البيضاء)فيض كاشانى 2/276

59 (الكافى)2/504، باب(الاستغفار)، حديث 4

60 همان ماءخذ، حديث 5

61 (الكافى)2/122، باب(التواضع)، حديث 3

62 (قرب الاسناد)حميرى ص 90، حديث 299

63 (اقبال الا عمال)ابن طاووس ، ص 194، چاپ اعلمى ، بيروت

64 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/190 192، تحقيق : دكتر بقاعى ، بيروت

65 (مكارم الاخلاق)طبرسى ص 15 16، چاپ اعلمى ، بيروت

66 (الشفاء بتعريف حقوق المصطفى)قاضى عياض 1/117، چاپ دارالا رقم ، بيروت

67 (الشمائل المحمدية)ترمذى ، ملحق به(سُنَن ترمذى)5/567، تحقيق : صدقى محمد جميل العطّار.

68 (بحار الانوار)16/247

69 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/192

70 (بحار الانوار)76/273

71 (مكارم الاخلاق)طبرسى ص 25، چاپ اعلمى ، بيروت

72 (الكافى)2/670، باب(حسن الصحابة و حق الصاحب فى السفر).

73 (الشمائل المحمديّة)ترمذى ، ملحق به(سُنَن ترمذى)5/567

74 (الشفاء)قاضى عياض 1/96.

75 سوره قلم (68)، آيه 4

76 (بحارالانوار)16/231

77 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 407، كلام (غريب ) 9

78 (بحار الانوار)16/234

79 ر.ك :(بحار الانوار)16/241 246

80 ر.ك(بحار الانوار)16/246 254؛(مكارم الاخلاق)طبرسى ؛(سنن النبى)علامه طباطبايى

81 (الخصال)شيخ صدوق 1/271، باب الخمسة

82 456(مناقب)ابن شهر آشوب 1/192

83 سوره انفال (8)، آيه 35؛(نمازشان نزد خانه (خدا)، چيزى جز(سوت كشيدن)و(كف زدن)نبود.)

84 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/189، تحقيق : دكتر بقاعى ، بيروت

85 سوره قمر (54)، آيه 1 2

86 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/163. تحقيق : بقاعى ، بيروت

87 (تفسير قمى)2/341، چاپ دارالكتاب ، قم

88 (مناقب)خوارزمى ص 306، حديث 301، چاپ انتشارات اسلامى .(كشف اليقين). علاّمه حلّى ،ص 112، چاپ انتشارات وزارت ارشاد.

89 (خرائج)راوندى 1/58؛(بحار الانوار)17/230

90 (خرائج)راوندى 1/48؛(بحار الانوار)17/359

91 (امالى)شيخ طوسى ص 341، حديث 692، مجلس 12

92 (خرائج)1/155

93 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/126

94 همان ماءخذ

95 همان ماءخذ 1/160

96 همان ماءخذ 1/161

97 همان ماءخذ 1/161

98 (خرائج)راوندى 1/23

99 (خرائج)1/165 166؛(بحار الانوار)17/365

100 (قصص الانبياء)راوندى ص 311، حديث 417، چاپ الهادى ، قم

101 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 223، خطبه 192

102 (ناسخ التواريخ)جزء پنجم ، جلد دوم ، ص 115، چاپ مطبوعات دينى ، قم

103 (خرائج)راوندى 1/98

104 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/159 160

105 (بحار الانوار)17/398

106 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/138

107 ر.ك :(بحار الانوار)17/390 421، باب پنجم

108 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/132

109 (بحار الانوار)17/397

110 (قصص الانبياء)راوندى ص 286، حديث 383

111 (خرائج)راوندى 1/136

112 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/179 180؛(قصص الانبياء)راوندى ص 312، حديث 421

113 (الا غانى)ابوالفرج اصفهانى ،7/7-27،(اخبارالسيّد)،مرزبانى ، ص 171

114 ر.ك :(بحار الانوار)18/1 45، باب 6 7

115 (خرائج)راوندى 1/29،(اعلام الورى)طبرسى 1/82

116 در متن(باژگونه)آمده بود.

117 (امالى)سيد مرتضى 1/192،(مناقب)ابن شهر آشوب 1/117 ؛ اشعار جعدى در ص 214(مناقب آمده است

118 (مناقب)ابن شهرآشوب ، 1/118

119 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/161 162. با مقدارى تفاوت

120 (خرائج)راوندى 2/926.

121 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/174

122 (إ علام الورى)طبرسى 1/84 85؛(خرائج)راوندى 1/33

123 (إ علام الورى)طبرسى 1/76 77

124 (بحارالانوار)18/32 34

125 (خرائج)راوندى 1/42

126 ر.ك :(بحار الانوار)18/45 75

127 (تفسير قمى)على بن ابراهيم 2/212

128 سوره حجر (15)، آيه 95.

129 (بحار الانوار)18/53 55

130 (خرائج)راوندى 1/51

131 (خرائج)راوندى 2/775

132 (بحار الانوار)18/64

133 (حياة القلوب)علامه مجلسى 3/621

134 (بحارلانوار)18/ 89 90.

135 (ارشاد)شيخ مفيد 1/339 341، چاپ آل البيت عليهماالسّلام ، قم

136 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/121

137 سوره انفال (8)، آيه 70

138 (قرب الاسناد)حميرى ص 19، حديث 66، چاپ آل البيت عليهماالسّلام قم

139 سوره شرح (94)، آيه 4

140 (قصص الانبياء)راوندى ص 293، حديث 394

141 (خرائج)راوندى 1/61

142 (خرائج)راوندى 1/89

143 (بحار الانوار)21/53 54

144 (إ علام الورى)طبرسى 1/214

145 (بحار الانوار)21/57

146 (حياة القلوب)3/666، انتشارات سرور، قم

147 دايى هاى من

148 (كمال الدين)شيخ صدوق ص 171

149 (الكافى)1/447، حديث 23

150 سوره انسان (76)، آيه 22

151 سوره انفال (8)، آيه 41

152 سوره توبه (9)، آيه 19

153 (خصال)شيخ صدوق ، 1/312، حديث 90

154 (بحيرا)نامش جرجيس بن ابى ربيعه و بر شريعت حضرت عيسى 7 و روش رهبانان بوده و مردى به غايت بزرگ بود؛ چنانكه انوشيروان بدو نامه مى كرد و او را بزرگوار مى داشت (شيخ عباس قمى ؛)

155 (كمال الدين)شيخ صدوق ص 187

156 (الكافى)5/374 375، حديث 9

حاصل مضمون اشعار اين است : گوارا باد ترا اى خديجه كه هماى سعادت نشان تو به سوى كنگره عرش عزّت و شرف پرواز نمود و جفت بهترين اوّلين و آخرين گرديدى و در جهان مثل محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم كجانشان توان يافت اوست كه بشارت داده اند به پيغمبرى او موسى و عيسى عليهماالسلام و به زودى اثر بشارت ايشان ظاهر خواهد گرديد و سالها است كه خوانندگان و نويسندگان كتابهاى آسمانى اقرار كرده اند كه اوست رسول بطحاء و هدايت كنندگان اهل ارض و سماء. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

157 سوره علق (96)، آيه 1 2

158 (بحار الانوار)17/309

159 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/72

160 سوره مدّثّر (74)، آيه 1 3

161 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/73 74 ؛(بحار الانوار)18/196

162 سوره حجر (15)، آيه 94

163 الرجم : التكلّم بالظن

164 (قصص الانبياء)راوندى ص 321، شماره 432. يك بيت كم دارد.

165 (حجون)به تقديم حاء مفتوحه بر جيم ، موضعى است در مكّه كه مقبره است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

166 (حياة القلوب)علامه مجلسى رحمه اللّه ) 3/699،(بحار الانوار)18/289

167 (تحية الزائر)محدّث نورى ص 260-261 ، چاپ سنگى ، سال 1327 قمرى

168 سوره اسراء (17)، آيه 1

169 (بحار الانوار)18/387

170 سوره انفال (8)، آيه 30

171 سوره يس (36) ،آيه 9.

172 سوره بقره (2)، آيه 207

173 به فتح همزه و سكون موّحده و الف ممدود مانند(حَمْراء). (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

174 به فتح واو و تشديد راء (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

175 به فتح سين مهمله و كسر راء و تشديد ياء تحتانيّه (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

176 به تقديم حاء بر جيم بر وزن(جَعْفَر)است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

177 به ضمّ موحده و جمعى به فتح روايت كرده اند و در آخرش طاء مهمله است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

178 به فتح راء و سكون ضاد معجمه بر وزن سكرى .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

179 به ضمّ عين مهمله و فتح شين معجمه است (قمى رحمه اللّه )

180 سفوان به فَتْحَتَيْن است (قمى رحمه اللّه ).

181 سوره انفال ، آيه 44

182 (بحار الانوار)19/224

183 (فلانٌ مُصَفِّرُ إ سْتُهُ)به فتح صاد و كسر فاء مشدّده ، بسيار تيز دهنده (قمى رحمه اللّه )

184 سوره انفال (8)، آيه 61

185 ترسو و بزدل

186 (اعضاض : گزانيدن و شمشير زدن (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

187 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 349، نامه 64

188 سوره حج (22)، آيه 19

189 سوره آل عمران (3) ، آيه 123 125

190 سوره انفال (8)، آيه 48

191 (ارشاد شيخ مفيد)1/75

192 آب دهان

193 اءَمحمَّدٌ يا خير ضنْءِ كريمةٍ (نسخه بدل )

194 نجيب و اصيل

195 (سيرة النبوّيه)ابن هشام ، 3/43.

196 (قينقاع)به فتح قاف و سكون ياء تحتانى و ضمّ نون و به فتح و كسر نيز درست است (قمى رحمه اللّه )

197 سوره انفال (8)، آيه 58

198 به فتح همزه و كسر راء و به فتح ، شهريست در شام (قمى رحمه اللّه )

199 هر دو قاف مفتوح و راء مهمله ساكنه و ضمّ كاف و سكون دال مهمله (قمى رحمه اللّه )

200 به فتح ميم و سكون عين .(قمى رحمه اللّه )

201 به فتح غين معجمه و سكون طاء مهمله

202 به فتح همزه و ميم

203 سوره مائده (5)، آيه 11

204 به ياء موحّده و حاء مهمله بر وزن سكران

205 قوچ معركه

206 (السيرة النبويّه)ابن هشام 3/100

207 (تاريخ طبرى)3/68، ذيل حوادث سال سوم هجرى

208 (حديقة الشيعه)1/473 ، چاپ انصاريان ، قم

209 در بعضى روايات است كه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم از آب سپر اظهار كراهت نمود و فرمود كه آب را در دست خود كن و بياور؛ پس حضرت اميرعليه‌السلام آب در كف خود گردآورد تا حضرت روى انور خود را شست (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

210 به كسر صاد و تشديد ميم

211 سوره نحل (16)، آيه 126

212 (تفسير قمى)1/123، حياة القلوب 4/961

213 به تقديم جيم مفتوحه بر حاء مهمله ساكنه (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

214 (السيرة النبويّه)ابن هشام 3/98 با مختصر تفاوت

215 (الكافى)3/210، حديث اول ، باب القتلى

216 (السيرة النبويّه)ابن هشام 3/99،(إ علام الورى)طبرسى 1/183.

217 ر.ك : فصل نهم(منتهى الا مال).

218 (السيرة النبويّه)ابن هشام ، 3/104

219 مانند(كِتاب).

220 به فتح ضاد معجمه و سكون ميم

221 به فتح ميم و ضمّ عين مهمله (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

222 دفاع از تشيّع (ترجمه الفصول المختارة شيخ مفيد) ص 415

223 سوره حشر (59) ، آيه 11

224 سوره حشر (59)، آيه 16

225 سوره حشر (59)، آيه 2

226 سوره حشر(59) ، آيه 9.

227 ر.ك :(تفسير قمى)2/360

228 به ضمّ ميم و فتح راء مهمله و سكون ياء تحتانى و كسر سين مهمله و آخرش عين مهمله

229 به ضمّ ميم و سكون صاد مهمله و فتح طاء مهمله و كسر لام

230 سوره منافقون (63) ، آيه 8.

231 سوره احزاب (33)، آيه 10

232 سوره احزاب (33)، آيه 13

233 (ارشاد)شيخ مفيد 1/100

234- مضمون اشعار اميرالمؤ منين عليه السلام اين است كه : اى عمرو تعجيل مكن كه آمد به سوى تو اجابت كننده آواز تو كه عاجز نيست از مقاومت تو، صاحب نيت درست و بينا است در راه حق و راستگوئى نجات دهنده هر رستگار است و به درستى كه من اميدوارم كه به زودى برپا كنم براى تو نوحه اى را كه بر جنازه ها مى كنند از ضربت شكافنده كه آوازه اش بماند بعد از جنگها(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).(بحار الانوار)20/226.

235- (بحارالانوار)20/226.

236 (مستدرك الحاكم)3/34 حديث 4327

237 (سَوام): چرنده

238 اى لمبارزة عمرو (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

239 (دفاع از تشيع)شيخ مفيد رحمه اللّه ص 534،(شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/20

240 (بَيْضَةُ الْبَلَد)، مهتر شهر كه مردم بر وى جمع شوند و سخن وى را قبول نمايند (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

241 سوره احزاب (33)، آيه 25

242 (سيرة النبويّه)ابن هشام 3/240

243 سوره احزاب (33)، آيه 25 26.

244 به ضم دال مهمله

245 سوره بقره (2)، آيه 196

246 سوره نساء (4)، آيه 102

247 (الامان)ابن طاووس ص 133

248 به فتح قاف و راء مهمله

249 (مُسْنَد احمد حنبل)4235، حديث 18431

250 به ضمّ حاء و فتح دال مهملتين و سكون ياء و كسر موحده و تخفيف يا تشديد ياء مفتوحه نام قريه اى است و اصلش نام چاهى است كه در آنجا مى باشد و از آنجا تا مكّه يك مرحله است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

251 بدان كه روايات در تعظيم صحابه از حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله بسيار است و روايت شده كه وقتى آن حضرت در خيمه اى بود از پوست و صحابه در بيرون آن بودند بلال از خيمه بيرون آمد و با او بود آب دستشوى آن حضرت پس صحابه مبادرت كردند به سوى آن آب هر كه را دست به آن رسيد براى تبرك به روى خود كشيد و هر كه را دست به آن ظرف نرسيد به دست ديگران دست ماليد و به روى خود كشيد. و از اَنَس روايت است كه گفت ديدم(سر تراش)سر آن حضرت مى تراشيد و اصحاب برگرد آن حضرت جمع شده بودند و چنان آن موها را مى ربودند كه هر موئى به دست كسى مى افتاد و اسامة بن شريك گفته است كه به خدمت آن حضرت رفتم صحابه را بر دور آن حضرت چنان ساكن و ساكت يافتم كه گويا مرغ بر سر ايشان نشسته بود. و مغيره گفت كه اصحاب آن حضرت چون مى خواستند در خانه آن حضرت را بكوبند ناخن بر آن مى زدند و به سنگ نمى كوبيدند و حركت نمى دادند. و بَراء بن عازب گفته كه بسيار بود مى خواستم سؤ الى از آن حضرت بكنم از مهابت آن حضرت به تاءخير مى افكندم تا دو سال

علاّمه مجلسى فرمود كه تعظيم و تكريم آن حضرت و اهل بيت طاهرين آن حضرت عليهم السّلام چنانچه در حيات ايشان واجب بود بعد از وفات ايشان نيز لازم است ؛ زيرا كه دلايل تعظيم عامّ است و احاديث بسيار وارد شده است كه حرمت ايشان بعد از موت مثل حرمت ايشان است در حال حيات وحىّ و ميّت ايشان مساويند و ايشان را بعد از وفات اطّلاع بر احوال مردم است پس بايد كه در روضات مقدّسه و ضرايح منوّره ايشان با ادب داخل شوند و با رعايت ادب بيرون آيند و پشت به ضريح نكنند و پا دراز نكنند و در هنگام زيارت با ادب بايستند و آهسته بخوانند و آنچه به حسب شرع و عرف متضمّن تعظيم و تفخيم است به عمل آورند مگر آنچه را كه بخصوص نهى از آن وارد شده باشد مانند سجده كردن و پيشانى بر قبر گذاشتن ؛ و نام شريف ايشان را در گفتن و نوشتن تعظيم بكنند و هرگاه گويند يا شنوند صلوات بفرستند و احاديث ايشان را احترام بكنند و ذُريه طيّبه ايشان را و راويان احاديث ايشان و حافظان شريعت ايشان را براى تعظيم ايشان تعظيم كنند. مُجملاً هر چه به ايشان منسوب است تعظيم او متضمّن تعظيم ايشان است و تعظيم ايشان تعظيم خداوند عالميان است انتهى .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

252 سوره فتح (48)، آيه 18

253 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد، 12/59

254 براى اطلاع بيشتر ر.ك ،(النصّ و الاجتهاد)علامه شرف الدين ص 139 160

255 سوره فتح (48)، آيه 27

256 سوره فتح (48)، آيه 18.

257 الروضة المختاره (القسم الثانى(شرح القصائد العلويات السبح)) ص 91 92

258 (ارشاد شيخ مفيد)1/128

259 (مناقب)خوارزمى ص 37

260 پل

261 (از جمله نمازها، نماز جناب جعفر طيّارعليه‌السلام است كه اكسير اعظم و كبريت احمر است و به سندهاى بسيار معتبر با فضيلت بسيار كه عمده آمرزش گناهان عظيمه است وارد شده و افضل اوقات آن صدر نهار جمعه است و آن چهار ركعت است به دو تشهد و دو سلام ؛ در ركعت اول بعد از سوره حمد،(إ ذا زُلْزِلَتْ))مى خواند و در ركعت دوم ، سوره والعاديات و در ركعت سوم ،(إ ذا جاءَ نصراللّه)و در ركعت چهارم(قُلْ هُوَ اللّهُ اَحد)و در هر ركعت بعد از فراغ از قرائت ، پانزده مرتبه مى گويد:(سُبْحانَ اللّهِ وَالْحمدُ للّهِ وَلا إ لهَ إ لاّ اللّهُ وَاللّهُ اكبرُ)و در ركوع همين تسبيحات را ده مرتبه مى گويد و چون سر از ركوع برمى دارد، ده مرتبه و در سجده اول ده مرتبه و بعد از سربرداشتن ده مرتبه و در سجده دوم ده مرتبه و بعد از سر برداشتن پيش از آنكه برخيزد ده مرتبه ، در هر چهار ركعت چنين مى كند كه مجموع سيصد مرتبه شود...)مفاتيح الجنان شيخ عباس قمى رحمه اللّه باب اول ، فصل چهارم

262 اضطباع : ردا از زير بغل راست بر كتف چپ انداختن است در اين صورت دوش راست برهنه ماند و دوش چپ پوشيده گردد.

263 (انساب الا شراف)2/298، تحقيق دكتر سهيل زكّار

264 (امالى)شيخ صدوق ، ص 133، مجلس 17، حديث 127

265 (بحارالانوار)22/274

266 در بعضى روايت است كه حضرت صلى اللّه عليه و آله ، عمرو عاص را نيز سركرده ، كرده و فرستاده و او نيز خائب برگشت (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

267 تفسير على بن ابراهيم قمى 2/439

268 (ارشاد شيخ مفيد)1/116 117

269 سوره ممتحنه (60)، آيه 1. ر.ك :(ارشاد شيخ مفيد)1/56

270 (سلَحَ)به مهملتين از باب(فَتَحَ)يعنى سرگين و غايط كرد. (قمى رحمه اللّه )

271 به فتح حاء و ضمّ جيم ، موضعى است در مكّه و در آنجا قبر حضرت خديجه رضى اللّه عنها است (قمى رحمه اللّه ).

272 سوره إ سراء (17)، آيه 81

273 سوره سباء (34)، آيه 49

274 ناودان

275 (عِضادَتْين)به كسر، دوبازوى در است (قمى رحمه اللّه ).

276 سوره يوسف (12)، آيه 92

277 سوره ممتحنه (60)، آيه 12

278 بعضى گفته اند(اُمّ حكيم دختر حارث بن عبدالمطّلب)اين سؤ ال را كرد (قمى رحمه اللّه )

279 (شرح تجريد)قوشچى ص 487،(كشف اليقين)علامه حلّى ص 143

280 سوره توبه (9)، آيه 25

281 (ارشاد شيخ مفيد)1/140

282 (ارشاد شيغ مفيد)1/143

283 در بعضى نسخه ها(نَصاح)يا(نِصاح)ضبط شده ولى ظاهرا(نضاح)صحيح است

284 اشاره است به قوله تعالى :(فلما كتب عليهم القتال تَوَلَّوا)

285 لا خلاف فى كسر اوّله و اصحاب الحديث يكسرون عينه و يشدّدون رائه و اهل الادب يخطّئونهم و يسكنون العين و يخففون الرّاء و هو موضع مكّه و الطائف و هى الى جار مكّه اقرب (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

286 بر وزن حَمْراء. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

287 سوره حجرات (49)، آيه 54

288 (زِبرقان)به كسر زاء به معنى ماه است و لَقب حصين بن بدر است به جهت جمال او يا به جهت زردى عمامه اش (قمى رحمه اللّه ).

289 (تبوك)به فتح تاء مثناة و ضم باء موحّده

290 به كسر حاء و سكون جيم ، ديار ثمود و بلاد آنهاست در ناحيه شام ؛ قال اللّه تعالى :(كَذَّبَ اَصْحابُ الحِجْرِ المُرْسَلينَ)(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

291 سوره توبه (9)، آيه 38

292 سوره توبه (9) ، آيه 79.

293 سوره توبه (9)، آيه 90.

294 سوره توبه (9)، آيه 81

295 سوره توبه (9)، آيه 43

296 (مُسْنَد احمد حنبل)1/282، حديث 1493

297 يعنى سوس به آن افتاده بود و سُوس كرمى است كه در پشم و طعام مى افتد.

298 زهيد يعنى كم و غير مرغوب و كم طالب

299 االاِْ ه الَة بالكسر، پيه يا پيه گداخته

300 السَّخنه به فَتْحَتَيْن يعنى فاسد شده و تغيير كرده (قمى رحمه اللّه )

301 سوره توبه (9)، آيه 117.

302 ر.ك :(تفسير كشاف)2/291، ذيل آيه 74، سوره توبه

303 سوره توبه (9)، آيه 107

304 (مُسْند احمد حنبل)1/7، حديث چهارم

305 ر.ك :(حديقة الشيعه)1/132 134، چاپ انصاريان

306 و نيز از ايشان بود اَسهمِ بن النعمان كه او را اُسْقُف نجْران مى گفتند و مانند ع اقِب علو منزلت داشت (قمى رحمه اللّه )

307 ابوحارثه نامش حصين بن علقمه بود نسبْ به بكر بن وائل مى رساند و يك صد و بيست سال عمر داشت و در نهانى معتقد به حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم بود (قمى رحمه اللّه ).

308 سوره آل عمران (3)، آيه 59

309 سوره آل عمران (3)، آيه 61

310 زمخشرى و فخر رازى و بيضاوى و بسيارى از علماى اهل سنت گواهى دادند به همين آيه مباهله كه علىعليه‌السلام و فاطمه و فرزندان او بعد از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلم از تمام روى زمين بهترند و اينكه حسنَيْن عليهماالسلام فرزندان پيغمبرند به حكم(اَبْنائنا)و اينكه على اَشْرَف است از ساير انبياء و از تمام صحابه به حكم(اَنْفسَنا)(قمى رحمه اللّه ).

311 در بعض روايات دارد مصالحه فرمود كه هر سال دو هزار جامه نفيس و هزار مثقال طلا بدهند نصف آن را در محرّم و نصف ديگر را در ماه رجب (قمى رحمه اللّه )

312 (تفسير كشّاف)1/368

313 سوره احزاب (33)، آيه 33.

314 (تفسير كشّاف)1/370

315 سوره حجّ (22)، آيه 27

316 شتر و گوسفند قربانى (قمى رحمه اللّه ).

317 سوره بقره (2)، آيه 158

318 (مجمع البيان)2/289، ذيل آيه 196 سوره بقره .(ارشاد شيخ مفيد)1/174،(إ علام الورى طبرسى)1/261

319 (صحيح مسلم)2/724، باب حجة النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث 1218.(الكافى)4/245 246 باب حج النبى صلى اللّه عليه و آله حديث دوم

320 سوره آل عمران (3)، آيه 95

321 (الكافى)4/246، باب حج النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث دوم

322 سوره بقره (2)، آيه 199.

323 (الكافى)4/245 248، باب حجّ النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث 2 4

324 (ارشاد شيخ مفيد)1/174،(إ علام الورى طبرسى)1/261

325 سوره مائده (5)، آيه 67.

326 سوره مائده (5)، آيه 67

327 ر.ك :(حديقة الشيعه)1/15،(فضائل الخمسه من الصحاح الستة)1/432

328 (دفاع از تشيع)شيخ مفيد رحمه اللّه ص 530،(اسرار آل محمد صلى اللّه عليه و آله)ص 512،(مناقب)خوارزمى ص 136.

329 ابن بابويه در باب حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله ازابن عباس روايتى نقل كرده كه ملخص آن چنين است كه چون حضرت رسالت پناه صلى اللّه عليه و آله به بستر بيمارى خوابيد اصحاب آن حضرت بر گرد او جمع گرديدند عماربن ياسر برخاست و سؤ الى از آن حضرت كرد پس حضرت دستورالعملى در باب تجهيز خود به اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود پس به بلال فرمود كه : اى بلال مردم رابه نزد من بطلب كه در مسجد جمع شوند چون جمع شدند حضرت بيرون آمد عمامه مبارك را بر سر بسته بود و بر كمان خود تكيه كرده بود تا آنكه وارد مسجد شد و بر منبر بالا رفت و حمد و ثناى الهى را ادا كرد و فرمود: اى گروه اصحاب ! چگونه پيغمبرى بودم براى شما آيا خود به نفس نفيس جهاد نكردم در ميان شما؟ آيا دندان پيش مرا نشكستيد؟ آيا جبين مرا خاك آلود نكرديد ؟آياخون بر روى من جارى نكرديد تا آنكه ريش من رنگين شد؟ آيا متحمل تَعَبهاو شدتها نشدم از نادانان قوم خود؟ آيا سنگ از گرسنگى نبستم براى ايثار امت بر خود؟ صحابه گفتنند:بلى ،يا رسول الله به تحقيق كه صبر كننده بودى از براى خدا و نهى كننده بودى از بديها، پس جزا دهد ترا خدا از ما بهترين جزاها. حضرت فرمود: كه شما را خدا نيز جزاى خير دهد پس فرمود: كه حق تعالى حكم كرده و سوگند ياد نموده است كه نگذرد از ظلم ستمكارى ؛ پس سوگند مى دهم شما را به خدا كه هر كه او را مظلمه بوده باشد نزد محمد البته برخيزد و قصاص كند كه قصاص نزد من محبوبتر است از قصاص عقبى در حضور ملائكه و انبياء. پس ‍ مردى از آخر مردم برخاست كه او را سوادة بن قيس مى گفتند گفت : پدر و ماردم فداى تو يا رسول الله ! در هنگامى كه از طايف مى آمدى من به استقبال تو آمدم تو بر ناقه غضباى خود سوار بودى و عصاى ممشوق در دست داشتى چون بلند كردى او را كه بر راحله خود بزنى بر شكم من آمد ندانستم كه به عمد كردى يا به خطا؟ حضرت فرمود كه معاذالله كه به عمد كرده باشم پس فرمود كه اى بلال ، برو به خانه فاطمه همان عصا را بياور! چون بلال از مسجد بيرون آمد در بازارهاى مدينه ندا مى كرد كه اى گروه مردم كيست كه قصاص فرمايد نفس خود را پيش از روز قيامت اينك محمد صلى اللّه عليه و آله خود را در معرض قصاص در آورده است پيش از روز جزا چون به در خانه فاطمه عليهاالسّلام رسيد در راكوبيد و گفت : اى فاطمه ! بر خيز كه پدرت عصاى ممشوق خود را مى طلبد. فاطمه عليهاالسلام گفت : امروز روز كار فرمودن عصا نيست براى چه آن را مى خواهد؟ بلال گفت : كه اى فاطمه ! مگر نمى دانى كه پدرت بر منبر بر آمده و اهل دين و دنيارا وداع مى كند؟ چون فاطمه عليهاالسّلام سخن وداع شنيد فرياد برآورد و گفت : زهى غم و اندوه و حسرت دل فكار من براى اندوه تو اى پدر بزرگوار بعد از تو فقيران و بيچارگان و درماندگان بگو پناه به كه برند اى حبيب خدا و محبوب قلوب فقرا. پس بلال عصا را گرفت و به خدمت حضرت رسالت صلى اللّه عليه و آله شتافت و چون عصارا به حضرت داد فرمود كه به كجا رفت آن مرد پير؟ او گفت : من حاضرم ،يا رسول الله ! پدرو مادرم فداى تو باد! و حضرت فرمود كه بيا و از من قصاص كن تا راضى شوى از من ! آن مرد گفت : شكم خود را بگشا يا رسول اللّه ! چون حضرت شكم محترم خود را گشود گفت : پدر و مادرم فداى تو باد! يا رسول اللّه دستور مى دهى كه دهان خود را بر شكم تو گذارم چون رخصت يافت شكم مكرم آن حضرت را بوسيد و گفت : پناه مى برم به موضع قصاص شكم رسول خدا صلى اللّه عليه و آله از آتش جهنم در روز جزا. حضرت فرمود كه اى سواده ! آيا قصاص مى كنى يا عفو مى نمايى ؟ گفت : عفو مى نمايم يا رسول اللّه ! حضرت فرمود: خداوندا تو عفو كن از سوادة بن قيس چنانكه او عفو كرد از پيغمبر تو، پس حضرت از منبر به زير آمد و داخل خانه ام سلمه شد ومى گفت : پروردگارا! تو سلامت دار امّت محمد را از آتش X .در زير لحاف با تو مى گفت ؟حضرت فرمود كه هزار باب از علم تعليم من نمود كه از هر باب هزار باب ديگر گشوده مى شود!(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

330 (ارشاد شيخ مفيد)1/179.(اعلام الورى)طبرسى 1/266، 267.

331 به ضمّ جيم و سكون راء، موضعى است در يك فرسخى مدينه

332 (ارشاد شيخ مفيد)1/180 184

333 (ارشاد شيخ مفيد)1/184

334 (مسند احمد حنبل)1/585 ، حديث 3326 (مسند عبداللّه بن عباس ).(حديقة الشيعه اردبيلى)1/364

335 (ارشاد شيخ مفيد)1/186

336 سوره آل عمران (3)، آيه 144.

337 (ارشاد شيخ مفيد)1/179 189،(اعلام الورى طبرسى)1/263 270

338 (بصائر الدرجات صفار)ص 503 ، باب(الائمه انهُ كلّمهم غير الحيوانات)، حديث پنجم

339 ماءخذ پيشين ، حديث ششم

340 (الدّروس الشرعيه)شهيد اول ، 2/16.

341 (قُرْب الا سناد حِمْيَرى)ص 9، حديث 29

342 تزويج زينب به ابى العاص پيش از بعثت و حرام شدن دختر به كافران بود و از زينب امامه دختر ابى العاص به وجود آمد و حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام بعد از فاطمه عليهاالسّلام به مقتضاى وصيّت آن مخدره او را تزويج فرمود و نقل شده كه ابوالعاص در جنگ بدر اسير شد و زينب قلاده اى كه حضرت خديجه به او داده بود به نزد حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله فرستاد براى(فداى)شوهر خود چون حضرت نظرش بر قلاده افتاد خديجه را ياد نمود و رقّت كرد و از صحابه طلب نمود كه(فداى)او را ببخشند وابوالعاص را بى فدا رها كنند؛ صحابه چنين كردند. حضرت از ابى العاص شرط گرفت كه چون به مكّه برگردد زينب را به خدمت آن حضرت فرستد او به شرط خود وفا نمود زينب را فرستاد بعد از آن خود به مدينه آمد و مسلمان شد. و زينب در مدينه سال هفتم و به قولى در سال هشتم هجرت به رحمت ايزدى واصل شد. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

343 (بحار الانوار)6/266

344 (إ علام الورى طبرسى)1/276

345 ابونصر فراهى در عدد اولاد امجاد آن حضرت گفته :

فرزند نبى قاسم و ابراهيم است

پس طيّب و طاهر زرَهِ تعظيم است

با فاطمه و رقيه امّكلثوم

زينب شمرار ترا سر تعظيم است

ر.ك :(نصاب الصّبيان

346 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 4/89، تحقيق : دكتر بقاعى

347 به فتح غين معجمه و دال مهمله

348 به كسر ضاد معجمه

349 به ضمّ ميم و فتح قاف و تشديد واو. (قمى رحمه اللّه )

350 (إ علام الورى)طبرسى 1/281

351 به ضمّ جيم

352 به ضم قاف و فتح مثلّثه

353 به فتح ميم موحّده

354 (شرح درايه)شهيد ثانى ص 137 ، چاپ مكتبة المفيد، قم

355 (تمام)مانند سَحاب (قمى رحمه اللّه ) (سفينة البحار 1/318 چاپ آستان قدس ).

356 (الاستيعاب)ابن عبدالبرّ 1/196 ، تحقيق : على محمد البجاوى

357 (إ علام الورى طبرسى)1/283

358 به فتح حاء و سكون ميم و فتح نون

359 مانند زُبير.

360 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 1/62، تحقيق دكتر بقاعى

361 (بحار الانوار)35/134

362 (دفاع از تشيع)(ترجمه الفصول المختارة شيخ مفيد) ص 522.

363 (بحارالانوار)35/115

364 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 14/84

365 بيايد اين شعر و معنى آن در ذكر سيّد فخّار در اولاد حضرت امام موسى كاظمعليه‌السلام (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

366 (قُرْب الا سناد حميرى)ص 25 ، حديث 84

367 (تفسير قمى)على بن ابراهيم قمى 2/347

368 سوره احزاب (33) ، آيه 23

369 (تفسير قمى)2/188

370 (بصائر الدرجات صفار)ص 121 ، حديث اول

371 (امالى شيخ طوسى)ص 497 ، حديث 1092

372 (امالى شيخ طوسى)ص 362، حديث 754

373 بعضى گفته اند مراد آن است كه آلت مردى بريدن تو فايده نمى كند؛ زيرا كه عبداللّه از تو به هم رسيده است و آن فرزندان از او به هم خواهند رسيد و محتمل است كه مراد معنى ديگر باشد. (قمى رحمه اللّه ).

374 (مَنْ لايحضره الفقيه)ابن بابويه 1/252

375 (امالى شيخ صدوق)ص 191 ، مجلس 27 ، حديث سوم

376 امام صادق عليه السلام فرمود: به او سلمان فارسى نگوئيد بلكه بگوئيد سلمان محمدى ر.ك :(امالى شيخ طوسى)ص 133، مجلس پنجم ، حديث 214

377 (اختصاص)ص 12

378 (بحارالانوار)22/348

379 متوسمين يعنى به فراست احوال مردم را مى دانست (علامه مجلسى رحمه اللّه ).

380 (رجال كشّى)1/56.

381 (رجال كشّى)1/56.

382 محدَّث يعنى كسى كه فرشتگان با او سخن مى گويند (ويراستار).

383 ر.ك : به كتاب ارزنده(نفس الرحمان فى فضائل سلمان)تاءليف علامه محدّث نورى رحمه اللّه

384 (بحارالانوار)22/373

385 (مجالس المؤ منين)1/205

386 (امالى شيخ طوسى)ص 133، مجلس پنجم ، حديث 214

387 (نفس الرحمان فى فضائل سلمان)محدّث نورى ، ص 520، چاپ آفاق

388 (رجال كَشّى)ص 14، حديث 33.(بحارالانوار)22/373

389 (نفس الرحمان ..). محدّث نورى رحمه اللّه ص 352، باب نهم

390 (بحارالانوار)22/373

391 (هدية الزّائرين و بهجة الناظرين)ص 57 59، چاپ تبريز، سال 1343 ق .(مفاتيح الجنان)باب سوم ، فصل هشتم

392 به جيمين مضمومتين و دالين مهملتين

393 (الاستيعاب)ابن عبدالبرّ 1/252، تحقيق : البجاوى

394 (بحارالانوار)22/405

395 (عين الحياة)علامه مجلسى 1/13، چاپ دارالاعتصام

396 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/259،(سُنن ترمذى)حديث 3827

397 (عين الحياة)علامه مجلسى 1/12

398 (بحارالانوار)22/342

399 (بحارالانوار)22/321

400 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/259

401 (الاستيعاب)1/255، تحقيق : على محمد البجاوى

402 ماءخذ پيشين

403 (امالى شيخ صدوق)ص 426 ، مجلس 55، حديث 562

404 (بحار الانوار)22/431، حديث 40.

405 (معانى الاخبار)شيخ صدوق ص 205

406 سوره توبه (9) ، آيه 35

407 تاريخ پيامبران (حياة القلوب مجلسى ) 4/1698، با مختصر تفاوت

408 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/252

409 تاريخ پيامبران (حياة القلوب مجلسى ) 4/1724

410 ماءخذ پيشين

411 (الاستيعاب)ابن عبدالبرّ 1/253 ، تحقيق : البجاوى

412 (الخصال شيخ صدوق)1/253، حديث 126

413 (بحارالانوار)22/324

414 (رجال كَشّى)1/46

415 (اختصاص)ص 10

416 (اَلْجَمَل)شيخ مفيد ص 392 393

417 (نفس الرحمان ..). محدّث نورى رحمه اللّه ص 378

418 (نفس الرحمان ..). ص 379

419 (نفس الرحمان ...)محدّث نورى (استادِ محدّث قمى ) ، ص 378

420 (اختصاص)ص 62

421 (فردوس الاخبار)3/62 ،(حديقة الشيعه)1/316، چاپ انصاريان

422 (كاشف الحق)اردستانى ص 266 (نسخه خطى كتابخانه مدرسه حجتيّه قم ).

423 ر.ك :(تفسير كشاف)زمخشرى ، 2/291، ذيل آيه 74 ، سوره توبه

424 (امالى شيخ صدوق)ص 401، مجلس 52، حديث 518.

425 (رجال ابن داود)ص 71

426 (تنقيح المقال)مامقانى 1/259، چاپ سه جلدى

427 (بحار الانوار)19/121.

428 (بحارالانوار)21/32. با مختصر تفاوت

429 (مجالس المؤ منين)1/231

430 (ترجمه الفتوح)ابن اعثم ، ص 539.

431 (الاستيعاب)4/1606، تحقيق : على محمد البجاوى

432 (مجالس المؤ منين)شهيد قاضى شوشترى 1/231 232

433 (بحارالانوار)22/113

434 (مجالس المؤ منين)1/223

435 (الاحتجاج)1/97،(الخصال)2/462، الاثنى عشر، حديث 4

436 ماءخذ پيشين

437 به معجمتين مصغّرا (قمى رحمه اللّه )

438 اين مطلب را در كتاب(كامل بهائى)چاپ انتشارات مرتضوى تهران ، با مقدمه محدّث قمى رحمه اللّه ، نيافتم

439 (الاستيعاب)2/448 ، تحقيق : البجاوى

440 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 192، خطبه 182

441 سوره احزاب (33) ، آيه 4 6

442 (بحارالانوار)22/172 و 215

443 سوره احزاب ، آيه 40

444 سوره آل عمران (3)، آيه 61

445 (بحارالانوار)21/50

446 (بحارالانوار)22/46

447 (بحارالانوار)28، 175 و 337.

448 (انساب الاشراف)2/272، تحقيق : دكتر سهيل زكّار.

449 به ضمّ دال مهمله و تخفيف جيم (قمى رحمه اللّه )

450 (بحارالانوار)20/133

451 (ارشاد شيخ مفيد)2/386. نام(ابوذر)در(ارشاد)ذكر نشده است

452 (الاستيعاب)3/989 و 990، تحقيق : البجاوى

453 (بحارالانوار)19/257.

454 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 3/44

455 (بحارالانوار)28/208

456 (بحارالانوار)18/210

457 (بحارالانوار)31/195

458 (الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة)ص 256

459 (رجال كشّى)1/127

460 (صحيح بخارى)1/93، باب(التعاون فى بناء المسجد).

461 (رجال كشّى)1/127

462 (بحارالانوار)19/35

463 (مجالس المؤ منين)1/213

464 (مجالس المؤ منين)شهيد قاضى نوراللّه شوشترى ، 1/213 215

465 (الاستيعاب)3/1295

466 ماءخذ پيشين

467 (املى شيخ صدوق)ص 51 ، مجلس اول ، حديث چهارم

468 (مجالس المؤ منين)شهيد قاضى نوراللّه ، 1/266 268

469 (حديقة الشيعه)مقدّس اردبيلى 1/350،(النصّ والاجتهاد)ص 97،(كامل ابن اثير)2/504،(بحارالانوار)30/494

470 (مصباح المتهجّد)شيخ طوسى ص 551، بيروت ، اعلمى

471 تاريخ پيامبران (حياة القلوب ) 3/255 256 ، چاپ سرور.

472 دورى

473 (امالى شيخ صدوق)ص 690، مجلس 87، حديث 947

474 (الخصال شيخ صدوق)2/414، باب التسعة ، حديث سوم

475 جلاء العيون ص 162، چاپ سرور، قم

476 جلاء العيون ص 165؛(فضائل پنج تن)آيت اللّه فيروز آبادى 4/9.

477 (معانى الاخبار)شيخ صدوق ص 64،(روضة الواعظين)1/149

478 (امالى شيخ مفيد)ص 305 ، مجلس 41، حديث 348

479 (امالى شيخ مفيد)ص 159،(امالى شيخ طوسى)ص 24، مجلس اول ، حديث 30.

480 (امالى شيخ طوسى)ص 400، مجلس 14، حديث 892.

481 (الخرائج راوندى)2/530.

482 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/387 تحقيق : دكتر بقاعى ؛(الخرائج راوندى)2/537

483 (قرب الاسناد حميرى)ص 52، حديث 170

484 (علل الشرايع)شيخ صدوق ص 181

485 سوره ضحى (93)، آيه 5

486 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 3/390، تحقيق : دكتر بقاعى ؛(كنز العمّال)6/295 چاپ حيدر آباد.

487 (بحارالانوار)43/76

488 سوره آل عمران (3)، آيه 34

489 (بحارالانوار)43/84

490 (حلية الاولياء)2/41

491 (الكافى)6/367

492- (نوادر راوندى)ص 119، حديث 126و127

493- (نوادر راوندى)ص 19، حديث 126و127

494 (بحار الانوار)85/332.

495 (بحار الانوار)43/67

496 (ناسخ التواريخ)4/149، رحلى ، چاپ اميركبير.

496 (خلاصة الاذكار)ص 45 46، نسخه خطى كتابخانه مسجد اعظم به شماره 3009.

497 علامه مجلسى ؛ در(جلاء العيون)اين قول را اصح واَشْهَر ميان علماى اماميه دانسته است ر.ك :(جلاء العيون)ص 279.

498 (الكافى)1/459، باب(مولد الزهرا عليهاالسّلام)، حديث سوم ؛(روضة الواعظين)1/152.

499 سوره يوسف (12) ، آيه 85و86.

500 (الخصال)شيخ صدوق 1/272، باب الخمسة ، حديث 15.

501 (روضة الواعظين)فتال نيشابورى 1/151.

502 در اين حال حضرت امام حسن وامام حسين عليهماالسلام الخ در روايت ديگر است كه اسماء گريبان خود را چاك زد واز نزد فاطمه عليهاالسّلام بيرون شد، حسنين عليهماالسلام اورا ملاقات كردند فرمودند: اى اسماء!مادر ما كجا است ؟ اسماء سكوت كرد! آن دوبزرگوار داخل بيت شدند وديدند كه مادرشان خوابيده است ، جناب امام حسين عليه السلام نزديك شد و حركت داد آن حضرت را ديد كه از دنيا رفته است فَق الَ ي ا اَخ ا آجَرَ اللّه في الْو الِدَة گفت : اى برادر! خدا اَجر دهد ترا در مصيبت والده ؛ پس امام حسنعليه‌السلام خود را روى مادر افكند الخ (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

503 الممات قليلٌ (نسخه بدل ).

504 فاطما بعد احمد (نسخه بدل ).

505 ترجمه(كشف الغمه)2/164.

506 (روضة الواعظين)1/151 152

507 (الكافى)1/461، باب(مولد الزهرا عليهاالسّلام)، حديث نهم

508 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 3/414. اين اشعار از قاضى ابوبكر محمّد بن ابى قريعة البغدادى است :

ي ا مَنْ يُسائل دائبا		عن كلّ مُعضلةٍ سخيفةٍ
لاتكشفنَّ معغطّاءً		فلربّما كشفت جيفة
انّ الجواب لحافر		لكنّني اءخفيه خيفة
لولااعتداء رعيّة		اءلقى سياستها الخليفة
وسيوف اءعداء بها		هاماتنا اءبدا نقيفة
لنشرت من اءسرار آل		محمّد جملاً طريفة
يغنيكم عمّا رواه		مالك وابوحنيفة
واءريتكم اءنّ الحسين		اءصيب في يوم السقيفة
وَ لاَِىٍّّ حال لُحّدتْ		باللّيل فاطمة الشريفة
ولما حَمَتْ شيخيكم		عن وطي حجرتها المنيقة
أُوّه لِبِنْتِ محمّد		ماتت بغُصّتها اءسيفة

(بحارالانوار)43/190. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

509 (امالى شيخ طوسى)ص 109، مجلس چهارم ، حديث 166.

510 سوره طه (20)، آيه 55.

511 (مصباح الانوار)ص 260، نسخه خطى كتابخانه آيت اللّه مرعشى

512 (الدروس الشرعيه)شهيد اول 2/6

513 (بحار الانوار)100/ 198.

514 (مفاتيح الجنان)باب سوم ، فصل سوم

1 در تاريخ ولادت آن حضرت گفته شده :

گشته پيدا مثال معنى لفظ

خاته زاد خدا ز بيت اللّه

يعنى چنانچه معنى از لفظ پيدا مى شود اميرالمؤ منينعليه‌السلام از خانه خدا پيدا و ظاهر شد

شده تاريخ سال عام الفيل

مبداء لا اِلهِ الا اللَّهُ

مبداء كلمه طيبه لا اِل هِ اِلا اللّهُ(لام)است كه به حساب(جمل)سى باشد و ولادت شريف آن حضرت نيز بعد از سى سال از عام الفيل است چنانچه در متن گفته شده .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

2 (بشارة المصطفى لشيعة المرتضى)ص 8 ؛(حديقة الشيعه)1/18.

3 (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 306،(بحار الانوار)35/18

4 (روضة الواعظين)فتال نيشابورى 1/81.

5 (حديقة الشيعه)مقدس اردبيلى 1/93 94، چاپ انصاريان

6 ر.ك :(نهج الحق)علامه حلى ص 248 251.

7 ر.ك :(كشف اليقين)علامه حلى ص 42 74.

8 (شاهنامه فردوسى)ص 4، به كوشش : فرشادمهر ، نشر محمد، تهران

9 (تاريخ الخلفاء)سيوطى ص 66،(كفاية الطّالب)ص 226.

10 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/16 30.

11 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 206، خطبه 189.

12 (تلخيص الشافى)شيخ طوسى 3/22.

13 حكايت ابن جوزى در اين مقام به مرتبه اى رسيده كه محتاج به ذكر نيست (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).(بحارالانوار)29/647

14 اما حكايت مقاتل بن سليمان كه از جمله اجلّه اعيان اهل سنت است از(تاريخ ابن خّلَّكان)چنين نقل شده كه ابراهيم حربى حديث كرده كه روزى مقاتل گفت : سَلُوني عَمّادوُنَ الْعَرْش ؛ شخصى به او گفت كه چون آدمعليه‌السلام حج گذاشت سر او را كه تراشيد؟ (جواب اين مساءله بيايد در مجلد دوم در ذكر فضائل حضرت امام على النقى عليه السلام ) مقاتل گفت : اين سؤ ال از شما نيست لكن خدا خواست كه مرا مبتلا سازد به عجز و ذلّت به سبب عُجْبى كه در نفس من به هم رسيد.

15 و اما حكايت واعظ چنين است : كه در زمان الناصر لدين اللّه العباسى واعظى مشهور به علم رجال و حديث بود و در پاى منبر او از عارف و عامى مردم بغداد خلقى كثير جمع مى گشت و او حكماى متاءلّهين و طلبه علوم عقليه و اهل كلام را دشمن مى داشت و از همه افزون ، مردم شيعى را بد مى گفت ؛ بزرگان شيعه با هم قرار دادند كه مردى را بگمارند هنگامى كه واعظ خويشتن را بر سر مَنْبر مى ستايد و شيعيان را بدگوئى مى نمايد از معضلات مسائل و مشكلات و مطالب از وى پرسش كنند و او را شرمنده و در ميان مردم رسوا نمايند، از ميانه مردى به نام احمد بْن عبدالعزيز را اختيار نمودند كه مردى شيعى بود و از علم كلام و معلومات معتزله ومسائل ادبيه بهره وافى داشت ، يك روز كه واعظ بر سر منبر قرار داشت و مردم بسيار نيز جمع بودند واعظ آغاز سخن به ذكر صفات قادر ذوالمنن نمود در اثناى وعظ او، احمد بن عبدالعزيز برخاست و از مسائل عقليّه چيزى چند به قانون متكلّمين از معتزله ، پرسش نمود و جواب هيچ يك را واعظ نتوانست كه بگويد لاجرم به طريق محاجه و جدل كلمات خطابه و الفاظ مُسَجَّع و مُقَفّى سخنى چند بر هم مى بافت و مى پرداخت و در پايان كار اين كلمات بگفت : اَعْيُنُ الْمُعتَزَلَةِ حُولٌ وَاَصْو اتى فى مَس امِعِهم طُبُولٌ وَكَلامى في اءَفئِدَتهمْ نصولٌ ي ا منْ بالاعتز الِ وَيحكَ كمْ تحومُ وَتجولُ حوْل منْ لا يُدْرِكُهُ الْعُقُولُ كَمْ اَقْولُ كَمْ اَقْولُ خَلّوُا ه ذا الْفُضُولَ؛ يعنى چشمهاى معتزله دو بين و اَحول است و بانگ من در گوش ايشان مانند طبل بى اثر است و سخنان من در دلهاى ايشان مانند پيكان تير كار مى كند، اى كسى كه بر قانون اعتزال مى روى واى بر تو چه قدر دَوْر مى زنى و جولان مى كنى حول كسى را كه عُقلا از درك او عاجزند و چند در تفهيم آن همى گوئى من مى گويم من مى گويم (آنگاه گفت ) دست از اين فضولى ها برداريد.

مردمان چون اين عبارات مسجع و چرب زبانى را از واعظ ديدند اغلوطه خوردند و احمد را بانگ زدند كه خاموش باش واعظ شاد شد و طربناك و آغاز شطاحى نهاد كَرَّةً بَعْدَ كَرَّةٍ همى گفت : سَلُونى قَبْلَ اءنْ تَفْقِدونى ؛ احمد ديگر باره برخاست و گفت :

اى شيخ ! اين چه سخن است كه مى گوئى هيچ كس به اين كلمه تَنَطُّق نكرده است مگر على بن ابى طالبعليه‌السلام و تمام خبر معلوم است و از ذكر تمام خبر اين سخن را اراده كرد كه آن حضرت فرمود: لا يَقُولُه ا بَعْدي اِلاّ مُدَّع كَذّابٌ؛ واعظ هنوز شاد خاطر و طربناك بود و در پاسخ احمد همى خواست كه بنمايد كه من علم رجال را نيز به كمال دانم گفت : كدام على بن ابى طالب ؟ آيا على بن ابى طالب بن المبارك النيشابورى را گوئى يا على بن ابى طالب بن اسحاق المروزى يا ابن عثمان القيروانى يا ابن سليمان الرازى ، هفت يا هشت علىّ بن ابى طالب از رُواة احاديث شمار كرد.

اين وقت احمد بن العزيز برخاست و دو تن ديگر نيز از يمين و يسار به حمايت احمد برخاستند و دل به مرگ نهادند، پس احمد گفت : اى شيخ ! آهسته باش گوينده اين سخن علىّ بن ابى طالبعليه‌السلام شوهر حضرت فاطمه عليهاالسّلام سيّده نساء عالميان است اگر هنوز نمى شناسى روشنتر بگويم صاحب اين قول آن كس است كه وقتى محمد بن عبداللّه صلى اللّه عليه و آله در ميان اصحاب عقد برادرى ببست او را برادر خويش خواند مُسَجَّل فرمود كه على نظير من است آيا مكانت و منزلت او را هيچ نشنيدى و مقام رفيع و محلّ منيع او را هيچ ندانستى ؟! واعظ خواست احمد را جواب گويد، آن ديگرى از جانب يمين بانگ زد كه اى شيخ ! ساكت باش در اسامى مردم محمد بن عبداللّه بسيار است لكن آن كس ديگر است كه خداوند در شاءن او فرمايد:

ماضَلَّ صاحِبُكُمْ وَما غَوى وَما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى اِنْ هُوَ اِلا وَحْىٌ يُوحى

و همچنان على بن ابى طالب در ميان اسامى بسيار است لكن آن كس ديگر است كه صاحب شريعت در حق او فرمود: اَنْتَ مِنّي بِمَنْزِلَةِ هاروُن مِنْ موسى اِلاّ اَنَّهُ لا نَبِىَّ بَعْدي ؛

يعنى تو وصىّ من هستى و خليفه من هستى و از براى من چنانى كه هارون از براى موسى بود مگر آنكه پيغمبرى نيست بعد من هان اى شيخ ! دانسته باش كه اسامى بسيار است و كُنْيَت فراوان لكن هر كس را بايد به جاى خود شناخت واعظ روى به جانب او آورد تا او را پاسخى گويد كه آن ديگرى از جانب يسار بانگ زد كه اى شيخ ! چندان بيهوده مگوى تو مرد جاهلى باشى و اگر على بن ابى طالبعليه‌السلام را نشناسى معذور باشى و اين شعر بگفت :

وَاِذ ا خَفيتُ عَلَى الْغَبِىّ فَع اذِرٌ

اَنْ لا تَر اني مُقْلَةٌ عَمْي آءٌ

حاصل مضمون آنكه

شب پره گر وصل آفتاب نخواهد

رونق بازار آفتاب نكاهد

اين وقت مجلس مضطرب گشت ، عامّه درهم افتادند و سر و مغز يكديگر با مشت بكوفتند، سرها برهنه گشت و جامه ها بر تن چاك شد، واعظ هول زده از منبر فرود آمد و او را به خانه بردند در به روى او ببستند. اين خبر به دربار خليفه رسيد ملازمان سلطان درآمدند و مردم را از جنگ و جوش بازداشتند نماز ديگر الناصرلدين اللّه فرمان كرد تا احمد و آن دو نفر ديگر را ماءخوذ داشته محبوس نمودند پس ‍ از تسكين فتنه ها رها دادند. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).(شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 13/107 109

16 (بحارالانوار)57/336.

17 (كشف اليقين)علامه حلّى ص 56.

18 سوره آل عمران (3)، آيه 61.

19 (تفسير فخر رازى)8/81، مساءله پنجم

20 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 2/247.

21 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 2/247.

22 سوره بقره (2) ، آيه 274.

23 (كشف اليقين)علامه حلى ص 87.

24 (ارشاد شيخ مفيد)2/141 142.

25 (كشف اليقين)علامه حلى ص 85 88.

26 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 318 ، نامه 45.

27 (ارشاد شيخ مفيد)1/247.

28 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 284، نامه 22.

29 ر.ك :(كشف اليقين)علاّمه حلّى ص 118 112.

30 ر.ك :(الجمل)شيخ مفيد؛(وقعة صفّين)نصر بن مزاحم مِنقرى ؛(شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/23.

31 (روضات الجنّات)4/33، چاپ بيروت

32 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/25.

33 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/25.

34 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/30

35 (الاستيعاب)3/1091 تحقيق : البجاوى

36 (بحارالانوار)43/133.

37 (الاستيعاب)3/1095.

38 (دفاع از تشيع)ترجمه الفصول المختارة شيخ مفيد ص 489؛ اين اشعاربه افراد مختلفى منسوب شده ، جهت اطلاع بيشتر رجوع كنيد به(دفاع از تشيّع).

39 (ارشاد شيخ مفيد)1/29 30

40 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/24 25

41 ماءخذ پيشين

42 (ارشاد شيخ مفيد)1/284

43 (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/205

44 يكى از شبهاى مشهور جنگ صِفّين است

45 حكايت دريدن آن حضرت قماط را: چنان است كه جماعتى حديث كرده اند از فاطمه مادر آن جناب كه فرمود: چون علىعليه‌السلام متولّد شد او را در قماط پيچيده و سخت ببستم ، علىعليه‌السلام قوت كرد و او را پاره ساخت ! من قماط را دو لايه و سه لايه نمودم او را پاره همى نمود تا گاهى كه شش لايه كردم پارچه بعضى از حرير و بعضى از چرم بود چون آن حضرت را در لاى آن قماط ببستم باز قوّت نموده آن قماط را پاره كرد آنگاه گفت : اى مادر! دستهاى مرا مبند كه مى خواهم با انگشتان خود از براى حق تعالى تبصبص و تضرّع و ابتهال كنم ( شيخ عباس ‍ قمى رحمه اللّه )(مناقب)ابن شهر آشوب 2/323

46 در باب قطب رَحى : و مجمل آن حديث چنين است كه وقتى خالد با لشكر خويش اميرالمؤ منينعليه‌السلام را در اراضى خود ديدار كرد و اراده جسارتى نمود،آن جناب او را از اسب پياده كرد و او را كشانيد به جانب آسياى حارث بن كلده و ميله آهنين آن سنگ را بيرون كرد و مثل طوقى بر گردن او كرد و اصحاب خالد تمام از او بترسيدند و خالد نيز آن جناب را قسم داد كه مرا رها كن ، پس حضرت او را رها كرد در حالتى كه آن ميله آهنين به گردن او بود مثل قلاّده و نزد ابوبكر رفت آهنگران را فرمان كرد تا او را از گردن خالد بيرون كنند، گفتند ممكن نيست مگر آنكه به آتش برده شود و خالد را تاب حديد محماة نيست و هلاك خواهد شد و پيوسته آن قلاّده آهنين در گردن خالد بود و مردم از او مى خنديدند تا حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام از سفر خويش مراجعت فرمود پس به نزد آن حضرت رفتند و شفاعت خالد نمودند آن حضرت قبول فرمود و آن طوق آهن را مثل خمير قطعه كرد و بر زمين ريخت !(مناقب)ابن شهر آشوب 2/325

اما قصه فشار دادن آن حضرت خالد را به دو انگشت سَبّابه و وُسْط ى ، معروف است در قضيّه ماءمور شدن خالد به كشتن آن حضرت ، پس خالد تصميم عزم نمود و با شمشير به مسجد آمد و در نزد آن حضرت مشغول نماز شد تا پس از سلام ابى بكر آن حضرت را بكشد، ابوبكر در تشهّد نماز فكر بسيارى در اين امر نموده پيوسته تشهّد را مكرّر مى كرد تا نزديك شد كه آفتاب طالع شود آنگاه پيش از سلام گفت : اى خالد! مكن آنچه را كه ماءمورى و سلام نماز را داد؛ حضرت پس از نماز از خالد پرسيد به چه ماءمور بودى ؟ گفت : آنكه گردنت بزنم ، فرمود: مى كردى ؟ گفت : بلى به خدا سوگند اگر مرا نهى نمى كرد. پس حضرت او را گرفته بر زمين زد و موافق روايات ديگر او را با دو انگشت وُسْطى و سَبّابه فشارى داد كه خالد در جامه خود پليدى كرد و نزديك به هلاكت رسيد، پس آن حضرت به شفاعت عباس عموى خويش دست از او برداشت الخ ( شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).(مناقب)ابن شهر آشوب 2/326، تحقيق : دكتر بقاعى

47 فقير گويد: كه تفصيل اين معجزه در مجلّد دوّم در احوال حضرت امام رضاعليه‌السلام بيايد. و مرحوم ملا محمّد طاهر به اين مطلب اشاره فرموده در شعر خود:

بُوَد امام اميرى كه كند سنگ گران		ازروى چشمه به تأييدحضرتجبّار
به گوش راهب دير اين قضيّه چون برسيد		برون دويد شتابان زمعبد كفّار
فتادچون نظرش بر رخ على بنمود		به دين احمد مختار در زمان اقرار
برفت ازپى آن شاه از سر اخلاص		نمود درقدمش نقدجان خود ايثار

48 (مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 2/333 334

49 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص(لب).

50 حديث شير و جويريه چنان است : كه حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام به او فرمود هنگامى كه عازم خروج به سفر شده بود كه اى جويريه در عرض راه شيرى با تو دچار خواهد شد عرض كرد: تدبير چيست كه از او سلامت جويم ؟ فرمود: او را سلام برسان و بگو كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام مرا از آسيب تو امان داده است ؛ پس جويريه بيرون شد و چون در اثناى راه شير را ملاقات كرد سلام رسانيد و امان خويش را از حضرت اميرعليه‌السلام بگفت چون شير اين بشنيد روى برتافت و همهمه كرد و برفت ، چون جويريه از سفر مراجعت كرد حكايت شير را براى آن حضرت نقل نمود آن جناب فرمود كه شير ترا گفت كه وصى محمد صلى اللّه عليه و آله را از من سلام برسان و از دست مبارك پنج عقد شمرده يعنى پنج مرتبه سلام رسانيد و به طريق ديگر نيز اين قضيّه نقل شده لكن اين نقل موافق روايت حضرت باقرعليه‌السلام بود. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )(مناقب)ابن شهر آشوب 2/340

51 قضيّه ثعب ان : چنان است كه روزى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام بر منبركوفه خطبه مى خواند كه ثعبانى از نزد منبر ظاهر شد و به آهنگ اميرالمؤ منين عليه السلام برفراز شد مردمان ترسيدند و مهيّاى دفع آن شدند، حضرت اشاره كرد كه به حال خود باشيد؛ پس آن ثعبان به نزديك آن حضرت شد حضرت سر را به جانب او برد و او دهان خود را بر گوش آن حضرت نهاد وصيحه زد و از مكان خود نازل شد و مردم ساكت و متحيّر بودند و اميرالمؤ منينعليه‌السلام لبهاى مبارك خود را حركت داد و آن ثعبان اصغاء مى كرد و پائين شده و از ديده ها غايب گشت چنانچه گوئى زمين او را بلع كرد، پس اميرالمؤ منينعليه‌السلام رجوع به خطبه خويش نمود و بعد از فراغ از خطبه و نزول از منبر، مردم نزد آن جاب جمع شدند و از حال ثعبان پرسش كردند؛ فرمود كه حاكمى بود از حُكّام جنّيان قضيّه بر او مشتبه شده بود نزد من آمد و از من استفهام كرد من حكم را ياد او دادم دعا كرد و رفت

و بدين مطلب اشاره كرده مرحوم ملاّ محمّد طاهر در شعر خود:

بود خليفه حقّ آنكه بر سر منبر		جواب مشكل ثعبان دهد سليمان وار
نه جاهلى كه چو مشكل شد بر او وارد		زننگ جهل بر او پيچها زدى چون مار

52 تكلم خبرى كه مارماهى باشد چنان است كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام روزى در كنار فرات آمد و ايستاد و فرمود: يا هناش ! مارماهى سر از آب بيرون كرد حضرت فرمود: كيستى ؟ عرض كرد: من از اُمت بنى اسرائيل ام كه ولايت شما را قبول نكردم مسخ شدم و بدين صورت درآمدم (شيخ عباس قمى ).

53 قضيه برداشتن كلاغ كفش آن حضرت را: چنان است كه صاحب(اَغانى)از مداينى نقل كرده كه يك روز سيّد حميرى سوار بر اسب در كناسه كوفه بايستاد و گفت : اگر كسى در فضيلت علىعليه‌السلام حديثى گويد كه من آن را نشنيده باشم و به شعر درنياورده باشم ، اسب خويش را با آنچه با من است عطا كنم جماعتى كه حاضر بودند حديث از فضائل علىعليه‌السلام كردند و سيّد شعرهاى خويش را كه موافق آن حديث بوده انشاد مى كرد تا آنكه مردى روايت كرد از ابوالرّعل مرادى كه گفت : حاضر خدمت حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام شدم و آن حضرت خفّ خويش را از براى نماز بيرون كرد در زمان مارى ميان آن رفت پس چون فارغ شد و كفش خويش را طلبيد غرابى از هوا به زير آمد و آن خُفّ را به منقار گرفت و به هوا برد و از فراز به زمين افكند آن مار از خُفّ بيرون آمد. سيّد حميرى گفت كه تاكنون اين حديث را نشنيده بودم پس اسب خود را و آنچه به او وعده كرده عطا كرد و اشعار متضمّن اين فضيلت انشاد كرد كه صدر آنها اين شعر است :

اَلا ياقَوم للعَجَب الْعُج اب

لِخفِّ اَبى الحُسَيْن وَللجِب ابِ

(مناقب)ابن شهر آشوب 2/343

54 حكايت مرد آذربايجانى چنان است : كه آن مرد روزى به خدمت اميرالمؤ منين عليه السلام آمد و عرض كرد كه مرا شترى سركش و شموش ‍ است كه به هيچ نوع منقاد نمى شود. فرمود: چون بازشوى برو در آن موضعى كه شتر صعب تو در آنجا است و اين دعا بخوان : اَللّهُمَّ اِنّى اَتَوَجَّهُ اِلَيْكَ الخ آن مرد مراجعت كرد و به اين دعا شتر خود را رام ساخت و سال ديگر بر آن نشست و به خدمت اميرالمؤ منينعليه‌السلام آمد از آن پيش سخن كه گويد اميرالمؤ منينعليه‌السلام حكايت رام شدن شتر را به همان نحوكه واقع شده بود تقرير فرمود عرض كرد چنان مى نمايد كه نزد من حاضر بودى و معاينه مى فرمودى .(مناقب)ابن شهر آشوب 2/347

55 حكايت مرد يهودى چنان است : كه ابواسحاق سبيعى و حارث اعور روايت كرده اند كه پيرمدى را در كوفه ديديم كه مى گريست و مى گفت : صد سال روزگار به سر بردم وجز ساعتى عدل نديدم گفت : چگونه بود؟ گفت : من حجر حميَريم و بر دين يهودان بودم از بهر ابتياع اطعام به كوفه آمدم چون به قبّه كه نام موضعى است در كوفه رسيدم مالهاى من مفقود شد به نزديك اشتر نَخَعى رفتم قصّه خويش بگفتم ، اشتر مرا به نزد اميرالمؤ منينعليه‌السلام برد آن حضرت چون مرا ديد فرمود: يا اخا اليهود علم بلايا و منايا و ما كان و مايكون به نزد ما است من بگويم تو از بهر چه آمدى يا تو مرا خبر مى دهى ؟ گفتم بلكه تو بگوى فرمود: مردم جن مال تو را در قبه ربودند الحال چه مى خواهى ؟ گفتم : اگر تفضل كنى بر من و مالم را به من برسانى مسلمان شوم ؛ پس مرا خواست و مرا با خود برد به قبه كوفه و دو ركعت نماز گزارد و دعائى نمود پس قرائت فرمود: يُرْسَلُ عَلَيْكُم ا شُو اظُ مِنْ نارٍ وَنْحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ... سوره الرحمان ، آيه 35 آنگاه فرمود: اى معشر جنّ! شما با من بيعت كرديد و پيمان نهاديد اين چه نكوهيده كارى است كه مرتكب شديد. ناگاه ديدم مالم از قبّه برون شد، در زمان شهادت گفتم و ايمان آوردم و اكنون كه وارد كوفه شدم آن حضرت مقتول شده گريه ام از آن است ابن عقده گفته كه آن مرد از قلاع مدينه بود.(مناقب)ابن شهر آشوب 2/342

56 ر.ك :(مناقب آل ابى طالب)ابن شهر آشوب 2/323 352

57 ر.ك :(مناقب آل ابى طالب)2/353

58 ر.ك :(مناقب آل ابى طالب)2/360

59 طلا كردن آن جناب كلوخ را: و قضيّه آن چنان است كه مردى منافق از مؤ منى مالى طلب داشت و از او طلبكارى مى كرد، اميرالمؤ منينعليه‌السلام براى او دعائى كرد آنگاه او را امر كرد تا سنگى و كلوخى از زمين برگيرد و به حضرت دهد، چون آن حضرت آن حجر و مدر را گرفت در دست او طلاى احمر شد و به آن مرد عطا كرد، پس آن مرد دين خويش را از آن ادا كرد و زياده از صد هزار درهم براى او به جاى ماند. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).(مناقب)ابن شهر آشوب 2/362

60 ر.ك :(مناقب آل ابى طالب)2/353 372

61 ر.ك : ماءخذ پيشين 2/372 375

62 مسجد ردّ شمس چون در جنب حلّه واقع شده و اهل حلّه نيز هميشه چون غالبا از اماميه و مخلصين اهل بيت بوده اند، آن مسجد را هميشه معمور و آباد داشته اند بخلاف مسجد جمجمه كه در كنار افتاده و از عبور و مرور شيعه دور است لهذا متروك و مهجور شده اندك اندك اسمش هم از ميان رفت با آنكه جمعى از بزرگان علماء مانند ابن شهر آشوب و قطب راوندى و ابن حمزه طوسى و غير هم ، اين مسجد شريف را در باب معجزات و فضائل اميرالمؤ منينعليه‌السلام ذكر كرده اند و شيخ ما علاّمه نورى طاب ثراه در اواخر عمر خويش وقتى به جهت استكشاف امر اين مسجد شريف به جانب حلّه سفر كرد و به زحمت شديدى در قريه جمجمه كه نزديك حلّه واقع است و در آنجا قبر امامزاده معروف به عمران فرزند اميرالمؤ منينعليه‌السلام واقع است موضع مسجد جمجمه را در باغ آخر قريه از طرف شرق پيدا نمود، و پيرمردان قريه از پيرمردان سابق نقل كرده اند كه قبه آن مسجد را درك كرده بودند و از مسلّمات اهل آنجا بوده كه اگر كسى از آجر اساس آن قبّه كه فعلاً معلوم است برداشته و جزء خانه يا چاه آب خود نموده هر دو خراب شده لهذا كسى را جرئت برداشتن آجر آن نيست و اساس بناء مسجد آن معلوم گشت بعد از آنكه خاكهاى آنجا را برداشته اند لكن تا به حال كسى در صدد تعمير آن برنيامده اميد مى رود كه بعضى از اهل ثروت كه پيوسته در ترويج دين و تشييد مبانى شرع همراهى دارند عِرق غيرت دينى و عصبيت مذهبى او را محرّك شود تنها يا به اعانت و شراكت راغبين در خير اقدام نموده اين خانه خراب خداوند را آباد و مُصَلاى اميرالمؤ منينعليه‌السلام را معمور و كلمات محو شده آن كلّه پوسيده را زنده و معجزه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را پاينده و جماعت شيعيان را مفتخر و سرافراز نمايند و از زراعت بانضارت اِنَّما يَعْمُرُ مَس اجِدَ اللّهِ توشه براى آخرت خويش بردارند. و سالهاى سال اسم خود را باقى و خود را زنده بدارند:

نمرد آنكه ماند پس از وى به جاى

پل و بركه و خان و مهمان سراى

63 (تحية الزّائر)محدّث نورى ص 209، چاپ سال 1327 ه‍ ق ، تهران ،(هدية الزّائرين)محدّث قمى ص 50، چاپ سال 1343ه‍ ق ، تبريز.

64 (مناقب)ابن شهر آشوب 2/372 373

65 (مناقب)ابن شهر آشوب 2/373

66 حديث تعذيب حارث چنان است : كه ثَعْلَبى روايت كرده است كه از سفيان بن عيينه پرسيدند از تفسير قوله تعالى سَاَلَ س آئِلٌ كه در حق كدام كس وارد شده ؟ گفت كه سؤ ال كردى مرا از چيزى كه پيش از تو كسى سؤ ال نكرده ، پدرم مرا خبر داد كه جناب جعفر صادقعليه‌السلام از پدرش روايت كرده كه چون حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله به غدير خم وارد شدند ندا كرد مردم را و چون مردم جمع شدند دست على بن ابى طالبعليه‌السلام را گرفت و گفت : مَنْ كُنْتُ مَوْلا ه فعَلِىٌ مَوْلاهُ اين امر شايع شد و خبر به شهرها رسيد، حارث بن نعمان فِهْرى سوار بر ناقه شد آمد به سوى حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله در ابطح به آن حضرت رسيد، پس از شتر خويش فرود آمد و او را عقال بست و به خدمت آن حضرت رسيد در وقتى كه آن جناب در ميان صحابه جاى داشت پس گفت : يا محمد صلى اللّه عليه و آله ! امر كردى ما را از جانب خدا كه شهادت به وحدانيت خدا و رسالت تو دهيم پس قبول كرديم آن را از تو، و امر كردى ما را كه پنج نماز بگزاريم قبول كرديم و امر كردى كه زكات بدهيم قبول كرديم و امر كردى كه حج بكنيم قبول كرديم ، پس به اينها اكتفا نكردى و راضى نشدى تا آنكه گرفتى دو بازوى پسر عَمَّت را و بلند كردى او را و بر ما زيادتى دادى او را و گفتى هر كه من مولاى اويم پس على مولاى او است پس آيا اين امر از جانب تو است يا از جانب خداوند عزوجلّ؟ حضرت فرمود كه سوگند ياد مى كنم به حقّ آن خدائى كه بجز او خداى به حقّى نيست كه اين يعنى تفضيل علىعليه‌السلام بر شما از جانب حق تعالى است پس حارث به سوى راحله خويش روانه شد در حالتى كه مى گفت : بار الها! اگر آنچه محمّد مى گويد حق است پس بباران ما را سنگ از آسمان يا بياور ما را عذاب دردناك ؛ هنوز به راحله خود نرسيده بود كه حق تعالى او را هدف سنگى نمود آن سنگ بر فَرقْش فرود آمد و از دُبرش بيرون شد و او را بكشت پس حق تعالى نازل فرمود: سَاَلَ س آئِلٌ بِعَذابٍ و اقِعٍ لِلْك افِرينَ لَيْسَ لَهُ د افِعٌ.

و جماعتى بسيار از اساطين ائمّه سُنيّه در كتب خود اين حديث را ايراد كرده اند و جيكانى نيز اين حديث را از حذيفة اليمان ايراد كرده است و(اَبْطَح)در اين روايت ابطح مكّه مراد نيست ؛ چه آنكه ابطح منحصر در ابطح مكّه نيست بلكه به معنى وادى پهنى است كه جاى سيل و محلّ سنگريزه هاى باريك باشد، و به همين ملاحظه ابطح مكّه را بطحا و ابطح گويند نه آنكه از اَعلام شخصيّه باشد، و ائمّه علم لغت به اين معنى تصريح نموده اند بعلاوه اطلاقات علماء و اشعار عرب عربآء استعمال ابطح را در اين معنى و در وجه هفتم شعر ابن الصيفى كه شاهد بر اين مدّعى است مذكور شد؛ پس اعتراض ابن تيميّه را وقعى نباشد و همچنين ساير خرافات او در قدح اين روايت به اينكه سوره س ائِلٌ مكيّة است و جوابش آنكه در اينجا حمل بر تعدّد نزول است چنانكه اين احتمال را علماء اهل سنّت در بسيارى از مواضع ذكر مى كنند، سيوطى در(كتاب اتقان)گفته :

(النوع الح ادى عشر م ا تكرّر نزولهُ صرَحَ جم اعةُ من المتقدّمين والْمُتاخِرين بانّ مِنَ القرآن م ا تَكَرّر نُزُولهُ)

سپس سيوطى از ابن الحصان مواضع بسيار نقل كرده كه سوره و آيات قرآنى در آن تكرار يافته و اما استدلال ابن تيميّه بر نفى تعذيب حارث به آيه مباركه(م ا كانَ اللّهُ لِيعذِّبَهُمْ وَاَنْتَ فيهِم) سوره انفال ، آيه 33 جوابش آنكه نفى تعذيب على الاطلاق مراد نيست و حق تعالى از پس اين آيه فرمود.(وَم آلَهُم اَلاّ يُعَذِّبَهُمُ اللّهُ...)فخر رازى در تفسير گفته :(وَكانَ الْمَعْنى انّه يُعَذَبُهُم اِذا خَرَجَ الرَّسُولُ مِنْ بَيْنِهِمْ ثُمَ اخْتَلَفوا فى ه ذا الْعَذ اب فَق الَ بَعْضُهُمْ لَحِقَهُمْ ه ذا الْعَذابُ الْمُتَوعّد بِه يَوْمَ بَدْر وَقيلَ بَلْ يَوْمَ فَتح مكّة الخ .(تفسير فخر رازى)15/159

و تمثيل تعذيب حارث به تعذيب اصحاب فيل محض تخديع و تسويل است چه يك كس را بر جماعتى قياس نتوان كرد و همچنين امرى را كه دواعى يا خفاء و كتمان است در آن به امرى كه توفر دواعى است بر نقل آن و اين جواب مجملى است از خرافات(منهاج السنية)و تفصيل در(فيض قدير)است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

(1و 2)-(مناقب)ابن شهر آشوب 2/391

68 سوره صف (61)، آيه 8.

69 قالَ السيدُ محمد اشرف مؤ لّف(فضائل السادات)و فى كتاب(سيادة الاشراف لبعض الاعلام من الاشراف)و ممّا يرغم انف الحسود ما اشتهر انّه لمّا قتل الحسينعليه‌السلام كان فى بنى اميّه اثنى عشر الف ولد مهورهم من الذَّهب والفضَّة و لم يكن للحسينعليه‌السلام الاّ ابنه على عليه السلام و الان قَلَّ ان يوجد بلدٌ او قريةٌ ولا يوجد فيها جَمّ غفير و جمع كثير من الحُسينيّن و لم يبق من بنى اميّة من ينستفخ النّار بل فنواعن بكرة اَبيهم و بذاك ردّ اللّه تعالى على عمرو بن العاص بقوله جلّ شاءنه(اِنَّ ش انِئَكَ هُوَ الاَبْتَر)حيث عابه صلى اللّه عليه و آله عمرو بن العاص باءنّه ابتر منقطع النّسل انتهى

سبط ابن جوزى در(تذكره)نقل نموده كه واقدى گفته : منصُور عبّاسى بيست تن از فرزندان امام حسينعليه‌السلام را در سردابى حبس كرد در زير زمين كه پيوسته تاريك بود و شب روز معلوم نبود و در آن سرداب چاهى و مبالى نبود كه بتوان قضاء حاجت نمود لاجرم سادات حسنى در همان محبس بول و غايط مى نمودند پس رايحه آنها منتشر شد و بر ايشان سخت مى گذشت و پيوسته قدمهاى ايشان وَرَم مى كرد و بر ايشان به نهايت سختى امر مى گذشت و اگر كسى از ايشان مى مرد مدفون نمى گشت و آنها كه زنده بودند او را مى نگريستند و مى گريستند تا تمام هلاك شدند و به روايت طبرى از تشنگى مردند؛ اءلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْقَوْمِ الظّالِمينَ. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

70 ر.ك :(بحارالانوار)42/20

71 اين شماره ها ترتيب خلفاى بنى عباس است (مصحّح ).

72 (مناقب)ابن شهر آشوب 2/310 311.

73 (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 42، خطبه 47.

74 ر.ك ؛(مناقب)ابن شهر آشوب 2/306 308.

75 ماءخذ پيشين

76 (نهج البلاغه ) ترجمه شهيدى ص 16، خطبه 13.

77 (بحارالانوار)33/157

78 (الجمل)شيخ مفيد ص 390.

79 (الجمل)شيخ مفيد ص 384.

80 (شواهد النبوّة)جامى ص 167 168،(حلية الاولياء)ابونُعيم 5/26،(اُسد الغابه)2/307،(مناقب ابن مغازلى)ص 20 26،(اءنساب الاشراف)2/357،(تاريخ ابن كثير)7/384، ذيل حوادث سال چهل ه‍ ق همچنين مراجعه شود به(فيض القدير)كه در چهارصد و شصت صفحه توسط دفتر تبليغات اسلامى قم چاپ شده است

81 سوره تحريم (66)، آيه 4.

82 ر.ك :(مناقب)ابن شهر آشوب 2/94 108.

83 ر.ك :(مناقب)ابن شهر آشوب 2/192 216

84 قائل اين اشعار(ابن شهر آشوب)است .(مناقب)ابن شهر آشوب 2/175، تحقيق : دكتر بقاعى

85 اشاره است به حديث نبوى صلى اللّه عليه و آله و سلّم : علىُّ خَيْرُ الْبَشَر مَنْ اَبى فَقَدْ كَفَرَ. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

86 اشاره است به غزوه بدر و اين جنگى بود كه دين اسلام به آن قوّت گرفت و لشكر اسلام سيصد و سيزده تن بودند موافق عدد جيش (محدّث قمى رحمه اللّه )

87 رد قول بعضى حكماء است كه گويند خرق آسمان يعنى پاره شدن مُحال است

88 اشاره است به آنكه اميرالمؤ منينعليه‌السلام پا بر دوش پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم گذاشت و بر بام كعبه رفته بتها را بر زمين افكند و شكست (محدث قمى رحمه اللّه ).

89 اشاره است به آنكه اميرعليه‌السلام در ركوع نماز انگشتر خود را به سائل داد حق تعالى در شاءنش فرستاد(اِنَّم ا وَليُّكُمُ اللّهُ وَرَسولُهُ...)(محدث قمى رحمه اللّه ).

90 اشاره است به آنكه چون آيه(وَانذِرْ عشيرَتكَ الاَقرَبينَ)نازل شد حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم خويشان خود را كه چهل نفر بودند از آل عبدالمطّلب جمع فرمود و ايشان را به اندك طعامى و شيرى سير و سيراب فرمود و فرمود به ايشان كه كيست با من برادرى كند و اعانت من نمايد تا بعد از من خليفه و وصى من باشد سه دفعه اين را فرمود و جز علىعليه‌السلام هيچ كس جواب نداد و قبول نكرد. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

91 اشاره است به حديث اَنْتَ مِنّى بِمَنْزلَةِ ه ارُونَ مِنْ مُوسى اِلا اَنَّهُ لا نَبِىَّ بَعْدي (قمى رحمه اللّه ).

92 اشاره به آيه(اَنْفُسَن ا)است در مباهله (محدث قمى رحمه اللّه ).

93 اشاره است به آيه(اَنتَ منذِرٌ وَلِكلِّ قوْمٍ ه ادٍ)كه علماء نقل كرده اند كه مراد از هادى ، علىعليه‌السلام است (قمى رحمه اللّه )

94 اشاره است به حديث ثقلين كه شيعه و سنى نقل كرده اند كه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه اى مردمان من مى گذارم در ميان شما دو چيز نفيس و سنگين را كه قرآن و عترت آن حضرت است كه از هم جدا نشوند اگر چنانچه پيروى ثقلين كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد. (قمى رحمه اللّه )

95 اشاره است به حديث شريف : مَثَلُ اَهْلَ بَيْتي كَسَفينَةِ نُوح مَنْ رَكبَه ا نَجى وَمَنْ تَخَلَفَه ا غَرَقَ. (قمى رحمه اللّه )

96 آيه تطهير(اِنَّم ا يريدُ اللّهُ لِيذْهبَ عنكم الرِجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ و يطهِّرَكمْ تطهيرا)است كه در شاءن اميرالمؤ منين و فاطمه و حسنين عليهماالسّلام نازل شده (قمى رحمه اللّه ).

97 اشاره است به فرمايش رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمودفردا علَم را مى دهم به كسى كه دوست دارد خدا و رسول را و دوست دارند خدا و رسول او را اوست كرّار غير فرّار چون روز شد على عليه السلام را طلبيد، گفتند: درد چشم دارد و امر فرمود او را آوردند آب دهان به چشمش افكند فى الفور خوب گشت آنگاه عَلَم را به آن حضرت داد. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

98 اشاره است به حديث شريف(الْحَقّ مَعَ عَلىّ وَعَلِىّ مَعَ الْحَقِّ)(قمى رحمه اللّه ).

99 اشاره است به حديث نبوى صلى اللّه عليه و آله و سلّم : اگر درختان قلم شود و دريا مداد گردد و جنيان حساب كننده و اِنس نويسنده باشند فضائل على بن ابى طالبعليه‌السلام را احصا نمى توانند كنند. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

100 ر.ك :(مناقب)ابن شهر آشوب 3/354 356

101 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/355 356.

102 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/356

103 (مروج الذهب)مسعودى 2/418

104 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/356؛ با مختصر تفاوت

105 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/356

106 و موافق روايت شيخ مفيد و مسعودى : ابن ملجم و شبيب و مجاشع بن وردان ، شمشيرهاى خود را حمايل كردند و مقابل باب سُدّه در كمين اميرالمؤ منينعليه‌السلام نشستند همين كه آن حضرت داخل مسجد شد و صداى نازنينش بلند شد ي ا اَيُّها الناس الصَّل وةُ،كه شمشيرها را بلند كردند و بر آن جناب حمله كردند و گفتند: الْحُكُم للّهِ لا لَكَ،پس شمشير شَبيب ملعون به در گرفت و به آن حضرت نخورد ولكن شمشير ابن ملجم بر فرق مبارك آن جناب رسيد و بشكافت و وَرْدان فرار كرد، اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: لا يفوتَنَّكُمْ الرَّجُل ، پس مردم بر ابن ملجم حمله كردند و بر او سنگ ريزه مى زدند و فرياد مى كشيدند كه او را بگيريد. پس مردى از هَمْدان ساق پاى او را مضروب و مغيرة بن نوفل حارث بن عبدالمطّلب ضربتى بر صورت او زد كه به روى افتاد، پس او را گرفتند و به نزد امام حسنعليه‌السلام بردند و شبيب خود را در ميان مردم افكند كه كسى او را نشناسد و نجات يافت و فرار كرد تا به منزل خويش رسيد؛ عبداللّه بن بجرَه كه يكى از فرزندان پدرش بود بر او داخل شد ديد كه شبيب وحشتناك است سينه باز مى كند، مگر چه واقع شده ؟ حكايت را براى او نقل كرد، عبداللّه به منزل خويش رفت و شمشير خود را آورد و بر شبيب ضربتى زد و او را بكشت معلوم باشد كه آنچه از روايات مستفاد مى شود آن است كه آن نمازى كه حضرت اميرعليه‌السلام در آن ضربت زده شده نافله فجر بود. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

ر.ك :(ارشاد شيخ مفيد)1/20؛(مروج المذهب)2/412

107 سوره طه (20)، آيه 55

108 (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 336 346،(بحارالانوار)42/276 288

109 و از(فضايل)شاذان بن جبرئيل قمى نقل است كه اصبغ بن نباته گفت كه چون حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام را ضربت زدند به همان ضربتى كه از دنيا رحلت فرمود، مردمان جمع شدند بر دَرِ دارالا ماره و قصد داشتند كشتن ابن ملجم را، پس امام حسنعليه‌السلام بيرون آمد و فرمود: معاشر الناس ! پدرم وصيّت فرمود به من كه امر ابن ملجم را تاءخير بيندازم تا وفات او، پس هرگاه فوت فرمود او را بكشم و الا پدرم خودش مى داند با او، شما برويد خدا رحمت كند شما را؛ پس مردم رفتند و من نرفتم پس ديگر باره حضرت امام حسن عليه السلام بيرون آمد و فرمود: اى اصبغ ! آيا نشنيدى قول مرا از قول اميرالمؤ منين عليه السلام ؟ گفتم : بلى وليكن چون ديدم حال او را دوست داشتم نظرى بر آن حضرت كنم پس از او حديثى بشنوم پس اجازه دخول براى من بگير رَحمكَ اللّهُ. پس حضرت داخل خانه شد و طولى نكشيد كه بيرون آمد و فرمود كه داخل شو؛ پس داخل خانه شدم ديدم كه اميرالمؤ منينعليه‌السلام را دستمالى بر سرش بسته اند كه زردى صورتش بر زردى آن دستمال غلبه كرده و از شدّت آن ضربت و زيادتى زهر يك ران خود را بر مى دارد و يكى ديگر را مى گذارد، پس فرمود به من : اى اصبغ ! آيا نشنيدى قول حسن عليه السلام را از قول من ؟ گفتم : بلى ، يا اميرالمؤ منين وليكن ديدم ترا به آن حالت دوست داشتم كه نظرى به شما افكنم و حديثى از شما بشنوم فرمود به من : بنشين ! پس نمى بينم ترا كه ديگر حديثى از من بشنوى بعد از امروز: بدان اى اصبغ كه من رفتم به عيادت حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله همچنان كه تو الا ن به عيادت من آمدى پس فرمود به من اى ابوالحسن ! بيرون برو و در ميان مردم ندا كن الصّلوة جامعة پس برو بالاى منبر و از مقام من يك پله پائين تر بنشين و بگو به مردم :

اَلا منْ عقَّ و الِدَيهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَيْهِ، اَلا مَنْ اَبِقَ مَو الي ه فلعنة اللّه عَلَيه ، اَلا مَنْ ظَلَمَ اَجيرا اُجرَتَهُ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَيْهِ؛ يعنى هركه جفا كند با والدين خود، پس لعنت خدا بر او باد و هر كه بگريزد از مولاى خود، پس لعنت خدا بر او باد، پس هركه ظلم كند اجيرى را مزد او را، پس لعنت خدا بر او باد. پس من به جا آوردم آنچه امر فرموده بود به من حبيب من رسول خدا صلى اللّه عليه و آله پس برخاست كسى از پائين مسجد و گفت : يا ابا الحسن ! تكلّم كردى به سه كلمه موجز پس شرح كن آنها را پس من جواب نگفتم او را تا خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله برسيدم و گفتم به او آنچه آن مرد گفت ؛ اصبغ گفت : پس حضرت گرفت دست مرا و فرمود: بگشا دست خود را! پس من گشودم دست خويش را پس آن حضرت گرفت يكى از انگشتان دست مرا و فرمود: اى اصبغ ! همچنان كه من انگشت دست ترا گرفتم حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله نيز يكى از انگشتان مرا گرفت پس فرمود: اى ابوالحسن ! من و تو دو پدران اين امّت هستيم هر كه ما را جفا كند، پس لعنت خدا بر او؛ من و تو مولاى اين امّت هستيم هر كه از ما بگريزد، بر او باد لعنت خدا؛ من و تو دو اجير اين امت هستيم هركه ظلم كند اجرت ما را، پس لعنت خدا بر او پس فرمود: آمين ، من گفتم : آمين ! اصبغ گفت : پس بى هوش شد آن حضرت پس به هوش آمد و فرمود: اى اصبغ ! هنوز نشسته اى ؟ گفتم : بلى اى مولاى من فرمود: آيا زياد كنم براى تو حديثى ديگر؟ گفتم : بلى ز ادَكَ اللّهُ منْ مزيد اتِ الْخير. فرمود: اى اصبغ ! ملاقات كرد مرا رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در بعض راههاى مدينه و من غم دار بودم به نحوى كه غم در صورت من ظاهر بود، فرمود به من اى ابوالحسن ! مى بينم ترا كه در غم مى باشى ، آيا مى خواهى كه حديث كنم ترا به حديثى كه ديگر غم دار نشوى بعد از آن هرگز؟ گفتم : بلى فرمود: هرگاه روز قيامت شود حق تعالى نصب فرمايد منبرى را كه بلندى داشته باشد بر منبرهاى پيغمبران و شهيدان پس امر فرمايد حق تعالى ترا كه بالاى آن منبر بر آئى بيك پله پايين تر از من پس امر فرمايد دو ملكى را كه بنشينند پائين تر از تو به يك پلّه ، پس چون بالاى آن منبر قرار گرفتيم باقى نمانند خلق اوّلين و آخرين مگر آنكه حاضر شوند، پس ندا كند آن مَلَكى كه پائين تر از تو نشسته به يك پله : معاشر الناس ! هركه مرا مى شناسد كه مى شناسد و هر كه مرا نمى شناسد پس من بشناسانم خود را به او، منم رضوان خازن بهشت ، همانا خداوند به مَنّ و كرم و فضل و جلال خود امر فرمود مرا كه بدهم كليدهاى بهشت را به محمد صلى اللّه عليه و آله و محمد صلى اللّه عليه و آله امر فرمود مرا كه بدهم آنها را به على بن ابى طالبعليه‌السلام پس شماها را شاهد مى گيرم در اين باب پس برمى خيزد آن ملكى كه پائين تر از آن ملك است به يك مرتبه و ندا مى كند به نحوى كه مى شنوند اهل موقف : معاشر الناس ! هركه مرا مى شناسد مى شناسد و هركه نمى شناسد پس بشناسانم خودم را به او ، منم مالك خازن جهنم ، همانا حق تعالى به منّ و فضل و كرم و جلال خود امر فرمود مرا كه بدهم كليدهاى جهنّم را به محمد صلى اللّه عليه و آله و محمد صلى اللّه عليه و آله امر فرمود كه بدهم آنها را به على بن ابى طالبعليه‌السلام ، پس شما را شاهد مى گيرم در اين باب ، اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: پس مى گيرم من كليدهاى بهشت و دوزخ را، پس پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمود: يا على ! مى گيرى بالاى دامن مرا و اهل بيت تو مى گيرند بالاى دامن ترا و شيعيان تو مى گيرند بالاى دامن اهل بيت تو را؛ اميرالمؤ منينعليه‌السلام فرمود: پس من دستهاى خود را بر هم زدم و گفتم به سوى بهشت مى رويم يا رسول اللّه ؟ فرمود: بلى به پروردگار كعبه قَسَم ! اصبغ گفت : پس شنيدم از مولاى خود اين دو حديث را، پس وفات فرمود آن حضرتعليه‌السلام (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

110 (امالى شيخ مفيد)ص 351 ، مجلس 42، حديث سوم

111 (ارشاد شيخ مفيد)1/21

112 (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 23

113 (بحارالانوار)42/290،(جلاء العيون)مجلسى ص 347

114 ر. ك :(ارشاد شيخ مفيد)1/21.

115 (بحارالانوار)42/290

116 وَق الَ الْمسعودى فى(مرُوجِ الذّهب):(ثمَّ دَعىَ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ عليهماالسّلام فَق الَ لَهُم ا: اءوصيكُم ا بتَقْوَى اللّهِ وَحْدَهُ وَلا تَبْغِيَا الدُّنْيا وَ اِنْ بَغَتكُم ا نه ا قولا الْحقَّ وَارْحَمَا الْيَتيمَ وَاَعينَا الضَعيفَ وكُون ا لِلظّالِم خَصْما وَلِلْمَظْلُومِ عَوْنا وَلا تاْخذْ كم ا فِى اللّهِ لَوْمَةُ لا ئِمٍ، ثُمّ نَظَرَ اِلى ابْنِ الْحَنَفِيَّة فَق الَ: هَلْ سَمِعْتَ م ا قَلْتُ بهِ اَخوَيكَ؟ ق الَ: نعمْ. ق الَ اوصيكُمْ بِمِثْلِهِ..). (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )(مروج الذهب)2/

117 (امالى شيخ مفيد)ص 220، مجلس 26، حديث اول ،(امالى شيخ طوسى)ص 7، مجلس اول ، حديث 8.

118 (بحارالانوار)42/291.

119 (فرحة الغرى)ص 100، حديث 51، تحقيق : ال شبيب الموسوى

120 سوره صافات (37)، آيه 61

121 سوره نحل (16)، آيه 128.

122 (بحارالانوار)42/292

123 (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 363 364

124 (وقايع الايام)(حوادث و اعمال ماه رمضان ) علامه حاج على خيابانى ص 592؛(ناسخ التواريخ)5/641، چاپ امير كبير.

125 (ناسخ التواريخ)5/642، رحلى ، چاپ امير كبير.

126 (الكافى)كلينى 1/454، باب(مولد اميرالمؤ منينعليه‌السلام )، حديث چهارم ،(كمال الدين)ابن بابويه 2/387

127 (هدية الزائرين)ص 194، فصل چهارم ، چاپ تبريز، سال 1343 ه‍ ق

128 بعد از اين در احوال حضرت امام حسنعليه‌السلام ذكر مى شود خطبه آن حضرت به طور اَطْوَل و در آن خطبه شريفه است كه هفتصد درهم از آن حضرت باقيماند كه مى خواست خادمى براى اهل خود بخرد. الخ (محدّث قمى رحمه اللّه ).

129 (فرحة الغرىّ)ص 46، تحقيق : آل شبيب الموسوى 1

130 (ارشاد شيخ مفيد)1/22

131 ر.ك :(جلاء العيون)علاّ مه مجلسى ص 373

132 (مناقب)ابن شهر آشوب 2/387

133 (نور الابصار)شَبْلَنْجى 217 218، چاپ منشورات الرضى

134 (مروج الذَهَب)مسعودى 2/414

135 و عمران بن حطّان رقاشى در مدح ابن ملجم عليهما لعائِنُ اللّهِ، گفته :

يا ضَرِْبَةً مِنْ تَقىّ ما اَر ادَبِها		اِلاّ لِيَبْلُغَ مِنْ ذى الْعَرْشِ رِضْو انا
اِنّى لَاَذْكُرُهُ يَوْما فَاَحْسِبُهُ		اَوْ فَي الْبَريَّةِ عِنْد اللّهِ ميز انا

قاضى ابو طيّب طاهر بن عبداللّه شافعى در جواب او گفته :

اِنّي لاََبْرَءُ مِمّا اَنْتَ قائِلُهُ		عَنِ ابْنِ مُلْجَم الْمَلْعُونِ بُهْت انا
يا ضَرِبَةً مِنْ شَقّي ما ار ادَبِها		اِلاّ لِيَهْدِمَ لِلاِسْلامِ اَركانا
اِنّي لاََذْكُرُه يَوْما فَاَلْعَنَهُ		دُنْيا وَ اَلْعَنُ عِمْرانا وَحطّانا
عَلَيْهِ ثُمَّ عَلَيْه الدَّهْرُ مُتَّصِلا		لَع ائِنُ اللّهِ اِسر ارا و اِعْلا نا
فَاَنْتُما مِنْ كِلاب النّارِ جاءَ بِهِ		نصُّ الشَريعَةِ بُرهانا وَتِبْي انا

(الاستيعاب)ابن عبدالبرّ 3/1128، تحقيق : البجاوى

136 (ارشاد شيخ مفيد)1/354

137 (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 60

138 شيخ مفيد رحمه اللّه مى فرمايد:(خبرى كه درباره تزويج اميرالمؤ منين عليه السلام دخترش را به عمر مطرح شده ثابت نيست و آن از طريق زبير بن بكار(وفات : 256 ه‍ ق ) است و او توثيقى ندارد و زبير به خاطر كنيه اش به على عليه السلام ، متهم است و آنچه درباره بنى هاشم نقل كرده مورد اطمينان نيست ..). رساله(تزويج علىعليه‌السلام بِنْتَهُ مِنْ عُمَر)تاءليف شيخ مفيد، ص 13 و همچنين جهت اطلاع بيشتر مراجعه شود به كتاب ارزنده(إ فحامُ الا عداء والخصوم ...). عّلامه ناصر حسين هندى (ويراستار).

139 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/349

140 ر.ك :(تنقيح المقال)عّلامه مامقانى ، 3/112، چاپ سه جلدى

141 (ارشاد شيخ مفيد)1/354 355،(مناقب)ابن شهر آشوب 3/350

142 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/350

143 (المجدي)ص 12.

144 (اَلْمَجْدى)ص 223 230،(سرّ السلسلة العلويه)ص 86 87

145 (اَلْمَجْدى)ص 232

146 شيخ رضى الدين على برادر علامه رحمه اللّه از زبير بن بَكّار نقل كرده كه عبيد اللّه بن على مذكور عالم و فاضل و جواد بود و طواف كرد دنيا را و جمع كرد جعفريه را كه در آن است فقه اهل بيت عليهماالسّلام و وارد بغداد شد چندى در آن بلد بود و حديث مى كرد آنگاه مسافرت به مصر فرمود و در آنجا در سنه 312 وفات نمود.

147 (تاريخ بغداد)3/63، شماره 1016

148 (نجم الثاقب)محدّث نورى ص 644، حكايت 94.(رجال النجاشى)ص 140، شماره 364

149 (سرّ السلسلة العلويّة)ص 90

150 (تاريخ بغداد)12/126، شماره 6581.

151 (سرّ السلسلة العلويّة)ص 91

152 (عمدة الطالب)ص 362.

153 (سرّ السلسلة العلويّة)ص 99

154 (عمدة الطالب)ص 364.

155 (تاريخ بغداد)1/123 125 در كتاب خطيب بغدادى به جاى(لُبَىّ)،(اَلْبَىُّ)آمده است (ويراستار).

156 (المَجْدي)ص 131.

157 (مجالس المؤ منين)1/303،(رجال كشّى)1/320

158 (مجالس المؤ منين)1/303

159 (مجالس المؤ منين)1/303

160 (ميزان الاعتدلال)1/436 ، تحقيق : على محمد معوّض و عادل احمد عبدالموجود.

161 زُهّاد ثَمانية : ربيع بن حشيم و هرم بن حيان و اويس قرنى و عابدبن عبد قيس و ابو مسلم خولانى و مسروق بن الاجذع و حسن بن ابى الحسن و اسود بن يزيد مى باشند. چهار نفر اول از اصحاب اميرالمؤ منينعليه‌السلام و از زهّاد و اتقيا بودند و چهار ديگر باطل بودند.(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

162 (ميزان الاعتدال)1/449

163 (بحارالانوار)42/155

164 (مجالس المؤ منين)1/280،(تذكرة الا ولياء)ص 17

165 (مجالس المؤ منين)1/283.

166 (تذكرة الاولياء)ص 21 22

167 (تذكرة الاولياء)ص 24، انتشارات بهزاد.

168 بدان كه هر گاه در ميان اصحاب حضرت اميرالمؤ منين (ع ) تا اصحاب حضرت صادق (ع )(همدانى)پيدا شد تمامش به سكون ميم است و منسوب به هَمْدان كه قبيله بزرگى است از يمن كه شيعه و دوست اميرالمؤ منين (ع ) مى باشند. و حضرت در شأن ايشان فرموده :

وَلَوْ كُنْتُ بَوابا عَلى باب جنَّةٍ

لَقُلْتُ لِهَمْدانَ ادَخُلوا بِسَلامٍ

و اما بعد از حضرت امام صادق (ع ) هر گاه همدانى ديده شده محتمل است كه به فتح ميم باشد منسوب به هَمَدان و آن شهرى است كه بنا كرده آن را همدان بن فلوح به سام بن نوح (ع ). دور آن شهر است كوه الوند كه از حضرت امام صادق (ع ) مروى است كه در آن كوه چشمه اى است از چشمه هاى بهشت صاحب(عجائب المخلوقات)نقل كرده آن حديث را از حضرت امام صادق (ع ) آن وقت گفته كه اهل همدان مى گويند اين چشمه همان آبى است كه در قلّه كوه است و آن آبى است كه بسيار سرد و سبك و گوارا به خوى كه شارب آن احساس ثقل آن نمى كند و آن شفاى مريضان است و پيوسته مى آيند به سوى او از اطراف

(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

169 (ميزان الاعتدال ذَهَبى)2/171

170 (مجالس المؤ منين)قاضى نوراللّه 1/308،(مراة الجنان يافعى)1/114 ذيل حوادث سال 65 ه‍ ق

171 (مجالس المؤ منين)1/308،(ميزان الاعتدال)2/172

172 (رجال كَشّى)1/299،(مجالس المؤ منين)1/309

173 اين اشعار از سيد حِميَرى است كه فرمايش علىعليه‌السلام را به شعر كشيده است :(ديوان حميرى)ص 327،(امالى شيخ مفيد)ص 7، مجلس اول

174 (اربعين شيخ بهايى)ترجمه : خاتون آبادى ، ص 25، حديث اول

175 (قصص الانبياء)راوندى ص 160، حديث 172، چاپ الهادى

176 (بحارالانوار)42/160.

177 به تقدم حاء مهمله مضمومه بر جيم

178 (كامل بهائى)2/192 193.

179 (مجالس المؤ منين)1/242،(الاستيعاب)1/329.

180 (مجالس المؤ منين)1/242،(رجال ابن داود)ص 70

181 (تنقيح المقال)علامه مامقانى 1/256

182 همان ماءخذ.

183 (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 581

184 (رجال كشّى)1/292

185 (امالى شيخ طوسى)ص 165، مجلس ششم ، حديث 276

186 (بحارالانوار)42/140 ،(اختصاص)ص 78

187 (مجالس المؤ منين)1/289

188 (رجال كشّى)1/284؛(مجالس المؤ منين)1/290

189 (مفاتيح الجنان)باب سوم ، فصل هشتم

190 (الخرائج)راوندى 1/66.

191 (بحارالانوار)45/361

192 (بحارالانوار)42/159

193 (مجالس المؤ منين)1/228،(الاستيعاب)2/662 663

194 (مجالس المؤ منين)1/290 ،(رجال ابن داود)ص 111

195 (مجالس المؤ منين)1/291،(الاستيعاب)2/717

196 (مجالس المؤ منين)1/291 ،(رجال كَشّى)1/285

197 (ربيع الا برار)علاّ مه زمخشرى 5/322، تحقيق : عبدالامير مهنا؛(روضات الجنات)علاّ مه خوانسارى 4/168

198 (مناقب)ابن شهر آشوب 3/361

199 (مجالس المؤ منين)1/325 از(ربيع الا برار)زمخشرى ، نقل كرده است

200 ماءخذ پيشين علامه شوشترى مى گويد:(مفند، ملامت كننده است ، يعنى اى ملامت كننده من در دوستى آل محمّد عليهماالسّلام ، سنگ در دهن تُست ؛ خواه ترك ملامت خود كنى و خواه آن را زياده كنى و مضمون بيت ثانى آن است كه شاعر فارسى گفته :

هر كه را هست با على كينه		در سخن حاجت درازى نيست
نيست در دستش آستين پدر		دامن مادرش نمازى نيست

(مجالس المؤ منين)1/326 .ويراستار

201 (رجال علاّ مه حلّى)ص 104، شماره 6

202 (مجالس المؤ منين)1/255،(الاستيعاب)3/872

203 (مجالس المؤ منين)1/193 195

204 (مناقب)ابن شهر آشوب 1/118

205 (المجدي)ص 297 298

206 (عمدة الطالب)ص 38

207 ر.ك :(المَجْدي)ص 298 306

208- (مستدرك الوسائل)3/820.

209- (خلاصه)علاّ مه حلّى ص 103،(رجال كشّى)1/271.

210- (مجالس المؤ منين)1 / 190.

211- (الاستيعاب)3 / 935، تحقيق : البجاوى

212- (رجال كَشّى)1 / 277،(بحار الانوار)32 / 269.

213- (الاستيعاب)3 / 938.

214- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 313، نامه 41.

215- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 16 / 169 172.

216- (شرح نهج البلاغه)ابن ميثم 5 / 90.

217- (الاستيعاب)3 / 934.

218- همان ماءخذ 3 / 939.

219- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 317، نامه 45.

220- (سيرة النبويّة)ابن هشام 4/578 581.

221- (مروج الذّهب)مسعودى 3/5، تحقيق : دكتر مفيد محمّد قيمحة

222- (بحار الانوار)44/287 و 288.

223- (بحار الانوار)33/200.

224- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 4/93.

225- (مجالس المؤ منين)1/258.

226- (بحار الانوار)34/300.

227- (بحار الانوار)44/213.

228- (الخرائج)راوندى 1/52،(مناقب)ابن شهر آشوب 1/118.

229- سوره انعام (6)، آيه 44 45.

230- (رجال كشّى)1/290،(مجالس المؤ منين)1/314.

231- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 378، كلمه قصار 147.

232- (اربعين شيخ بهائى)حديث 36.

233- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 403، كلمات قصار 257.

234- (بحار الانوار)42/148.

235- (حديقة الشيعة)1/160، چاپ انصاريان

236- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 312، نامه 38.

237- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 6/77،(الغارات)1/264 چاپ اُرْمَوى

238- همان ماءخذ.

239- (مجالس المؤ منين)1/283،(الاختصاص)ص 81.

240- (الاختصاص)ص 81.

241- (مجالس المؤ منين)1/288 و 289،(معجم البلدان)1/454.

242- (مجموعه ورّام)1/2،(مجالس المؤ منين)1/288.

243- (وفر)يعنى توانگرى

244- جمع(نهب)غارت و هر چه به غارت آورده شود.

245- يعنى غولها.

246- شُزَّبا يعنى لاغر و باريك و پژمرده

247- اى الطّوال

248- (بحار الانوار)70/76.

249- (الغارات)1/283 و 284، چاپ اُرْموى

250- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ص 310، نامه 35؛(الغارات)1/299.

251- (الغارات)1/295.

252- (الغارات)1/301.

253- (رجال كشّى)1/286،(مجالس المؤ منين)1/295.

254- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 6/100.

255- (جلاء العيون)علاّ مه مجلسى ص 400، چاپ سرور.

256- فقير گويد: كه نظير آن است آنچه راوندى روايت كرده از حضرت صادق عليه السلام كه در غزوه بنى المصطلق باد عظيمى وزيد حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود سبب اين باد آن است كه منافقى در مدينه مرده است چون به مدينه آمدند رفاعة بن زيد كه از عظماء منافقان بود مرده بود.

257- يعنى در سينه من حاجاتى است در وقتى كه تنگى مى كند از جهت آنها سينه من زمين را مى كَنَم با كف دست خود و ظاهر مى كنم در آن راز خود را پس هر وقتى كه بروياند آن زمين پس آن گياه از آن تخمى است كه من كشته ام .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

258- (جلاء العيون)ص 584.

259- همان ماءخذ

260- (جلاء العيون)ص 585 588،(بحار الانوار)42/124.

261- (ارشاد)شيخ مفيد ،1/325.

262- (رجال كشّى)1/295.

263- (مجالس المؤ منين)1/269،(الاصابة)ابن حجر 6/404.

264- (الاصابة)ابن حجر 6/405، تحقيق : عادل احمد عبدالموجود و شيخ معوّض

265- همان ماءخذ.

266- (مجالس المؤ منين)1/296.

1- (جلاء العيون)علاّمه مجلسى ص 379.

2- (امالى شيخ طوسى)ص 197، مجلس 28، حديث 207.

3- (علل الشرايع)شيخ صدوق 1/166، باب 116، حديث 7.

4- ترجمه(كشف الغمه)2/94.

5- (بحار الانوار)43/257.

6- ترجمه(كشف الغمه)2/140،(حلية الاولياء)2/37.

7- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/434.

8- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/436.

9- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/435.

10- (بحار الانوار)43/275.

11- (بحار الانوار)43/284.

12- (حلية الاولياء)2/35.

13- (امالى شيخ صدوق)ص 244، مجلس 33، حديث 262.

14- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/17.

15- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/18.

16- (الكامل مُبَرّد)1/325.

17- (بحار الانوار)43/350.

18- (بحار الانوار)43/352.

19- (بحار الانوار)43/352.

20- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/10.

21- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/19.

22- (جلاء العيون)ص 405،(امالى شيخ طوسى)ص 202، مجلس 7، حديث 345.

23- (جلاء العيون)علاّمه مجلسى ص 428.

24- سوره نساء(4)، آيه 59.

25- سوره شورى (42)، آيه 23.

26- (جلاء العيون)ص 429 و 430،(ارشاد شيخ مفيد)2/7 - 9.

27- (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 430 - 432.

)(مِسْكَن)به كسر ميم ، موضعى است بر(نهر دُجيل)نزديك(بادانا)چنانچه خطيب در(تاريخ)ذكر كرده ودر آن مكان قتال واقع شد مابين لشكر عبدالملك بن مروان و مصعب بن زبير و در آنجا واقع شده قبر مصعب و ابراهيم بن اشتر نَخَعى چنانچه سبط ابن الجوزى در(تذكره)گفته و(دُجيل)قريه اى است قريب به بلد كه در يك منزلى سامرة است و آن قريه در زمان ما به همين نام معروف است و قبر ابراهيم بن اشتر در سر راه سامره است در اراضى دجيل واقع است (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

29- (جلاء العيون)ص 433 و 434 با مختصر تفاوت

30- هو عبداللّه بن الحرث بن نوفل بن الحرث عبدالمطّلب ، (شيخ عبّاس قمى ؛).

31- (جلاء العيون)علاّمه مجلسى ص 435.

32- هو عبدالرحمن بن سمرة بن حبيب بن عبدالشمس بن عبد مناف بن قصى يُكَنّى ابا سعيد، اءسلَم يوم الفتح وَسَكَن البصرة واستعمله عبداللّه بن عامر لَمّا كانَ اميرا على البصرة وتوفى بالبصرة سنة خمسين و قيل سنة احدى وخمسين و كان متواضعا، (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

33- يقول مؤ لف الكتاب : وَاَنَا اءقُولُ آمينَ ثُمَ آمينَ ثمّ آمين وَيَرْحمُ اللّهُ عَبْدا قالَ آمينا، (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

34- (جلاء العيون)ص 436،(بحار الانوار)44/49.

35- (جلاء العيون)ص 437.

36- (احتجاج)2/67،(بحار الانوار)44/19.

37- ترجمه(كشف الغمّه)2/81 - 82.

38- (الخرائج)راوندى 1/241.

39- (ارشاد)شيخ مفيد 2/15.

40- (احتجاج)طبرسى 2/71.

41- شايد مراد آن باشد كه در امور دنياى خود مسامحه كن و مُساهله نما و بگو كه وقت آن بسيار است اگر امروز نشد فردا، اين ماه نشد ماه ديگر و هكذا پس حرص و عجله لازم نيست (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

42- (كفاية الاثر)خزّاز ص 226 - 229.

43- سوره احزاب (33)، آيه 53.

44- (امالى شيخ طوسى)ص 158 - 160، مجلس ششم ، حديث 267.

45- (الكافى)1/302.

46- (امالى شيخ طوسى)ص 160، مجلس ششم ، حديث 267.

47- وَلَنِعمَ ما قالَ الصقر البصرى :

وَ يومَ الحَسَن الهادى عَلى بَغْلِك اَسْرَعْتِ

وَ بايَعْتِ وَ ما نَعْتِ وَ خاصَمْتِ وَ قاتَلْتِ

وَفى بَيْتِ رَسُولِ اللّهِ بِالظُّلمِ تَحَكَّمْتِ

هَلِ الزَّوْجَةُ اَوْلى بالْمَواريثِ مِنَ الْبِنْتِ

لَكَ التُّسْعُ مِنَ الثُّمْنِ وَ بِالْكُلِّ تَحَكَّمْتِ تَصَرَّفْتِ

تَجَمَّلْتِ تَبَغَّلْتِ وَ اِنْ عِشْتِ تَفَيَّلْتِ

(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

48- همان ماءخذ.

49- (ارشاد)شيخ مفيد 2/19.

50- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 82.

51- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/51.

52- سوره رعد(13)، آيه 43.

53- سوره هود (11)، آيه 17.

54- (اسرار آل محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم)ص 450.

55- سوره توبه (9)، آيه 32.

56- (اسرار آل محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم)سليم بن قيس ص 455 - 457.

57- همان ماءخذ، ص 454.

58- همان ماءخذ ص 460

59- ر.ك :(اسرار آل محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم)سليم بن قيس ص 460.

60- (اسرار آل محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم)سليم بن قيس ص 462.

61- (مناقب)ابن شهر آشوب 4 / 34.

62- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 20.

63- همان ماءخذ 2 / 21.

64- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 22.

65- (مقاتل الطالبيين)ص 119.

66- (عمدة الطالب)ص 69.

67- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 23 و 24.

68- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 25.

69- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 25 و 26.

70- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 26.

71- (مقاتل الطالبيين)ص 119.

72- (ناسخ التواريخ)زندگانى امام حسنعليه‌السلام 2/276، چاپ اسلاميّه

73- بدان كه طَلَحاتى كه به جود معروف بودند شش تن مى باشند:

اوّل طلحة بن عبيداللّه تيمى و او را(طلحة الفيّاض)مى نامند.

دوّم طلحة بن عمر بن عبداللّه بن معمّر تيمى و او را(طلحة النَّدى)مى گفتند.

سوّم طلحة بن عبداللّه بن خلف و اورا(طلحة الطلحات)مى گفتند.

چهارم طلحة بن عوف و او(طلحة الخير)لقب داشت

پنجم طلحة بن عبدالرحمن بن ابى بكر و او معروف به(طلحة الدارهم)بود.

ششم طلحة بن الحسن و او ملقب به(طلحة الجواد)بود.(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )(ناسخ)2/276

74- (ناسخ التواريخ)زندگانى امام حسنعليه‌السلام 2/278، چاپ اسلاميّه

75- (ناسخ التواريخ)عليه‌السلام 2/279، چاپ اسلاميّه

76- همان ماءخذ.

77- (تاريخ بغداد)7 / 309.

78- (تاريخ بغداد)7 / 310.

79- و بدان كه حسن بن زيد را دخترى است مُسَمّاة به(نفسيه)زوجه اسحاق بن جعفر صادقعليه‌السلام و به جلالت شاءن معروف بود. و ما در مجلّد دوّم در باب احوال اولاد امام جعفر صادقعليه‌السلام به ذكر او ان شاء اللّه مى پردازيم (شيخ عبّاس قمى

80- (عمدة الطالب)ص 72.

81- (الرواشح السماويّة)ص 51.

82- (ثواب الاعمال)ص 209،(كامل الزيارات)ص 338، باب 107.

83- (تحيّة الزّائر)ص 331،(هدية الزّائرين)ص 347،(مفاتيح الجنان)باب سوم ، خاتمه

84- (معجم البلدان)1/481، ذيل كلمه(بَلَد).

85- (سرّ السلسلة العلويّة)ص 25.

86- (المَجْدى)ص 33.

87- سيّد اجل سيّد عليخان(رضوان اللّه عليه)در اوّل شرح صحيفه اين مطلب را از محمّد بن زيد الشهيد نقل كرده ، آنگاه فرمود كه اين محمّد جدّ من است و نسبت من بدو منتهى مى شود. آنگاه ذكر نسبت خود فرموده و فرمود:

اُولئك آبائى فجئنى بمثلِهِم

اذا جَمَعتنا يا جرير المجامِعُ

(رياض السالكين)سيّد عليخان 1/138 - 139 (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

88- (ناسخ التواريخ)زندگانى امام حسنعليه‌السلام 2/315 - 316، چاپ اسلاميّه

89- (المجدى)ص 36.

90- (تذكرة الخواصّ)سبط بن جوزى ص 203.

91- (مروج الذهب)3/340.

92- (مروج الذهب)4/95.

93- مخفى نماند كه ابوالفرج اصبهانى حكايت دختر ابراهيم بن مدبّر را نسبت به حمدويه دختر عيسى بن موسى خالدى داده وليكن ما از(عمدة الطالب)اين مطالب را اخذ كرده و رقم كرديم موافق آنچه در آنجا مذكور است (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ) .(عمدة الطالب)ص 116.

94- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 403.

95- (عمدة الطالب)ص 156.

96- (فاس)مدينةٌ كبيرةٌ مشهورةٌ على برّ المغرب فى بلاد البربر (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

97- و(طنجه)به نون و جيم ، مدينةٌ على ساحل بحر المغرب مقابل الجزيرة الخَضْراء احد حدود الا فريقيّة من جهت المغرب (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

98- (عمدة الطالب)ص 158.

99- (مجالس المؤ منين)2/286. در(مجالس)به جاى(شماح)،(شماخ)ذكر شده است

100- (عمدة الطالب)ص 169.

101- (بحارالانوار)107/188.

102- (مستدرك الوسائل)3/439.

103- به ضم ميم و فتح عين مُهملة بر وزن سُميّه

104- (المَجْدى)عُمرى ص 72.

105- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 428.

106- (مقاتل الطالبيين)ص 179.

107- (مقاتل الطالبيين)ص 175.

108- (مقاتل الطالبيين)ص 178.

109- (سرّ سلسلة العلويّة)ص 14.

110- (مقاتل الطالبيين)ص 367.

111- (مقاتل الطالبيين)ص 367.

112- همان ماءخذ ص 368.

113- همان ماءخذ ص 370.

114- (خالد بربرى)يا(حمّاد بريدى)خ ل

115- (مقاتل الطالبين)ابوالفرج اصفهانى ص 383.

116- همان ماءخذ ص 382.

117- (مروج الذهب)مسعودى 3 / 327.

118- (سرّالسلسله العلويّه)ص 20.

119- بدان كه از احفاد عبداللّه امير است ، السيّد ابوالسعادات هبة اللّه بن على بن محمّد بن على بن عبداللّه بن حمزة بن محمّد بن عبداللّه بن ابى الحسن عبداللّه الامير بن عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالب عليهماالسّلام معروف به ابن الشجرى النحوى صاحب تصنيفاتى در نحو و غيره مانند شرح لمع و امالى و حماسه ، وفات كرد سنه (542) پانصد و چهل و دو، مدفون شد در خانه خودش در كرخ در بغداد رضوان اللّه عليه (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

120- (ناسخ التواريخ)2/461 - 463، زندگانى امام حسنعليه‌السلام ، اسلاميّه

121- و كان الا مير ورّام ينتهى نسبه الشّريف الى مالك الا شتر النخعى صاحب امير المؤ منينعليه‌السلام و له كتاب(تنبيه الخاطر و تنزيه النّاظر)قرء على سديد الدّين محمّد الحمّصى بحلة (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

122- (ناسخ التواريخ)زندگانى حضرت امام حسنعليه‌السلام 2/463، اسلاميّه

123- در(ناسخ التواريخ)به جاى(حسينى)،(حسنى)ذكر شده

124- (ناسخ التواريخ)زندگانى امام حسنعليه‌السلام 2/463 - 465.

125- عبداللّه محض فرزند حسن بن حسن بن على بن ابى طالبعليه‌السلام است و مادرش فاطمه دختر حضرت سيّدالشهداءعليه‌السلام بود چنانچه گذشت (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

126- (ارشاد)شيخ مفيد 2/193.

127- (اقبال الاعمال)ابن طاوس ص 56 و 57، چاپ اءعلمى ، بيروت

128- (تذكرة الخواص)ابن جوزى ص 196.

129- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 149.

130- (مقاتل الطالبيين)ص 197.

131- (تذكرة الخواص)ابن جوزى ص 199 - 209.

132- (مقاتل الطالبيين)ص 198،(تذكرة الخواص)ص 199.

133- (مروج الذهب)3/299.

134- (تذكرة الخواص)ابن جوزى ص 199.

135- (مقاتل الطالبيين)ص 201.

136- (تذكرة الخواص)ص 207.

137- (مقاتل الطالبيين)ص 217 و 218.

138- (مقاتل الطالبيين)ص 199.

139- (نكت)(به فتح ) به سر در افكندن و(نكب)خون آلود كردن سنگ پارا و رنج و سختى رسانيدن ، (شيخ عبّاس قمى ؛)

140- (مقاتل الطالبيين)ص 205.

141- (تذكرة الخواص)ابن جوزى ص 202.

142- (تذكرة الخواص)ص 203.

143- (مقاتل الطالبيين)ص 244.

144- (مروج الذهب)3/296.

145- (تذكرة الخواص)ص 204.

146- (تذكرة الخواص)ص 204.

147- (مقاتل الطالبيين)ص 298.

148- (تذكرة الخواص)ص 204.

149- (بحار الانوار)47 / 295.

150- (مقاتل الطالبيين)ص 302 و 303.

151- سوره رعد (13)، آيه 20.

152- (تذكرة الخواص)ص 206. در(تذكره)به جاى(القربات)،(الغربات)آمده

153- اللّوى و اللْمَرْتعُ خ ل

154- بلندى و فزونى

155- ستم كردند.

156- مجتمع شده بود.

157- مذعذع : يعنى متفرق و پراكنده

158- فغودرت : اى تركت

159- توزع : اى تقسم

160- ساموه : اى كلّفوه قَهْرا اَنْ يؤ خذ منه حقه و يظلم

161- وما لوى الخ : يعنى اگر نبود حكم قضا سستى و كاهلى نمى كرد عنان و مهار ناقه سلطنت و خلافت كه فرمانبردار حضرت امام حسن عليه السلام بود.

162- اى يسمع الحسنعليه‌السلام سبّ ابيه

163- سمٌ منقع : در مقام سمّ ناقع است كه به معنى زهر كشنده بالغ در سميّت است

164- شَكُوّه : اى خرّقوه و به اشار الشاعر الى ما فى الزّيارة المعروفة و شهيد فوق الجنازة قد شُكَّتْ بالسّهام اكفانه و شبّه على بعض من له اَدَبٌ فَقَرء شبكت وهو تصحيف

165- تُصْمى : يعنى تير زدند و براى آنكه برسد به جان فاطمه عليهاالسّلام تصمى : رسانيدن تير صيد را و كشتن معاينه

166- تَتْلَعُ: يعنى گردنهايشان را دراز كرده و تكبّر و ترفّع مى نمودند.

167- هَمَعَتْ عَيْنُهُ سالَتِ الدَمْعُ وسِحابٌ هَمِعٌ ككَتِفٌ ماطرٌ ودُعُوعٌ هَوامِعٌ وَلَمْ اجد فى(منتهى الا رب لغة هُمَّعٌ ولعّلة سقط من النّسّاخ والله العالم (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

--- پاورقى ---

1- (مصباح المتهّجد)ص 572.

2- (المناقب)ابن شهر آشوب 4/84.

3- (سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ابن طاوس ، ص 34،(مثير الا حزان)ابن نما، ص 16 ،(ارشاد)شيخ مفيد 2/27.

4- (تهذيب الاحكام)6/39،(دروس)شهيد اوّل 2/8.

5- (الكافى)،1/464،حديث دوم

6- (امالى شيخ طوسى)ص 367،مجلس 13،حديث 781.

7- (امالى شيخ صدوق)ص 200، مجلس 28، حديث 215،(كامل الزيارات)ابن قولويه ص 64، باب بيستم ، حديث اول

8- (بحار الانوار)43/245.

9- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/57.

10- (علل الشرايع)ص 243، باب 156، حديث سوم

11- (الكافى)1/464،حديث چهارم

12- سوره آل عمران (3)، آيه 61.

13- سوره احزاب (33)، آيه 40.

14- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد11/26 و 27.

15- (مستدرك الصحيحين)3/166.

16- (منافب)ابن شهر آشوب 3/433.

17- (ذخائر العقبى)ص 130.

18- سوره نساء(4)،آيه 64.

19- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/451.

20- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/78.

21- (تهذيب الاحكام)2/67،(مناقب)ابن شهر آشوب 4/81.

22- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/442.

23- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/442 از(امالى)مفيد نيشابورى نقل كرده

24- (منتخب طريحى)ص 121.

25- (تفسير عيّاشى)2/257.

26- (اشعار اعرابى )

لَمْ يَخِبِ الانَ مَنْ رَجاكَوَمَنْ		مِنْ دؤ نِ بابِكَ الحَلقَة
اَنْتَ جَوادٌ وَ اَنْتَ معْتَمَدٌ		اَبوكَ قَدْكان قاتِلَ الْفَسَقَة
لَوْلاَ الَّذي كانّ مِنْ اَوئِلِكُمْ		كانَتْ عَلَيْنَا الْجَحيمُ مُنْطَبَقة

27- اشعار حضرت امام حسين عليه اَّلاف التحية و الثناء:

خُذْهافَاِنّي اِلَيْكَ مُعْتَذِرٌ		وَاعْلَمْ باَنّي عَلَيْكَ ذوُ شَفَقَة
لَوْكانَ في سَيْرنَا الْغَداةُ عَصاً		اَمْسَتْ سمانا عَلَيْكَ مُنْدَفِقَةُ
لكِنَّ رَيْبَ الزَّمانِ ذوُغِير		وَالْكَفُّ مِنّى قَليلَة النّفَقَةِ

(شيخ عبّاس رحمه اللّه )

28- سوره اعراف (7)، آيه 199-202.

29- سوره يوسف (12) آيه 92.

30- سوره انعام (6)آيه 124.

31- (مقتل خوارزمى)ص 225-227،چاپ دار انوار الهدى

32- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/73.

33- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/76.

34- (عقد الفريد)4/171.

35- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/83

36- (مناقب)ابن شهر آشوب 3/447

37- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/92

38- (بحارالانوار)44/188

39- (كامل الزيارات)ابن قولويه ص 117، چاپ صدوق

40- (همان ماءخذ)ص 116،باب 36

41- (امالى شيخ طوسى)ص 115،حديث 178،(امالى شيخ مفيد)ص 338، مجلس 40.

42- (بحار الا نوار)44/282.

43- (رجال كشّى)2/574.

44- (معاهد التنصيص)3/96؛(الاَغانى)17/26.

45- (امالى شيخ صدوق)ص 190،مجلس 27،حديث 199.

46- (امالى شيخ صدوق)ص 191-193، مجلس 27 ،حديث 1و2.

47- (كامل الزيارات)ص 111،باب 33.

48- (كامل الزيارات)ص 110،باب 32.

49- (همان ماءخذ)ص 108، حديث 6.

50- (كامل الزيارات)ص 83 باب 26.

51- (كامل الزيارات)ص 114، باب 34.

52- (امالى شيخ طوسى)ص 6، حديث 268.

53- (كامل الزيارات)ص 59، باب 17.

54- (كامل الزيارات)ص 68-69،باب 22.

55- (كامل الزيارات)ص 67،باب 22.

56- اين است كه اين مكالمه در كوفه واقع شده در زمان خلافت ظاهرى حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام و بنابراين ، عمر بن سعد در كربلا تقريبا بيست و پنج سال داشت شش سال از عمر نحسش گذشته بود پس آنچه از كتب غيره معتبره وارد شده كه ابن سعد در زمان رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بوده بى اصل است و اگر بعضى از علماى عامّه ولادت او را در روز كشته شدن عمر نوشته اند شايد اشتباه بر ناقل شده و مراد روز كشته شدن عثمان باشد و مناسب لفظ(يحبو)و(يدرج)در اين روايت معتبر هم همين است

و بر فرض اگر درست باشد، عمر سعد در كربلا سى و هفت ساله تقريباً بوده ، به هر حال ، آنچه در اَلْسِنَه عوام مشهور است كه از عمر سعد به ريش سفيد صحراى كربلا تعبير مى كنند بى ماءخذ است و اللّه العالم (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

57- به مطالب مقصد سوم مراجعه شود در وقايع روز عاشورا.

58- (ارشاد)شيخ مفيد 1/330(اعلام الورى)1/344

59- (قرب الا سناد)صفحه 26، حديث 87، چاپ مؤ سسه آل البيتعليه‌السلام

60- (ارشاد)شيخ مفيد 2/131-132

61- (امالى شيخ صدوق)صفحه 177، مجلس 24، حديث 179.

62- (بحار الانوار)45/143.

63- ذكر اين سه نفر تا آخر كلام ايشان بعد از آمدن وليد موافق روايت ابن شهر آشوب و غيره است ولكن مخفى نماند كه آنچه در تاريخ ضبط شده فوت عبد الرحمن بن ابى بكر است در زمان سلطنت معاويه (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

64- (بحار الانوار)44/329.

65- سوره قصص (28)،آيه 21.

66- (ارشاد)شيخ مفيد 2/35.

67- (بحار الانوار)45/88.

68- (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 602.

69- سوره قصص (28)،آيه 22.

70- بنون و جيم و باء مفتوحات قاله ابن الاثير.

71- بجيله كحنيفة قبيلة والنسبة بجَلى كحنفّى

72- سوگنامه كربلا(ترجمه لهوف ابن طاوس)ص 68-70

73- به تقديم ياء مثناة بر ثاء مثلثه

74- سوره روم (30)، آيه 60.

75- (لؤ لؤ و مرجان)ص 102.

76- (سوگنامه كربلاء)، ترجمه لهوف ص 80-82.

77- (تاريخ طبرى)6/184، تحقيق : صدقى جميل العطار

78- (ارشاد)شيخ مفيد 2/41.

79- (تاريخ طبرى)6/189،(مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 100.

80- (تاريخ طبرى)6/193 از(ابومِخْنَف)نقل كرده است

81- (كامل بهائى)، عماد الدين طبرى 2/275، چاپ مرتضوى

82- يقال مارَت نَفْسه شُعاعاً اى تفرّقت من الخوف

83- (مروج الذهب)مسعودى 3/59،(مقاتل الطالبيين)ص 106.

84- (جلاء العيون)ص 618 و 619،(سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ابن طاوس ص 103.

85-

قَدْ اَمَّنَتْهُ وَ لااَمانَ لِغَدْرِها		فَبَدَتْ لَهُ مِمّا يَجِنُّ عَلائِمُ
وَ اَسَرَتْهُ مُلْتَهِبَ الْفؤ ادِ مِنَ الظّماءِ		وَ لَهُ عَلَى الْوَجَناتِ دَمْعُ ساجِمٌ
لَم يَبْكِ مِنْ خَوفٍ عَلى نَفْس لَهُ		لكِنَّهُ اَبْكاهُ رَكبٌ قادِمٌ
يَبْكى حُسَيْناً اَنْ يُلاقى مالَقى		مِنْ غَدْرِهِمْ فَتُباحُ مِنْهُ مَحارِمٌ

86- طلبيدن بكر بن حمران موافق روايت ابن شهر آشوب درست نيايد؛ چه او نقل كرده كه مسلم بكر را درمعركه قتال به درك فرستاد.(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

87- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج ص 108 و 109.

88- در رؤ ياى صادقه ميرزا يحيى ابهرى است كه حضرت امام حسينعليه‌السلام را ديد در حرم مطّهر بين ضريح و در وسطى ايستاده بود و نور جلالش مانع از مشاهده جمالش است و پيرمرد محاسن سفيدى پشت به ديوار مقابل آن حضرت ايستاده در كمال ادب چون خواست داخل حرم شود آن پيرمرد مانع شد به ملاحظه حضرت فاطمه و خديجه كبرى و حضرت رسول و اميرالمؤ منين عليهماالسّلام كه در حرم بودند و گفت دانستم كه پيغمبرانى كه از اجداد آن حضرت بودند با امامان داخل حرم بودند، مى گويد پس من قهقرى بيرون آمدم از حرم تا دَرِ رواق آنجا ايستادم پس نقل كرده شفا گرفتن خود را از حضرت تا آنكه گفته ديدم در پهلوى خود ايستاده شيخ جليلى كه محاسنش سفيد است پس با وى گفتم : شيخنا! اين پيرمرد كه محاسن سفيد دارد و خارج از م شد او متوّلى است ؟ فرمود او را نشناختى با اينكه زيادتر از يك ساعت است كه به او متوسّل شده اى ؟! گفتم به حق اين امام نشناختم او را! فرمود: او حبيب بن مظاهر است گفتم : از كجا دانستى كه من متوسّل به حبيب شده ام زيادتر از يك ساعت ؟ فرمود: ما مى ديديم ترا پس خجالت كشيدم كه اسم او را بپرسم چون از دست من رفت از شخص ديگرى پرسيدم اسم او را، گفت : هانى بن عروه بود. پس تاسّف خوردم كه چرا او را نشناختم تا دامنش را بگيرم (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

89- (حبيب السّير)2/43، چاپ خيّام

90- (مروج الذهب)3/59.

91- (تذكرة الخواص)سبط ابن جوزى ص 219

92- (مقاتل الطالبيين)ص 86 به جاى(عليه)،(حليه)ذكر شده است

93- هدية الزائرين ص 215 - 218، چاپ تبريز، 1343 ق

94- كساقطة لفظاً و معنًى

95- (زرود)اسم آن منزل است كه خبر شهادت مسلم رسيد چنانچه خواهد آمد. ان شاءاللّه

96- (امالى شيخ صدوق)ص 143، حديث 145.در متن(يا حىّ يا قيوّم)و(يا حىّ يا حكيم يا حليم)ذكر شده بود كه با متن(امالى)تصحيح شده و در متن آورد شد.

97- (سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ابن طاوس ص 115.

98- (سوگنامه كربلا)ص 121.

99- مراد از(عبادله)عبداللّه بن عباس و عبداللّه بن زبير و عبداللّه بن عمر است (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه

100- (مقاتل الطالبيين)ص 110

101- (مقاتل الطالبيين)ص 110

102- (مقاتل الطالبيين)ص 111،به جاى(قَنْبَرة)،(قُبَّرَةٍ)آمده است

103- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 129

104- (ارشاد)شيخ مفيد 2/68و69

105- ضمّ حاء مهمله و فتح صاد) ابن تميم (تاء نقطه دار با دو ميم ) و بعضى نمير گفته اند و شايد اين غلط باشد. ابن ابى الحديد گفته كه تميم بن اسامة بن زبير بن وريد تميمى همان كس است كه وقتى اميرالمومنينعليه‌السلام فرمود: سلونى قَبْلَ اَنْ تَفْقِدونى پرسيد چند مو در سر من است ؟ حضرت فرمود: به خدا قسم مى دانم ولكن كجا است برهان آن يعنى از كجا معلوم كنم بر تو كه عددش همان است كه من مى گويم و من خبر داده شده ام به مقام تو و به من گفته شده كه بر هر موئى از موى سر تو ملكى است كه ترا لعنت مى كند و شيطانى است كه ترا به حركت در مى آورد.

كه گفتم آن است كه در خانه تو بچه اى است كه مى كُشد پسر پيغمبر را يا تحريص مى كند بر قتل او و چنان بود كه آن حضرت فرموده بود پسر تميم حُصين (به صاد مهمله ) آن روز طفلى كوچك بود كه شير مى خورد پس زنده ماند تا اينكه سر كرده سرهنگان ابن زياد شد و ابن زياد او را فرستاد به سوى ابن سعد كه در باب حسينعليه‌السلام مسامحه نكند و با او كارزار كند و ابن سعد را بترساند از مخالفت ابن زياد در تاءخير قتل امام حسينعليه‌السلام لاجرم صبح همان شب كه حصين بن تميم اين رسالت را براى عمر سعد آورد حسينعليه‌السلام كشته شد. انتهى

فقير گويد كه سبط ابن الجوزى در(تذكرة)نقل كرده كه بعضى قاتل امام حسينعليه‌السلام را حصين گفته اند، گويند تيرى به آن حضرت زد پس فرود آمد و سر مباركش را جدا كرد.

وَ عَلَّقَ رَاْسَه فى عُنُقٍ ليتَقَرَّبَ بِهِ اِلى ابْنِ زِياد عَلَيْهِ لَعائن اللّهِ.(تذكرة الخواص)، ص 228 (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

106- و به روايت سيّد براى سليمان بن صُرد و مسبّب بن نَجَبَه و رفاَعة و جماعتى از شيعيان نوشت (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

107- (ارشاد)شيخ مفيد 2/70.

108- (سوگنامه كربلا)سيّد ابن طاوس ص 139.

109- سوره احزاب (33)،آيه 23.

110- سوره توبه (9) آيه 51.

111- (ارشاد)شيخ مفيد 2/72.

112- (ارشاد)شيخ مفيد 2/73.

113- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف سيّد ابن طاوس )ص 133

114- (سوگنامه كربلاء)ص 137.

115- (الكافى)1/398.

116- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف سيّدبن طاوس ) ص 131.

117- (ارشاد)شيخ مفيد 2/76و77.

118- سوره احزاب (33)، آيه 23.

119- (ارشاد)شيخ مفيد 2/81 و 82.

120- (ارشاد)شيخ مفيد 2/75-95،(سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ص 137-147.

121- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ص 112.

122- (تذكرة الخواص)سبط ابن جوزى ص 223.

123- (ارشاد)شيخ مفيد 2/84 و 86

124- (ارشاد)شيخ مفيد 2/86.

125- مكشوف باد كه عثمان بن عفّان را مصريان در مدينه محاصره كردند و منع آب از وى نمودند خبر به اميرالمؤ منينعليه‌السلام كه رسيد آن جناب متغيّر شدند و از براى او آب فرستادند و شرح قضيّه او در تواريخ مسطور است

ا دست آويز ديرينه خود قرار دادند و به مردم اظهار داشتند كه عثمان كشته شده با حال تشنگى بايد تلافى نمود و به گمان مردم دادند كه شورش مردم بر عثمان به صوابديد حضرت اميرعليه‌السلام بوده ، در اين باب فتنه و بغى و نواصب خونريزيها از مسلمانان كردند تا وقعه كربلا سيد، اول حكم كه ابن زياد نمود منع آب از عترت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله شد و از زمانى كه حكم منع آب شد عمر بن سعد در صدد اجراى اين حكم بر آمد و به همراهان و لشكر خود سپردكه نگذاريد اصحاب امام حسين از شريعه فرات آب بردارند اگرچه فرات طويل و عريض بود لكن اصحاب حضرت درمحاصره بودند و مكرّر ابن زياد در منع آب تاءكيد كرد عمر بن سعد، عمرو بن حجّاج زبيدى را با پانصد سوار ماءمور كرد كه مواظب شرايع فرات باشند و تشنگى سخت شد در اصحاب حضرت

قب)نقل شده كه سه شبانه روز ممنوع بودند، گاهى چشمه حفر كردند و آن جماعت بى حيا پر كردند، گاهى چاه كندند براى استعمال آب غير شرب و گاهى شبانگاه حضرت ابوالفضلعليه‌السلام تشريف برد و آبى آورد. و در روايت(امالى)از حضرت سجّادعليه‌السلام مروى است كه در على اكبرعليه‌السلام با پنچاه نفر رفت در شريعه و آب آورد و حضرت سيدالشّهداءعليه‌السلام به اصحاب فرمود: برخيزيد و از اين آب بياشاميد و اين آخر توشه شما است از دنيا و وضو بگيريد و غسل كنيد و جامه هاى خود را بشوئيد تا كفن باشد براى شما و از صبح عاشورا ديگر م رسول خدا صلى اللّه عليه و آله برسد و معلوم است كه هواى گرمسير در يك ساعت تشنگى چه اندازه كار سخت مى شود و قدر معلوم از تواريخ و اخبار آن است كه كشته شدند ذريّه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله با لب تشنه پس چقدر شايسته باشد كه دوستان آن حضرت در وقت آشاميدن آب يادى از تشنگى آن سيّد مظلومان نمايند.

و از(مصباح كفعمى)منقول است كه هنگامى كه جناب سكينه در مقتل پدر بزرگوار خود آمد جسد آن حضرت را در آغوش گرفت و از كثرت گريستن مدهوش شد و اين شعر را از پدر بزرگوار در عالم اغماء شنيد:

شيعَتي ما اِنْ شَرِبْتُمْ رَىَّ عَذْبٍ فَاذْكُرُوني

اَوْسَمِعْتُمْ بِغَريبٍ اَوْ شَهيدٍ فَانْدُبوني

مصباح كفعمى ص 967

و ظاهر اين است بقيّه اشعارى كه به اين رديف اهل مراثى مى خوانند از ملحقات شعرا باشد نه از خود حضرت و نيكو ارداف نموده اند.

ل بهائى)است كه ابن زياد به مسجد جامع رفت و گفت منادى ندا كرد كه مردان جمله با سلاح شهر بيرون بروند از براى جنگ با امام حسين و هر مردى كه در شهر باشد او را بكشند و هم نوشته كه در كوفه و حوالى آن هيچ مردى نمانده بود الاّ كه ابن زياد طوعا و كرها رانده بود و غيره كار حسين و اصحابش را تمام كند و گفته كه راويان احوال ايشان حُمَيْد بن مسلم كِندى كه در لشكر ملاعين بود و زينب خواهر امام حسينعليه‌السلام و علىّ زين العابدينعليه‌السلام اند و حُمَيْد از جمله نيك مردان بود لكن او را به اكراه و اجبار آنجا حاضر كرده بودند.(كامل بهائى)2/279.(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

126- (سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف سيّد ابن طاوس ص 157.

127- (ارشاد)شيخ مفيد 2/88 و 89.

128- (سوگنامه كربلا)ص 165.

129- (تاريخ طبرى)6/224، تحقيق : صدقى جميل العطّار.

130- (جلاء العيون)علاّمه مجلسى ص 650.

131- (سوگنامه كربلا)ص 173.

132- در(كامل بهائى)است كه(جون)غلام ابوذر در كار سلاح سازى دستى تمام داشت 2/280 (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

133- (ارشاد)شيخ مفيد 2/93.

134- (ارشاد)شيخ مفيد 2/93 و 94.

135- (جلاء العيون)علامه مجلسى ص 651.

136- (سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ص 175.

137- (تذكرة الخواص)ص 226.

138- بعضى از اهل اطلاع گفته اند: بدان كه آنچه تحقيق شده آن است كه موقف حضرت سيّد الشهداءعليه‌السلام در روز عاشورا رو به نقطه مشرق بوده و موقف عمر بن سعد-لعنه اللّه - رو به مغرب و(شفيّه)همين جايى است كه فعلاً ميّه)مى گويند،هنگامى كه آب فرات طغيان مى كند مردم از آنجا سوار طرّاده مى شوند مى روند به كوفه و بودن شفيّه حكميّه به دليل قصه ضحاك بن عبداللّه مشرقى است كه از ميان قوم فرار كرد تا رسيد به شفيّه كه تقريباً نيم فرسخ است از شهر كربلا تا به آنجا ؛ و امّا آنكه موقف عمر بن سعد مواجه مغرب بود به دليل آنكه ميمنه او فرات واقع مى شود و عمرو بن حجّاج موكّل بر فرات در ميمنه بوده ؛ و در عبارت طبرى است كه گفته : ثُمَ اِنَّ عَمرو بنَ حجّاج حَمَلَ عَلى الحسينعليه‌السلام فى مَيمَنَةِ عُمَر بن سَعد.انتهى

شنيدم از فاضل كامل و مطلع خبير ماهر جناب آقاى سيّد عبدالحسين كليدار به بقعه مباركه حضرت سيّد الشهداءعليه‌السلام كه مى فرمود(نواويس)تا نزديك پل سفيد بوده كه قبرستان بابل بود و مرده ها را در ميان خم مى گذاشتند و دفن مى كردند و فعلاً در آن خمها كه پيدا شده خاكى بوده در آتش كه مى ريختند بوى گندى از آن ساطع مى شد و كربلا شهرى بوده مقابل(نواويس)و دو نهر يكى علقمى بوده و يكى نهر نينوا ؛ و نهر علقمى الا ن آثارش هست از طرف عون مى آمده و در سابق كه عربانه ها از راه عون به كربلا مى آمد از دل آن نهر مى گذشت و الان آثارش هست تا نزديك شهر كربلا نزديك كوره پزى ها كه آثارش منطمس مى شود لكن به خط مستقيم اگر كسى بيايد مى رسد به مقام حضرت صادقعليه‌السلام و از نزديك غاضريه و آن نهر از پشت سر قبر مبارك حضرت ابوالفضلعليه‌السلام مى گذشته و آن حضرت بر مسنّاة آن شهيد كشته واللّه العالم (شيخ عبّاس قمىعليه‌السلام ).

139- (ارشاد)شيخ مفيد 2/96.

140- (ارشاد)شيخ مفيد 2/98.

141- يعنى اِنْ قتلنا لَمْ يَكُنْ عاراًعَلَينا لاِنّ سَبَبَهُ لَمْ يَكُن عَنْ جُبْن وَ عَدَم اِقْدام عَلَى الْمكافِح وَلكِن سَبَبَه مَنايانا وَ دولة آخرينا و مثل هذا لم يكن عاراً.(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

142- (سَرى)كَغتى مهتر و جوانمرد و سختى ، سروات جمع (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

143- از اين كلمه اشارتى به ظهور حجّاج بن يوسف ثَقَفى فرموده ومى تواند مراد مختار بن ابى عبيده ثَقَفى باشد چنانكه علاّمه مجلسى فرموده (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )

144- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف )ص 179-185.

145- (تاريخ طبرى)6/208، تحقيق : العطّار.

146- (سوگنامه كربلا)ص 189.

147- (تاريخ طبرى)6/230.

148- در(ارشاد)به جاى(دُرَيْد)،ذُوَيْد)ذكرشده كه ظاهراً ثبت(ارشاد)صحيح است

149- (ارشاد)شيخ مفيد 2/101.

150- (سوگنامه كربلا)سيدبن طاووس ص 185.

151- (مناقب)ابن شهر آشوب ، 4/122

152- الالف للا طلاق اى : ما يدفنون .(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

153- (رجال نجاشى)ص 229، شرح حال شماره 606.

154- (ثبيط)به تقديم المثلثة على الموحدّه مصغَراً.

155- سوره يونس (10)،آيه 58.

156- (تاريخ طبرى)6/183 و 184.

157- (سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ص 187.

158- عُلَيْم بالتّصغير فَخْذٌ من جناب بالجيم و النوّن الموحّدة و(جناب)بطن من كلب

159- ذو مِرَّة به كسر ميم أ ي صاحب قوّة

160- و عَصْب كَفَلْس اى شدّة

161- و خوّار ككتّان اءي الضّعيف

162- (ارشاد)شيخ مفيد 2/102.

163- (ثُغْرَه)بالضّم مغاكى در چنبر گردن لَبان يعنى سينه و معنى بيت آن است كه پيوسته تير زدن به گودى گلو و سينه او تا حدّى كه خون مثل پيراهن بر بدنش احاطه كرد و خون را پيراهن خود نمود. (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

164- (الخَيف)به فتح خاء موضعى است به مكّه ناميده شده به آن مسجد الخيف .(حَيْف)بالفتح جَوْر و ستم

165- (طرف)اسب كريم

166- (شبا)تيزى نيزه

167- (اِنْ تَعْقِروا)يعنى اگر پى كنيد اسب مرا.

168- سيف مِقصَل كمِنْبرَ: تيغ برّان

169- (لاناكِلاٍمِنهم)يعنى نه نكول خواهم كرد از جنگ ايشان و بر نخواهم گشت از ترس

170- بعضى ها(بَرير)بروزن اَمير)ثبت كرده اند (ويراستار).

171- ر.ك :(تنقيح المقال)1/167، چاپ سه جلدى

172- و صاحب(معراج الجنان)مصيبت وَهب راچنين نظم كرده :

عروس از خيمه سوى رزمگه تاخت		بروى نعش شوهر خويش انداخت
يكى راگفت آن شِمر بَد اَختر		كه ملحق ساز اين زن رابه شوهر
به يك ضربت رسانيد آن منافق		تن مهجور عذرا را به وامق
چو شد كلبى سوى جنّت روانه		بياسود از غم و رنج زمانه
بروُن آمد دگر شيرى مجاهد		كه نام او بُدى عمروبن خالد
به پيش روى عشق عالم افروز		كشيد از دل يكى آه جگر سوز
به اشك آلوده باشد اين سخن گفت		مُرخّص كن كه با ياران شوم جفت

(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

173- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف )ص 195.

174- (الْمذحِجْ)كَمْجلِس بالمعجمه ثم الحاء ثم الجيم

175- (مُحرج)آنكه از كارزار رو نگرداند.

176- (ضَبع)يعنى گفتار.

177- (ازل)يعنى خفيف و سريع در دويدن

178- (اَعْرَج)صفت ضَبْع است نه آنكه لنگ باشد در واقع بلكه ضبع را به عرج توصيف مى كنند چون در وقت راه رفتن به خيال مى اندازد كه لنگان لنگان راه مى رود، وگرگ و كفتار در كشتن گوسفندان و فساد در ايشان هر گاه واقع شوند در ميان گلّه معروفند به حّدى كه مثل مى زنند به ايشان ، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ) و در(مناقب)به جاى(الضّبع)،(الذئب)است

179- سوره احزاب (33)، آيه 23.

180- وَ انَّ بَيْتى فى ذُروى (خ ل )

181- يعنى دوشها.

182- يعنى القوة

183- (تاريخ طبرى)6/237-238،تحقيق : العّطار.

184- (تاريخ طبرى)6/238

185- (تاريخ طبرى)،از ابومخنف نقل كرده است

186- (مثير الاحزان)ص 65.

187- (قَسْر)مغلوب شدن به ستم

188- پراكنده مى شد.

189- مقابل سهل است

190- (بحار الانوار)45/25.

191- (الا خفاق)الصّرع يقال اَخْفَقَ زيْد عمروا فى الحرب ، اى صَرعَه فَكَانَّ النَّبلُ يجرى بها الصرع والرّشاق جمع رشيق وهوالسَّهْم اللّطيف .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

192- (تاريخ طبرى)6/239، تحقيق : العطّار.

193- القِنَا الْخَّطار:نيزه جُنبان ، رجل خَطّارٌ بِالرمْحِ اءي طعّان

194- (تاريخ طبرى)6/239-240.

195- (ارشاد)شيخ مفيد 2/105.

196- (طَرْف)اسب كريم(شَبَا الْهَنا)يعنى تيزى سرنيزه

197- (عَقْر)پى كردن

198- (غِيْل)بالكسر بيشه شير.

199- (خادِر)اسم فاعل خَدَرالا سد است يعنى لازم گرفت شير بيشه خود را يا خانه را و در آن قرار گرفت و مصمّم شد. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

200- (تاريخ طبرى)6/241، تحقيق : العطار.

201- (مناقب)ابن شهرآشوب 4/112، تحقيق : البقاعى

202- جمع صعود يعنى جاى بلند.

203- عن حماكم كيف انصرف وهواكم لى به شرف ، سيّدى لاعشت يوم اءرى فى سوى ابوابكم اقف (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

204- (بحار الانوار)45/22.

205- فَدَتك نَفْسى (خ ل )

206- (بحارالانوار)45/25.

207- (عجوز فى النساء)در بعضى نُسَخ به جاى(سيدى فى النساء)است و اين اَولْى و اَنْسبَ به عبارت است (مصححّ)

208- جوز)كصَبُور پير زن كلان سالخورده و به معنى سِپر و نيزه و آلت كارزار و سَگ نيز آمده و اضافه او به سيّدى به ملاحظه هر يك از اين معانى درست است .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )(ارض خاويه)يعنى زمينى كه خالى از اهلش شده باشد و شايد در اينجا اشاره باشد به كشته شدن شوهر و پسر اين زن و بى كس شدن او.(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

209- (بحار الانوار)45/28.

210- (بحار الانور)45/30.

211- (ذِمار)بالكسر آنكه سزاوار بود نگاهداشت آن بر مرد ؛ يقال حامى الذُّمار و حوزه يعنى ناحيه و ميانه ملك (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

212- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/114،(تاريخ طبرى)6/234.

213- پوتين

214- سوره احزاب (33) آيه 23.

215- (بحار الانوار)45/31.

216- (مقاتل الطالبيين)ابو الفرج اصفهانى ص 86.

217- سوره آل عمران (3)، آيه 33 و 34.

218- (ارشاد)شيخ مفيد 2/106 با مختصر تفاوت

219- (بحار الانوار)45/43.

220- همان ماءخذ

221- (مقاتل الطالبيين)ص 116.

222- (ارشاد)شيخ مفيد 2/107.

223- (مقاتل الطالبيين)ص 86.

224- (لؤ لؤ و مرجان)محدّث نورى ص 90

225- (بحار الانوار)45/32، به نقل از مقتل محمّد بن ابى طالب كرده

226- (مقاتل الطالبيين)ص 98،(ارشاد)2/107،(تاريخ طبرى)6/242.

227- (الكامل فى التاريخ)ابن اثير 4/243.

228- (بحار الانوار)45/32.

229- (بحار الانور)45/34.

230- (مقاتل الطالبيين)ص 95 - 96.

231- (تاريخ طبرى)6/242.

232- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/115، تحقيق : البقاعى

233- (مقاتل الطالبيين)ص 95.

234- (بحار الانوار)101/243.

235- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/114.

236- همان ماءخذ

237- (بحار الانوار)45/34.

238- عمو زادگان آن حضرت اولاد عقيل و مسلم و اولاد جعفر و عبداللّه بن جعفر است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

239- (بحار الانوار)45/35-36.

240- (إ علام الورى)طبرسى 1/418.

241- (لؤ لؤ و مرجان)ص 183، تحقيق : حسين استاد ولى ،

242- (آجام)يعنى بيشه ها

243- (سندرة)بالفتح نوعى از پيمانه بزرگ

244- (بحار الانوار)45/36با مختصر تفاوت

245- (مقاتل الطالبيين)ص 93

246- -گفته اند مادر جناب قاسم را امّ ابى بكر مى گفتند و اسمش رمله بود. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).

247- (اخبار الطوال)دينورى ص 257

248- (بحار الانوار)45/38

249- (مقاتل الطالبيين)ص 88

250- -(بحارالانوار)45/38.

251- -(مناقب)ابن شهر آشوب 4/116.

252- -(مقاتل الطالبيين)ص 88.

253- -(مناقب)ابن شهر آشوب 4/116.

254- -(وفاء الوفاء)سمهودى 3/895.

255- بعضى محمّد اصغر يا عبداللّه گفته اند.

256- كثيرالفضل

257- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/116.

258- ساقيه يعنى جوى خُرد و ظاهراً اينجا مراد نهر است كه از فرات منشعب شده براى سقايت نخلستانها(شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

259- -(سوگنامه كربلاء)(ترجمه لهوف )ص 269.

260- (تاريخ طبرى)6/244 و 245.

261- قال ابراهيم بن محمّد البيهقى احد اَعلام القرن الثالث فى كتاب(المحاسن والمساوى)عند ذكر نزول الحسينعليه‌السلام و اصحابه بِكربلا ما لفظه : فنزلوا و بينهم و بين الماء يسيرُ قال فاءراد الحسينعليه‌السلام و اصحابه الماء فحالُوا بينهم و بينه فقال له شمرذى الجوشن لاتشربون ابدا حتّى تشربون من الحميم ، فقال العباس بن على عليهماالسّلام للحسينعليه‌السلام : اَلَسْنا عَلَى الْحقّ؟ قال : نَعَم ! فحمل عليهم فكشفهم عن الماء حتى شربو و استقوا.(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )

262- (زقا)اى صاح تزعم العرب ان للموت طائر اًيصيح و يسمّونه الهامه و يقولون اذا قتل الانسان ولم يوخذ بثاره زقت هامته حتّى يثار.(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

263- (والمصاليت)جمع مصلاة و هو الرجل المتشمّر قمى رحمه اللّه سيف مصلّت : شمشير كشيده

264- (بحارالانوار)45/40.

265- (بحار الانوار)45/40 و 41.

266- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/117.

267- (بحار الانوار)45/41.

268- (امالى شيخ صدوق)ص 548،مجلس 70،حديث 731.

269- (بحار الانوار)45/40.

270- (المنتخب)طُريحى ص 438.

271- (الفيض القدسى)محدث نورى ص 287، تحقيق : سيد جعفر نبوى

272- (اثبات الوصيّة)مسعودى ص 167، انتشارات انصاريان

273- (دعوات راوندى)ص 54.

274- (الكافى)2/331، باب الظلم ، حديث 5.

275- از كتاب(حدائق الورديه)نقل است كه چون روز عاشورا، انصار و اصحاب سيد الشهداءعليه‌السلام به درجه رفيعه شهادت رسيدند حضرت شروع كرد به ندا كردن اَلا ناصِرٌ فَيَنْصُرُنا! زنان و اطفال كه صداى آن حضرت را شنيدند صرخه و صيحه كشيدند.

سعد بن الحرث الانصارى العجلانى و برادرش ابوالحتوف كه در لشكر عمر سعد بودند چون اين ندا شنيدند و صيحه عيالات آن جناب را استماع كردند ميل به جانب آن جناب نمودند و پيوسته مقاتله كردند و جمعى را مقتول و برخى را مجروح نمودند آخر الا مر هر دو شهيد شدند. (شيخ عباس ‍ قمى رحمه اللّه )

276- -(تذكرة الخواص)ص 227.

277- (تذكرة الخواص)ص 227.

278- (احتجاج)طبرسى 2/25.

279- اين مضمون در تاريخ طبرى نيست بلكه در آنجا تصريح مى كند كه آن حضرت خونها را در كف مى گرفت و بر زمين مى ريخت

280- اين عبارت ابداً در تاريخ طبرى و احتجاج و ارشاد نيست فقط سبط در(تذكرة)نقل نموده (ويراستار).

281- (تاريخ طبرى)6/243 با مختصر تفاوت

282- -(بحار الانوار)45/47-48.

283- -(بحار الانوار)45/49.

284- همان ماءخذ

285- (تاريخ طبرى)6/245،(بحار الانوار)45/50.

286- (لؤ لؤ و مرجان)محدّث نورى ص 186 و 187، تحقيق : حسين استادولى

287- (بحار الانوار)45/52 - 53.

288- (معراج المحبّة)شيخ على العراقين ص 6، چاپ مرحوم انصارى ، سال 1357 شمسى

289- در بعضى نسخه ها(بشر)و در ارشاد مفيد(نسر)ذكر شده

290- ترجمه(لهوف)(سوگنامه ) ص 225 ؛(ارشاد)شيخ مفيد 2/110.

291- (ارشاد)، 2/111.

292- (تاريخ طبرى)6/245.

293- (ارشاد)شيخ مفيد 2/111.

294- (تاريخ طبرى)6/245

295- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 229

296- (ارشاد)شيخ مفيد 2/12.

297- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/120.

298- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 233.

299- (كامل الزيارات)ص 351.

300- (ارشاد)شيخ مفيد 2/133.

301- (ارشاد)شيخ مفيد 2/133 - 134.

302- (بحارالانوار)45/60.

303- (بحارالانوار)45/58 - 59.

304- در بعضى نسخه ها(حُويَّة)يا(حَوْبَة)ذكر شده

305- (بحارالانوار)45/60.

306- (بحار الانوار)45/58،(سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 241.

307- (مثير الاحزان)ص 80.

308- (كامل الزيارات)ص 274، باب 88، چاپ صدوق ، تهران

309- (بحارالانوار)45/58.

310- (بحارالانوار)45/58.

311- (معراج المحبة)ص 93، چاپ محمد على انصارى ، سال 1357 شمسى

312- صاحب(روضة الصفا)گفته كه بعضى گفته اند: عمر سعد هر دو دست او را يعنى شمر را گرفته گفت : از خداى تعالى شرم ندارى كه بر قتل اين پسر بيمار اقدام مى نمائى ؟ شمر گفت : فرمان عبيداللّه صادر شده كه جميع پسران حُسين را بكشم و عُمَر در اين باب مبالغه كرد و شمر از آن فعل قبيح و امر شنيع دست باز داشته امر كرد تا آتش در خيمه هاى اهل بيت مصطفى زدند.

با چنين سنگدلى ها كه از آن قوم آمد

سنگ نباريد زهى مستنكر

اين چنين واقعه حادث و آنگاه هنوز

چرخ گردان و فلك روشن و خورشيد انور

313- (بحارالانوار)45/59.

314- (اقبال الاعمال)ص 49، چاپ اءعلمى ، بيروت

315- (مصباح المُتَهجّد)ص 543، چاپ اءعلمى ، بيروت

316- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/122، چاپ دار الا ضواء، بيروت

317- (امالى شيخ صدوق)ص 191 و 192، مجلس 27، حديث 201.

318- (كامل بهائى)2/303، چاپ مرتضوى ، تهران

319-

اى داغ تو روان خون دل از ديده و حور		بى تو عالم همه ماتمكده تا نفخه صور
تا جهان باشد و بوده است كه داده است نشان		ميزبان خفته به كاخ اندر و ميهمان به تنور

سَر بى تن كه شنيده است به لب آيه كهف

يا كه ديده است به مشكاة تنور آيه نور (شيخ عباس قمّى رحمه اللّه )

320- (تاريخ طبرى)6/247، تحقيق : صدقى جميل العطّار.

321- (معراج المحّبة)ص 9، چاپ محمّدعلى انصارى

322- آتشكده نيرّ تبريزى ص 130، چاپ فردوسى ، تبريز، 1364 ش

323- (ديوان محتشم كاشانى)ص 284، با مختصر تفاوت ، چاپ سنائى ، تهران

324- بدان كه(جامعه)اسم يك نوع از(غُل)است و وجه اين تسميه آن است كه جمع مى كند دستها را به سوى گردن و غُل طوقه آهنى است در گردن گذارند و از دو طرف زنجير دارد كه به اختلاف از دو طرف آن طوقه خارج مى شود، يعنى از طرف راست به سمت دست چپ و از طرف چپ به سمت دست راست مى رود دو دستها بسته مى شود دو طرف زنجير پس از بسته شدن دستها به وسيله گداختن يا كوبيدن به هم وصل مى شود كه ديگر جدا نشود و از اين جهت هنگامى كه يزيد پليد خواست غُل را گردن آن حضرت بردارد سوهان خواست (شيخ عبّاس ‍ قمّى رحمه اللّه ).

325- (معراج المحبّة)ص 97.

326- اين كلمات حضرت زينب عليهاالسّلام اشاره باشد به آنچه ظاهر شد از هارون الرشيد و متوكل لعين و در محو آثار آن قبر شريف چنانچه در(تتمّة المنتهى)در حال متوكّل به شرح رفته به آنجا مراجعه شود (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

327- (كامل الزيارات)ص 273 و 274، باب 88.

328- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف )، ص 245.

329- (ديوان محتشم كاشانى)ص 283 و 284.

330- (بحارالانوار)45/58.

331- (بحار الانوار)45/59.

332- (بحارالانوار)45/59.

333- (مصباح)كفعمى ، ص 967، اءعلمى ، بيروت

334- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/121.

335- (ارشاد)شيخ مفيد 2/114.

336- (كامل بهايى)2/287.

337- (الدروس الشرعيّه)2/11، چاپ انتشارات اسلامى ، قم

338- (ناسخ التواريخ)زندگانى امام حسينعليه‌السلام 3/34، چاپ اسلاميه

339- سوره ابراهيم(14)، آيه 42.

340- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/91 و 92.

341- (بحار الانوار)45/232.

342- (بحارالانوار)45/230.

343- (ترمذى)هو الشيخ الحافظ ابو عيسى محمّدبن عيسى بن سوره المتوفى سنه 275 و جامِعُ اَحَدِالصَحاح السِّت و ترمذ قرية قديمة على طرف نهر بلخ (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

344- (والسّمعانى)هو ابوسعد عبدالكريم بن محمّدالمروزى الشّافعى صاحب كتاب الانساب و فضايل الصحابه و غير هما توفّى بمرو سنه 562 (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

345- (صحيح ترمذى)5/428، حديث 3796، دارالفكر، بيروت

346- (بحار الانوار)45/23 از(مقتل محمّدبن ابى طالب)نقل كرده است

347- (تذكرة الخواص)ص 230.

348- (امالى شيخ طوسى)ص 326، مجلس 11، حديث 653.

349- در(كامل بهائى)(2/290) است كه چون ابن زياد حكم كرد كه سر مقدّس را در كوچه هاى كوفه بگردانند در جميع كوچه ها و قبايل صد هزار خلق در نظاره آن سر جمع شدند بعضى به تعزيت و بعضى به تهنيت (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

350- (شَبَه)مهرهُ سياه است معرّبش(سَبَج)است

351- (بحار الانوار)45/114 و 115.

352- (بحارالانوار)45/108.

353- (سيف الاُمّة)(ردّ رساله پادرى ) ، نسخه خطّى كتابخانه مسجد اعظم ، به شماره 368.

354- يعنى چون مردم ديدند كه جناب زينب 3 اشاره به سكوت كرده خواست تكلم فرمايد، سكوت اختيار كردندو از رفتن توقف نمودند تا گوش دهند چه مى فرمايد و چون مردم از رفتن باز ايستادند لاجرم زنگها از صدا افتاد، امّا بيانات وارده بعضى از اهل خبر كه اين را يكى از كرامات جناب زينب 3 شمرده اند از اجتهادات است و براى جلالت قدر آن مخدّره محتاج به نقل اين كرامتها نيست (شيخ عبّاس قمّى ؛).

355- (امالى شيخ مفيد)ص 321 - 324، مجلس 38، حديث 8.(امالى شيخ طوسى ،ص 91 - 93، مجلس سوم ، حديث 142.

356- (احتجاج)طبرسى 2/31.

357- فى الْحَديثِ نَهى عَنْ قَتْل شَيْى ءٍ مِنَ الدَّوابَ صَبْرا هُوَ اَنْ يُمْسَكَ شَيْى ءٌ مِنْ ذَواتِ الرُّوحِ حَيّا ثُمَّ يُرْمى بشَيْى ءٍ حَتى يَمُوتَ. كذا فى النِّهاية (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

358- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ابن طاوس ، ص 287 - 291.

359- حاضر مجاور، بادى = صحرانشين

360- و شايد همين قضيب بوده كه از بابت تجسم اعمال به صورت مار برزخى شده كه در جمله اى از كتب علماى تاريخ نقل شده كه در زمان مختار سر نحس اين كافر را در ميان سر قَتَله بود و بر زمين انداخته بودند و مردم تماشا مى نمودند كه مارى در سوراخ بينى و دهان او داخل ود و بيرون مى آيد و مردم مى گفتند: قَدْجائَتْ قَدْجائَتْ، يعنى مار باز آمد و اين عمل مكرّر واقع شد و از تاريخ طبرى مستفاد مى شود كه ابن زياد ملعون يك ساعت آن قضيب را به دندانهاى نازنين آن حضرت مى زد مكرّر و متوالى مثل باران كه بر زمين مى بارد.(تاريخ طبرى)6/248، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

361- همين معناى ترجمه(سجّاعه)به سين مهمله است و محتمل است كه(شجاعه)به شين معجمه باشد يعنى زن پر دل و دلير و شجاع است چنانچه در(منتهى الارب)شجاعه بالتّثليث زن پر دل و دلاور در شدّت

فقير گويد: كه كافى است در پر دلى جناب زينب عليهاالسّلام كه در آن مجمع بزرگ آن دبّ اكبر را تعيير و سرزنش كرد به مادرش مرجانه و آن كنيزكى بود زانيه مشهوره به زنا.

وَقَدْ اَشارَاِلَيهاامير المُؤ منين عليه السَّلامُ فى قَوله لِلْميثَم التمّار لَيَاْ خُذَنَّكَ الْعُتُلُّ الزَّنيم ابْنُ الاَْمَةِ الْفاجِرَةِ عُبَيدُ اللّه بنُ زياد وَاَشارَ اِلَيها اَيْضا الشّاعرُ فى هذا الْبَيتِ:

لَعَنَ اللّهُ حَيْثُ حَلَّ زِيادا

وَابْنَهُ والْعَجُوزَ ذاتَ الْبَعوُلِ.

(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

362- (تاريخ طبرى)6/248 و 249.

363- (مثير الاحزان)ص 91.

364- سوره زُمر (39)، آيه 42.

365- (سوگنامه كربلا)ص 297.

366- (بحار الانوار)45/118.

367- يعنى حيا و شرم مى كنيد از ايشان

368- (سبخه)يعنى زمين شوره زار و اسم موضعى است در بصره و شايد در كوفه شوره زارى بوده كه عبداللّه را در آنجا به دار زدند، و بعضى به جاى سبخه ، مسجد ذكر كرده اند. واللّه العالم ، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

از كتاب(درّ النّظيم)معلوم مى شود كه خبر قتل امام حسينعليه‌السلام به مدينه بعد از بيست و چهار روز از روز عاشورا رسيد و اللّه العالم ، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

369- سوره كهف (18)، آيه 9.

370- (ارشاد)شيخ مفيد، 2/117.

371- (بحار الانوار)45/189، حديث 35.

372- (ارشاد)شيخ مفيد 2/118.

373- (ارشاد)شيخ مفيد 2/123،(اَلاَرْنب)وقعةٌ كانَتْ لبنى زُبَيد عَلى بنى زياد من بنى الحرث بن كعب و هذا البيت العمرو بن معدى كرب ، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

374- همان ماءخذ.

375- (بحار الانوار)45/122.

376- (ارشاد)شيخ مفيد 2/124.

377- (امالى شيخ طوسى)ص 90، مجلس سوّم ، حديث 139.

378- (بحارالانوار)45/199،(تاريخ طبرى)6/255.

379- (تاريخ طبرى)6/252، تحقيق : صدقى جميل العطار.

380- (ارشاد)شيخ مفيد، 2/118.

381- المقريزى تقى الدين احمد بن على المورّخ صاحب الكتب الكثيرة منها تاريخ مصر المسمى ب‍(المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط و الا ثار)، اصله من بعلبك و يعرف بالمقريزى نسبة الى حارة كانت تعرف بحارة المقازرة توفّى سنه 845 (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

382- (الخطط و الا ثار)1/430.

383- (كامل بهائى)عماد الدين طبرى 2/291.

384- (اقبال الاعمال)ص 59، اعلمى ، بيروت

385- (تِبْر مُذاب):(تِبْر)به تقديم تاء مك سوره بر موحدّه ساكنه يعنى طلا و(مُذاب)يعنى آب شده (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

مخفى نماند كه ابو مِخْنف لوط بن يحيى الا زْدى از بزرگان محدّثين و معتمد ارباب سِيَر و تواريخ است و مقتل او در نهايت اعتبار؛ چنانچه از نقل اعاظم علماى قديم از آن و از ساير مؤ لّفاتش معلوم مى شود ولكن افسوس و آه كه اصل مَقْتَل بى عيب او در دست نيست و اين مقتل موجود و منسوب به او مشتمل است بر بعضى مطالب مُنْكره كه بايد اَعادى و جهّال آن را به جهت پاره اى از اغراض فاسده در آن كتاب نقل كرده باشند و از اين جهت از درجه اعتبار افتاده و بر مفردات آن شيخ وثوقى نيست ، لكن آن چه در باب سِيَر اهل بيت از كوفه و شام از قضاياى ه نقل كرده كه ملخّص آن را ما نقل كرديم نشود گفت تمام آن از دسّ وضّاعين باشد سِيّما كه در بعضى از آنها داعى بر وضع نيست و علاوه بر آن شواهد بسيار بر صدق غالب از قضايا در كتب معتبره يافت مى شود: مثل قضيّه دير راهب قِنِّسْرين كه در يك منزلى حَلَب بوده و در سنه 351 به جهت غارت روم خراب شده و قصّه يهودى حرانى كه سيّد عطاءاللّه بن سيّد غياث الدين در(روضة الاحباب)نقل كرده و ابن شهر آشوب قضاياى بسيار نقل كرده و عالم جليل خبير عماد الدين حسن بن على طبرسى در(كامل السقيفه)تصريح كرده بر آن كه در اين سِيَر به اَمَد و موصل و نصيبين و بعلبك و ميافارقين و شَيْزَر عبور كردند. فاضل المعى ملاّ حسين كاشفى قضاياى متعدده در بين عبور از بسيارى منازل در(روضة الشهدا)نقل كرده و از مجموع ، اطمينان حاصل مى شود كه مسير از آن راه بوده و خلاف آن نيز از اصل و كلمات اصحاب تا كنون به نظر نرسيده .واللّه العالم (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

387- همانا به اين گردانيدن اهل بيتِ خَيْرُالانام در ديار اسلام ، اشاره فرموده حضرت زينب عليهاالسّلام در خطبه خود در مجلس يزيد:

اَمِنَ العَدْلِ يَابْنَ الْطُلَقاء تَحْذيرُكَ حَرائرَكَ وَ إ ماءكَ و سَوْقَكَ بَناتِ رَسول اللّهَ سَبايا؟! قَدْ هَتَكْتَ سُتُورَهُنَّ و اَبْدَيْتَ وُجُوهَهُنَّ تَحْدوُبِهِنَّ الاَْعْداءُ مِنْ بَلَدٍ الى بلدٍ و يَسْتَشْرِفُهُنَّ اَهل الْمَناهِلِ و الْمَناقِلِ الخ .(سوگنامه كربلا)ص 330

و اشاره فرموده به اشهار راءس مقدس ، اين شاعر:

رَأسُ ابْن بنتِ محمَّدٍ وَ وَصيّهِ ‍		لِلْمُسلمينَ عَلى قَناةٍ يُرْفَعُ
وَالْمُسلمونَ بِمَنظَرٍ و بِمَسمَعٍ ‍		لا جازعٌ مِنْهُمْ وَلا مُتَوَجَّعٌ
اَيْقَظْتَ اَجْفاناً وَ كُنْتَ لَها كِرىً ‍		وَ اَنَمْتَ عَيْناً لَمْ تَكُنْ بِكَ تَهْجَعُ
كَحَلَتْ بِمَنْظَرِكَ الْعُيُونُ عِمايَةً ‍		وَاَصَمَّ رُزْؤُكَ كُلَّ اُذُنٍ تَسْمَعُ
ما رَوْضَةٌ إ لاّ تَمَنَّتْ انّها ‍		لَكَ مَضْجَعٌ وَلِخَطِّ قَبْرِكَ مَوضِعٌ

(سوگنامه كربلا)ترجمه لهوف ص 298 (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

388- (مناقب ابن شهر آشوب 4 / 89 و 90.

389- (روضة الشهداء)ص 386، تصحيح : علامه شعرانى

390- سوره شعراء (26)، آيه 227.

391- (روضة الشهداء)ص 367.

392- (معجم البلدان)2 / 186، چاپ دارصادر، بيروت

393- (تاريخ حلب)1 / 253.

394- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 315 ، 316.

395- و در روايت(تذكرة سبط)است كه گفت : اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّه وَ اَنّ جَدَّكَ مُحَمّداً رَسُولُ اللّهِ صَلّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ اَشْهَدُ اءنّنى موْلاكَ و عَبْدُكَ پس ‍ از دير فرود آمد و خدمت اهل بيت مى كرد.(شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

396- سوره ابراهيم (14)، آيه 42.

397- سوره شعرا (26)، آيه 227.

398- (بحارالانوار)45 / 184 - 185.

399- (مصباح)كفعمى ص 676، اءعلمى ، بيروت

400- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 317.

401- (جلاء العيون)ص 729.

402- سوره ابراهيم (14)، آيه 42.

403- سوره شعراء (26)، آيه 227.

404- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/68.

405- سوره كهف (18)، آيه 9.

406- (خرائج)راوندى 2/577.

407- سوره شورى (42)، آيه 23.

408- سوره اسراء (17)، آيه 26.

409- سوره انفال (8)، آيه 41.

410- سوره احزاب (33)، آيه 33.

411- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 318 - 323.

412- (جلاء العيون)ص 731.

413- (كامل بهائى)2/292 ، 293.

414- در نفس المهموم بعد از سر حضرت عبّاسعليه‌السلام ذكر كلمه كَاَنَّهُ يَضْحَك ظاهرا از سهو قلم است ، (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

415- (كامل بهائى)2/296 ، 297.

416- (تاريخ طبرى)6 / 250، تحقيق : صدقى جميل العطّار.

417- (مثير الا حزان)ص 97.

418- (ارشاد)شيخ مفيد، 2 / 119.

419- (حُمُول)بالضم هودج ها و شتران كه بر آنها هودج بسته باشند. در بعضى نسخه ها به جاى(الحُمول)،(الرؤ س)ذكر شده

420- (بحار الانوار)45 / 199.

421- (بحار الانوار)45 / 167.

422- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 119 ، 120.

423- (بحار الانوار)45 / 176.

424- (كامل بهائى)2 / 295.

425- (مثير الا حزان)ص 98

426- سوره شورى (42)، آيه 30.

427- سوره حديد (57)، آيه 22 - 23.

428- (تفسير قمّى)2/352.

429- وارياً يعنى آتش زننده

430- تشْجينَ يعنى اندوهگين

431- ذكر اشعار يزيد پليد كه در آن مجلس شُوْم خوانده - از(ناسخ التواريخ)3/136، چاپ اسلاميه :

لَيتَ اَشياخى بِبَدْرٍ شَهِدُوا ‍		وقعة الخزرج مَعَ وقع الا سلِ
لَعِبَتْ هاشمُ بِالْمُلْكِ فَلا ‍		خَبَرٌ جاءَ وَلا وحىٌ نَزَلَ
لَسْتُ مِنْ خِنْدَفٍ اِنْ لَمْ اءنْتَقِمْ ‍		مِنْ بنى احمدَ ما كان فَعَلَ
قد اَخَذْنا مِنْ علي ثارَنا ‍		وَقَتَلْنا الْفارِس اللَّيْثَ البَطَلَ
وَ قَتَلنا الْقَومَ مِنْ ساداتِهم ‍		وعَدَلْناهُ بِبَدرٍ فَانْعَدَلَ
فَجَزَيْناهُمْ بِبَدرٍ مِثْلها ‍		وَ بِاُحدٍ يَوْمَ اُحدٍ فَاعْتَدَلَ
لورَاَوْهُ فاسْتَهلُّوا فَرَحاً ‍		ثُمَّ قالوا يا يزيدُ لاتَشَلُّ
و كَذاكَ الشيخ اَوْصانى بِهِ ‍		فَاتَّبَعْتُ الشيخَ فيما قد سَئَل

اين اشعار را ذكر نكرده اند و آنچه را كه ذكر كرده اند جماعتى كمى را نسبت به يزيد داده اند و بعضى آن را به ابن زبعرى داده اند و هيچ كس تصريح ننموده كه از يزيد كدام است و از ابن زبعرى كدام ، پس واجب مى كند كه اشعار ابن زبعرى را كه در جنگ احد گفته ذكر كنيم تا معلوم شود كه شعر يزيد كدام است و شعر ابن زبعرى كدام ، اشعار ابن زبعرى اين است :

يا غُرابَ الْبَيْن ما شِئْتَ فَقُلْ ‍		اِنَّما تَنْعِقُ اَمْراً قَدْ فُعِلَ
اِنَّ لِلْخَيْرِ وَلِلشَّرِ مَدى ‍		وَ سَواءٌ قَبْرُ مُثْرٍ و مُقلّ
كُلُّ خَيْرٍ وَ نَعيمٍ زائلٌ ‍		وَ بَناتُ الدَّهْرِ يَلْعَبْنَ بِكُلِّ
اَبْلِغا حَسَّانَ عَنىً آيَةً ‍		فَقريضُ الشِّعْر يَشْفي ذَا الْعِلَل
كَمْ تَرى فِى الْحَرْبِ مِنْ جُمْجُمَةٍ ‍		وَاَكُفٍ قُدْ اُبينَتْ وَ رَجل
وَ سَرابيلَ حِسانٍ سُلِبَتْ ‍		عَنْ كُماةٍ غُوْدِ رُوْفى الْمُنْتَزَل
كَمْ قَتَلْنا مِنْ كريمٍ سَيّدٍ ‍		ماجدِ الجَدَّيْنِ مِقْدامٍ بَطَلٍ
صادقِ النَّجْدَة قَرْم بارِعٍ ‍		غَيْرِ رِعْديدٍ لَدى وَقْع الاسل
فَسَل الْمِهْراسَ مِنْ ساكنِهِ ‍		مِنْ كراديس وَهامٍ الْحَجَل
لَيْتَ اشياخى بِبَدْرٍ شَهِدُوا ‍		فَاتَّبَعْتُ الشيخَ فيما قد سَئَل
حينَ ضَلَّتْ بِقباءٍ بَرْكُها ‍		وَاسْتَحَرَّ الْقَتْلُ في عَبْدِالاْ شَل
حينوَ ضَلَّتْ بِقباءٍ بَرْكُها ‍		وَاسْتَحَرَّ الْقَتْلُ في عَبْدِ الا شَل
ثُمَّ حَفّوا عِنْدَ ذاكُمْ رُقَّصا ‍		رَقَصَ الْحَفّانِ تَعْدُوا في الجَبَلِ
فَقَتَلنا النِّصْفَ مِنْ ساداتِهِمْ ‍		وَعَدَلْنا مِثْلَ بَدْر فَاعْتَدَلَ
لا اءَلُومُ النَّفْسَ اِلاّ انَّنا ‍		لَو كَرَرْنا لفَعَلْنا المُفْتَعل
بِسُيُوفِ الْهِنْدِ تَعْلُوها مَهُمْ ‍		تُبْرِدُ الْغَيْظَ وَ يَشْفينَ الْعِلَل

اكنون از اين اشعار توان دانست كه كدام يك را يزيد تمثيل آورده است و كدام را خود انشاء كرده يا به اندك بينونتى قرائت كرده و هم در آنجا نقل كرده كه چون سرهاى شهدا را نزد يزيد پليد آوردند بانگ غُرابى گوشزد او گشت اين كفر را كه بر او سجلّى بود انشاء كرد:

لمّا بَدَتْ تِلك الرُّؤُس وَ اَشْرَقَت ‍		تِلْكَ الشُّموُس عَلى رُبى جَيْرُون
صاحَ الغُرابُ فَقُلتُ صِحْ اَوْ لا تَصِح ‍		فَلَقَدْ قَضَيْتُ مِنَ النَّبى دُيُونى

و چون بانگ غُراب را بروى نابهنگام افتاد به حكم تطيّر دلالت بر زوال ملك مى كرد و به دو شعر از اشعار ابن زبعرى متمثّل شد و غراب را مخاطب ساخت :

كُلُّ مُلْك وَ نَعيم زائل ‍

و بَناتُ الدَّهرِ يَلْعَبْنَ بكلِّ.

432- (بحار الانوار)45 / 167.

433- (بحار الانوار)45 / 133.

434- سوره روم (30)، آيه 10.

435- سوره آل عمران (3)، آيه 178.

436- خائيدن : جويدن

437- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف )، ص 329 - 337.

438- همان ماءخذ

439- (اثبات الوصيّه)مسعودى ، ص /170 و 171.

440- وَلَنِعْمَ ما قيل :

آن كس كه اسير بيم گردد ‍		چون باشد چون يتيم گردد.
نوميد شده ز دستگيرى ‍		با ذِلّ غريبى واسيرى
چندان ز مژه سرشك خون ريخت ‍		كاندام زمين به خود در آميخت
گفت اى پدر اى پدر كجايى ‍		كافسر نه بسر نمى نمائى
من بى پدرى نديده بودم ‍		تلخ است كنون كه آزمودم

441- (ارشاد)2/121،(سوگنامه كربلا)ص 339.

442- (ارشاد)شيخ مفيد 2/122.

443- (بحار الانوار)45/142 و 143.

444- (جلاء العيون)ص 739.

445- و در(كامل بهائى)است كه آن حضرت فرمود:

الحَمْدُ للّهِ الذى لابَدايةَ لَهُ و الدّائِمُ الذى لانفادَلَهُ وَالاَوَّلُ الّذى لا اَوَّلَ لاَِوَليَّتِهِ والا خِرُ الذى لامُوخِّرَ لا خِريّته و الْباقى بَعدَ فَناءِ الْخَلْقِ قَدَّرَ اللَّيالى و الاَْيّامَ و قَسَّمَ فيما بَيْنَهُمُ الاَْقسامَ فَتَبارَكَ اللّهُ الْمَلِكُ العَلاّ مُ. (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

446- در اين روايت ذكر نشده و ظاهراً به ملاحظه اى ذكر نشده و هفتم حضرت مهدى صاحب الزمانعليه‌السلام است كه مى كشد دجّال را و در روايت(كامل بهائى)ذكر شده واللّه العالم (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

447- محتمل است كه خبر مروىّ از حضرت سجّادعليه‌السلام در اينجا تمام شود و بقيه از خبر نباشد. (قمّى رحمه اللّه )

448- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 345.

449- (كامل بهائى)2/295 ، 296.

450- فقير گويد: كه حديث كنيسه حافر و حكايتى كه از (كامل بهايى ) نقل شده هر دو در نظر من بعيد و محلّ اعتماد من نيست واللّه العالم (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

451- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 351.

452- اينكه در حديث شريف فرموده : خَيْرُ البَرِيَّة يُلعَنُ عَلَى الْمَنابر:

اشاره به سيره معاويه و اشاعه سبّ امير المؤ منينعليه‌السلام است در منابر اسلام ،

ولقد اجاد ابن سَنان الخفاجى :‍		يا اُمَّة كَفَرَتْ وَ فى اَفْواهِها
الْقُرآن فيه ضَلالُها و رَشادُها ‍		اَعْلَى الْمَنابِر تُعْلِنُونَ بِسَبِّه
وَبسَيْفهِ نُصِبَتْ لَكُمْ اعْوادُها ‍		تِلكَ الخَلائِق فيكُمْ بَدْرِيَّةٌ

قُتِلَ الْحُسينُ وَماخَبَتْ اَحْقادُها

و بر اين وضع منابر و مساجد اسلام گذشت سالهائى كه در خُطَب جمعه و اعياد سبّ امير المؤ منينعليه‌السلام مرسوم بود تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزيز كه به لطايف الحيل رفع آن عمل شنيع نمود و به جاى سبّ آن جناب آيه اِنَّ اللّه يَاْمُرُ بالعَدلِ وَ الاحسانِ را قرار داد. (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

453- (تفسير قمّى)2/134.

454- (انوار النعمانيّه)3/252.

455- (مثير الاحزان)ص 103.

456- (بصائر الدرجات)، ص 338.

457- (روضة الشهداء)ص 389، تصحيح : علاّمه شعرانى

458- (معراج المحبّه)ص 120، چاپ 1357 شمسى

459- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 343.

460- (جلاءالعيون)ص 745.

461- (خرائج)راوندى 2 / 578.

462- فقير گويد: كه قول يزيد به حضرت على بن حسينعليه‌السلام كه هرگز نخواهى ديد سَر پدرت را چنانچه بعد از اين خواهد آمد تاءييد مى كند اين روايت را. (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه )

463- (جلاء العيون)ص 747 ، 748.

464- (الا خبار الطّوال)دينورى ص 260.

465- (سوگنامه كربلا)ص 353.

466- (جلاء العيون)علاّمه مجلسى ص 750 و 751.

467- (ارشاد)شيخ مفيد 2 / 122.

468- (اخبار الدُّول)1/324.

469- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 357.

470- (اقبال الا عمال)ابن طاوس ص 67، اعلمى ، بيروت

471- همان ماءخذ.

472- (مصباح المتهجد)شيخ طوسى ص 548، اءعلمى ، بيروت ،(مصباح)كفعمى ص 676، اءعلمى ، بيروت

473- (لؤ لؤ و مرجان)ص 144 - 148، تحقيق : حسين استاد ولى

474- (روضة الشهداء)ص 391،(مصباح زائر)، ابن طاوس ص 286، چاپ آل البيت عليهماالسّلام قم براى تحقيق بيشتر مراجعه شود به كتاب ارزنده(تحقيق درباره روز اربعين سيدالشهداءعليه‌السلام )تاءليف شهيد محراب آيت اللّه سيّد محمّدعلى قاضى كه در سال 1352 شمسى در تبريز به چاپ رسيده است

475- (بشارة المصطفى)ص 74 و 75.

476- (كامل الزيارات)ص 117، باب 37، حديث اوّل

477- (ارشاد)شيخ مفيد 2/132.

478- سوره احقاف (46)، آيه 15.

479- سوره دخان (44)، آيه 29.

480- (قصص الانبياء)راوندى ص 222، چاپ الهادى قم

481- (قصص الانبياء)راوندى ص 222، باب 14، حديث 291.

482- (روضة الشهداء)ص 367.

483- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/88، تحقيق : دكتر بقاعى

484- (بحار الانوار)69/252.

485- (دعوات)راوندى ص 28، حديث 50 - 52.

486- مكشوف باد كه چون اوّل منبرى كه در اسلام نصب شد در مدينه طيبه بود كه چون مسلمانان كم بودند پيغمبرخدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم پشت مبارك بر ستونى از ستونهاى مسجد مى نهاد و بر آن تكيه كرده مردم را موعظه مى فرمود و آن ستون درخت خرما بود، همين كه جماعت مسلمانان بسيار شدند منبرى براى آن حضرت ترتيب دادند كه سه درجه داشت و به جاى منبرى كه اليوم در مسجد مدينه است گذاشتند، روز جمعه كه رسيد و حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم خواست بر آن منبر بالا رود فرياد و ناله آن تنه درخت بلند شد كه همه اهل مسجد شنيدند مانند ناله شترى كه از بچّه خود جدا شود.

شايسته است كه من در اين تمام تمثّل كنم به شعر بحترى :

فَلَوْ اَنَّ مُشْتاقا تَكلّفَ فَوقَ ما ‍

سعِه لَسَعى اِلَيكَ المِنبَر.

پس پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم نزد او تشريف آورد و او را در بر گرفت و ساكت كرد به شرحى كه در كتب مشهور است ، پس از آن به منبر بالا رفت و سه مرتبه آمين فرمود بر نفرين جبرئيل بر سه طايفه : بر عاقّ والدين ، و كسى كه در ماه رمضان از مغفرت الهى محروم شود، و كسى كه بشنود نام رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم را و صلوات نفرستد.

همين نحو اوّل منبرى كه براى ذكرمصائب حضرت سيّد الشهداءعليه‌السلام نصب شد در مدينه بود كه به استقبال آمدند و خادمى كرسى آورد و حضرت سجّادعليه‌السلام بالاى آن رفت و شرح شهادت پدر بزرگوار خود را بيان فرمود چنانچه در متن رقم شده (شيخ عبّاس قمّى ؛

487- (سوگنامه كربلا)(ترجمه لهوف ) ص 357 - 369.

488- (سوگنامه كربلا)ص 378.

489- همان ماءخذ

490- (تاريخ ابن اثير)4/88.

491- (الاغانى)14/158.

492- (بحارالانوار)45/386.

493- (بحار الانوار)45/336.

494- (بحارالانوار)8/297 و 349.

495- (بحارالانوار)45/332.

496- (تاريخ ابن اثير)4/90.

497- (سوگنامه كربلا)ص 336.

498- سيّد عبداللطيف مذكور از احفاد سيّد نعمة اللّه جزايرى است و اين كتاب را در هند نوشته در تاريخ شوشتر و ذكر مآثر سلف خود از حال سيّد جزائرى و اولاد او تا زمان خودش و بسيارى از حالات سَكَنه ديار هند را در آن درج كرده و آن كتاب را براى عم زاده خود سيّد ابو القاسم بن سيّد رضى مُلَقب به مير عالم به عنوان ارمغان گذرانده و به اين سبب آن را(تحفة العالم)موسوم نموده واللّه العالم (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه ).

499- (بحار الانوار)45/205.

500- (بحارالانوار)45/206.

501- (بحار الانوار)45/204.

502- سوره دخان ، آيه 29.

503- (تفسير دُرُّ المنثور)سيوطى ذيل آيه مربوطه

504- (عَقْدُ الفريد)4/172.

505- (كامل الزيارات)ص 98، باب 28، حديث 20.

506- (عقد الفريد)4/172.

507- (تذكرة الخواص)ص 241 ، 242.

508- همان ماءخذ

509- (تذكرة الخواص)ص 245 و 246.

510- (المحاسن و المساوى)ص 63.

511- (تذكرة الخواص)ص 246.

512- همان ماءخذ

513- (شفاء الصدور في شرح زيارة العاشور)2/113 - 114، از اين سه كتاب نقل كرده است .(زُهَر الريبع)ص 26، چاپ ذوى القربى قم (افست از چاپ بيروت ).

514- سوره شعراء (26)، آيه 227.

515- (زهر الربيع)ص 26.

516- (شفاء الصدور)علاّمه ميرزا ابوالفضل طهرانى رحمه اللّه ، 20/115. تحقيق : ابطحى

517- (الصواعق المُحرِقَة)ابن حجر ص 193، تصحيح : عبدالوّهاب عبداللطيف

518- همان ماءخذ ص 194.

519- (تذكرة الخواص)سبط ابن جوزى ص 246

520- (ينابيع المودّة)3/45، چاپ اُسوه (جواهر العقدين 2/333).

521- همان ماءخذ ص 90

522- مؤ لف گويد: كه شيخ ما صاحب(اربعين الحسينيه)گفته كه شايد اين گونه احاديث در نظر اهالى عصر ما مستبعد نمايد و شيطان خيال وسوسه كند كه سرخى آسمان و افق از امور طبيعيّه معهوده است و در كتب هيئت بطلميوسى عنوان شده و جهات طبيعية براى او ذكر كرده اند ولكن اين معنى منافات با نقل معتمدين اهل تاريخ ندارد؛ زيرا كه ممكن است مراد ايشان حدوث حمره خاصّه باشدكه از خارج بوده و يا در وسط السماء و غير وقت طلوع نمودار مى شده و حمره افق در طلوع و غروب كه از انعكاس ‍ شعاع حادث مى شود احتمال نرود كه مراد علماى اعلام و مورخين والا مقام باشد؛ زيرا كه هيچ عاقلى امر معتاد رانسبت به وقوع حادثه ندهد خصوصا علماى عامّه كه به قدر امكان تسليم مناقبى و فضائلى براى ائمه اثنى عشر عليهماالسّلام نكنند و در سنه شصت و يك هجرى از وقايع عجيبه بحدى واقع شده كه قابل انكار نبوده انتهى .(اربعين حُسينيّه)ص 168

و صاحب(شفاء الصدور)نيز متعرض اين مطلب شده به بيانى كه مقام را گنجايش ذكر نيست طالبين به آنجا رجوع نمايند واللّه العالم (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ).

523- (شفاء الصدور)2/124 از(شرح همزيه)نقل كرده است

524- (ورس)يعنى اسپرك و آن گياهى است شبيه به كنجد در زمين يمن مى رويد و جامه را به آن رنگ مى كنند و اين مطلب را بيهقى نيز در(محاسن و مساوى)نقل نموده (شيخ عبّاس قمّى )

525- (تاريخ الخلفاء)ص 207، تحقيق : محمّدمحيى الدّين عبدالحميد.

526- (دارالسّلام)محدّث نورى 4/466 ، 467، علميّه قم فقير گويد: كه اين حكايت نزد من خيلى غريب و مستبعد است نظير حكايت سوّم در باب چهاردهم از مجلد دوّم لكن سندش در نهايت صحت و اعتبار است ، كلام در مروى عنه است واللّه العالم (شيخ عباس قمّى رحمه اللّه )

527- (كامل الزيارات)ص 82، باب 26، حديث دوم

528- (دار السلام)2/288.

529- (غزير): بغين و زاء معجمين و راء مهمله كَ‍(امير)؛ بسيار از هر چيز و بسيارى اشك چشم

530- (مُور)بالضّم غبارى است كه از باد بر خيزد.

531- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/133.

532- (مثير الاحزان)ص 110،(مناقب)4/127.

533- يعنى زنى كه بلند كرده آواز خود را در گريه و بانگ كردن و براى هلاكت يك بچه كه داشت

534- (الا غانى)ابوالفرج اصفهانى 7/260.

1- (خرائج)قطب رواندى 2/751.

2- (جلاءالعيون)ص 831، انتشارات سرور، قم

3- (ارشاد)شيخ مفيد 2/37، مؤ سسه آل البيت عليهم السلام ، لاحياء التراث

4- (الكافى)6/473 474، باب(نقش الخواتيم).

5- (علل الشرايع)شيخ صدوق 1/272، باب 166، دارالحجّة للثقافة ، قم

6- (علل الشرايع)1/273، باب 167، حديث اول

7- (علل الشرايع)1/269، باب 165، حديث اول

8- (كشف الغمّة)2/260، ترجمه على زواره اى رحمه اللّه

9- سوره آل عمران (3)، آيه 134.

10- (ارشاد)شيخ مفيد، 2/145 146.

11- ترجمه(كشف الغمّة)2/296.

12- همان ماءخذ، به اختصار آمده

13- (ارشاد)شيخ مفيد، 2/147.

14- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/176، تحقيق : دكتر بقاعى

15- (عيون الا خبار الرضا عليه السلام)شيخ صدوق 2/145، طوس ، قم

16- (خصال)شيخ صدوق ، ص 517 519، حديث چهارم

17- (حلية الاولياء)3/133.

18- (دعوات راوندى)ص 168.

19- (تاريخ ابن اثير)4/113.

20- (ربيع الابرار)1/352، اءعلمى ، بيروت

21- (حلية الاولياء)3/133.

22- (عين الحياة)1/70 72، چاپ دارالاعتصام ، قم

23- (عين الحياة)1/72.

24- (الكافى)3/300، حديث پنجم

25- (بحار الانوار)46/61.

26- (بحار الانوار)46/80

27- (عين الحياة)1/70 73.

28- (فرحة الغري)ص 75، حديث 19، تحقيق : آل شبيب الموسوى

29- (الكافى)2/451.

30- (احياء العلوم)غزالى ، 1/268، دار احياء التراث العربى ، بيروت

31- (حديقة الشيعه)2/693 694، چاپ انصاريان ، قم

32- (خرائج)قطب راوندى 1/265.

33- (امالى شيخ مفيد)ص 43، مجلس 6، حديث اول ، به جاى(اصحابى))،(لا صحابه)آمده است

34- (جامع الاخبار)ص 91.

35- (بحار الانوار)75/415 از تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام نقل كرده

36- ترجمه(كشف الغمّه)2/304.

37- (دعوات راوندى)ص 144.

38- (عين الحياة)2/44.

39- ترجمه(كشف الغمّه)2/274.

40- (بحار الانوار)46/95.

41- ترجمه(كشف الغمّه)2/313.

42- (خصال شيخ صدوق)ص 240، حديث 90.

43- (بحار الانوار)78/161.

44- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 39، خطبه 41.

45- (بحار الانوار)78/160.

46- (بحار الانوار)74/264.

47- (خصال شيخ صدوق)ص 159، حديث 207.

48- (بحار الانوار)78/151.

49- بمذئبة بادالذارعين (نسخه بدل ).

50- يخصمونها (نسخه بدل ).

51- (الصحيفة السجادية الجامعة)ص 499 512، مناجات 214، زير نظر: سيد محمدباقر ابطحى اصفهانى ، چاپ دوم ، سال 1413 ه‍ ق

52- (بحار الانوار)46/85 87.

53- (الامام زين العابدين عليه السلام)عبدالرزّاق مقرم ، ص 243 245، نجف ، مكتبة النجاح ، سال 1374 ق

54- (الصحيفة السجّادية الجامعة)ص 520، مناجات 219.

55- نگهبان و باغبان باغ انگور.

56- (دلائل الامامة)طبرى ، ص 87.

57- (حديقة الشيعه)2/683، چاپ انصاريان ، قم

58- (حديقة الشيعه)2/683 685، چاپ انصاريان ، قم

59- (دفاع از تشيع)) (ترجمه الفصول المختاره شيخ مفيد) ص 547.

60- (حديقة الشيعه)2/688.

61- (حديقة الشيعه)2/691 693.

62- (كمال الدين)شيخ صدوق ، ص 536.

63- (تنقيح المقال)علامه مامقانى 3/75 (فصل النساء) چاپ سه جلدى

64- (رجال كشّى)1/386.

65- (قواعد)شهيد اول ، ص 232.

66- (كلمه طيبة)محدث نورى ، ص 18، چاپ اسلاميّه

67- (حلية المتقين)ص 156، فصل پنجم ، چاپ اعلمى ، تهران

68- (كلمه طيّبه)ص 18.

69- (غوالى الّلئالى)1/ 111.

70- معلوم است مراد از بلند گذاشتن ريش مقابل گرفتن شارب است كه چندان بلند گذارند از حد قبضه تجاوز كند،

و لقد احسن من قال : اللّحية لحلية مالم تطل عن الطّلية ؛ يعنى ريش زينت است مادامى كه تجاوز نكند از طليه ، به معنى گردن و بيخ آن است

71- (كلمه طيّبه)محدث نورى ، ص 18 19.

72- (جامع صغير)2/155.

73- (كلمه طيّبه)محدث نورى ، ص 19.

74- سوره بقره (2)، آيه 122.

75- (بحارالانوار)76/68، حديث سوم

76- (توحيد مفضل)ص 85، چاپ هجرت ، قم

77- ر.د:(رسالة فى حرمة حلق اللحية)علامه محمدجواد بلاغى ، كه در كتاب(الرّسائل الاربعة عشرة)تحقيق : آية اللّه استادى ، چاپ شده است

78- ر.ك : همان ماءخذ.

79- ر.ك : همان ماءخذ.

80- (بحارالانوار)76/99.

81- (بحارالانوار 76/99.

82- (بحارالانوار)76/113 114.

83- (بحارالانوار)76/117.

84- سوره اعراف (7)، آيه 31.

85- (البرهان فى تفسير القرآن)3/149، حديث 11، اءعلمى ، بيروت

86- (دلائل الامامة)ابوجعفر طبرى ، ص 201، حديث 119،(مدينة المعاجز)9/294.

87- (بحارالانوار)46/41.

88- سوره عنكبوت (29)، آيه 69.

89- (مناقب)ابن شهر آشوب ، 4/150.

90- (الخرائج)1/267.

91- (الاصابه)ابن حجر عقلانى 5/301، شماره 7050.

92- (مجالس المؤ منين)شوشترى 2/498.

93- (مجالس المؤ منين)2/495.

94- ترجمه(كشف الغمّه)2/307 308.

95- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/155 156.

96- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ، ص 122.

97- (مروج الذهب)مسعودى 3/70.

98- (الامامة والسياسة)ابن قتيبه 1/237 238.

99- (ناسخ التواريخ ع(زندگى امام سجاد عليه السلام 2/387 388.

100- (الكامل)4/111.

101- (الاحتجاج)طبرسى ، 2/149.

102- (اثبات الوصية)ص 174، چاپ انصاريان ، قم

103- (الكافى)1/360.

104- (كفاية الاثر)ص 239 240.

105- (كفاية الاثر)ص 241 243، چاپ بيدار، قم

106- (الكافى)2/249.

107- (بحارالانوار)46/229.

108- (جلاءالعيون)ص 840،(بصائرالدرجات)ص 483، حديث 11.

109- سوره زمر، آيه 74.

110- (تفسير على بن ابراهيم قمى)2/254.

111- (الكافى)1/468، حديث 5.

112- (مدينة المعاجز)23/298.

113- (دعوات راوندى)ص 250.

114- (بحارالانوار)46/149.

115- (جنات الخلود)ص 25، جدول يازدهم

116- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/149.

117- (ارشاد شيخ مفيد)2/169.

118- (ارشاد شيخ مفيد)2/170.

119- (عمدة الطالب)ص 253.

120- (الفهرست منتجب الدين)تحقيق : علامه محدث ارموى ، ص 131.

121- همان ماءخذ، ص 29.

122- (ارشاد شيخ مفيد)2/170 171.

123- (رسائل سيد مرتضى علم الهدى).

124- سوره فرقان (25)، آيه 63، در قرآن به جاى(يمشى)(يمشون)ذكر شده است

125- (مروج الذهب)4/278.

126- (احكام النساء)ص 13.

127- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 1/41.

128- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ، ص 464، 472.

129- (معجم البلدان)4/305.

130- (ارشاد شيخ مفيد)2/171 172.

131- (مجالس المؤ منين)) 2/253. اين ابيات از حسن بن كنانى است كه مرحوم شوشترى از كتاب(ربيع الانوار)نقل كرده است

132- (رياض السالكين)سيد عليخان 1/73.

133- (رياض السالكين)1/73.

134- (مروج الذهب)3/206 208.

135- نگهبان و باغبان باغ انگور.

136- (امالى شيخ صدوق)ص 477، مجلس 62، حديث 643.

137- (عيون اخبار الرضا عليه السلام)شيخ صدوق 1/252.

138- (ارشاد شيخ مفيد)2/173.

139- (مقاتل الطالبيين)ابوالفرج اصفهانى ، ص 145 150.

140- (ديوان دعبل الخزاعى ع(ص 136، تحقيق : عبدالصاحب عمران الدّجيلى

141- سوره رعد (13)، آيه 39.

142- سوره نساء، (4)، آيه 58.

143- (رياض السالكين)1/69 144.

144- (مقاتل الطالبيين)، ص 332.

145- (مقاتل الطالبيين)ص 506.

146- (مقاتل الطالبيين)ص 510.

147- يعنى حاجت و اندوه (شيخ عباس قمى ).

148- رثّيت المّيت تربية ؛ يعنى ستودم ميت را و گريستم بر وى

149- (عمدة الطالب)ص 278.

150- (مقاتل الطالبيين)ص 342 361.

151- (مقاتل الطالبيين)ص 345 347.

152- همان ماءخذ، ص 349.

153- (مقاتل الطالبيين)ص 355 356.

154- (مقاتل الطالبيين)ص 528 529. ابوالفرج اصفهانى به جاى(ميكال)ضبط كرده است

155- (عمدة الطالب)ص 290.

156- (بحارالانوار)66/197.

157- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/126 214.

158- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص 126، خطبه 128.

159- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/136.

160- (شرح نهج البلاغه)ابن ابى الحديد 8/150.

161- (نهج البلاغه)ترجمه شهيدى ، ص ، خطبه 102.

162- (سلافة العصر)ص 10.

163- (مجالس المؤ منين)2/230.

164- همان ماءخذ 2/ 231.

165- (ارشاد شيخ مفيد)2/174.

166- همان ماءخذ.

167- همان ماءخذ.

168- (مقاتل الطالبيين)ص 491.

169- (مجالس المؤ منين)1/496.

170- (رجال علامه حلى)ص 233، شماره 12.

171- ((اكمال الدّين)ص 505، حديث 36.

172- (روح و ريحان)ص 493 495.

173- سوره احزاب (33)، آيه 19.

174- (مجالس المؤ منين)1/147 148.

175- (رجال نجاشى)ص 64، شماره 150.

176- (معالم العلماء)ص 36.

177- (مجالس المؤ منين)1/196.

178- (رجال كشّى)2/856،(مجالس المؤ منين)1/496 497.

179- ر.ك :(رياض العلماء)5/222 223.

180- (معجم البلدان)4/139.

181- (تحفة الا زهار)2/181 182، چاپ ميراث مكتوب

182- در(رياض العلماء)به جاى(بجده)،(نجده)ضبط شده

183- در((رياض العلماء)به جاى((منبة)،((غنية)ذكر شده است

184- (رياض العلماء)3/ 258 265.

185- (تحفة الا زهار)2/182.

186- (عمدة الطالب)ص 333.

187- (رجال نجاشى)ص 395، شماره 1085.

188- (عمدة الطالب)ص 339.

189- رمح : نيزه

190- (سرّ السلسلة العلوية)ص 77.

191- سوره بقره (2)، آيه 27.

192- (المجدى)ص 212 با مختصر تفاوت

193- حورى منسوب است به(حورة)و آن قريه اى است در طرف فرات

194- (المواسعة و المضايقة)ص 6.

195- ر.ك :(مهج الدّعوات)ص 403.

196- (مفاتيح الجنان)ص 783، چاپ انصاريان ، قم

197- (مجالس المؤ منين)1/88 89.

198- (عمدة الطالب)ص 341.

199- (دارالسلام)محدث نورى ، 2/250.

200- 1350 223 برابر 1127.

201- نوه

202- (عمدة الطالب)ص 348.

203- (المجدى)ص 220.

204- (سرّ السلسلة العلويّة)ص 80.

205- (رحال النجاشى)ص 443، شماره 1194.

1- (دعوات رواندى)ص 68.

2- همان ماءخذ.

3- (الكافى)1/388 387.

4- (ارشاد شيخ مفيد)2/159.

5- (بحارالانوار)46/225.

6- (تذكرة الخواص)ص 302.

7- (الصواعق المحرقه)ص 201.

8- ر.ك :(جلاءالعيون)علامه مجلسى ، ص 849.

9- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/213، شعر از(قرطى)است

10- (ارشاد شيخ مفيد)2/160.

11- (رجال كشّى)1/386.

12- (بحارالانوار)46/295.

13- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/212.

14- همان ماءخذ 4/213 از(كتاب فضائل الصحابة)نقل كرده

15- ر.ك :(كفاية الاثر)ص 298.

16- همان ماءخذ 2/319.

17- همان ماءخذ.

18- ر.ك :(روضة الواعظين)2/333.

19- (الكافى)2/487.

20- (الكافى)2/499.

21- (ترجمه كشف الغمّه)2/332.

22- (تذكرة الخواص)ص 305.

23- (بحارالانوار)46/291.

24- (جنات الخلود)ص 25، جدول 12.

25- (الصواعق المحرقه)ص 201.

26- (ارشاد شيخ مفيد)2/161 162.

27- (المستطرف)1/16، چاپ دارالا ضواء، بيروت

28- سورة سباء(34)، آيه 13.

29- (بحارالانوار)77/142.

30- (تفسير البرهان)1/110، اءعلمى ، بيروت

31- (ترجمه كشف الغمّه)2/ 363.

32- (مناقب)ابن شهر آشوب ، 4/224.

33- (فوات الوفيات)ابن شاكر كتبى 2/309،(مستدرك الوسائل)3/465، چاپ سه جلدى

34- (بحارالانوار)46/300.

35- (امالى شيخ طوسى)ص 47، مجلس 2، حديث 57.

36- (امالى شيخ صدوق)ص 517، مجلس 66، حديث 707.

37- همان ماءخذ.

38- (الدّرة النجفيّة)ص 65.

39- (الكافى)3/226.

40- (بحارالانوار)74/142.

41- (ارشاد شيخ مفيد)2/166.

42- (الخرائج راوندى)2/595.

43- (الخرائج راوندى)2/597.

44- (مناقب)ابن شهر آشوب ، 4/209 210.

45- (الكافى)1/396 397.

46- (رجال كشّى)2/780.

47- (مناقب)ابن شهر آشوب 4/228،(جنّة الا مان)كفعمى ص 822.

48- (مستدرك الوسائل)3/582، چاپ سه جلدى

49- (مجالس المؤ منين)1/305.

50- همان ماءخذ.

51- همان ماءخذ.

52- (مجالس المؤ منين)1/306.

53- (مستدرك الوسائل)3/582، چاپ سه جلدى

54- (بحارالانوار)46/239.

55- (الخرائج راوندى)1/272.

56- (بحارالانوار)46/247.

57- (دلائل الامامة طبرى)ص 218.

58- (مدينة المعاجز)10/323،(دلائل الامامة)ص 221.

59- (بحارالانوار)46/335.

60- (الكافى)1/67.

61- (الثاقب فى المناقب)ابن حمزه طوسى ص 375، حديث 309.

62- (الخرائج راوندى)2/821.

63- (مشارق الا نوار برسى)ص 90.

64- (الخرائج راوندى)2/595.

65- (تحف العقول)ص 292.

66- همان ماءخذ.

67- (مستدرك الوسائل)3/408، چاپ سه جلدى

68- (تحف العقول)ص 293.

69- همان ماءخذ.

70- همان ماءخذ.

71- همان ماءخذ، ص 294.

72- همان ماءخذ.

73- همان ماءخذ.

74- ر.ك :(الكافى)1/32 71.

75- (كلمه طيبه)محدث نورى ص 87، چاپ اسلاميه

76- (كلمه طيبه)محدث نورى ، ص 87،(مشكاة الا نوار)ص 238، حديث 691 و 692.

77- (كلمه طيبه)ص 88.

78- (كلمه طيبه)محدث نورى ، ص 89، چاپ اسلاميه

79- (تحف العقول)ص 294.

80- (تحف العقول)ص 295.

81- (مجموعه ورّام)1/57.

82- (ديوان على عليه السلام)ص 24، منشورات الرّضى

83- (تحف العقول)ص 295.

84- (تحف العقول)ص 296.

85- همان ماءخذ.

86- (مشكاة الانوار)ص 412، حديث 1378.

87- همان ماءخذ، ص 411، حديث 1373.

88- (بحارالانوار)6/315.

89- (بحارالانوار)37/314.

90- (تحف العقول)ص 298.

91- (الكافى)2/74 75.

92- سوره اعراف (7)، آيه 56.

93- (بحارالانوار)22/467.

94- (بحارالانوار)84/183.

95- سوره مائده (5)، آيه 3.

96- سوره آل عمران (3)، آيه 180.

97- سوره قيامت (75)، آيه 16.

98- سوره حاقه (69)، آيه 12.

99- سوره نحل (16)، آيه 89.

100- سوره ياسين (36)، آيه 12.

101- سوره انعام (6)، آيه 38.

102- سوره هود (11)، آيه 86.

103- (جلاءالعيون)ص 851 858.

104- (الكافى)8/182.

105- (الكافى)3/262.

106- (الكافى)3/144 و 200،(بصائرالدرجات)ص 481.

107- (بصائرالدرجات)ص 482.

108- (بصائرالدرجات)2/711.

109- (الكافى)8/183.

110- (الكافى)3/217.

111- (الكافى)5/117.

112- (الكافى)3/251،(جلاءالعيون)ص 859 865.

113- (ارشاد شيخ مفيد)2/176،(إ علام الورى طبرسى)1/511.

114- (ارشاد)2/176 177.

115- (غاية الاختصار)ابن زهره ، ص 102.

116- (روضات الجنات)2/127.

117- (المجدى فى أنساب الطالبيين)ص 144.