ادب حضور
(ترجمه فلاح السائل)
نويسنده: علاّمه بزرگوار سيّد بن طاووس (رحمت الله علیه)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد للّه رب العالمين، و الصّلاة على محمّد و آله الأطيبين الأطهرين، و اللّعن على اعدائهم أجمعين
سخن گفتن از شخصيّت عظيمى كه با چشم باطن فرشتگان درگاه ربوبى را مشاهده مىنموده١ ، و بدون استهلال و رجوع به تقويم از اوّل ماه و هلال آن باخبر بوده٢ تصريح به درك شب قدر مىنموده٣ بلكه بالاتر از آن، از درك مقام نورانيّت خبر مىدهد، و قلم فرسايى دربارهى عارف برجستهاى كه ره يافتگان به كوى دوست گواهى به نيل او به معرفت كامل حقّ سبحانه مىدهند، بلكه از نادر عارفان متمكّن در توحيد به شمارش مىآورند و بالأخره شخصيّت گرانسنگى كه در دنيا دَرِملاقات ميان او و حضرت حجّت بن الحسن العسكرى - عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف - باز بوده، و در برزخ روح مافوقِ ملكوتش هماره همدم جدّ بزرگوارش امير المؤمنين -صلى‌الله‌عليه‌وآله - است و حتّى يك لحظه از آن بزرگوار جدا نمىگردد، يعنى: جمال سالكان، سيّد مراقبان، نور عارفان، عالم ربّانى، صاحب كرامات باهره، ذُوالْحَسَبَيْنِ،٤ رضىّ الدّين، ابوالقاسم، علىّ بن موسى طاووس٥ از افق انديشهى قاصر نگارندهى اين سطور بسى بلندتر است، لذا نخست زندگينامهى شناسنامهاى آن بزرگوار را به اختصار ذكر نموده، سپس خامه را به دست دانشمندان برجسته و به ويژه شخصيتهاى گرانسنگى كه هر كدام اوحدىّ دوران خويش به شمار مىروند مىسپاريم، و از اشارات آنان در رابطه با مقامات اخلاقى، عرفانى و توحيدى سيّد اهل مراقبه، سيّد بن طاووس قدّس سرّه بهره مىگيريم:
شرح حال كوتاه مؤلّف
مؤلّف بزرگوار در ظهر روز پنجشنبهى نيمهى محرّم الحرام سال ٥٨٩ هجرى قمرى، در حلّه عراق ديده به جهان گشود، و دوران كودكى و نوجوانى و بخشى از جوانى خود را در آن سامان گذرانيد، و نزد اساتيد بسيار، به ويژه دو شخصيّت بزرگوار: يكى پدرش سعد الدّين موسى و ديگرى جدّش عارف و زاهد نامى ورّام بن ابى فراس نخعى شاگردى نمود. و بنا به فرمودهى خود، اين دو بزرگوار در تربيت و آموختنِ تقوى و تواضع به وى از همه بيشتر نقش داشتهاند.
تا اينكه رخت سفر بر بسته و به سوى مشهد امام كاظم(عليه‌السلام) و شهر بغداد هجرت نموده، و طىّ اقامت در آنجا پس از استخاره و مشورت با حضرت حقّ سبحانه با زهرا خاتون دختر ناصر بن مهدى وزير پيوند ازدواج بر قرار مىكرده، و حدود پانزده سال در زمان حكومت عبّاسيان در بغداد اقامت مىگزيند.
وى در طول اين مدّت مورد احترام و تعظيم رجال حكومتى آن دوران بوده، و عهدهدار شدن مناصب سياسى از نقابت طالبين و سفارت در نزد حاكم مغول گرفته تا حتّى سپردن وزارت به وى پيشنهاد شد، ولى به ثمر ننشست.
مؤلف؛ اواخر عهد حكومت مستنصر - متوفّى به سال ٦٤٠ ه ق - و يا اندكى بعد از وفات وى در سال ٦٤١ ه ق به حلّه بازگشت و مدّت زمانى در آنجا اقامت نمود، ولى دل بى قرار او آرام نگرفت، و دوباره در سال ٦٤٥ به نجف اشرف رهسپار گرديد، و به صورت متناوب سه سال در آنجا، و سه سال ديگر در كربلاى معلّى، و سه سال ديگر در كاظمين اقامت نمود، و سرانجام در سال ٦٥٢ عزم سفر به سوى سامرّاء و اقامت سه ساله در آنجا را داشت، ليكن هنگام عبور از بغداد، باز به مصلحت وقت كه مقارن با حملهى مغول بود، در دارالخلافهى بغداد اقامت گزيد، و هنگام سقوط بغداد به دست مغولان، يعنى ١٨ محرّم الحرام سال ٦٥٦ ه ق - در بغداد بوده است.
جريان فتواى او به عنوان يك مسأله جالب تاريخى - سياسى معروف است، زيرا هنگامى كه هولاگر بغداد را فتح كرد، دانشمندان را در مستنصريه گرد آورد، و از آنان دربارهى اين مسأله كه سلطانِ كافرِ عادل افضل است، يا سلطانِ مسلمان ستمگر؟ استفتا نمود، پس از سلوك همه، سيّد قدّس سرّه مبادرت به پاسخ نمود و از روى تقيّه و حفظ جان مسلمين نگاشت: كافرِ عادل از مسلمانِ جائر افضل است و ديگران نيز به پيروى از وى فتواى او تأييد كردند.
تاريخ زندگى وى گوياى آن است كه در دهم صفر الخير سال ٦٥٦، هلاکو وى را به حضور مىطلبد و به او اَمان مىدهد و سيّد قدّس سرّه دوباره به حلّه مراجعت مىنمايد، و سرانجام قلم قضاى الهى چنين رقم مىزند كه آن بزرگوار در نهم محرّم الحرام سال ٦٥٨ در نجف اشرف، و در چهاردهم ربيع الاوّل سال ٦٥٨ در بغداد باشد، و در سال ٦٥٦ از سوى هلاکو به عنوان نقيب بغداد، و در سال ٦٦١ به نقابت تمام طالبين گمارده شود، و روح ملكوتى او در صبح روز دوشنبه پنجم ذى القعدهى سال ٦٦٤ در بغداد به ملكوت اعلى پيوست، و طبق آرزوى ديرينهى خود در جوار مزار جدّش مولى الموحّدين امير المؤمنين(عليه‌السلام) به خاك سپرده شد.
مؤلف بزرگوار كتابخانهى بسيار بزرگى داشته كه از كتابخانههاى مهمّ تاريخ به شمار مىرود، و نيز فرزندان فاضل و بزرگوار او از باقيات صالحات و آثار ماندگار او محسوب مىشوند. از همه بالاتر تأليفات بسيارى از او به يادگار مانده كه همگى بيانگر اوج مقام علمى و معنوى او، و نشان دهندهى اُنس و توجّه و عمل وى به كلمات معصومين( عليهم‌السلام ) مىباشد. حدود پنجاه كتاب و رساله از او نام برده شده است كه معروفترين آثار وى عبارتند از:
١ - اللهوف يا الملهوف على قتلى الطفوف.
٢ - الاقبال بالاعمال الحسنة.
٣ - كشف المحجّة لثمره المهجة.
٤ - محاسبة النفس.
٥ - جمال الاُسبوع بكمال العمل المشروع.
٦ - مهجّ الدعوات و منهج العنايات.
٧ - فلاح السائل و نجاح المسائل. كه كتاب حاضر ترجمهى آن است.
اين بود گوشهاى از زندگينامهى مؤلف كه در كتابهاى شرح حال از آن سخن به ميان آمده است؛٦ ولى مگر زندگى مردان الهى و وارستگان از عالم مادّه، و پيوستگان به ملكوت اعلى كه بنابر تعبير امير المؤمنين -صلى‌الله‌عليه‌وآله - با تن خويش با دنيا مصاحبت دارند، ولى روحشان به محلّ اعلى آويخته است.٧ در اين چند سطر خلاصه مىشود؟
آرى، در پشت اين همه تكاپو، دلدادگى و شيفتگى و اسرارى ديگر نهفته است كه پارهاى از آن در كلام و نوشتار بزرگان و برجستگان نمايان است:
سيّد بن طاووس از ديدگاه بزرگان
١ - علّامهى حلّى در كتاب منهاج الصلاة در مبحث استخاره مىنگارد: سيّد سند سعيد، رضىّ الدين علىّ بن موسى بن طاووس عابدترين شخصيّت اهل روزگار خويش بوده است.٨
٢ - شيخ حرّ عاملى، صاحب وسائل الشّيعه در تذكرة المتبحّرين مىنويسد: علّامهى حلّى فرموده است: رضىّ الدين علىّ، صاحب كرامات بوده است، كه برخى از آنها را خود وى، و پارهاى ديگر را پدرم براى من نقل كرده است.٩
و نيز در جاى ديگر گفته است: سيّد رضىّ الدين، زاهدترين شخصيت روزگار خود بوده است.١٠
٣ - هم او در امل الآمل مىنگارد: حال وى در علم، فضل، زهد، عبادت، وثاقت، فقه، بزرگوارى، و پرهيزگارى مشهورتر از آن است كه ذكر شود. نيز وى شاعر اديب،. سرايندهى بليغى بوده است.١١
٤ - علّامهى مجلسى در حقّ وى چنین تعبير مىكند: سيّد نقيب مورد اعتماد و زاهد، جمال عارفان....١٢
٥ - محدّث نورى دربارهى وى نگاشته است: سيّد اجلّ اكمل اسعد اورع ازهد، صاحب كرامات باهره، رضىّ الدين ابوالقاسم و ابوالحسن، علىّ بن سعد الدين موسى بن جعفر، طاووسِ آلِ طاووس، هم او كه اصحاب ما اماميّه (با اختلاف مشارب و طريقهشان) در صدور كرامات دربارهى هيچ كس ديگر غير از او از متقدّمين از او گرفته تا متأخّرين از او، متّفن الكلمه نيستند....١٣ سپس به ذكر برخى از كرامات او تبرّك جُسته است.
٦ - هم او مىنويسد: سيّد رحمه اللّه از عُظماى تعظيم كنندگان از شعائر الهى بوده، به گونهاى كه در هيچ يك از تصنيفاتش اسم مبارك جلاله اللّه را بدون آوردن لفظ جلّ جلاله در پى آن ذكر نمىكند.١٤
٧ - نيز وى مىنويسد: از جاى جاى كتابهاى او خصوصاً كتاب كشف المحجّة ظاهر مىشود كه دَرِ ملاقات با حضرت حجّت -عليهما‌السلام - براى او باز بوده است.١٥
٨ - سيّد محسن عاملى مىفرمايد: رضىّ الدين به گواه تأليف و آثارش بهرهى وافرى از دانش و فضل و معرفت داشته است تا اينكه سرانجام برخى از بزرگان معاصر وى به خاطر اعتماد بر فقه ژرف و پرهيزگارى ترديد ناپذير او، از وى خواستند كه منصب افتاء و قضاوت شرعى را عهدهدار شود.١٦
٩ - تسترى در كتاب مقابس از او چنين تعبير مىكند: سيّد سند بزرگوار و مورد اعتماد، عالم عابد زاهد، طيّب و طاهر، مالكازمّهى مناقب و مفاخر، صاحب دعاها و مقامات و مكاشفات و كرامات، مظهر فيض سنىّ و لطف خفىّ و جلىّ حضرت حقّ١٧
١٠ - ماحوزى در كتاب بُلغه دربارهى وى مىنويسد: صاحب كرامات و مقامات، كه در ميان اصحاب ما اماميّه كسى عابدتر و پرهيزگارتر از او وجود ندارد.١٨
١١ - شيخ عبّاس قمى دربارهى او مىنگارد: رضىّ الدين ابى القاسم، علىّ بن موسى بن جعفر بن طاووس حسنى حسينى، سيّد اجلّ و اورع و ازهد، مقتداى عارفان وى رحمه اللّه مجمع كمالات ساميه حتّى شعر، ادب و انشاء بوده است، و اين تفضّلى است كه خداوند به هر كس كه بخواهد عنايت مىفرمايد.١٩
١٢ - هم او چنين تعبير مىكند: سيّد رضىّ الدين ابوالقاسم، اجلّ و اورع و ازهد و اسعد، مقتداى عارفان و مصباح متهجّدان، صاحب كرامات باهره، و مناقب فاخره، طاووسِ آل طاووس - قدِس سرّه و رفع فى الملأ الأعلى ذكره -٢٠
اينكه گوش جان مىسپاريم به سخنان گوهر شناسان بزرگ معاصر، و اظهارات ايشان را دربارهى سيّد اهل مراقبه مىگيريم:
سيّد بن طاووس از ديدگاه عالمان ربّانى معاصر
١٣. جمال سالكان، نخبهى علماء ربّانى، مربّى نفوس مستعدّه، مولانا حسينقلى همدانى - قدّس اللّه روحه الزكّية - پيوسته مىفرمود:
ما جآءَ مِثْلُهُ فى عِلْمِ الْمراقَبَةِ فِى الْأُمَّةِ مِنْ طَبَقَةِ الرَّعيَّةِ ٢١
- در ميان امّت محمّدى( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و از ره پويان معصومين( عليهم‌السلام ) كسى چونان سيّد جليل ابن طاووس - قدّس اللّه سرّه العزيز - در علم مراقبه نيامده است.
١٤ - ديگر اينكه: تبعيّت آن بزرگوار از شيوهى تربيتى سيّد قدّس سرّه چنان نمايان بود كه شاگردان صدره در كتاب تكلمه مىنگارد:
وَ كانَ عَلى مِنْهاجِ السَّيِّدِ جَمالِ الدّينِ بْنِ طاوُسِ فِى الْقَوْلِ وَالْعَمَلِ٢٢
- وى در گفتار و كردار شيوهى سيّد جمال الدّين بن طاووس را داشت.
١٥ - آيت حقّ، عالم ربّانى، عارف نامى، حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى در جاى جاى تأليفاتش از او به سيّد سَنَد، سيّدنا و مولانا و سيّدنا الأَوْحَد و قُدْوتنا و مولانا، اسوه و معلّم و مقتداى اهل مراقبه ياد نموده٢٣ و بخصوص در خاتمهى كتاب شريف المراقبات مىفرمايد:
سرور ما، مقتداى اهل علم و عمل، طاووسِ اهل مراقبه و معلّم آنان و مروّج اين علم - قدّس اللّه سرّه - در كتاب شريف اقبال اصول مراقبه اعمال سال را بر بهترين شيوهى ممكن نگاشته، به گونهاى كه در اين معنى نظيرى براى آن يافت نمىشود. بخصوص از دعا و مناجاتى كه در خاتمهى آن انشاء فرموده معلوم مىشود كه وى - كه سلام خدا و سلام اجداد بزرگوارش بر او باد - در نگارش اين كتاب نيز مراقبهى خداوند - جلّ جلاله - را كاملاً به عمل آورده و مىنگارد:
قَدِامْتَثَلْتُ مَرْسُومَكَ اللّهُمَّ، فِيمَا اعْتَمَدْتُ عَلَيهِ، مُجْتَهِداً بِكَ فِى الاِخْلاصِ فيما هَدَيْتَنى اِلَيْهِ٢٤
- بار خدايا، در نگارش نوشتارى كه به تو منتسب است، امر تو را در آنچه در نظرم بود و بدان اعتماد داشتم، با كوشش در اخلاص ورزى در آنچه كه خود مرا بدان راهنمايى كردى، امتثال نمودم.
١٦ - آيت حقّ، عالم ربّانى، عارف نامى، نادرهى روزگار، مربّى نفوسِ مستعدّه، حضرت سيّد على آقاى قاضى - رضوان اللّه تعالى عليه - دربارهى آن بزرگوار و سيّد بحرالعلوم و ابن فَهْد حلّى صاحب كتاب عُدّة الدّاعى - رضوان اللّه عليهم اجمعين - فرموده است: سه شخصيّت بزرگوار نامبرده از ميان متأخرين، تمكّن در توحيد داشتهاند.٢٥
و اين مقامى بس عظيم است كه افراد نادرى از امّت محمّدى( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، بدان دست يافتهاند. وَفى ذلِكَ فَلْيَتَنا فَسِ الْمُتَنافِسُونَ.٢٦
١٧ - مجدّد قرن، فريادگر اسلام ناب محمّدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، حضرت امام خمينى قدّس سرّه دربارهى وى مىنگارد: از علماى بزرگ معرفت و اخلاق، آنها را كه پيش همهى علما مسلّمند، پيروى كن. مثل جناب عارف باللّه و مجاهد فى سبيل اللّه، مولانا سيّد بن طاووس - رضىّ اللّه عنه -٢٧
١٨. كشّاف معارف ناب قرآن كريم و سنّت شريف، مفسّر بزرگ، صاحب تفسير وزين الميزان، علّامه سيّد محمّد حسين طباطبائى - قدّس سرّه - به دو نفر از علماى اسلام بسيار ارج مىنهادند و مقام و منزلت آنان را به عظمت ياد مىكردند:
اوّل: سيّد اجلّ علىّ بن طاووس - اعلى اللّه تعالى مقامه الشريف - و به كتاب اقبال او اهميّت مىدادند، و او را سيّد اهل المراقبه مىخواندند.
دوّم: سيّد مهدى بحرالعلوم - اعلى اللّه تعالى مقامه - و از كيفيّت زندگى و سلوك علمى و عملى و مراقبات او بسيار تحسين مىنمودند.
و تشرّف او و سيّد بن طاووس را به خدمت حضرت امام زمان - ارواحنا فداه - كراراً و مراراً نقل مىنمودند، و نسبت به نداشتن هواى نفس، مجاهدات آنان در راه وصول به مقصود، و كيفيّت زندگى و سعى و اهتمام در تحصيل مرضات خداى تعالى، مُعجب بوده و با ديدهى اُبّهت و تجليل و تكريم مىنگريستند.٢٨
١٩ - نيز نقل شده كه حضرت آيت اللّه علّامه طباطبائى مىفرمود: برادر من (حاج سيّد محمّد حسن الهى طباطبائى) شاگردى در تبريز داشت كه به او درس فلسفه مىگفت، و توسّط آن شاگرد با بسيارى از ارواح ارتباط برقرار مىكرد و بعضى از سؤالات مشكلهى حكمت را از مؤلّفين آنها مىپرسيد.
آن مرحوم مىفرمود: ما روح بسيارى از علما را حاضر كرديم و سئوالاتى نموديم، مگر روح دو نفر را كه نتوانستيم احضار كنيم: يكى روح مرحوم سيّد بن طاووس، و ديگرى روح مرحوم سيّد مهدى بحرالعلوم - رضوان اللّه عليهما - اين دو نفر گفته بودند: ما وقفِ خدمت حضرت امير المؤمنين(عليه‌السلام) هستيم و ابداً مجالى براى پايين آمدن نداريم.٢٩
٢٠ - در پايان به عنوان خِتامُهُ مِسْكُ٣٠ تبرّك مىجوييم به كلام سلمان زمان، اوحدىّ دوران، فقيه اهل بيت عصمت و طهارت، تنديس تقوى، زهد و ورع، عارف كامل، أُستاذنا الاَجلّ، حضرت آيت اللّه العظمى حاج شيخ محمّد تقى بهجت - أفاض اللّه علينا مما يفيض عليه من نثاراته - كه مىفرمود: مطالعه همهى كتابهاى سيّد قدّس سرّه براى اهل علم لازم است.
همچنين مىفرمود: اگر كسى اقبال سيّد بن طاووس قدّس سرّه را نداشت، اساتيد ما او را رفيق خود نمىشمردند. هر مقدار از اقبال را كه مطالعه كردنى است مطالعه، و هر مقدار را كه عمل كردنى است، به هر اندازه حال داريد عمل كنيد.
و بخصوص هنگام درخواست دستورالعمل از محضرش در ماههاى مبارك رجب و شعبان و رمضان، مىفرمايد: مطالعه و عمل به اقبال سيّد قدّس سرّه كافى است.
فلاح السائل كتاب شريف فَلاحَ السّائِلِ وَ نَجاحُ الْمَسائِلِ فى عَمَلِ الْيَوْمِ وَ اللّيْلَةِ چنانكه از نام آن پيداست دربارهى اعمال عبادى شبانه روز نگاشته شده است، و همان گونه كه از مقدّمه مؤلّف بر همين كتاب بر مىآيد، آن را به عنوان يكى از مجموعه كتابهاى دعا تأليف كرده كه هر كدام به منظور جمع آورى اعمال خاصّ (سال، ماه، هفته، شبانه روز، و ...) مهيّا شده است.
به نظر مىرسد تحقيق در رابطه با صحّت اسناد اين كتاب به مؤلّفش، و نيز پيرامون احاديث آن در اين مقدّمه كوتاه ضرورت ندارد؛ زيرا اوّلاً - محدّث خبير، صاحب مستدرك الوسائل در اين باره تنها به اين بسنده مىكند كه جلالت قدر مؤلف كتاب فلاح السائل و اتقان و دقّت و تحقيق او در تمام رواياتى كه نقل مىكند، در نزد معاصرين آن بزرگوار و متأخّرين از او، مشهورتر از آن است كه ذكر شود.٣١
نيز خود مؤلّف در مقدّمه تحقيق مبسوط و جوابيّهاى درباره احاديث آن نگاشته، و افزون بر آن اغلب احاديث كتاب در چاپ جديد از ديگر منابع (متقدّم و متأخر) اخراج و آدرس داده شده است. ولى در رابطه با محتواى كتاب و ويژگيهايى كه آن را از ديگر كتابهاى حديث و دعا ممتاز مىكند، توجّه به نكات زير لازم است:
١ - مؤلّف تنها به جمع آورى ادعيه همّت نگماشته، بلكه همان گونه كه خود وى در همين كتاب تصريح مىفرمايد، از بيان نكات و اسرار و مشاهدات شخصى خود دربارهى مقامات اوليا، نحوهى تحصيل اخلاص در عبادات و پرداختن اعمال از نواقص، و حضور قلب و زدودن حالت غفلت، و به طور كلّى ريز بيان آداب معنوى و اسرار نماز، دعا و ساير اعمال شبانه روز كوتاهى ننموده است، و بى جهت نيست كه عارفان بلند پايه از او با نام سيّد المراقبين و معلّم مراقبه ياد مىكنند.
٢ - بيانات مؤلّف تقليدى نبوده، بلكه وى نكاتى را كه خود بدان دست يافته و با دل و جان لمس نموده و با سرّ و سويداى خويش چشيده، سالكان طريق الى اللّه را هشدار داده است. براى پى بردن به اين نكته كافى است خوانندهى محترم، كتابهاى اخلاقى و يا رسالههايى را كه در حديث و دعا و اسرار نماز نگاشته شده مقابله كند، و آنگاه با تأمّل و دقّت در زمينهى مورد نظر به كتابهاى مؤلّف توجّه كند.
٣ - ديگر ويژگى آثار سيّد قدّس سرّه از جمله اين رساله آن است كه عقل و نقل و عرفان به هم آميخته است، يعنى وى با تمام مقام علمى و عملى و عرفانى كه دارد سرسپردهى تامّ بيانات الهى و معصومين(عليهم‌السلام) است و همواره نخست به آنها استشهاد مىكند؛ ولى هنر او در اين تمام نمىشود، بلكه وى با انديشه ژرف و ملكوتى خويش، اسرار آيات و روايات را براى انديشمندانى كه حظّى از ذوق و عرفان ندارند تابناك مىنمايد، و احكام و آداب اسلام را چنان توجيه مىكند كه هر عاقلى مُلْزَم به اعتقاد و عمل به آن مىگردد، با اين همه به اين نيز بسنده نمىكند، بلكه گاه با تصريح و گاه با اشاره، از تجربهى شخصى و مشاهدهى درونى خود پرده بر مىدارد، و با اين كار خواننده را به عمل بر احكام و آداب ظاهرى و معنوى اعمال و عبادات ترغيب مىنمايد.
گرچه سخن در اين مقام بسيار است، ولى به همين مقدار اكتفا مىشود.
ادب حضور، ترجمهى فلاح السائل اينك به برخى از مطالبى كه از ويژگيهاى اين ترجمه محسوب مىشود، اشاره مىكنيم:
١ - دو نسخه چاپى از كتاب فلاح السّائل در دست است:
يك: نسخهى چاپى رقعى، كه توسّط محقّقى گمنام براى اوّلين بار تحقيق و تصحيح و چاپ شده، و پس از مدّتى به وسيله دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميّهى قم افست شده است. اين نسخه نواقصى از جهت مطالب دارد كه در توضيحى كه پيرامون نسخهى دوّم خواهيم داد روشن مىشود، ولى از آنچه كه محقّق آن شخص فاضلى بوده، از جهت تصحيح عبارات سيّد قدّس سرّه از نسخهى دوّم كاملتر و بهتر است.
دوّم: نسخهى چاپى وزيرى كه به تحقيق آقاى غلام حسين مجيدى و باز توسّط دفتر تبليغات اسلامى انتشار يافته است. اين نسخه كمبودهايى را كه نسخهى اوّل داشته برطرف نموده، و تصحيح و تحقيق آن بر مبناى نسخهى خطّى موجود در كتابخانهى روضهى مقدّسهى رضويّه و نيز با عنايت به نسخههاى ديگر عمل شده، و مواردى كه در كتاب بحارالانوار از كتاب فلاح السائل نقل شده ولى در نسخهى چاپى نخست نبوده، در اين نسخهى وجود دارد. همچنين ذكر منابع اصلى و فرعى و نيز زيباى چاپ و علامت گذارى و تنظيم فهرستهاى گوناگون بر حُسن آن افزوده است. به نظر قاصر مترجم، اين دو نسخهى مكمّل يكديگر هستند و در اين مقدّمه در صدد بر شمردن محسّنات و يا معايت اين دو نسخه نيستم.
با توجّه به نكات گذشته ترجمهى حاضر با دقّت وسواس گونه با هر دو نسخه تطبيق گرديده است.
٢ - چنانكه مؤلف در مقدّمه كتاب متذكّر شده، نحوهى نگارش كتاب، به اين صورت بوده كه پس از نوشتن بخشهايى از كتاب، آن را در اختيار ناسخى يا كاتبى مىگذاشته و وى از روى آن بازنويسى مىكرده است، كاتب در مواردى (حدود ٤٠ مورد) ابتدا سيّد قدّس سرّه را با القاب و كُنى و دعا براى او ستوده و بعد بيانات وى را مىنگارد، و اينها به صورتهاى گوناگون و مشابه يكديگر هستند و عبارات دو نسخهى كتاب نيز گاهى با هم فرق مىكند. از آن جمله در آغاز كتاب (بر اساس نسخهى دوّم) مىنويسد:
يقول سيّدنا الامام و العامل، الفقيه، الفاضل، العلّامه الكامل، المحقّق المخلص البارع الورع، رضىّ الدين، ركن الاسلام، جمال العارفين، افضل السادة، عمدة أهل بيت النبوّة، شرف العتره الطاهرة، ذوالحسبين، ابوالقاسم، علىّ بن موسى بن جعفر بن محمّد الطاووس الحسنى، اكمل اللّه لديه فضله و كرّم فرعه و اصله
تمام اين موارد به دليل اينكه مسلّماً از بيانات مؤلف نيست، حذف شده است.
٣ - با پوزش از تمام راويان بزرگوار و ارج نهادن به مقام منيع آنان به جهت سهولت در انتقال خوانندهى پارسى زبان، اَسناد روايات حذف شده است، لذا از دادن آدرس روايات و ارجاع به مدارك نيز خوددارى شده است، مگر در موارد ضرورى كه مطلبى ويژه در روايات بوده كه و در متن نيامده باشد، كه تذكّر داده شده است.
٤ - گزينش متن ترجمه بر اساس بهترين متن از دو نسخه، و در مواقع ترديد با ذكر هر دو نسخه صورت گرفته است.
٥ - متن ادعيهى تمام نسخهها آورده شده و اگر نسخهاى قطعاً اشتباه بوده در پاورقى يادآورى شده است.
٥ - در مواردى روايات و مطالب كتاب، شمارهگذارى و تقسيم بندى شده است.
٦ - عنوان سر فصلهاى كتاب تلخيص شده، و اگر خوانندگان بخواهند از عبارت سيّد قدّس سرّه اطّلاع حاصل كنند، به آخر مقدّمه كتاب رجوع نمايند كه فهرست دقيق همهى آنها توسّط مؤلّف در آنجا آمده است.
٧ - براى تمام مطالب داخل فصلهاى كتاب، عنوانهاى فرعى مناسب گذاشته شده است، و بيشتر عنوانهاى فرعى از مترجم، و اندكى از مؤلّف بزرگوار و يا كاتب مىباشد. و پارهاى از عنوانهاى فرعى مؤلّف نيز به خاطر دراز بودن در متن گنجانده شده، و عنوان فرعى ديگر توسّط مترجم انتخاب شده است.
٨ - براى استفادهى بيشتر اهل عمل، متن عربى آيات و نيز متن دعاها تماماً ذكر و با دقّت اعراب گذارى شده است.
در پايان تذكّر نكاتى چند ضرورى است:
١ - خوانندهى محترم بايد در عمل به احكامى كه مراجع تقليد در آن نظرهاى خاصّ دارند، به مرجع تقليد خود مراجعه نمايد، ولى در انجام آداب و مستحبات و ترك مكروهات مىتوانند به مطالب اين كتاب اعتماد كنند، زيرا يا فقها آنها را مستحبّ مىدانند، و يا بجا آوردن آن را به اميد اينكه مورد قبول پروردگار قرار گيرد (نيّت رجاء) مستحبّ و بلامانع مىدانند؛ در هر حال، اين كتاب رسالهى عمليّه نيست.
٢ - از خوانندگان عزيز درخواست مىشود اگر در جايى به اشتباهى برخورد نمودند به آدرس ناشر با مترجم در ميان بگذارند، تا در چاپهاى بعدى از نظرات آنها استفاده شود.
٣ - از تمام برادرانى كه در تمام مراحل (ترجمه، ويراستارى، بازنگرى، حروفچينى، چاپ) مترجم را يارى نمودند، كمال تشكّر را دارم، و هُوَالشَّكُور.
با چشم دوختن به عنايات حضرت ولىّ عصر، امام زمان حجّة بن الحسن العسكرى - عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف - و به اميد اينكه مشمول ادعيه قدسى آن بزرگوار و اُمناى ايشان بخصوص مؤلّف بزرگوار گرديم، گوش جان مىسپاريم به بيانات ملكوتى سيّد اهل المراقبه، جمال السالكين، مقتداى عارفان، سيّد بن طاووس قدّس سرّه.
حوزهى علميّهى قم.
م - ر
مقدّمهى مؤلّف
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم
ستايش مىكنم خداوند - جلّ جلاله - را با زبان و دلى كه از جُود آقا و معبودم به وجود آمده، و از كَرَم آن خداوندگار ستوده سرچشمه گرفتهاند؛ و اعتراف مىكنم كه خداوند - جلّ جلاله - خود بر من منّت نهاد و زبانم را به ستايش خود گشود، و شايستگى ستودن مجد و عظمت مقدّسش را به من عنايت فرمود.
و احساس مىكنم كه قلب و عقلم به خاطر تضييع حقوق آن مقام والا، و آزاد گذاشتن زبان و ديگر اعضايم در اشتغال شرمندهاند؛ به غير وظايف ستايش خدا و تمجيد پى در پىاش خوار و مىبينم كه دل و خِرَدم با زبان حال بر زمانها و مكانهايى كه در اشتغال به غير او - جلّ جلاله - ضايع شده مىگريند و ناله سرمىدهند، و براى طلب عفو او به مهربانيها و بزرگواريهايش توسّل مىجويند، و از زبانِ حال آن بزرگوارى و نيكوكارىِ گسترده سخنانى را مىشنوند، كه از سويى، به واسطه موافقت و امتثال اوامر الهى نوازشگرانه، و به جهت دورى گرفتن و سرپيچى همراه با سرزنش است، و شايستهى آنند كه از محضر ربوبى به آن دو خطاب شود:
حمد و ستايش، وظيفهى كسى است كه در حال حمد، از بندهاى بىادبى رَسته، و به مراقبه و توجّه به مولايش كه مالك روز حساب است اشتغال داشته باشد، امّا كسى كه حقِّ حُرمت اشراف ما را فرو گذارده، و به جاى توجّه به دوامِ احسان و ما، به امور ديگر مشغول باشد، و وقتى به ستايش ما زبان مىگشايد، نمودار شناختِ هيبت جلال و عظمت ما، و يا خوارى بندگى و در برابر اقبال و توجّه ما به او، و يا خضوعى كه در اثر تعظيم در برابر شكوه تسلّطمان حاصل مىشود و يا اثر خوف و هراس به خاطر پى بردن به تقصير در برابر حقوق نيكوكارى ما به او بر چهرهى ستايش او نقش نبسته باشد، وظيفه چنين بندهى بيمار آن است كه از خداوندگار مهربان و بردبار و بزرگوار طلب عفو نمايد؛ وگر نه اوقاتى را كه مىتوانست به طهارت قلب و زبان و ديگر اعضايش بپردازد، ضايع نموده، و به جاى احسان و ثناى ما به ثناىِ خود مشغول گشته، و هم اكنون نيز فرصت مجدّد خويش را با كوتاهى و آرزوهاى بيهوده و اصلاح نكردن اشتباهش تضييع مىكند، و اگر بر اين امر باقى بماند، از خطر هلاكت و گمراهى ايمن نخواهد بود.
و گواهى مىدهم كه معبودى جز خدا نيست، گواهى دادنى كه از جود او سرچشمه گرفته و به اين بندهاش عنايت شده، و به واسطهى آن، خداوند بر تمام و بندگانى كه او را نشناختهاند، برترى يافته است.
و نيز گواهى مىدهم كه جدّم حضرت محمّد بنده و فرستادهى خدا، گرامىترين شخصيّت از خواصّ درگاه الهى، و برترين عارفى است كه خداوند - جلّ جلاله - خلعت برگزيدگى را به تن او نمود. برترين درودهاى خداوند بر او و خاندانش باد، درودهايى كه آن بزرگوار و خاندان او را به اوج كاملترين كمالات انسانى نايل گرداند!
و همچنين گواهى مىدهم كه خداوند - جلّ جلاله - با دليلهاى عقلى و نقلى، عذرى براى مردم نگذاشته، و پيشوايان و گواهانى را به بندگانش عنايت فرمود، و به وجودشان حجّت را بر همه اهل مغرب و مشرق تمام، و آنچه را كه مكلَّفين بدان نياز دارند در ايشان به وديعه گذاشت، و به رحمت و جُود خود پرده از روى نشانههاى درخشان و راهنمايان روشنگرى برداشته كه كسانى را كه به پيشوايى آنان اعتقاد دارند به سوى خدا رهنمون مىگردند، هم آنان كه مقام و جايگاهشان با ديگران اشتباه نمىشود، و نور و نمودارشان بر هر كس كه گفتار خداوند - جل جلاله را (كه عارفان آن را دريافته و بدان عمل نمودهاند) باور داشته باشد، پوشيده نمىماند، آنجا كه مىفرمايد:
وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ والاِْنْسَ، إِلّا لِيَعْبُدُونِ .٣٢
و جنّ و انس را تنها براى اين آفريدم كه مرا بپرستند.
زيرا از آنجا كه مقصود خداوند - جلّ جلاله - از آفرينش بندگان اين است كه آنان به واسطهى شناخت و عبادت او به سعادتمندى نايل آمده به بندگى و مراقبه و توجّه به او مشرّف گردند٣٣؛ و از سوى ديگر، اگر حقّ از ديدگاهها و خواهشهاى نفسانى مردم پيروى مىكرد، تدبير خداوند نسبت به امور جهان تباه مىشد، چنانكه كتاب محفوظ خداوند - جلّ جلاله - بدان ناطق است، آنجا كه مىفرمايد:
وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوآئَهُمْ، لَفَسَدَتِ السَّمواتُ وَالاَْرْضُ وَمَنْ فيهِنَّ، بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ، فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ.٣٤
و اگر حقّ، از خواهشهاى نفسانى آنان پيروى مىنمود، مسلّماً آسمانها و زمين و تمام كسانى كه در آنها وجود دارند تباه مىشدند، بلكه ما مىخواهيم آنان را تذكّر دهيم، ولى آنان از ذكر و يادآورى روى گردانند.
بنابر اين، لازم است شخصيّتى وجود داشته باشد كه جلو تباهى خواهشهاى نفسانى بندگان را گرفته و آنان را از اينكه ديدگاهها و نظريّاتشان، خود و ديگران را نابود سازد باز دارند، يعنى كاملاً صفات حقّ را دارا باشد، به گونهاى كه اگر از هوا و هوس آنها پيروى كند، موجب تباهى آنان شود. و اين ويژگىِ معصوم است كه بر همگان واجب است راه هدايت را به راهنمايى او پيموده و به او اقتدا نمايند.
و مگر ممكن است ديدگاهها و خواهشهاى نفسانى بندگان در تدبير امور دينى و دنيوى آنان كافى باشد، و حال آنكه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَلايَزالُونَ مُخْتَلِفينَ .٣٥
و مردم پيوسته با يكديگر اختلاف نظر دارند.
از اين رو، خداوند - جلّ جلاله - با اصلاح برخى از گزينشها و ديدگاههاى عدّهاى از پيامبران و فرستادگانش( عليهم‌السلام ) به خوبى روشن فرموده كه هركس مقامش از معصومين -عليهم‌السلام - پايينتر باشد، به اختيار و گزينش او، حجّت خدا بر مردم به صورت آشكار و يقيناً تمام نمىشود. چنانكه براى حضرت آدم(عليه‌السلام) در گزينش خوردن از درخت بهشتى - بر اساس آنچه كه صريح آيات قرآن در بردارد -٣٦ و براى حضرت داود(عليه‌السلام) - چنانكه قرآن پيرامون برخى از دادرسيهاى او بدان ناطق است -٣٧ و براى حضرت موسى(عليه‌السلام) در گزينش هفتاد نفر از قوم خود براى وعدهگاه ديدار پروردگار پيش آمد.٣٨
بنابراين، اگر پسند و گزينش پيامبران، كه به منتهى و نهايت مكاشفات و عنايات الهى نايل گشتهاند، چنين باشد، و براستى نيازمند باشند كه خداوند - جلّ جلاله - امورى را عَلَيهِ و بلكه در بعضى از موارد بر لَهِ آنان اصلاح نمايد، تدبير كسانى كه در كمال تدبير و اراده، از آنان پايينترند چگونه كافى خواهد بود؟
و اگر اختلاف اهل امانت و پرهيزگارى و كوشندگان در عبادت خدا، و فرهيختگان و زاهدانِ تمام فرقههاى مسلمين را در نظر بگيرى، مىبينى كه در تفسير مقصود خداوند - جلّ جلاله - از بيشتر آيات كتاب خدا، و در توضيح سُنَن و آداب وارده در احاديث اختلاف نظر دارند، و خود نيك مىدانى كه بسيارى از آنان در ترك راه صواب عِناد نداشتهاند، بلكه برخى از اختلاف تأويلها و توجيهاتى كه واقع شده، حقيقتاً در بيشتر آيات و روايات محتمَل است.
بدين ترتيب، اگر قابليّت پذيرش الطاف الهى را داشته و يا حدّاقل مُنصف باشى، با اين دليل روشن مىشود كه به واسطه گزينشها و پسندِ بندگانِ غير معصوم، دليل رسا و عذر شكن از سوى خداوندى كه پادشاه عالميان است براى مردم تمام نمىشود، و اين گزينشها در امور دنيا و حفظ دين براى آنان كافى نخواهد بود.
لذا ناچار بايد پيشوايى وجود داشته باشد كه خداوند - جلّجلاله - به لطف و مهر خويش عهدهدار پيراستنِ گزينش و تأديب باطن و تكميل صفات او بوده، و از وراىِ حركات و سكنات و اعمال وى با عنايات معنوى و ظاهرىاش اعمال او را امداد، و با هداياى يارىگرش آنها را بپايد - چنانكه از وراى تدبير پيامبران و فرستادگان و نيز ملائكه و مقرّبانى كه گسيل مىدارد، چنين مىكند. و اين مطلب براى خردمندان پوشيده نيست.
و علاوه آن پيشوا حجّت خداوندى كه پادشاه روز قيامت و حساب است باشد، و گفتار و كردارش(عليه‌السلام) الگوى ديگران گردد، به گونهاى كه احتمال اختلاف تأويل و توجيه در آنها راه نداشته، و از مقصود واقعى خداوند - جلّجلاله - از آيات، و روايات پرده بردارد.
سبب تأليف كتاب
از آنجا به واسطه عنايتهاى خداوند - جلّ جلاله - كه از سرچشمهى عنايت او و در آينهى جُودِ همان مهربانيها و بزرگواريهاى ربّانى به من ارزانى مىشود، كه چگونه خداوند مرا پديد آورد و پروراند و در كشتيهاى نجات بر پشت پدران حمل نموده و در شكم مادران به وديعه گذاشت، و از رخدادهايى كه موجب هلاكت اُمم گذشته بود، سالم نگاه داشته و به معرفت خويش رهنمون شد؛ و دانستم كه پروردگارم به هر چيز بگويد: موجود شو، موجود مىشود؛ و به وسيلهى او - جلّجلاله - به مرادش از آيه شريفه كه مىفرمايد:
وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الاَْولى، فَلَوْلا تَذَكَّرُوُنَ .٣٩
و بىگمان به نشاهى نخست آگاهى داشتيد، پس اى كاش كه متذكّر مىشديد!
آگاهى يافتم، و خداوند خود مقصود خويش را از آفرينش من، به من شناسانيد، و از راه عقل و نقل از آنچه كه مورد رضاى اوست پرده برداشت
از همهى اين امور دريافتم كه خداوند - جلّ جلاله - در راهنمايى كردن من به راه سعادتمندىام - كه در اخلاص عبادت براى ذات او بدون تعلّق خاطر به طلب پاداش و بخشش، و يا خوف عذاب و كيفرش حاصل مىشود - بر من منّت نهاده است، و يقين دادم كه خداوند - جلّجلاله - مالك زندگانى من بوده، و همواره نسبت به من از خويشتن سزاوار، و زيبندهى آن است كه بزرگى جلال و عظمت و اقبال و توجّه او به من، مرا به خود مشغول سازد.
آيا مگر عقلها مىتوانند از درگاه ذات خدا و اخلاص عبادت براى او، سرپيچى كنند؟! در حالى كه شناخت ذات و صفاتِ خداوند، و پيوسته ملازم رعايت ادب در محضرِ وجودِ او بودن و عمل كردن بر اساس ارادهى او، و نيز مناجات با او، پيش از شناخت ثواب و عقاب حاصل مىشود؛ بنابر اين، هر كس كه در اين امور بيانديشد و نسبت به آنها معرفت داشته باشد، خداوند - جلّجلاله - را از آن جهت كه شايستهى عبادت است پرستش مىكند.
و نيز مگر كمال و جلال و عظمت حضرت حقّ، در نزد كسانى كه به حقّ پادشاهى و سرورى او اعتراف دارند، نيازمند بذل رشوهى ثواب يا خوف از عقاب مىباشد؟! پاك و منزّه است آن خداوندگار اَعْظَم و آن مقام والا از اينكه بندهاش با دادن رشوه، به محبّت و قرب و بندگى او تمايل داشته باشد، بلكه بر بندگان واجب است كه تمام توان خويش را بكار زنند تا اينكه خداوند ايشان را پذيرفته، و اهليّت بندگى و عبادتش را به آنان ارزانى دارد.
از اين رو، عقلهاى سليم، همواره به آنچه كه به جهت شناخت خداوند بدان موظّف هستند - مانند حقّ آفرينش و پرورش و هدايت - سرگرم بود، و شيفتهى حفظ حرمت ذات و هيبت و عظمت او گرديده، و به هدفى كه براى آن آفريده شدهاند - يعنى كمال شناخت و عبادت خدا - مشرف مىباشند.
وآنگهى، سعادتمنديها و اقبال و توجّهى كه من به واسطهى هدايت خداوند -جلّجلاله - يافتهام، و آنچه كه او از لطف و مكاشفه و لذّت سخن گفتن با خود به گونهاى كه از هر چيزى است كه سزاوار كمال ربوبيّتش نباشد منزّه است، به من شناسانيده، به حدّى است كه با گفتار نمىتوانم آن را توصيف كنم.
آيا نمىبينى هر پادشاه و فرمانروايى وقتى مىخواهد به بنده خود نيكىِ بسيار بنمايد، او را در محضر خويش راه داده، و با بذل خلعت جُود خويش به او، وى را مشرّف گردانيده، و با او سخن گفته و به او اجازهى گفتگو در پيشگاهش را مىدهد، يعنى گاه با اجازهى خطاب و گاه به اجازهى پاسخ دادن مشرّفش مىگرداند؟!
به بعضى از عارفان كه بسيار خلوت مىگزيد، گفته شد: آيا از جدايى گرفتن از بستگان خود و اجتماع احساس تنهايى نمىكنى؟ گفت: من با پروردگارم همنشين هستم، اگر بخواهم او با من سخن بگويد، كتاب او را تلاوت مىكنم، و وقتى بخواهم با او سخن بگويم، به درگاه او دعا نموده و با او پيوسته سخن مىگويم.
و واقعاً چه مطالب پرمايه و چه پناهگاهها و دژهاى محفوظ و ايمنى بخش٤٠ كه در خلوت با خداوند مالكُ القلوب وجود دارد، و چه قرب دوست داشتنى به خداوند و اسرار بىپرده كه در آنجا يافت مىشود!
بنابر اين، چون به فوائد خلوت و مناجات با خدا، و آنچه كه خداوند در خلوت و مناجات با خود براى بندهاش اراده فرموده: (كه عبارت است از عزّت و جاه و نيل به نجات، و سعادتمندى در دنيا و بعد از مرگ) آگاهى يافتم، ديدم كه كتاب أَلْمِصْباحُ الْكَبير نوشتهى جدّ مادرىام ابوجعفر محمّد بن حسن طوسى - رحمهاللّه بخش عمدهاى از اعمال عبادى را در بردارد، و بعد از آن بر مطالبِ مكمّل و مهمّى دست يافتم كه مىتوانست مطلوب كسانى باشد كه دوستدار رسيدن به منتهاى مقامات بوده، و به كم بسنده ننموده، و به معاملهاى كه زيانكاران با خدا مىكنند، راضى نمىگردند.
و از سوى ديگر ديدم كه خداوندگار معبود با زبان حال، به هر بندهى نيكبخت مىفرمايد:
اى بندهى من، گذشتگان از اهل يقين و مراقبه و تقوى و اصحاب يمين را با مرگ در بند نمودم و لذا نمىتوانند عملى انجام دهند، آرزو مىكنند ولى قدرت بر صعود به درجات ايمانى را ندارند؛ ليكن تو در ميدان مسابقهى دنيا آزاد و رها هستى، پس چه چيز تو را از پيشى گرفتن از آنان به وسيلهى اسب تاراجگر و تكتازِ فرصت كه در اختيار توست، و يا حدّاقلّ از پيوستن به آنان در مقامات بهشت رضوان و خشنودى حضرت حقّ باز داشته است؟
لذا تصميم جدّى گرفتم كه بخشى از روايات و مطالب افزون بر مصباح بدان دست يافته بودم، و اسرارى را كه خداوند - جلّ جلاله - اجازهى اظهار آن را به من مىدهد، و به طور كلّى هر چه را كه خداوند مرا به آن رهنمون مىگردد، به همان صورت، همراه با مطالبى را كه دربارهى كيفيّت اخلاص و مقامات اختصاص و برگزيدگى در درگاه الهى را كه خداوند - جلّ جلاله - به عقل و قلبم ارائه داده، و امورى را كه به لطف خداوند مالك كشف و شهود - براى من آشكار گرديده، مانند عيوب اعمال و علّت گرفتارى به غفلت و كوتاهى در انجام دستورات الهى، به اضافهى ديگر مطالب كه اينك نسبت به آنها حضور ذهن ندارم، همگى را در كتابى گرد آورده و نام آن را مُهِمّاتٌ فى صَلاحِ الْمُتَعَبِّد، وَ تَتِّماتٌ لِمِصْباحِ الْمُتَهَجِّد بگذارم. و اينك به يارى خداوند - جلّ جلاله٤١ - در چندين جلد مرتّب، و به صورت ذيل نامگذارى مىنمايم:
جلد اوّل: فَلاحُ السائِلِ وَنَجاحُ الْمَسائِلِ فى عَمَلِ يَومِهِ وَلَيْلَه. كه در دو مجلّد خواهد بود.٤٢
جلد سوّم: زَهْرَةُ الرَّبيعِ فى أَدْعِيَةِ الاَْسابى.
جلد چهارم: جَمالُ الْأُسْبُوعِ بِكَمالِ الْعَمَلِ الْمَشْرُو.
جلد پنجم: الدُّرُوعُ الْواقِيَةُ مِنَ الاَْخْطارِ فيما يُعْمَلُ مِثْلُهُ كُلَّ شَهْرٍ عَلَى التَّكْرارِ.
جلد ششم: أَلْمِضْمارُ لِلسِّبِاقِوَاللِّحاقِ بِصَوْم شَهْرِ إِطْلاقِ الاَْرْزاقِ وَعِتاقِ الاَْعْناقِ.
جلد هفتم: أَلسّالِكُ الُْمحْتاجُ إِلى مَعْرِفَةِ مَناسِكِ الْحُجّاجِ.
جلد هشتم و نهم: أَلاِْقْبالُ بِالاَْعْمالِ الْحَسَنَةِ فيما نَذْكُرُهُ مِمّا يُعْمَلُ ميقاتاً واحد[اً] كُلَّ سَنَةٍ.
جلد دهم: أَلسَّعاداتُ بِالْعِبادِات الَّتى لَيْسَ لَها وَقْتٌ مَحْتُومٌ مَعْلُومٌ فِى الرِّواياتِ، بَلْ وَقْتُها بِحَسَبِ الْحادِثاتِ الْمُقْتَضِيَةِ وَالاِِْراداتِ الْمُتَعَلِّقَةِ بِها.
و اگر خداوند - جلّ جلاله - چنانكه از فضل او اميد دارم، اين كتابها را كامل گرداند، آرزو دارم هر كدام از آنها به گونهاى باشد كه هيچ كس بر من - بنابر آنچه كه اطّلاع دارم - به چنين تأليفى پيشى نگرفته باشد، و نيز آنها مورد نياز كسانى باشد كه خواهان قبولى عبادات بوده، و جوياىِ آمادگى براى معاد پيش از مرگ مىباشند.
دفع يك شبهه
١ - طريق و سند من در نقل رواياتى كه در اين كتاب ذكر مىكنم، خواصّ اصحاب مورد اعتماد ما اماميّه مىباشد، ولى گاهى در برخى از احاديث بين راويان ثقهاى كه بدان اشاره نموديم و بين پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و يا يكى از ائمّه -عليهما‌السلام صلوات - كه روايت از آنان نقل شده، اشخاصى يافت مىشوند كه بر آنان خرده گرفته شده، و اين طعن نيز به چندين صورت است:
الف - طعن از طريق خبر واحد نقل شده است.
ب - طعن به واسطهى روايتى نقل شده كه راوى آن نيز مطعون است.
ج - احتمال مىرود كه و شخصى كه مورد خرده و طعن قرار گرفته به علّتى٤٣ معذور بوده باشد. كه البتّه گاهى اين انگيزه براى ما معلوم است، و يا حداقلّ در نزد منتقدان احتمال آن مىرود.
٢ - دليل ديگر من در نقل روايت از برخى از كسانى كه مورد طعن قرار گرفتهاند، آن است كه مىبينم بعضى از اصحاب ثقهى ما - كه مورد اعتماد من نيز مىباشند و من به واسطه همان شخص مَطْعُونٌ عَلَيْه به آنان سند رسانيده و از ايشان روايت مىكنم، و يا به واسطهى ايشان از وى روايت نقل مىكنم - درست همان روايت را از او نقل كرده و كنار نگذاشته و هيچ خردهاى بر آن روايت نگرفته، و از نقل آن خوددارى نكردهاند، لذا من نيز آن روايت را از ايشان پذيرفته و احتمال مىدهم كه:
الف - شايد آنان به طريق ديگرى كه راويان آن مورد تحقيق قرار گرفته و مورد سپاس واقع شدهاند، بر صحّت و درستى روايت مذكور اطّلاع يافتهاند.
ب - و يا به علّت عمل كردن طايفه اماميّه به مضمون آن روايت بر آن اعتماد كردهاند.
ج - اصلاً راوى كه اعتقادش مورد طعن است، در نقل حديث و امانت در نزد آنان مورد اعتماد بوده است.
زيرا كسانى در ميان كفّار پيدا مىشوند كه در نقل و حكايت اخبار مورد اعتمادند، چنانكه علماى مسلمين بر اخبار پزشكان كافر ذمّى دربارهى امورى كه براى بهبودى از بيماريها صلاح است، اعتماد دارند.
بنابر اين، اگر مانعى از اعتماد بر روايت كسانى كه بكلّى از عموم لفظِ اتّباع و پيروى از تمامى اهل بيت و يا برخى از آنان - عليهم افضل السّلام - خارج هستند، و اعتقادى به امامت ائمّه -( عليهما‌السلام ) - يا برخى از آنان ندارند وجود نداشت، مسلّماً عمل كردن به روايت تمام افرادى كه از ساير فرقههاى مسلمين به صدق و امانت در نقل حديث معروف هستند، جايز بود.
٣ - دليل ديگر من در نقل برخى از رواياتى كه بر بعضى از راويانش خرده گرفته شده، آن است كه اصحاب ائمّه -(عليهم‌السلام) - در زمانى بسر مىبردند كه بايد سخت تقيّه مىكردند، از اين رو امكان دارد كه در بيشتر و يا در بعضى از اوقات مطالبى را بر خلاف آنچه كه در نهاد و دلشان بوده اظهار نموده باشند، (به خاطر ضرورتى كه آن را به جهت ممكن نبودنش مباح نموده) و چه بسا كه ضرورت اقتضا كرده كه امر اعتقادى خلافى را بر طريق تقيّه بازگو نمايند، و اين مطلب از ايشان نقل و پخش شده، به گونهاى كه شايد اگر عذر هم مىآوردند كسى آن را نمىپذيرفت.
٣ - ديگر عذر من در نقل روايت از كسانى كه مورد طعن قرار گرفتهاند، اين است كه مىبينيم گاهى طعن از غير معصوم وارد شده، و يا از معصوم است ولى اسنادِ طعن به معصوم ثابت نيست، زيرا مىدانيم كه خود طعن نيز نيازمند آن است كه يا با شهادت ثابت و مورد پسند در شريعت محمّدى(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، و يا به طريق ديگرى كه در نزد جلالت الهى عذر واضح محسوب مىشود، اثبات شود.
٤ - دليل ديگر من اين است كه ملاحظه مىكنيم گاهى انسان بر شخصى خشم مىگيرد، و در حال غضب امورى را كه واقعيّت ندارد - چه به عمد، و چه از روى فراموشى - از او نقل مىكند، سپس آن مطالب پخش مىشود، به گونهاى كه بسيارى از شنوندگان باور و يا گمان مىكنند كه آن مطلب واقعيّت دارد و قطعى و يقينى است، ولى بعد از مدّتى براى برخى از كسانى كه اهل پرس و جو هستند روشن مىگردد كه هيچ كدام از آن امور واقع نشده است، و چه بسا كسى كه آن مطالب را در حال خشم و غضب گفته اعتراف كند كه در خردهگيرى و گفتار خود خطا كرده، ولى تنها كسى كه اين اعتراف را از وى شنيده از حقيقت آگاه مىشود، و كسانى كه اين اعتراف را از او نشنيدهاند بر اعتقاد سابق خود نسبت به طعن نخست باقى مىمانند. و ما اين مطلب را در بسيارى احوال و موارد به چشم خود ديدهايم.
٥ - از ديگر عذرهاى من اين است كه ملاحظه مىكنيم خداوند - جلّ جلاله - و خواصّ بندگانش، و تمام كسانى كه حال دشمنان و حسودانشان را مورد توجّه قرار مىدهيم، هيچ كس از آنان را نمىيابيم كه از نسبت امور غير واقع به خود سالم باشند، لذا لازم است انسان خردهگيرى را ترك گويد مگر اينكه قطع و يقين داشته باشد، و يا اعتقادى چيزى كه مانند آفتاب و به صورت واضح و قطعى جانشينِ قطع و يقين بوده و از طعن و غلط و اشتباه سالم باشد. اين همه در جواب از طعن در امور ظاهرى كفايت مىكند.
و امّا طعن و خردهگيرى بر فسادِ عقيدهى كسى، نيازمند آن است كه به صورت يقينى از سوى كسى كه براستى از ناحيهى خداوند - جلّ جلاله - خبر مىدهد و آگاه به رازها و درون است يعنى معصوم(عليه‌السلام) معلوم شود.
٦ - از جمله دليلهاى من آن است كه به برخى از رواياتى كه بر بعضى از راويان آن طعن وارده شده و من آن را نقل كردهام، راه و سند ديگرى دارم، يا به آن حديث، و يا به همان امام معصوم كه روايت از او نقل شده، و يا به حُجَج و معصومين ديگر(عليهم‌السلام) در حديث مشابه، و يا طريق ديگر به راوى مورد اعتمادى كه روايت مَطْعُونٌ عَلَيْها از او نقل شده در هر حال، من روايتى را كه راه گريز از آن را نداشته باشم ذكر نمىكنم.
٧ - اگر در تمام آنچه كه در اين كتاب وجود دارد - چه روايت از كسانى كه به سببى طعن بر آنان وارد شده، و يا احاديثى كه به جهت عذرى سند آن را يادآور نشدهام - هيچ عذر روشن و راه گريزِ شايسته نداشته باشم مگر حديثى كه آن را از عدّهاى از افراد معتبر و راستگو در نقل احاديث روايت مىكنم، كافى و بس بود.
ايشان به اسناد خود به استادى كه همه بر عدالتش اتّفاق دارند. يعنى ابى جعفر محمّد بن بابويه - كه خداوند او را غريق رحمتش بگرداند - در كتاب ثَوابُ الاَْعْمال نقل مىكنند كه وى از صفوان بن يحيى كه همگان بر ورع و پرهيزگارى و امانتش اتّفاق دارند، روايت نموده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود:
هركس كار خيرى [از ناحيه رسول اللَّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ]به او برسد و بدان عمل كند، براى او پاداشِ آن منظور خواهد شد، اگرچه رسول اللَّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آن را نفرموده باشد.٤٤
و از آن جمله به واسطه چندين سند از استادى كه نزد همگان ستوده است، يعنى محمّد بن يعقوب كلينى - رضوان اللَّه جلّ جلاله عليه - در كتاب كافى در باب مَنْ بَلَغَهُ ثَوابٌ مِنَ اللَّهِ عَلى عَمَلٍ فَصَنَعَهُ درست به همين الفاظ نقل مىكنم كه فرمود: علىّ بن ابراهيم از پدرش از ابن ابى عمير از هشام بن سالم روايت كرده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود:
هركس ثوابى براى عملى بشنود، و آن را انجام دهد، آن ثواب براى او خواهد بود، اگرچه درست به همان صورت كه به او رسيده نبوده باشد.٤٥
و نيز به سند خويش به محمّد بن يعقوب كلينى، از محمّد بن يحيى، از محمّد بن حسين، از محمّد بن سنان، از عمران زعفرانى نقل مىكنم كه محمّد بن مروان مىگويد: از امام باقر(عليه‌السلام) شنيدم كه فرمود:
هركس ثوابى از ناحيهى خداوند - عزّوجلّ - براى عملى به او برسد، و او به خاطر نيل به آن ثواب، آن عمل را انجام دهد، ثواب به او داده مىشود، اگرچه حديث به همان صورت كه به او رسيده نبوده باشد.٤٦
١) همين كتاب، فصل بيست و سوم.
٢) اقبال الأعمال، ص ٦ و ١٥.
٣) اقبال الأعمال، ص ٦٦ - حضرت استاد آيت اللّه حسن حسن زادهى آملى در كتاب در آسمان معرفت، ص ٢٩٩ در رابطه با اين موضوع و موضوع گذشته مىنويسد: شايسته است سخنى از سيّد بن طاووس كه به فرمودهى بعضى از مشايخ ما از افراد كُمَّل بوده است، به عرض برسانم: آن جناب در كتاب شريف اقبال فرموده است: من بدون استهلال و رجوع به جدول تقويم، از اوّل ماه و هلال آن با خبرم، و نيز از ليلة القدر آگاهى دارم. اين سخن را در حالى كه قلم در دست داشت و مىنگاشت از خود خبر داده است، آنگاه مىگويد: دانستن اوّل ماه و ليلة القدر مهمّ نيست، مهمّ اين است كه مقدارى آب به نام نطفه رشد و نموّ كرده و بدين صورت در آمده و شخصى اين چنين گويا و بينا و نويسا و خوانا و شده است.
براى توضيح بيشتر و بررسى دقيق گفتار سيّد بن طاووس قّدس سرّه به آدرسهاى گذشته رجوع شود.
٤) نسبت وى از طرف پدر به امام مجتبى(عليه‌السلام) و از سوى مادر به امام حسين(عليه‌السلام) مىرسد، لذا ذُوالْحَسَبَيْنِ يعنى داراى دو نسبت شريف، شهرت يافته است.
٥) طاووس لقب ابو عبد اللّه محمّد بن اسحاق يكى از اجداد سيّد است، و شهرت وى به ابن طاووس به جهت انتسابش به او مىباشد.
٦) در نگارش اين شرح حال مختصر از مقدّمه كتابهاى ذيل (كه از كتابهاى منبع برگرفتهاند)، اقتباس شده است:
الف - فلاح السائل، سيّد بن طاووس، تحقيق غلام حسين مجيدى، چاپ دفتر تبليغات حوزهى علميّهى قم.%ب - الملهوف على قتلى الطفوف، تأليف سيّد بن طاووس، تحقيق شيخ فارس تبريزيان الحسّون
ج - محاسبة النفس، سيّد بن طاووس، تحقيق جواد القيّومى الاصفهانى.
د - كشف المحجة لثمرة المُهجة، تأليف سيّد بن طاووس، تحقيق الشيخ محمّد الحسّون.
و نيز مداركى كه در پاورقيهاى مطالب آينده تا شمارهى ١٢ ذكر مىشود اغلب به واسطه از كتابهاى گذشته نقل شده است، و مترجم مستقيماً به مدارك مزبور رجوع ننموده است.
٧) نهج البلاغه، حكمت ١٤٧.
٨) مستدرك الوسائل (الخاتمة) ج ٢، ص ٤٦٩.
٩) خاتمهى مستدرك الوسائل، ج ٢ ص ٤٤٦.
١٠) خاتمهى مستدرك الوسائل، ج ٢، ص ٤٤٦.
١١) امل الآمل، ج ٢، ص ٢٠٥.
١٢) بحارالانوار. ج ١، ص ١١٣.
١٣) خاتمهى مستدرك الوسائل، ج ٢، ص ٤٣٩.
١٤) خاتمهى مستدرك الوسائل، ج ٢، ص ٤٤١.
١٥) خاتمهى مستدرك الوسائل، ج ٢، ص ٤٤١.
١٦) أعيان الشيعة،ج ٨، ص ٣٦٠.
١٧) مقابس الأنوار، ص ١٢.
١٨) منتهى المقال ، ص ٣٥٧.
١٩) الكنى و الألقاب، ج ١، ص ٣٢٧.
٢٠) الكنى و الألقاب، ج ١، ص ٣٢٧.
٢١) المراقبات، ص ١٢٤.
٢٢) مقدّمه المراقبات، به نقل از اَعلام الشيعة ج ١، جزء ثانى، ص ٦٧٤.
٢٣) موارد فوق با جستجو و تفحّص در سه كتاب لقاء اللّه، المراقبات و اسرار الصلاة نگارش آقاى ملكى تبريزى به دست آمده است.
٢٤) المراقبات، ص ٢٨٨.
٢٥) اين فرمايش آقاى قاضى قدّس سرّه را مترجم به نقل از استادى برجسته و آيتى عظيم كه از شاگردان گمنام علّامه طباطبائى و حقّ حيات معنوى بر مترجم دارد، آورده است؛ ولى به جهت عدم رضايت ايشان از ذكر نام گرامىاش معذورم. ايشان اين سخن را با واسطه علّامه طباطبائى، از آقاى قاضى - قدّس سرّهما - نقل مىفرمود. و اين نقل به جهت اتقان عبارت و تناسب آن با مقام سه بزرگوار نامبرده و نقل از آقاى قاضى قدّس سرّه، از نقل ذيل دقيقتر مىنمايد. استاد بزرگوار، آيت اللّه حسن حسن زادهى آملى در كتاب در آسمان معرفت، ص ٣٢١ در اين باره چنين نگاشته است: مرحوم استاد ما علّامه حاج سيّد محمّد حسين طباطبائى، مرحوم سيّد بحرالعلوم، و ابن فهد صاحب عُدة الداعى، و سيّد بن طاووس صاحب اقبال را از كمّل مىدانست و مىفرمود: اينها كامل بودهاند.
٢٦) مطفّفين: ٢٦.
٢٧) اسرار نماز، ص ٤٢.
٢٨) مهر تابان، ص ٥٣ و ٥٤.
٢٩) معاد شناسى، ج ١، ص ١٨١ تا ١٨٤ - با تلخيص.
٣٠) مطففين: ٢٦.
٣١) مستدرك الوسائل، خاتمه، ج ٣ ص ٣٦١.
٣٢) حجر (٥١):٥٦.
٣٣) چنانكه آيهى گذشته بدان دلالت دارد.
٣٤) مؤمنون (٢٣):٧١.
٣٥) هود (١١):١١٨.
٣٦) اشاره به آيات ٢٢ از سورهى اعراف (٧)، و آيهى ١٢١ از سورهىطه (٢٠)، و آيهى ٣٦ ازسورهى بقره (٢).
٣٧) اشاره به آيهى ٢٤ از سورهى ص (٣٨).
٣٨) اشاره به آيهى ١٥٥ از سورهى اعراف (٧).
٣٩) واقعه (٥٦):٦٢.
٤٠) يعنى ايمنى بخش از خطرات نَفْس و هوا و هوس وشيطانهاى انسى و جنّى، وبطور كلّىهر آنچه كه انسان را از خدا غافل نموده و به خود مشغول مىسازد.
٤١) در نسخهاى از اينجا به بعد تا آخر عنوان آينده: فهرست مجموعه كتابهاى دعابهاينصورت آمده است: و به صورت ذيل نامگذار مىنمايم:
جلد اوّل: فَلاحُ السائِلِ وَنَجاحُ الْمَسائِلِ فى عَمَلِ يَومٍ وَلَيْلَةٍ.
جلد دوّم: زَهْرَةُ الرَّبيعِ فى أَدْعِيَةِ الاَْسابيعِ.
جلد سوّم: اَلشُّرُوعُ فى زِياراتٍ وَ زِيادَةِ صَلَواتٍ [يا: وَ زِياداتٍ وَصَلَواتٍ] وَدَعَواتِ الْأُسْبُوعِ فِى اللَّيْلِ وَالنَّهارِ، وَدُرُوعٍ واقِيَةٍ مِنَ الاَْخْطارِ فيما يَسْتَمِرُّ عَمَلُهُ فى كُلٍّ [عَلَى ]التَّكْرارِ.
جلد چهارم: أَلاِْقْبالُ بِالاَْعْمالِ الْحَسَنَةِ فيما يُعْمَلُ مَرَّةً واحِدَةً فى كُلِّ سَنَةٍ
جلد پنجم: أَسْرارُ الصَّلَواتِ وَأَنْوارُ الدَّعَواتِ يا مُخْتارُ الدَّعواتِ وَأَسْرارُ الصَّلاةِ
البتّه اگر خداوند - جلّ جلاله - اجازهى تأليف و نگارش اين كتاب يعنى (جلد پنجم) را به من بدهد،تا زمانى كه در قيد حيات هستم، آن را مخفى نگاه داشته و به كسى نشان نخواهم داد، مگر اينكه كسى كه اجازه من به دست اوست، دستور دهد كه پيش از وفاتم به كسى ارائه بدهم.
٤٢) ناگفته نماند كه سيّد (رضوان اللّه تعالى عليه) در اينجا و نيزدر آخر كتاب، تصريحفرموده كه فلاح السائل دو، مجلّد خواهد بود، كه جلد دوّم در بردارندهى بقيّهى اعمال عبادى شبانه روز مىباشد، ولى افسوس و هزاران افسوس كه جلد دوّم آن از بين رفته است. اميد آنكه روزى پيدا شود. ان شاءاللّه.
٤٣) مانند تقيّه و غير آن.
٤٤) ثواب الاعمال، ص ١٦، روايت ١ (با مختصر اختلاف درلفظ).
٤٥) كافى، ج ٢، ص ٨٧، روايت ١.
٤٦) كافى، ج ٢، ص ٨٧، روايت ٢.
جلالت و توثيق ابن سنان
٤٧
قابل توجّه است كه: شنيدهام بعضى بر محمّد بن سنان خرده مىگيرند. شايد وى تنها به روايتى كه در مورد طعن اوست دسترسى پيدا كرده، و بر تزكيه و ثناى بر او دسترسى نداشته است، چنانكه در بيشتر طعنها اين احتمال مىرود.
شيخ بزرگوار و مورد اطمينان مُفيد، محمّد بن محمّد بن نعمان، در كتاب كمال شهر رمضان هنگام ذكر محمّد بن سنان، درست به اين لفظ مىگويد كه:
وآنگهى آنچه از سروران ما(عليهم‌السلام) در وصف اين مرد (محمّد بن سنان) وارد شده، خلاف آن چيزى است كه شيخ ما آورده و او را بدان توصيف نموده، و آنچه از روايات ظاهر مىشود درست ضدّ اوصافى است كه وى براى ابن سنان ذكر نموده. مانند فرمايش امام باقر(عليه‌السلام) در روايت عبداللَّه بن صلت قمى كه مىگويد: در اواخر عمر شريف امام باقر(عليه‌السلام) بر او وارد شدم و از آن بزرگوار شنيدم كه مىفرمود:
خداوند، محمّد بن سنان را در رابطه من جزاى خير دهد، كه بىگمان وى نسبت به من وفا نمود.
و مانند فرمايش ديگر آن بزرگوار(عليه‌السلام) در روايت علىّ بن حسين بن داود كه مىگويد: از امام باقر(عليه‌السلام) شنيديم كه محمّد بن سنان را به نيكى ياد نموده و فرمود:
خداوند، به واسطهى خشنودى من از او، از او خرسند و راضى باشد، كه هرگز با من و پدر بزرگوارم مخالفت ننمود.
گذشته از اينها، با بزرگى و جلالتى كه او در ميان شيعيان دارد، و برترى و علوّ مقام و رياست و بزرگى قدر و ارج و ملاقاتش با سه تن از ائمة(عليهم‌السلام) و روايت از ايشان، و داشتن مقام والا در نزد آن بزرگواران (يعنى ابوابراهيم موسى بن جعفر، و ابوالحسن علىّ بن موسى، و ابو جعفر محمّد بن علىّ، عليهم أفضل السّلام) و با وجود معجزهى امام جواد(عليه‌السلام) كه خداوند متعال در حقّ وى آشكار ساخت و نشانهى روشنى كه خداوند او را بدان مكرّم گردانيد، ديگر جاى هيچ شبههاى باقى نمىماند.
در روايت محمّد بن حسين بن ابى الخطاب آمده كه:
محمّد بن سنان نابينا بود، ابو جعفر ثانى امام جواد(عليه‌السلام) دست مباركش را بر آن كشيد و وى از كورى نجات پيدا كرده و بينا گرديد.
بنابراين، از جمله خطرهاى خردهگيرى بر نيكان اين است كه انسان بر طعن دسترسى داشته باشد، ولى در اخبارى كه در مورد راويى مورد طعن قرار گرفته است، كاملاً تأمّل ننمايد. چنانكه در رابطه با محمّد بن سنان - رحمةاللّه عليه - يادآور شديم. لذا هيچ كس نبايد در مطالبى كه بدان اشاره نموديم و يا كسى از طريق كتابهاى من بدان دسترسى پيدا مىكند، نبايد پيش پيشدستى نموده و طعن وارد كند؛ زيرا شايد ما عذرى داشته باشيم كه خردهگير بر آن اطّلاع پيدا نكرده است.
محمد بن همّام مىگويد: حسين بن احمد مالكى به ما گفت كه به احمد بن هليك [يا هليل] كرخى گفتم: آيا آنچه دربارهى غلوّ محمّد بن سنان گفته مىشود درست است؟ وى گفت: پناه بر خدا، به خدا سوگند، او بود كه به من طهارت و جلوگيرى از بيرون آمدن همسرم از خانه را آموخت، وى بسيار زاهد و متعبّد بود.
ابو على بن همّام گفت: احمد بن هليل در سال ١٨٠ هجرى قمرى متولّد، و در سال ٢٦٧ از دنيا رفته است.
اسناد روايات اين كتاب
گاهى به خاطر عدم تطويل، اوّل سند خويش را در احاديث اين كتاب ذكر نمىكنم. و كافى است كه در اينجا طريق خويش را به تمام رواياتى كه جدّ سعادتمندم ابو جعفر طوسى - كه خداوند با برآوردن آرزوى او، با او ملاقات نمايد! - نقل فرموده ذكر مىكنم:
از جملهى رواياتى كه وى نقل كرده، تمام رواياتى است كه شيخ بسيار راستگو هارون بن موسى تلعبكرى - كه خداوند روحش را پاك، و آرامگاهش را منوّر گرداند! نقل كرده است، و روايت اين شيخ بسيار راستگو، تمام اصول و مصنّفات تازمان خويش را در برداشته. خداوند - جلّ جلاله - با خرسندى از او، با او ملاقات فرمايد!
جدّم ابو جعفر طوسى در اواخر كتابى كه در اسماء رجال تصنيف فرموده، درست به اين لفظ فرموده كه:
هارون بن موسى تلعكبرى - كه كنيهاش ابو محمد است - شخصيّتى است جليل القدر، داراى منزلتى عظيم و روايات بسيار، بىنظير، ثقه و مورد اعتماد، كه تمام اصول و مصنّفات را نقل فرموده است. در سال ٣٨٥ از دنيا رفته. و عدّهاى از اصحاب او، از او براى ما روايت نقل كردهاند.٤٨
و از سوى ديگر، تمام رواياتى را كه محمّد بن يعقوب كلينى، و ابو جعفر محمّد بن بابويه، و شيخ سعادتمند مُفيد محمّد بن محمّد بن نعمان، و سيّد بزرگوار مرتضى و همه كسانى را كه كتاب فهرست و اسماء الرجال و غيرِ اين دو كتاب در بردارد، و جدّم ابى جعفر طوسى از ايشان نقل كرده - كه خداوند جلّ جلاله از ايشان خشنود گردد، و احسان خويش را به آنان دو چندان گرداند! - به چندين طريق از جدّم ابى جعفر طوسى نقل مىكنم.
از جمله راهها و اسناد من در روايت از تمام رواياتى كه جدّم ابو جعفر در كتاب الفهرست و كتاب اسماء الرجال و روايات ديگر غير اين دو كتاب نقل فرموده، عدّهاى از راويان مورد اعتماد هستند كه آنها براى من روايت نمودند، از آن جمله شيخ حسين بن احمد سوراوى در جمادى الثّانيه سال ٦٠٩ كه به واسطهى نقل از محمّد بن ابى القاسم طبرى، از شيخ مُفيد ابى على، از پدرش يعنى جدّ سعادتمندم ابو جعفر طوسى به من اجازهى روايت داد.
و از ديگر اسناد من اينكه: شيخ على بن يحيى خيّاط [يا:حنّاط ]حلّى در تاريخ ماه ربيع الاوّل سال ٦٠٧ به واسطهى نقل از شيخ عربى بن مسافر عبادى، از محمّد بن ابى القاسم طبرى، از ابى على، از پدر بزرگوارش يعنى جدّم ابو جعفر طوسى به من اجازهى روايت داد.
و از جمله اسناد من در روايت اينكه: شيخ فاضل اسعد بن عبدالقاهر اصفهانى در محلّ سكونتم در سمت شرق بغداد - كه خليفه مستنصر باللَّه كه خداوند جلّ جلاله در رابطه من جزاى نيكوكاران را بدو عنايت فرمايد، منزلى در آنجا به من داده بود - در صفر سال ٦٣٥، به واسطهى نقل از ابى الفرج علىّ بن سعيد ابى الحسن [يا: الحسين] راوندى، از شيخ ابى جعفر محمّد بن علىّ بن محسن حلبى، از جدّ سعادتمندم ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى به من اجازهى روايت داد.
و اين روايت من از اسعد بن عبدالقاهر اصفهانى مشتمل بر روايت تمام كتابها و اصول و مصنّفات اصحاب است. و بعيد است كه چيزى از رواياتى كه در اين كتاب ذكر مىكنم، در آن نباشد.
روش تأليف اين كتاب
اينك مىگويم: بايد توجّه داشت كه پيش از شروع به تأليف اين كتاب، سياهه و پيش نويسى كه از قبل آماده و مهيّا كرده باشم نداشتم، بلكه ناسخ را در نزد خود حاضر مىساختم و شروع به نوشتن برگى از كتاب مىنمودم، سپس آن را به او مىدادم و وى از روى آن مىنوشت، و به همين صورت ورقه به ورقه مىنوشتم و به او مىدادم، و وى يكى بعد از ديگرى از روى آنها مىنوشت.
البتّه من كارهاى ديگرى غير از نوشتن اين كتاب داشتم، كه مانع از تصنيف آن مىشد، و علّت آن بود كه تأليف آن را در ماه رجب و شعبان و ماه رمضان شروع كردم، و در اين ماهها وظايف و اعمال عبادى بسيارى است كه بيشتر اوقات انسان را فرا مىگيرد، لذا وقت نمىكردم كه كتاب را كُرّاس به كرّاس٤٩ بنگارم، زيرا در اين صورت نسخه بردارى از آن ممكن نمىشد. و علاوه بخشى از اوقاتم نيز به برآورده نمودن حوايج مردم بر اساس دستور خداوند - جلّ جلاله - صرف مىشد؛ ولى با اين همه خداوند - جلّ جلاله - درهاى قدرت را براى نگارش چيزى كه تصميم بر اتمام و انجام آن را داريم - يعنى تتمّهها و مكمّلهاىِ كتاب مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد و امور مهمّى كه به مصلحت عبادت كنندگان است - گشود.
بنابراين، اگر كسى در آن نقصى يافت، امورى كه ذكر نموديم مانند عجله داشتن و تنگى وقت، خود عذر ما را مىخواهد، و اگر آن را كامل و برتر يافت، تنها سپاسگزار خداوند - جلّ جلاله - باشد، زيرا او - جلّ جلاله - بود كه قدرت بر آن را به ما ارزانى داشت، و چشم خواستههايمان را براى رسيدن به مقاصدمان روشن نمود.
لذا مىگويم: اگر بر اين كتاب ما دسترسى پيدا كردى، شايد امورى مانند راهنمايى و هدايت به جلال الهى، و راهنمايى بر لزوم عنايت داشتن به اقبال و توجّه خداوند بر بنده، و گشودن راه تحقيق و دسترسى به حقيقت براى اهل توفيق بيابى، كه موجب گردد گمان كنى اينها از جستجو و تلاش و كوشش ماست، چنين نيست، بلكه همه از فضل خداوندگار مهربان و دلسوز نشأت گرفته است.
بر اين پايه، اگر از اين سخنان و اعمال بهره بردى، به شكرگزارى و سپاس خداوند -جلّ جلاله - و تعظيم آن مقام بزرگوار بسنده كن، و به جاى آن به ياد و شكر و سپاس من مشغول مباش، تا مبادا به جاى اشتغال به مالك به بنده اشتغال داشته، و خود را در راههاى خطرناك به خطر انداخته، و متعرّض امورى كه موجب هلاكت و گمراهى است گردى. زيرا خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ، ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً .٥٠
و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، بىگمان هيچ كس از شما هيچگاه پاكيزه نمىگرديد.
و نيز او - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ، فَمِنَ اللَّهِ .٥١
و هر نعمتى در وجود شماست، از خداوند است.
براى بندهى او، يعنى مؤلّف اين كتاب نيز - كه خداوند سبحان او را از نيستى، به وجود آورده و از حال ناتوانى و كمبود به سوى توانايى انتقال داده - به تحقيق ثابت شده كه اگر فضل و رحمت مولايش بر او نبود، به هيچ يك از چيزهايى كه به راهنمايى او بدان واصل گرديده، نايل نمىشد، و مسلّماً هيچ نعمتى براى او نيست مگر اينكه به فضل آن خداوندگار معبود، و از درهاى رحمت وجُودِ او نشأت گرفته است.
حال كه مالك و مملوك (يعنى خداوند - جلّ جلاله - و مؤلّف) بر صحّت اين مطلب اتّفاق دارند (كه نگارش مطالب كتاب از خداست، نه مؤلّف)، پس چگونه تو با اين گفتار مخالفت نموده و مىگويى آنها از برترى مملوك و بنده مىباشد، بندهاى كه خداوند او را به ترتيب مراحل آفرينش از خاك، و گِل، و گِل سياه بدبوى متغيّر، و آب پست، و نطفه، و خون بسته، و تكّه گوشت، و جنين و شيرخوار و جوان آفريده، و در همهى اين مراحل اگر مولاى او با رحمتهايش بر او تفضّل نمىفرمود، سپس آنچه را كه به او عنايت فرموده و ارزانى داشته تكميل نمىنمود، و آنچه را كه نمىدانست به انسان نمىآموخت، اين بنده نسبت به وجود خود جاهل و نادان بود.
قابل توجّه است كه وقتى اين كتاب را شروع كردم، تصميم من اين بود كه تنها مطالب افزون بر مِصْباح را در آن بياورم، و امور ديگر را نقل نكنم، ولى ديدم كه در اين صورت كتاب، نسبت به آنچه مقصود من است، كامل نخواهد بود. لذا تصميم گرفتم كه آن را براى طالبان عمل - يعنى عارفانى كه به شرافت بندگى خداوندى كه سلطان بندگان است آگاهى دارند، و در آمادگى براى روز معاد مىكوشند - به صورت كتابى كامل و كافى مرتّب گردانم.
نكتهى ديگر اينكه: گاهى در بعضى از دعاهايى كه ذكر مىشود، به خاطر آنچه كه با آن آشنايى، يعنى همان اسرارى كه ويژگان درگاه او - جلّ جلاله - از او و به اذن او و رسولش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در برخى از اوقات و براى بعضى از انسانها ذكر مىفرمايند، لفظ و يا معنايى مشابه و همسان ذكر و تكرار شده است، لذا ما همه را به همان صورت كه يافتهايم نقل مىكنيم، هرچند لفظ و يا معناى آن مكرَّر باشد.
فهرست جزء اوّل و دوّم كتاب
فصلهاى جزء اوّل و دوّم كتاب بدين قرار است كه در اوايل آن ذكر مىكنم، تا هركس هر مطلبى را خواست باز شناخته و آن را به صورتى كه نزديكتر به صَواب است جستجو كند.
و از آنجا كه بيشتر اعمال شبانه روز در بردارنده نماز و دعاست، لذا شايسته است كه ما نيز اين كتاب را با بيان مطالبى از ترغيب و تشويق به آن دو آغاز كنيم، و عقلها و دلها را به آن دو متوجّه نماييم.
فصل اوّل: تعظيم نماز و اينكه هركس در انجام آن كوتاهى كند از بزرگترين جنايتكاران است.
فصل دوّم: كيفيّت نمازى كه انسان را از كردار و گفتار زشت و ناپسند باز مىدارد، و بيان بزرگترين شرط نماز.
فصل سوّم: فضيلت دعا با استفاده از الفاظ صريح قرآن.
فصل چهارم: رواياتى صريح و روشن در فضيلت دعا.
فصل پنجم: برتر بودن دعا و مناجات با خداوند رحمان از تلاوت كلام عظيم الشّأن خداوند - جلّ جلاله -.
فصل ششم: امورى كه از ديدگاه عقل شايسته است دعا كننده آنها را رعايت كند.
فصل هفتم: امورى كه سزاوار است دعا كننده از نظر روايات به آنها آراسته باشد.
فصل هشتم: ذكر فوايد محافظت بر مناجات بسيار با خداوند، و فضيلت دعا كردن در غياب برادران دينى، و دعا براى پيشوايان رهايى بخش (عليهم‌السلام).
فصل نهم: مقدّمات طهارت و كيفيّت آبى كه در خور طهارت نماز است.
فصل دهم: كيفيّت طهارت با استفاده از آنچه كه عقل از مقصود حضرت رسول(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى كمال پذيرش عمل درك مىكند.
فصل يازدهم: كيفيّت طهارت به آب، با استفاده از روايات.
فصل دوازدهم: كيفيّت خاك و ديگر چيزهايى كه جانشين آن مىشود، و طهارت از حَدَث اصغر به آن در صورت عدم امكان طهارت با آب.
فصل سيزدهم: كيفيّت طهارت و غسل با آب، از ديدگاه عقل و نقل.
فصل چهاردهم: كيفيّت طهارت و تيمّم كردن با خاك به جاى غسل در صورت عدم امكان طهارت با آب، و نيز گزينش لباس و مكان نماز، و ذكر دعاهاى داخل شدن در مسجد و رو به قبله ايستادن با استفاده از روايات.
فصل پانزدهم: تعيين نخستين نمازى كه بر بندگان واجب شده و اينكه آن همان صَلوةِ وُسْطى است.
فصل شانزدهم: امورى كه شايسته است هنگام زوال آفتاب و ظهر بدان عمل شود.
فصل هفدهم: نافلههاى نماز ظهر و پارهاى از اسرار نماز.
فصل هيجدهم: كيفيّت اذان و اقامه و بعضى از اسرار آن دو.
فصل نوزدهم: كيفيّت نماز ظهر و بخشى از اسرار و تعقيبات آن و دو سجدهى شكر و امور بعد از آن.
فصل بيستم - نافلههاى نماز عصر و گوشهاى از اسرار آن.
فصل بيست و يكم - نماز عصر و اشاره به شرح و تعقيب آن.
فصل بيست و دوّم - دعاى هنگام غروب آفتاب، و اصلاح نامهى عمل كه دو فرشته گمارده شده بر انسان ثبت نمودهاند، و بيان آنچه كه شايسته است در پايان روز انجام شود، تا نامهى عمل به خداوندى كه به تمام نهانيها آگاه است، عرضه شود.
فصل بيست و سوّم - پيرامون ملاقات با دو فرشتهى نگاهبان اعمال در آغاز شب، و دربارهى كيفيّت نماز مغرب و ذكر شرح و تعقيب آن.
فصل بيست و چهارم - نوافل نماز مغرب و دعاهاى بين و در تعقيب آنها.
فصل بيست و پنجم - نمازهايى كه بين نافلههاى نماز مغرب و عشا خوانده مىشود.
فصل بيست و ششم - نماز عشاء و تعقيب آن.
فصل بيست و هفتم - نماز فرج بعد از نماز عشاء.
فصل بيست و هشتم - نمازى براى طلب روزى و نيز نماز[هاى] ديگرى كه بعد از نماز عشاء خوانده مىشود.
فصل بيست و نهم - نماز وُتَيْره و نافلهى عشاء و تعقيب آن.
فصل سىام - امورى كه شايسته است پيش از خواب و يا هنگام بيدار شدن در اثناى خواب و پيش از برخاستن] و ننشستن بدان عمل شود. و اين فصل، آخر جزء اوّل كتاب است، اينك مىگوييم: جزء دوّم كتاب به اين قرار خواهد بود:
فصل سى و يكم - امورى كه شايسته است هنگام بيدار شدن از خواب و نشستن عمل شود. خواه نماز نافلهى شب بخواند يا نخواند.
فصل سى و دوّم - امورى كه سزاوار است انسان پس از برخاستن از خواب و عمل نمودن به آنچه كه در فصل قبل گذشته، و هنگام خواندن نافلهى شب بدان عمل نمايد، و ذكر پارهاى از فضايل نماز شب.
فصل سى و سوّم - يك نماز و درخواستها و امور مهمّ و دعاهاى شب، و دو ركعت نمازى كه مولايمان زين العابدين(عليه‌السلام) پيش از شروع نماز شب انجام مىداده است.
فصل سى و چهارم - كيفيّت نماز شب و بخشى از دعاهاى آن و دعاى نماز وتر و دو ركعت فجر نخست.
فصل سى و پنجم - خداحافظى با دو فرشته نگاهبان بر انسان و اصلاح نامهى عمل، كه آن دو در شب نوشتهاند.
فصل سى و ششم - كيفيّت نماز صبح و ذكر تعقيبات آن.
فصل سى و هفتم - دعاى وقت نگاه كردن به آفتاب.
فصل سى و هشتم - دعايى براى امور مهمّ، هنگام سه ساعت مانده به ظهر.
فصل سى و نهم - نماز و دعايى پيش از زوال براى عافيت و در امان ماندن از هر چيزى كه انسان از آن بيم و هراس دارد.
فصل چهلم - نمازى در هنگام ظهر براى حفظ جان و دين و دنيا و اهل و مال.
فصل چهل و يكم - دعاهاى ساعتهاى روز.
فصل چهل و دوّم - ترتيب نماز مسافر، و واجبات و مستحبّات مسافر در شبانه روز.
فصل چهل و سوّم - فضايل قرائت سورههاى قرآن، (زيرا انسان در اعمال شبانه روز ناچار از خواندن قرآن - در نمازهاى واجب و مستحبّ - است.)
اين بود ذكر اجمالى فصلهاى جزء اوّل و دوّم اين كتاب كه شرح و توضيح آنها براى كسانى كه با انجام اين امور خواهان سعادت و نيكبختى هستند، كفايت مىكند.
اينك شرح و توضيح آنها براى كسانى كه مىخواهند نمازهايشان را به صورت كامل ادا نمايند، و ذكر عبادات و دعاها همراه با حذف امور زايد و اضافى، و فوائد بسيار:
فصل اوّل: عظمت نماز و پيامدهاى سبك شمردن آن
با حذف اسناد از سرور زنان، فاطمه، دختر سرور پيامبران - كه درودهاى خداوند بر او و بر پدر بزرگوار و شوى گرامى و پسران اوصياء او باد! - نقل مىكنم كه وى از پدر بزرگوارش حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسيد اى پدر جان! سزاى هر مرد و زنى كه نماز را سبك بشمارد، چيست؟ فرمود: اى فاطمه، هر كس چه مرد باشد و چه زن، نمازش را سبك بشمارد، خداوند او را به پانزده مصيبت گرفتار مىنمايد: شش چيز در دار دنيا، و سه چيز هنگام مرگ، و سه چيز در قبرش، و سه چيز در قيامت هنگام بيرون آمدن از قبر.
امّا مصيبتهايى كه در دار دنيا بدان مبتلا مىگردد:
نخست اينكه: خداوند، خير و بركت را از عمر او برمىدارد.
دوّم اينكه: خداوند، خير و بركت را از روزىاش برمىدارد.
سوّم اينكه: خداوند - عزّوجلّ - نشانهى صالحان را از چهرهى او محو مىفرمايد.
چهارم اينكه: در برابر اعمالى كه انجام داده اجر و پاداش به او داده نمىشود.
پنجم اينكه: دعاى او به سوى آسمان بالا نمىرود و مستجاب نمىگردد.
ششم اينكه: هيچ بهرهاى در دعاى بندگان شايستهى خدا نداشته و مشمول دعاى آنان نخواهد بود.
و امّا مصائبى كه هنگام مرگ به او مىرسد:
نخست اينكه: با حالت خوارى و زبونى جان مىدهد.
دوّم اينكه: گرسنه مىميرد.
سوّم اينكه: تشنه جان مىسپارد، به گونهاى كه اگر آب تمام رودخانههاى دنيا را به او بدهند، سيراب نگشته و تشنگىاش برطرف نخواهد شد.
و امّا مصيبتهايى كه در قبرش بدان گرفتار مىگردد:
اوّل اينكه: خداوند فرشتهاى را بر او مىگمارد تا او را در قبر نگران و پريشان نموده و از جايش بركَنَد.
دوّم اينكه: خداوند گور را بر او تنگ مىگرداند.
سوّم اينكه: قبرش تاريك مىشود.
و امّا مصائبى كه در روز قيامت، هنگام بيرون آمدن از قبر، بدان مبتلا مىشود:
نخست اينكه: خداوند فرشتهاى را بر او مىگمارد تا در حالى كه مردم به او مىنگرند، او را به رو بر زمين بِكَشَد.
دوّم اينكه: سخت از او حساب مىكشند.
سوّم اينكه: خداوند هرگز نظر [رحمت] به او ننموده و [از بديها ]پاكيزهاش نمىگرداند، و براى او عذاب دردناكى خواهد بود.
فصل دوّم: شرايط نمازى كه انسان را از كردار و گفتار زشت باز مىدارد
كراجكى در كتاب كنزالفوائد ذكر كرده كه در حديث آمده كه: ابو جعفر منصور [خليفه عبّاسى] در روز جمعهاى در حالى كه بر دست حضرت صادق جعفر بن محمّد(عليه‌السلام) تكيه زده بود، بيرون آمد. مردى - كه رزام آزاد شدهى خالد [يا: خادم] بن عبداللَّه ناميده مىشد - گفت: اين كيست كه آنقدر در نزد اميرالمؤمنين يعنى منصور ارجمند است كه وى بر دست او تكيه زده است؟
گفته شد: او، جعفر بن محمّد صادق -عليهم‌السلام - است؟
وى گفت: به خدا سوگند، نمىدانستم [اگر مىدانستم،] بىگمان آرزو مىكردم كه گونهى ابىجعفر [منصور، برزير] نعلين و پاى افزار جعفر مىبود. سپس در جلو منصور ايستاد و گفت: اى اميرالمؤمنين! آيا اجازه هست سؤالى بكنم؟ منصور گفت: از ايشان [يعنى امام صادق(عليه‌السلام) ]بپرس. [وى گفت: من مىخواهم از تو بپرسم. منصور گفت: از او بپرس.]
پس رزام رو به امام جعفر بن محمّد(عليه‌السلام) كرد و گفت: مرا از نماز و حدود و احكام آن خبر ده. حضرت صادق(عليه‌السلام) فرمود: نماز چهار هزار حدّو حُكم دارد كه تو نسبت به همهى آنها مورد بازخواست قرار نمىگيرى. گفت: تنها حدود و احكامى را كه ترك كردن آن جايز نيست و نماز جز به آن كامل نمىگردد، بفرما.
امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: نماز كسى تامّ و كامل است كه طهارت كامل داشته، و كامل و بالغ بوده٥٢، و ساتر داشته باشد، و راست بايستد، و نسبت به خدا شناخت و معرفت داشته و [در پيشگاه او ]بايستد، و آرام گرفته و اظهار خشوع و تواضع نموده و استوار باشد، آنگاه ميان حالت نوميدى و آزمندى، و شكيبايى و بىتابى بايستد، به گونهاى كه گويى نويد پروردگار تنها متوجّهِ او، و وعدهى عذاب تنها براى اوست، و تمام اموال و دارايى خويش [يا: آرمانهاى خويش] را در راه خدا بذل نموده و تمام اهداف [يا: وجود و تعلّقات خود را] خيال انگاشته، و نَفْس خود و هرچيز ارجمند در نزد خويش را در راه خشنودى خداوند بذل نموده، و بدون اينكه انتظار چيزى را بكشد، پيش به سوى او وسطِ راه و راه راست را طى نمايد، و وابستگىهاى اهتمام ورزيدن را با چشمِ توجّه به خداوندى كه قصد سير به سوى او را نموده و مىخواهد به درگاه او وارد شده، قطع نمايد، و از او اجازهى ورود بگيرد.
پس هرگاه كسى اين چنين عمل كند،نمازش همان نمازى خواهد بود كه به خواندن آن امر، و از آن خبر داده شده است كه: به راستى نماز انسان را از كردار و گفتار زشت و ناپسند باز مىدارد.٥٣
آنگاه منصور رو به امام صادق(عليه‌السلام) كرده و عرض كرد: اى اباعبداللَّه، ما پيوسته از درياى [علم] تو استفاده نموده، و به سوى تو نزديكى مىجوييم، ما را از كورى باطنى بينا گردانيده، و به نور هدايت خويش، شب تاريك و امور پيچيده را روشن مىنمايى، و لذا ما همواره در انوار پاكيزه و درياى لبريز دانش تو شناور هستيم.٥٤
كيفيّت نيّت در عبادات
ناگفته نماند: از آنجا كه در خطبهى اين كتاب كيفيّت نيّت را توجّه داديم و به روشنى بيان كرديم كه: بنده بايد خداوند - جلّ جلاله - را تنها از آن جهت كه شايستهى عبادت و بندگى است بپرستد، لذا در موارد بسيارى از عبادات، چگونگى الفاظ نيّت را ياد آور نمىشوم.
و ديگر اينكه - چنانكه اشاره خواهيم كرد - نيّت، همان قصد و تصميم انسان براى انجام عبادت است٥٥ و اين چيزى نيست كه بر او مخفى بماند. آيا نمىبينى كه مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) هنگامى كه شروط نماز را برشمرد، نيازى به ذكر نيّت نديد، و جهت آن اين است كه نيّت به خودى خود، در آنچه آن بزرگوار(عليه‌السلام) بدان اشاره فرمود، داخل است و لذا آن را ذكر نفرمود.
فصل سوّم: فضيلت و آثار دعا از ديدگاه قرآن
١ - خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
قُلْ: ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبّى، لَوْلا دُعآؤُكُمْ. فَقَدْ كَذَّبْتُمْ، فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً.٥٦
- بگو: اگر دعايتان نبود، پروردگارتان چه اعتنايى به شما داشت، زيرا مسلّماً شما تكذيب نموديد، و لذا تكذيبتان همواره ملازم شما خواهد بود.
خداوند در اين آيه شريفه براى مخاطبَين آن هيچ جايگاه و مقامى در صورتى كه دعا نداشته باشد، قرار نداده؛ بنابراين، از اين كلام فهميده مىشود كه جايگاه و منزلت انسان در نزد خداوند - جلّ جلاله - به اندازهى دعا، و ارزش او به قدر اهتمام به مناجات و خواندن اوست.
شايد كسى اشكال كند بگويد: مراد از دعا در اين آيه، عبادت و پرستش خداوند است؛ ولى اين درست نيست، بلكه حقّ همانى است كه راويان مورد اعتماد از امامان و سروران ما(عليهم‌السلام) روايت كردهاند كه مقصود از دعا در اين آيه، بدون كم و كاست همان دعايى است كه در عرف شرع فهميده مىشود.
٢ - خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
فَلَوْلا إِذْ جآءَهُمْ بَأْسُنا، تَضَرَّعُوا، وَلكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ .٥٧
- پس اى كاش هنگامى كه سختى و ناگوارى از سوى ما به آنان مىرسيد، تضرّع و زارى مىنمودند، ليكن دلهايشان قساوت پيدا نموده و سنگدل گرديده بودند.
خداوند - جلّ جلاله - در اين آيه شريفه هشدار مىدهد كه اگر كافران تضرّع و زارى مىنمودند، خداوند سختى و ناگوارى و خشم و عذاب و عقاب خويش را از آنان برمىداشت، و ناراحتيهاى آنان را برطرف مىنمود.
ملاحظه مىشود كه خداوند نفرمود: اى كاش وقتى سختى و ناگوارى از ناحيهى ما به سوى آنان مىآمد، نماز مىخواندند، يا روزه مىگرفتند، يا حجّ بجا مىآوردند، يا قرآن قرائت مىنمودند، و اين خود به صراحت مطلب را براى اهل فهم از برجستگان روشن مىنمايد.
٣ - باز از جمله آيات، وعدهى پاكيزه خداوند - جلّ جلاله - است به اينكه: دعا، كليد رسيدن به آمال و آرزوهاست. آنجا كه مىفرمايد:
وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادى عَنّى، فَإِنّى قَريبٌ، أُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ.٥٨
- و هرگاه كه بندگانم دربارهى من بپرسند، بگو: كه من نزديكم، و دعاى هر دعا كننده را هنگامى كه مرا بخواند، اجابت مىكنم.
٤ - و نيز در اين باره است فرمايش ديگر خداوند - جلَّ جلاله - كه مىفرمايد:
أُدْعُونى أَسْتَجِبْ لَكُمْ، إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُوُنَ عَنْ عِبادَتى، سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ .٥٩
- مرا بخوانيد تا دعايتان را براى شما اجابت كنم، به راستى كسانى كه از پرستش و عبادت من گردنكشى مىكنند، با حالت خوارى و ذلّت وارد جهنّم خواهند شد.
خداوند - جلّ جلاله - با اين آيه شريفه توجّه مىدهد كه ترك كردن دعا، استكبار و گردنكشى از پرستش و عبادت او، و نيز سبب داخل شدن در آتش جهنّم و عذاب خوار كنندهى آن است.
از امام صادق(عليه‌السلام) روايت شده كه مراد از عبادتى كه انسان از آن گردنكشى مىنمايد در اين آيه، همان دعا است، و اينكه هركس با وجود اين دستور آن را ترك كند، از مستكبران و گردنكشان خواهد بود.
٥ - تنها بخشى از آياتى كه ذكر شد، براى عارفان كفايت مىكند، و اگر نبود در فضيلت دعا، جز فرمايش خداوند - جلّ جلاله - به سرور پيامبران -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - آنجا كه مىفرمايد:
واصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بالْغَداوَةِ وَالْعَشِىِّ، يُريدُونَ وَجْهَهُ، وَلاتَعْدُ عَيْناكَ عنَْهُمْ.٦٠
- و خويشتن را با كسانى كه صبح و شام پروردگارشان را مىخوانند، در حالى كه تنها خشنودى او را اراده نمودهاند، به صبر و شكيبايى وادار كن، و مبادا چشمانت را از آنان بردارى.
كفايت مىكرد، و اين امر بزرگى است؛ زيرا اين خطاب در مقام ستايش و مدح كسانى كه صبح و شام به درگاه پروردگار دعا مىكنند، صادر شده و خداوند - جلّ جلاله - به خاطر دعاى آنان در صبح و شام به رسولش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) امر فرموده كه پيوسته ملازم آنان بوده، و چشمان شريفش را از مصاحبت و همنشينى با ايشان بر ندارد.
فصل چهارم : فضيلت و آثار دعا از ديدگاه روايات
اين فصل چندين فايده از فوايد دعا را در بردارد: نخست اينكه دعا، محبوبترين اعمال در نزد خداوند - جلّ جلاله - است. چنانكه در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش فرمود كه علىّ(عليه‌السلام) فرمود: محبوبترين اعمال نزد خداوند سبحان در روى زمين، دعا، و برترين عبادت، عفّت و پاكدامنى است.
دوّم اينكه: دعا، انسان را از گزند دشمنان و مخالفان رهايى بخشيده، و درهاى روزى را به روى او مىگشايد.
چنانكه روايت شده امام جعفر صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش فرمود كه رسولاللَّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: آيا شما را راهنمايى ننمايم بر جنگ افزارى كه شما را از دشمنانتان نجات داده و روزىهايتان را افزون گرداند؟ عرض كردند: بله. فرمود: شب و روز پروردگارتان را بخوانيد، زيرا به راستى كه دعا، سلاح و جنگ افزار مؤمنان است.
و در حديث ديگر از امام صادق(عليه‌السلام) آمده است كه: دعا از جنگ افزار آهنين نافذتر است.
سوّم اينكه: دعا، ستون دين، و نور آسمانها و زمينهاست.
چنانكه از امام صادق، جعفر بن محمّد از پدر بزرگوارش(عليهما‌السلام) نقل شده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: دعا، سلاح مؤمنين و ستون دين، و علّتِ روشنايى آسمانها و زمين است.
چهارم اينكه: دعا، از وقوع امورى كه تقدير شده و يا نشده جلوگيرى مىكند.
چنانكه عمر بن يزيد نقل مىكند كه از حضرت ابى ابراهيم امام كاظم(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: به راستى كه دعا از وقوع امورى كه تقدير شده و يا نشده جلوگيرى مىكند.
وى مىگويد: عرض كردم: فدايت شوم، امور مقدّر معلوم است مقصود از امور غير مقدّر چيست؟ فرمود: خداوند جلوگيرى مىكند تا اينكه مقدّر نشود.
پنجم اينكه: دعا، بلا را دفع مىكند.
چنانكه ابى ولّاد حفص بن سالم خيّاط مىگويد: در مدينه به خدمت امام ابى الحسن موسى(عليه‌السلام) وارد شدم، و چيزى همراه من بود كه آن را به ايشان رساندم. حضرت فرمود: به اصحاب و ياران خويش اطّلاع بده و بگو كه: تقواى خداوند عزّوجلّ را پيشه كنيد، كه شما در عهد پادشاهىِ شخص سركشى هستند (و مقصودشان، اَبُوالدَّوانيق يعنى منصور خليفه عبّاسى بود)، پس زبانهايتان را حفظ كنيد، و بر جانها و دينتان محافظت كنيد، و امورى را كه از وقوعِ آن بر ما و خودتان بيم داريد با دعا دفع كنيد؛ زيرا به خدا سوگند، كه دعا و درخواست نمودن از درگاه الهى، بلا را دفع مىكند در حالى كه بلا مقدّر شده و ارادهى حتمى و قضاى الهى به آن تعلّق گرفته و تنها امضاى آن باقى مانده است؛ ولى وقتى خداوند خوانده مىشود و از او خواسته مىشود كه بلا را برگرداند، آن را دفع مىكند، پس در دعا اصرار كنيد كه خداوند خود شما را از شرّ آن كفايت فرمايد.
ابوولاّد مىگويد: وقتى فرمايش حضرت ابى الحسن(عليه‌السلام) را به ياران خود رساندم، ايشان بدان عمل نموده و بر ابوالدّوانيق نفرين كردند، و درست در سالى به سوى مكّه خارج شده بود، در كنار بئرميمون پيش از آنكه مناسك حجّ را انجام دهد، جان سپرد و خداوند ما را از دست او راحت كرد.
ابوولاّد مىگويد: من نيز در آن سال حاجى بودم، به خدمت حضرت ابى الحسن(عليه‌السلام) رسيدم، ايشان فرمود: اى اباولاّد، چگونه ديديد كاميابى و مستجاب شدن در آنچه را كه به شما امر نموده و بر انجام آن تشويق كردم، يعنى نفرين كردن بر ابى الدّوانيق؟ اى اباولاّد، هيچ بلايى نيست كه خداوند بر بنده مؤمن نازل مىكند و دعا را به او الهام مىكند، مگر اينكه خداوند بزودى آن بلا را برطرف مىنمايد. و هيچ بلايى نيست كه خداوند بر بندهى مؤمنى نازل مىكند و او از دعا كردن خوددارى مىكند، مگر اينكه آن و گرفتارى طولانى مىگردد، پس وقتى بلا بر شما نازل شد، بر شما باد به دعا كردن!
ششم اينكه: مقصود از گفتار خداوند - جلّ جلاله - آنجا كه مىفرمايد:
ما يَفْتَحِ اللَّهُ للِنّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ، فَلامُمْسِك لَها.٦١
- هر رحمتى را كه خداوند براى مردم بگشايد، هيچ كس نمىتواند جلو آن را بگيرد.
همان دعاست، چنانكه امام صادق(عليه‌السلام) در روايتى در رابطه با آيهى شريفه فوق مىفرمايند مقصود همان دعاست.
هفتم اينكه: دعا، سبب تندرستى و بهبودى از هر بيمارى است.
چنانكه محمّد بن مسلم مىگويد: به امام باقر(عليه‌السلام) عرض كردم: آيا اينكه مىگويند كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دربارهى حَبّهى سَوْداء٦٢ فرموده كه: مايهى شفا و بهبودى از هر بيمارى است، جز مرگ. صحيح است؟ فرمود: بله، سپس فرمود: آيا مىخواهى تو را از چيزى كه سبب شفا و بهبودى از هر بيمارى و آسيب، حتّى مرگ است، آگاه سازم؟ عرض كردم: بله، فرمود: دعا.
هشتم اينكه: دعا، قضاى مُبْرَم و ارادهى حتمى و استوار الهى را برمىگرداند.
چنانكه علىّ بن عقبه مىگويد: از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: به راستى كه دعا، قضا و ارادهى حتمى و مُبْرَم را بعد از اينكه سخت و محكم شده باشد، برمىگرداند، پس بسيار دعا بكن، زيرا دعا كليد تمام رحمتها، و سبب كاميابى و برآورده شدن تمام خواستههاست، و جز با دعا كردن نمىتوان به آنچه نزد خداوند است٦٣ نايل گرديد. بىگمان هيچ درى نيست كه بسيار كوبيده شود، مگر اينكه بزودى به روى كوبندهاش گشوده مىشود.
نهم اينكه: هركس از نزول بلا بهراسد و بخواهد آن را با دعا برگرداند، خداوند -جلّجلاله - او را به آرزويش نايل مىگرداند.
چنانكه در روايتى آمده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس بيم آن را داشته باشد كه بلا و مصيبتى به او برسد، پس با دعا كردن در برابر آن بايستد، [يا: برخيزد و براى مرتفع شدن آن دعا بكند]، هيچگاه خداوند آن بلا را به او نشان نمىدهد و وى را به آن گرفتار نمىنمايد.
تمام فوايد دعا را كه روايات گذشته مشتمل بر آن است، ما از ناحيهى انعام و احسانى كه خداوند - عزّوجلّ - بر ما تفضّل فرموده، آشكارا يافتهايم، پس هركس حسن ظنّ به صدق گفتار ما دارد، در حقّ بودن و تحقّق اين حالت كه از خودمان ذكر نموديم (يعنى يافتن همهى اين نتايج)، شكّ و ترديد به خود راه ندهد.
دهم اينكه: دعا، در مقابل نزول بلا قرار گرفته و از آن جلوگيرى نموده و آن را تا روز جزا و قيامت به عقب مىاندازد.
چنانكه در روايتى آمده كه امام رضا(عليه‌السلام) فرمود كه از پدر بزرگوارم(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: به راستى كه دعا در مقابل بلا و گرفتارى مىايستد، و آن دو (يعنى دعا و بلا) تا روز قيامت توافق پيدا مىكنند.٦٤
يازدهم اينكه: دست دعا كننده هرگز خالى از فضلِ رحمت خداوند - جلّ جلاله برنمىگردد.
چنانكه محمّد بن يعقوب كلينى روايت نموده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هيچ بندهاى دستش را به درگاه خداوند سرافراز جبّار نمىگشايد، مگر اينكه خداوند - عزّوجلّ - شرم مىكند كه چيزى از فضلِ رحمت خويش در آن نگذاشته، دست او را خالى برگرداند، پس هرگاه كه دعا مىكنيد، تا دستتان را بر روى و سر خويش نكشيدهايد، برنگردانيد.٦٥
فصل پنجم : برترى دعا و مناجات از تلاوت قرآن
افضل بودن دعا از ديدگاه روايات ١ - در روايتى آمده كه فضالة به واسطهى معاوية بن عمّار [يا: فضالة بن معاوية بن عمّار] مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) عرض كردم: دو نفر در يك لحظه شروع به خواندن نماز مىكنند، يكى در نماز قرآن مىخواند و قرائتش بيشتر از دعاست، و ديگرى دعايش افزون از تلاوت قرآن، و در يك لحظه نماز را به آخر مىرسانند، كداميك از اين دو افضل و برتر است؛ حضرت فرمود: هر دو فضيلت دارد، هر دو زيباست.
وى مىگويد: عرض كردم: مىدانم كه هر دو زيبا است و فضيلت دارد. كدام برتر است؟ حضرت فرمود: دعا، برتر است. آيا فرمايش خداوند متعال را نشنيدهاى كه مىفرمايد:
وَقالَ رَبُّكُمْ: أُدْعُونى، أَسْتَجِبْ لَكُمْ، إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِروُنَ عَنْ عِبادَتى، سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ .٦٦
- و پروردگارتان فرمود كه: مرا بخوانيد، تا دعايتان را براى شما اجابت كنم، به راستى كسانى كه از پرستش و عبادت من گردنكشى كنند، با حالت خوارى و ذلّت وارد جهنّم خواهند شد.
به خدا سوگند مقصود از عبادت در آيه شريفه دعاست، به خدا سوگند آن افضل است. آيا آن عبادت نيست؟ و حضرت دوبار فرمود: به خدا سوگند عبادت همان دعاست و بعد فرمود:، آيا دعا استوارترين عبادت نيست؟! سپس دوبار افزود: به خدا سوگند دعا، محكمترين عبادت است.
٢ - در روايت ديگر آمده كه از امام باقر(عليه‌السلام) پرسيده شد كداميك از اين دو در نماز افضل است: بيشتر قرآن خواندن، يا طول دادن ركوع و سجود؟ حضرت فرمود: بسيار درنگ كردن در ركوع و سجود. مگر كلام خداوند متعال را نشنيدهاى كه مىفرمايد:
فَاقْرَئُوا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ، وَأَقيموُا الصَّلاةَ .٦٧
- پس هر مقدار از قرآن را كه مُيَسَّر بود قرائت كنيد، ولى نماز را كاملاً بپاداريد.
مسلّماً مقصود خداوند از اقامه و بپا داشتن نماز بسيار درنگ كردن در ركوع و سجود و طول دادن آن دو است.
راوى مىگويد عرض كردم: كداميك از اين دو افضل است: قرائت بسيار يا دعاى بسيار؟ حضرت فرمود: دعاى بيشتر. مگر فرمايش خداوند متعال را نشنيدهاى كه مىفرمايد:
قُلْ: ما يَعْبَؤُ بِكُمْ رَبّى، لَوْلا دُعآؤُكُمْ .٦٨
- بگو: اگر دعايتان نبود، پروردگارتان چه اعتنايى به شما داشت؟!
افضل بودن دعا از ديدگاه عقل اكنون مىگويم از لحاظ عقلى نيز مىتوان وجهى موافق با آنچه كه پيرامون افضل بودن دعا از قرائت قرآن روايت شده يافت. و آن اينكه:
١ - مسلّماً اين گونه نيست كه هركس كلام خداوند - جلّ جلاله - را بخواند، به خدا معرفت داشته باشد، و قدر كلام الهى را بشناسد، و با تلاوت خويش خشنودى خدا را بخواهد؛ ولى امكان ندارد كسى دعا و درخواست و آرزو كند و كسى را كه مىخواند و از او درخواست مىكند و آرزوى خويش را از او مىخواهد، يعنى خداوند - جلّ جلاله - را نشناسد؛ بنابراين، دعا همواره مشتمل است بر:
الف و ب - معرفت به ذات و صفات خداوندى كه او را مىخواند.
ج - شناخت پيامبرى(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كه مردم را به سوى او دعوت مىنمايد.
د - معرفت به واگذارى امور خود به خدا و درخواست و طلب از پيشگاه او.
ه - ادب نيازمندى به خدا.
و - دلبستگى و تعلّق خاطر به اعتماد و تكيه بر خدا.
ز - معجزهها و كراماتى كه در نزد هركس كه دعاهايش مستجاب شده و حوايجش برآورده شده و ناراحتيهاى شديدش برطرف شده، تحقّق يافته است.
و اينها همگى فايدهها و مَواهبى هستند كه فضيلت آنها افزون و جايگاهش دو چندان و بيش از ديگر امور همسانِ آن است، و براى هر كس كه به معناى آنها پى برد، به روشنى بر امور ديگر ترجيح دارد.
ممكن است كسى اشكال كند و بگويد: گاهى غير عارفين به خدا نيز دعا مىكنند.
جواب اين سخن آن است كه حتّى دشمن خداوند - جلّ جلاله - يعنى ابليس نيز با دعا كردن و درخواست از خداوند منتفع شده، آنجا كه گفت: مرا از مهلت داده شدگان قرار ده، و خداوند - جلّ جلاله - درخواست او را اجابت نموده و فرمود:
إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ .٦٩
- به راستى كه تا روز مشخّص و معلوم، از مهلت داده شدگان هستى.
ليكن امكان ندارد همان گونه كه ابليس به خاطر درخواست و دعا كردنش منتفع شد، كسى دشمنِ خداوند - جلّ جلاله - باشد و در حال عداوت و دشمنى، به خاطر خواندن قرآن شريف ثواب داده شده، و به ثمرهى آن نايل گردد.
٢ - از ديگر مرجّحات عقلى دعا بر تلاوت قرآن اين است كه: كسى كه درخواست و دعا مىكند، به همان اندازهاى كه در حاجت خويش به او نياز و اضطرار دارد، به او توجّه نموده و در پيشگاهش اظهار خشوع و فروتنى مىنمايد، بنابراين از آنجا كه نيازمنديها و حوائج مردم به خداوند - جلّ جلاله - در زندگانى دنيا بسيار است، دعا كننده نيز بسان شخص مضطرّ، ناچار از اخلاصِ عبوديّت و بندگى است؛ ليكن تلاوت قرآن شريف در غالب اوقات از اين حالتها خالى است، بلكه چه بسا انسان قرآن را با حالت غفلت تلاوت مىنمايد، و در نتيجه خود اين كار [در نزد اهل كمال ]محسوب مىشود.
فصل ششم : شرايط اجابت دعا از ديدگاه عقل
احساس ذلّت در پيشگاه حضرت حقّ شايسته است دعا كننده در حال دعا توجّه داشته باشد كه وى مملوك خداوندگار توانا و قاهرى است كه بر او آگاهى و اشراف دارد، و اينكه بنده هيچگاه بىنياز از مولايش نبوده و هيچ زمانى نيست كه خواستهاى از او نداشته باشد. و نيز توجّه داشته باشد كه خداوند - جلّ جلاله - كه مالك همه چيز اوست، داراى بزرگترين جلالت و بزرگى و شكوه و والايى است، و وى كه بندهى اوست، در پستترين مرتبهى فرو مايگى و پستى و كاستى قرار دارد، و از سويى اصل و خاستگاهش به ترتيب مراحل آفرينش از خاك و گِل، و گلِ سياه بدبوى متغيّر، و آب پَست است، و از سوى ديگر دستش از ناحيهى زندگانى و وجود و تندرستى و تدبير اصول سعادتمندى در دنيا و آخرتش، خالى است.
پس اگر بنده با وجود اين خصوصيّتها، اگر با مولايى كه همواره به او نيكى نموده، و توانا و قاهر است و بر او آگاهى و اشراف دارد، مخالفت نموده و اين مخالفت را به آن خاستگاه ناتوان و آسيب پذير و پست و نكوهيدهاش بيافزايد، و جلالت و اقبال و توجّه خدا به خود را كوچك بشمارد، و در كردار و گفتارش با او ستيز كند، و نظرش بر خلاف نظر او - كه در تمام حالات به صلاح بنده است - باشد؛ بايد هنگام دعا و مناجات بسان بنده برده خيانت پيشه و ذليل در پيشگاه مولاى خويش ايستاده، و همانند شخص فرومايه با شخصيّتى عزيز و بزرگوار، و شخص حقير نيازمند با مالك بىنياز و والا و بزرگ، و چون فرد ناتوان ناچيز با مولايى كه بيم و هراس از او دارد، و گفتگوى خيانت پيشگان و جنايتكاران با كسى كه از همه مالكان بزرگتر است و هر وقت كه بخواهد توانايى انتقام گرفتن را دارد، او را مورد خطاب قرار دهد.
٤٧) اين قسمت از مقدّمه، ظاهراً به تناسب ذكر محمّد بن سنان در سند روايت گذشتهآمدهاست، و در عين حال برخى از مطالب آن، كلّى است و مكمّل و توضيح مبحث گذشته محسوب مىشود.
٤٨) رجوع شود به كفاية الاثر، ص ٣٣٤، ورجال كشّى، ج ٢،ص٤٠٧، شمارهى ١١٨٥.
٤٩) كُرّاس: بخشى از كتاب كه بيشتر مشتمل بر ٨ برگ است.
٥٠) نور (٢٤): ٢١.
٥١) نحل (١٦): ٥٣.
٥٢) در مدرك اين حديث، كتاب كنز الفوائد به جاى اينعبارت آمده است: واهتمام تمام داشته...
٥٣) اشاره به آيهى شريفهى ٤٥ از سورهى عنكبوت (٢٩) كه مىفرمايد:
إِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشآءِ وَالْمُنْكَرِ.
٥٤) كنزالفوائد، ج ٢ ص ٢٢٣ - تنها با اين تفاوت كه به جاى جملهآخر يعنى: ولذا، ماهمواره در انوار پاكيزه و درياى لبريز دانش تو شناور هستيم آمده است: بدون اينكه از تو جدا و منحرف گرديم.
٥٥) و لذا نيازى به تلفّظ مفهوم نيّت، و نيز تصوّر و خطور دادنالفاظ خاصّ به ذهن،نيست.
٥٦) فرقان (٢٥): ٧٧.
٥٧) انعام (٦): ٤٣.
٥٨) بقره (٢): ١٨٦.
٥٩) غافر: (٤٠) : ٦٠.
٦٠) كهف (١٨): ٢٨.
٦١) فاطر (٣٥): ٢.
٦٢) حَبّهى سَوْداء همان شونيز و يا شينيز است كه بهحَبّه و دانهى بركت معروفاست.
٦٣) يعنى: خشنودى حضرت حقّ و مقامات و كمالات والاىتوحيدى.
٦٤) و در نتيجه تا روز قيامت بلا بر دعا كننده نازل نمىشود.
٦٥) كافى، ج ٢، ص ٤٧١، روايت ٢ - با اين تفاوت كه بعد از فضل رحمت خويش افزودهشدهاست: هر چه بخواهد
٦٦) غافر (٤٠) : ٦٠.
٦٧) مزّمّل (٧٣): ٢٠
٦٨) فرقان (٢٥): ٧٧.
٦٩) حجر (١٥): ٣٧ - ٣٨؛ و ص (٣٨): ٨٠ - ٨١.
مقدّم داشتن مقصود حضرت حقّ و اشتغال به ياد او
همچنين بايد هنگام دعا و مناجات مقصود خداوند - جلّ جلاله - از فرا خواندن تو به محضر مقدّسِ وجود خويش را بر مقصود خويش، كه درخواست رحمت و جود و بخشش است، مقدّم بدارى، به گونهاى كه هنگام دعا لذّتى كه از ستايش و تقديسِ بزرگى و تعظيم شأن و مقام او، و اعتراف به احسانش احساس مىكنى، نزد تو محبوبتر از برشمردن حوايج خويش باشد، اگر چه خواستههايت از امور مهمّ دارفنا بوده، و يا براى دفع بزرگترين بلاها و گرفتاريها باشد.
اى بنده، اگر خداوند - جلّ جلاله - را از روى يقين مىشناختى، مسلّماً مىديدى كه اشتغال داشتن به حفظ حُرمت و حقّ رحمت او، تو را به اجابتِ و مساعدتى كه خواستهى توست، زودتر نايل مىگرداند. چنانكه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود:
همانا خداوند - عزّوجلّ - مىفرمايد: هركس به جاى مسئلت نمودن از من، به ياد و ذكر من مشغول گردد، برترين عطايايى را كه به درخواست كنندگان از خود مىدهم، به او عطا مىكنم.
اينك مىگويم: آنچه را كه من در اين مقام از پيشوايان اسلام كه مقتداى ما هستند، مىدانم اين است كه پيامبر اكرم -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فرمود برترين دعا، دعاى من و دعاى پيامبران پيشين است. آنگاه تنها كلمهىلا إِلَه إِلاَّ اللّه را بر زبان جارى نمود، و ستايش خدا را بجا آورد. عرض شد كه: كجاى اين كلام، دعاست؟ حضرت - كه درودهاى خداوند بر او و خاندان او و بر اصفياء و برگزيدگان پيش و بعد از او باد! - فرمود كه (بدين مضمون) كداميك از اين دو، به منظور دعا كننده و مسئلت كننده آشناتر، و سزاوارترند كه فضايل از او درخواست شود؟ آيا خداوند - جلّ جلاله - يا عبداللَّه بن جذعان؟ آنجا كه اميّة بن ابى الصّلت او را ستود و گفت:
أَأَذْكُرُ حاجَتى، أَمْ قَدْ كَفانى إِذا أَثْنى عَلَيْكَ الْمَرْءُ يَوْماً حَياؤُكَ؟ إِنَّ شيمَتَكَ الْحَيآءُ كَفاهُ مَنْ تَعَرَّضَهُ الثَّنآءُ - آيا حاجتم را ذكر كنم، يا شرم و حياى تو از برآورده نكردن خواستهام براى من كافى است؟ زيرا شرم و حيا، سرشت و خوى توست.
اگر روزى، كسى ثناى تو را گويد، كسى كه مدح و ثنا متوجّه اوست (يعنى خود تو) براى او كافى خواهد بود.
بدين ترتيب و طبق معناى اين شعر: مدح و ثناگويى ممدوح در برآورده شدن حوايجِ ستايشگر كفايت مىكند، پس خداوند - جلّ جلاله - به خاطر كمال بخشش و رحمتش به برآورده كردن حوايج شايستهتر است.
عواقب سوء غفلت در حال دعا بنابراين هرگاه ديدى، قلب و عقل و نَفْس تو هنگام تضرّع و بر اين اوصاف متّصف است، بدان كه در محضرِ وجود و جوُدِ خداوند قرار گرفتهاى، و چه عنايتها، و چه كليد سعادتمنديها و زود مستجاب شدن دعا كه نصيبت گشته است!
ولى امر ديدى قلبت به غفلت، و عقلت به فراموشى گرفتار است، و به جاى اشتغال به خداوند - جلّ جلاله - امور ديگر به خود سرگرم نموده، و در حال دعا گويى به يقين احساس مىكنى كه گويى در محضر هيچ كس نيستى، و در پيشگاه خداوند بلند پايهاى كه خداوندگار عالميان است قرار ندارى، و خاكسارى عبوديّت و بندگى بر چهرهات نمايان نيست، و هيچ خوف و هراسى از هيبت و شكوه بزرگ الهى ندارى، و حدّاقلّ حالت جنايت پيشگان و بزهكاران نافرمان را نيز كه هنگام ديدن مولايشان لرزه به اندامشان مىافتد، ندارى، مسلّماً بدان كه به واسطهى گناهانت از خداوندى كه به همه نهانيها آگاه است، محجوب گرديده، و به خاطر عيبها و كاستيهايت از آن مقام دوست داشتنى بر كنار گشته، و به جهت ويران نمودن قلبت از رسيدن به خواستهات ممنوع شدهاى، لذا بترس از اينكه خداوند - جلّ جلاله - به عدم ايمان تو گواهى دهد زيرا كسانى را كه خداوند - جلّ جلاله - به بىايمانى آنان گواهى بدهد به هلاكت و گمراهى مبتلا خواهند شد. به خداوند بزرگ و پاكيزه مىفرمايد:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنوُنَ الَّذينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ، وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ؛ وَ إذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ، زادَتْهُمْ إِيماناً، وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ.٧٠
- تنها كسانى مؤمن هستند كه وقتى ياد از خدا مىشود، دلهايشان مىلرزد، و هنگامى كه آيات خدا بر آنان خوانده مىشود، بر ايمانشان افزوده مىگردد، و تنها بر پروردگارشان توكّل مىنمايند.
پس بسان بندهاى كه مولايش بر سوء بندگى و پليدى درون و شيوهى ناپسند او آگاهى پيدا كرده، و از درگاهش رانده، و از آستانهاش دور نموده، او را از جمله اين گونه عذاب نموده كه به جاى مشغول نمودن به شرافت مقام رضا و خشنودى خويش، به دنيا سرگرمش نموده است، بر حالِ نَفْسِ خويش گريه كن.
بنابراين، اگر با وجود دارا بودن صفات نكوهيدهاى كه ذكر نموديم، استجابت دعاهايت به تأخير افتاد، مسلّماً گناه از ناحيهى توست، و تو بودى كه بر اساس باور درست، مولاى خويش را نخوانده، و بر دَرِ توفيق او نايستادهاى.
فصل هفتم : شرايط اجابت دعا از ديدگاه روايات
روايت آمده كه: امام صادق(عليه‌السلام) كف دستان مباركش را به سوى آسمان گشود و فرمود رَغْبت اين است، و پشت كف دستان خويش را به سوى آسمان قرار داد و فرمود: رَهْبت اين است، و انگشتان شريف خويش را به سمت راست و چپ حركت داد و فرمود: تَضَرُّ اين است، و تنها يك انگشت خود را بالا و پايين برد و فرمود: تَبَتُّل اين است، و دستش را در برابر صورت مباركش به سمت قبله دراز كرد و فرمود: اِبْتِهال اين است. سپس فرمود: تا قطرهى اشك بر صورتت جارى نگشته، ابتهال مكن.
در حديث ديگرى از امام صادق -عليه‌السلام - آمده كه: اِسْتِكانت در دعا اين است كه دعا كننده هنگام دعا، دستانش را بر دو شانهاش قرار دهد.
يكى از احتمالاتى كه ممكن است مقصود از اين اشارات باشد آن است كه: گشودن دست در حالت رَغْبَت، به حال كسى كه به خداوند - جلّ جلاله - اميد دارد، و حسن ظنّش به تفضّل او بر خوف از جلالِ عظمتش فزونى دارد، نزديكتر است، لذا شخص راغب همواره خواهان ايمنى است، و كف دستش را مىگشايد تا احسان خداوند به آن فرو ريزد.
و شايد مقصود از حالت رَهْبَت و پشت كف دستها را به سوى آسمان نمودن، اين باشد كه بنده با زبانِ حالِ خاكسارى، به مالك دار فنا و بقاء مىگويد كه: من جرأت آن را ندارم كه كف دستهايم را به سوى تو بگشايم، لذا از روى ذلّت و شرمندگى در پيشگاهت، كف دستهايم را رو به زمين قرار دادهام.
و شايد مراد از حركت دادن انگشتان به راست و چپ در حالت تَضَرُّ اين باشد كه شخص تضرّع كننده به شيوهى زنِ فرزند مرده در هنگام مصيبتِ بيمناك، دستانش را برگردانده و با پشت و رو نمودن و راست و چپ كردن آنها، گريسته و نوحه سرايى مىكند.
و شايد منظور از تَبَتُّل و بالا و پايين بردن يك انگشت بر اساس معناى تَبَتُّل در لغت كه انقطاع و بريدن و گسستن است، اين باشد كه گويا شخصى كه تبتّل مىكند مىخواهد بگويد: من تنها و تنها به سوى تو منقطع گشتهام، بخاطر اينكه تنها تو شايستهى پرستش هستى، و با يك انگشت و نه با همهى انگشتان، بر يگانگى و وحدانيّت خداوند سبحان اشاره مىنمايد. و اين مقام ارجمند و بزرگى است، لذا بنده نبايد آن را ادّعا كند، جز هنگامى كه اشك از چشمانش جارى گرديده، و بسان بردهى ذليل در پيشگاه حضرت حقّ ايستاده، و به جاى درخواست آمال و آرزوها و ذكر خواستهى خويش، توجّه تامّ به خداوند صاحب جلال و عظمت داشته باشد.
و گويا مقصود از اِبْتِهال و دراز كردن دست در برابر صورت رو به سمت قبله، نوعى از اقسام بندگى و خاكسارى باشد.
و شايد منظور از اِسْتِكانت و گذاشتن دستها بر شانهها، اين باشد كه گويا دعا كننده با اين حالت مىخواهد بگويد: من همانند بردهى جنايتكار - كه با حالت اسارت، و در حالى كه در بند است و او را به غلّ و زنجير بسته و به سوى مولايش مىبرند و در پيشگاهش قرار مىدهند - دستهايم را به گردنم بستهام.
بجا آوردن مدح و ثناى خداوند - جلّ جلاله - پيش از درخواست حوايج.
در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هرگاه خواستيد حاجتى از خداوند طلب نماييد، ابتدا مدح و ثناى پروردگار را بجا آوريد، زيرا هركس حاجتى از پادشاهى بخواهد، ابتدا نيكوترين گفتارى را توان بر آن را دارد، آماده نموده و بيان مىكند، پس هرگاه خواستيد حاجتى از خدا بخواهيد، ابتدا خداوند را ستوده و مدح نموده و به تمام خير و خوبى ثناى او را بگوييد...
و نيز در روايت ديگر محمّد بن مسلم مىگويد: امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: در كتاب و دستْ نوشتِ علىّ(عليه‌السلام) آمده است كه مدح و ستايش پيش از مسئلت و خواستن حاجت است، پس هرگاه خواستيد به درگاه خدا دعا كنيد، ابتدا ثناى او را بگوييد.
وى مىگويد به حضرت عرض كردم: چگونه ثناى خدا را بگويم؟ فرمود: مىگويى:
يا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَىَّ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ، يا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، يا مَنْ هُوَ بِالمَنْظَرِ الأَعْلى [وَ بِالأُفُقِ المُبينِ]، يا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ
- اى خدايى كه از رشتهى رگ گردن به من نزديكترى، اى كسى كه ميان انسان و قلبش حايل مىگردى و از او به او نزديكترى، اى كسى كه در تماشاگاه و منظر بلند [و در افق و كرانه آشكار] قرار دارى.
و نيز در روايت ديگر معاوية بن عمّار مىگويد: از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: [راه دعا كردن اين است:] ابتدا بجا آوردن مدح و ثناى الهى، سپس اقرار به گناهان، آنگاه مسئلت كردن. به خدا سوگند هيچ بندهاى با وجود اصرار بر گناه، از گناه خارج نمىگردد، و هيچ بندهاى از گناه در نمىآيد مگر اينكه به گناه خويش اقرار و اعتراف كند.
و نيز در روايت ديگر، حلبى مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) عرض كردم: كنيزى دارم كه از آن خوشم مىآيد، ولى هر فرزندى از آن متولّد مىشود مىميرد، و اينك پسرى از آن متولّد شده كه شبها مىترسد، و مىترسم كه او نيز زنده نماند و بميرد.
امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: چرا دعا نمىكنى؟ در پاسى از آخر شب برخيز و وضو بگير و حقّ تمام اعضا را در وضو كاملاً بجاآور، و نماز بگزار و نيكو انجام بده، و پس از نماز ستايش خدا را بكن، مبادا كه مدح و ستايش نكرده درخواست نمايى (و حضرت چند بار اين جمله را تكرار فرمود و دستور داد كه ابتدا مدح و ثناى خدا را بگويد) و پس از مدح و ستايش پروردگارت، بر پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صلوات بفرست، سپس حاجتت را بخواه، كه برآورده خواهد شد.
آيا نشنيدهاى كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ديدند كه مردى نماز مىخواند، وقتى آن مرد نمازش را تمام كرد بلافاصله رو به درگاه خدا كرد و حاجتش را درخواست نمود، پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: اين بنده در انجام امر پروردگارش عجله و شتاب نمود.
و نيز بار ديگر ديدند كسى نماز مىخواند، هنگامى كه وى نمازش را تمام كرد، ابتدا پروردگارش را ستود، و پس از مدح و ثناى پروردگار بر پيامبرش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صلوات فرستاد. آنگاه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دوبار فرمود: درخواست كن كه حاجتت برآورده مىشود.
البتّه اين در صورتى است كه دعا كننده در حال دعا، امر خويش را به خداوندى كه مالكِ امور اوست، واگذار ننموده و از او درخواست نكرده باشد كه هركدام از دو حالت (پنهانى و يا آشكارا دعا كردن) را كه مىخواهد در دل او قرار داده و به او افاضه كند، وگرنه اگر به صورت كامل صفت تفويض را داشته باشد، خداوند - جلّ جلاله - هر كردار و گفتارى را كه براى او مىپسندد، به او الهام مىفرمايد. و اين امرى است كه ما بالوجدان آن را دريافته، و عياناً بدان يقين و باور داريم.
در روايتى آمده كه حضرت ابى الحسن امام كاظم(عليه‌السلام) فرمود: يك بار پنهانى دعا نمودن، با هفتاد بار آشكار و در حضور مردم دعا نمودن برابر است.
و نيز در روايت ديگر آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: بزرگى ثوابِ دعا و تسبيح گفتن بنده بين خود و خدا را، جز خداوند - تبارك و تعالى - نمىداند.
و بالاخره در روايت ديگر، صفوان جمّال مىگويد امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: خداوند - تبارك و تعالى - اين امر [يعنى ولايت ائمّة(عليهم‌السلام) ]را بر اهل اين گروه [يعنى شيعيان] به صورت نهانى واجب نموده، و هرگز آن را به صورت آشكارا نخواهد پذيرفت.
صفوان مىگويد امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه روز قيامت فرا مىرسد، رضوان يعنى گنجينهدار بهشت، مىبيند كه گروهى در بهشت هستند ولى از منظر او عبور نكردهاند و وى هنگام ورود به بهشت آنها را نديده است]، خطاب آنها مىگويد: شما چه كسانى هستيد و از كجا وارد بهشت شديد؟ حضرت فرمود: مىگويند: كارى با ما نداشته باش، ما گروهى هستيم كه در به صورت نهانى خدا را پرستيديم، و خداوند نيز ما را به صورت پنهانى داخل بهشت فرمود.
- پاكيزه بودن از مظالم بندگان در حال دعا.
چنانكه در روايت آمده كه اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: خداوند - تبارك و تعالى - به عيسى بنمريم (( عليهما‌السلام )) وحى فرمود كه به جماعت [و يا اشراف] بنى اسرائيل بگو: كه جز با قلبهايى پاكيزه و چشمان خاشع و دستهاى پاكيزه به خانهى من وارد نشوند، و به آنان بگو: دعاى هر كدام از شما را كه حتّى از يك نفر از مردم چيزى را به ظلم و ستم گرفته باشد، اجابت نمىكنم.
معذور ندانستن ظالم در ظلم خود.
زيرا در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس، ظالمى را به واسطهى ظلم و ستم او معذور بداند، خداوند شخصى را بر او مسلّط مىگرداند كه به او ظلم و ستم نمايد، و اگر دعا كند دعاى او مستجاب نمىگردد، و خداوند به واسطهى ستم كشيدنش به او پاداش نمىدهد.
جبّار و سركش نبودن.
زيرا در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: خداوند - تبارك و تعالى - به حضرت داود(عليه‌السلام) وحى نمود: به جبّاران و سركشان بگو، مرا ياد نكنند، زيرا هر بندهاى به ياد من باشد، من نيز از او ياد مىكنم، و اگر سركشان مرا ياد كنند، آنان را ياد كرده و لعنتشان نموده و از رحمتم دور مىگردانم.
دعا با قلب پاك و نيّت صادق.
زيرا در روايتى كه عمر بن يزيد [يا: مزيد] مىگويد از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: مردى در بنى اسرائيل بود، كه به مدّت سه سال به درگاه خداوند دعا مىكرد كه پسرى به او بدهد. وقتى ديد كه خدا دعايش را مستجاب نمىفرمايد، گفت: اى پروردگار من، آيا از تو دورم و به من گوش فرا نمىدهى، يا به من نزديكى، پس چرا جوابم نمىدهى؟
حضرت فرمود: كسى به خواب او آمد و به او گفت: مدّت سه سال است كه با زبان بد و دشنام دهنده، و قلب متكبّر و ناپاك، و بدون اينكه نيّتت صادق باشد، خدا را مىخوانى، پس از اينها دست بكش تقواى الهى را در دل پيشه كن، و نيّتت را نيكوگردان.
حضرت فرمود: آن مرد چنين كرد و سپس به درگاه خداوند دعا نمود، و پسرى براى او متولّد شد.
٨ - دعا نكردن، دربارهى دفع ستمى كه مثل آن را به ديگرى روا داشته باشد.
زيرا در روايتى علىّ بن سالم مىگويد از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: خداوند - تبارك و تعالى - فرمود: به عزّت و عظمتم سوگند، دعاى هيچ ستمديدهاى را دربارهى ستمى كه به او شده، در حالى كه به احدى مشابه آن ستم را نموده باشد، مستجاب نمىگردانم.
پرهيز از گناه بعد از دعا، تا مبادا گناهانش او را از نيل به آرزويش باز دارد.
چنانكه در روايت آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: همانا بنده، حاجتى از حوايج دنيوى را از خداوند - تبارك و تعالى - درخواست مىكند، و خداوند مىخواهد كه تا مدّت زمان مشخّص (نزديك يا دور) آن حاجت را برآورد، سپس بنده در همان زمان گناهى را مرتكب مىشود، پس خداوند به فرشتهاى كه براى برآوردن حاجت او گماشته شده مىفرمايد: حاجت او را برآورده مكن و او را از آن محروم گردان، زيرا او متعرّض خشم و غضب من شد، و از مستحقّ محروميّت گرديد.
توبه از گناهان و صلاح و صدق در حال دعا.
زيرا در روايتى عثمان بن عيسى به نقل از برخى از اصحاب امام صادق(عليه‌السلام) آورده كه به حضرت عرض كردم: دو آيه در كتاب خدا هست كه من تأويل آنها را نمىدانم. حضرت فرمود: آن دو كدامند؟ عرض كردم: فرمايش خداوند متعال كه مىفرمايد:أُدْعُونى، أَسْتَجِبْ لَكُمْ.٧١
مرا بخوانيد، تا [دعايتان را] براى شما اجابت كنم.)
و من دعا مىكنم و مستجاب نمىگردد.
حضرت فرمود: آيا مقصودت اين است كه خداوند - تبارك و تعالى - خلف وعده مىنمايد؟ عرض كردم: خير.
فرمود: آيهى ديگر كدام است. وى مىگويد: عرض كردم: گفتار خداوند متعال كه مىفرمايد:وَما اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَىْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ، وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقينَ .٧٢:
(و هرچه انفاق كنيد، خداوند عوض و جانشين آن را [به شما] برمىگرداند، و او بهترين روزى دهندگان است.)
و من انفاق مىكنم و عوض و جانشين آن را نمىبينم.
حضرت فرمود: آيا منظورت اين است كه خداوند خلف وعده نموده؟ وى مىگويد: عرض كردم: خير. فرمود: پس چه؟ عرض كردم: نمىدانم. فرمود: ليكن من - ان شاء اللَّه تعالى - براى تو بيان مىكنم.
توجّه داشته باش اگر شما از دستورات خداوند اطاعت مىكرديد و سپس دعا مىنموديد، مسلّماً خداوند دعاى شما را مستجاب مىفرمود، ولى مخالفت و نافرمانى خدا را مىكنيد لذا دعايتان را مستجاب نمىنمايد.
و امّا اينكه گفتى: انفاق مىكنيد و جانشين آن را نمىبينيد، بدان كه اگر شما مال را از راه حلال به دست آورده و سپس در راه حقّ و مواردِ درست انفاق مىنموديد، هيچ كس دِرْهَمى انفاق نمىكرد مگر آنكه خداوند عوض آن را به او برمىگرداند.
و اگر از سمت و سو و جهتِ دعا او را مىخوانديد، حتماً دعاى شما را اجابت مىنمود، اگرچه نافرمان و گناهكار باشيد.
وى مىگويد، عرض كردم: روش و جهتِ دعا چيست؟ حضرت فرمود: هنگامى كه نماز واجب را بجا آوردى، خدا را ستوده و او را به بزرگى ياد نموده و با تمام توان مدح و ثنايش را مىگويى، و بر پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صلوات فرستاده و در صلوات بر او نهايت كوشش را مىنمايى، و گواهى مىدهى كه حضرتش، رسالت خويش را به خوبى تبليغ نموده، و بر ائمّه هدى(عليهم‌السلام) درود مىفرستى.
بعد از ستايش و ثناى خداوند و صلوات بر پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، عطايا و نيكيهاى خداوند نسبت به خود را يادآور شده و نعمتهاى او را ذكر مىكنى، آنگاه خدا را ستايش نموده و او را بر تمام اين امور شكرگزارى مىكنى، و بعد به تك تك گناهانت اعتراف نموده و به آنها و يا به هر كدام كه به ياد دارى اقرار نموده و به گناهانى كه از يادت رفته و بر تو پوشيده است به صورت اجمالى اقرار كرده و از تمامى گناهانت به درگاه خداوند توبه مىكنى، و تصميم مىگيرى كه هرگز به سوى آنها بازنگردى، و با حالت پشيمانى و نيّت صادق و احساس هراس و اميدوارى، از تمامى گناهانت طلب آمرزش مىكنى. و بخشى از گفتارت اين باشد كه:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِنْ ذُنُوبى، وَ أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ، فَأَعِنّى عَلى طاعَتِكَ، وَ وَفِّقْنى لِما أَوْجَبْتَ عَلَىَّ مِنْ كُلِّ ما يُرْضيكَ، فَإِنّى لمْ أَرَ أَحَداً بَلَغَ شَيْئاً مِنْ طاعَتِكَ إِلاّ بِنِعْمَتِكَ عَلَيْهِ قَبْلَ طاعَتِكَ؛ فَأَنْعِمْ عَلَىَّ بِنِعْمَةٍ أَنالُ بِها رِضْوانَكَ وَالْجَنَّةَ .
- خداوندا، از گناهانم به درگاه تو پوزش مىخواهم، و از تو طلب آمرزش نموده و به سوى تو توبه مىكنم، پس مرا بر طاعت و فرمانبرى از خود يارى فرما، و بر هر عمل كه موجب خشنودى توست و بر من واجب نمودهاى، مؤفّقم گردان، زيرا من هيچ كس را نديدهام كه به چيزى از اطاعتت نايل شده باشد، مگر اينكه تو پيش از آن طاعت، نعمتت را بر او ارزانى داشتهاى، پس نعمتى را بر من ارزانىدار كه به واسطهى آن به خشنودى و بهشتت نايل گردم.
سپس بعد از همهى اينها، خواستههاى خويش را مسئلت مىكنى، و من اميدوارم كه - ان شاء اللّه تعالى - خداوند تو را محروم برنگرداند.
توضيح دو نكته پيرامون حديث گذشته
الف - توضيح فرمايش مولايمان امام صادق -عليهما‌السلام - كه فرمود: اگر از جهت و سمت و سوى دعا خدا را بخوانيد، مسلّماً دعايتان را اجابت مىنمايد، اگر چه گناهكار باشيد، اين است كه هرگاه بنده در حالى كه گناهكار است، خداوند - جلّ جلاله - را بخواند، خداوند دعاى او را استجابت مىكند؛ ولى استجابت دعايش به تأخير مىافتد؛ زيرا از سويى خداوند - جلّ جلاله - از بندهاش مىخواهد كه توبه نموده و گناهان را ترك كند، و از سوى ديگر بنده مطالبى را با دعا از خدا درخواست مىنمايد. و وقتى امر چنين باشد، خداوند - جلّ جلاله - با زبان حال به بنده مىگويد: من از تو چيزى را كه حقّ من است - يعنى توبه - را مطالبه مىنمايم، و تو با دعا چيزى را كه حقّ تو نيست از من درخواست مىكنى، پس وقتى تو چيزى را كه من از تو مىخواهم و حقّ من است، به من نمىدهى، چگونه تعجّب مىكنى كه من در برابر كيفر خوددارى كردن تو از دادن آنچه كه من از تو درخواست نمودم، از دادن چيزى كه تو از من مىخواهى و حقّ تو نيست خوددارى كنم؟!
ب - توضيح گفتار امام صادق(عليه‌السلام) پيرامون فرمايش خداوند - جلّ جلاله - كه فرمود: اگر روزى را از راه حلال به دست آورده و در راه حقّ و موارد درست انفاق مىنموديد، خداوند عوض آن را به شما برمىگرداند.، آن است كه اگر بنده چيزى را براى هواى نَفْس خويش كسب كند و خرج كند، و نيّتش از اين كسب و هزينه كردن معاملهى با خداوند - جلّ جلاله - و امتثال امر او نباشد، گويى كه ارادهى خداوند - جلّ جلاله - و حكمت او را در تدبير بندگان و مخلوقات بركنار نگاشته، پس چگونه عوض انفاق او بر عهدهى خداوند - جلّ جلاله - باشد؟ زيرا تنها در صورتى ضمانت آن بر عهدهى خداوند - جلّ جلاله - خواهد بود كه بنده به خاطر امتثال امر الهى كسب نموده و به امر خدا در طاعت او انفاق كند.
حضور قلب، و تمايل نداشتن به دنيا.
زيرا در روايتى آمده كه: حضرت موسى( عليهما‌السلام ) بر روستايى از روستاهاى بنىاسرائيل مىگذشت، ديد كه توانگران آنان در حالى كه لباسهايى بافته شده از مو پوشيده، و خاك بر سرشان مىريزند، و بپا ايستادهاند، و به درگاه پروردگار اشك بر گونههايشان جارى است، از روى ترحّم و دلسوزى برايشان گريست، و به درگاه پروردگار عرض كرد: اى معبود من، اينان بنى اسرائيل هستند كه بسان كبوتر سخت مىگريند و ناله سر مىدهند، و همچون گرگ زوزه مىكشند، و همانند سگ عوعو مىكنند.
خداوند به او وحى فرمود كه: چرا چنين مىكنند؟ آيا به خاطر اينكه گنجينهى من تمام شده است، يا اينكه داراييها و عناياتم اندك شده، يا من مهربانترين مهربانها نيستم؟ ليكن به اطّلاع آنان برسان كه من به آنچه كه در دلهايشان است آگاهم، آنان مرا مىخوانند در حالى كه دلهايشان از من غائب، و به دنيا مايل است.
عدم غفلت و اشتغال نداشتن به امور بيهوده.
زيرا در حديث آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: در حالى كه به اجابت دعا يقين داريد دعا كنيد، و بدانيد كه خداوند هرگز دعاى كسى را كه قلبش غافل و مشغول به لهو و امور بيهوده باشد، مستجاب نمىفرمايد.
ترك نكردن امر به معروف و نهى از منكر.
زيرا در روايت آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: بىگمان يا امر به معروف و نهى از منكر خواهيد نمود، و يا خداوند اشرار و بدهايتان را بر نيكانتان مسلّط خواهد نمود، و در اين هنگام نيكانتان دعا خواهند نمود ولى دعاى آنان مستجاب نخواهد شد.
نفرين نكردن بر دوست.
زيرا در حديث آمده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: از خدا خواستم كه نفرينِ دوست بر دوست خويش را مستجاب نگرداند.
پاكيزگى خوراك و پرهيز از حرام خورى.
زيرا روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هرگاه كسى از شما خواست كه دعايش مستجاب شود، كسب خويش را پاكيزه نموده، و از مظالم مردم خارج شود، و به راستى كه دعاى بندهاى كه در شكمش مال حرام است، يا در نزد او مظلمهاى براى احدى از بندگان خدا است، به سوى خدا بالا نمىرود و مستجاب نمىگردد.
و نيز در روايتى آمده پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هرگاه خوراك دعا كننده حرام باشد و غذاى حرام مصرف كند، كى دعاى او مستجاب مىگردد؟!
داشتن انگشترى نقره با نگين فيروزه.
زيرا در حديث آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود خداوند سبحان فرمود: به راستى كه من شرم دارم دست بندهاى را كه در آن انگشترى فيروزه است و به سوى آسمان بلند كرده، نوميد برگردانم.
داشتن انگشترى عقيق.
روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هيچ كف دستى محبوبتر از كف دستى كه در آن انگشترى عقيق باشد، به سوى خداوند - عزّوجلّ - بلند نشده است.
دعا نكردن پيرامون قطع ارتباط با خويشاوندى كه قطع آن جايز نيست.
زيرا در اعمال شب نيمه شعبان و غير آن روايت و ارادت كه: دعا در آن شب مستجاب مىشود، مگر دعاى كسى كه قطع ارتباط با خويشاوندان خود نموده، و يا دربارهى آن دعا نمايد.
در نظر داشتن مقصود خداوند - جلّ جلاله - از دعا و مقدّم داشتن آن بر خواست خود.
به عنوان مثال: وقتى بيمار شد، مقصودش از دعا كردن براى تندرستىاش، صرف زنده ماندن براى خواستههاى نفسانى زودگذر و دنيايى كه او را از آخرتش باز مىدارد، نباشد؛ بلكه براى اين دعا كند كه بر اساس ارادهى خداوند - جلّ جلاله - كه همان طاعت و عبادت اوست، زنده بماند.
و مثال ديگر اينكه: وقتى فرزند و يا كسى كه در نزد او عزيز است بيمار شد، دعا كردنش براى تندرستى آنان، به خاطر ميل نفسانى خود به زنده ماندن آنان در امورى كه به مصلحت آنهاست، يا لذّت و شيرين كامى خود، يا براى اينكه مبادا كسى به او شماتت كند، و مقاصدى از اين قبيل نباشد، بلكه دعايش براى تندرستى آنان بدين منظور باشد كه ايشان بر اساس طاعت و اراده و نظام حكمت خداوند - جلّ جلاله - پايدار و زنده باشند.
ناگفته نماند كه: ممكن است براى برخى به محض اطّلاع از شرايط اجابت دعا كه يادآور شديم، زود حالت يأس دست دهد، يا بر بعضى از اين روايات طعن و خرده بگيرند.
پس توجّه داشته باش كه اينها همگى شرايطِ دعايى است كه:
الف - مسلّماً مستجاب مىشود.
ب - يا بزودى مستجاب شده و ثمره مىدهد.
ج - يا درست همان چيزى كه درخواست مىشود و نه عوض آن، حاصل مىشود.
د - يا تنها كسى كه حاجتِ بسيار دارد، نيازمند اين همه احتياط كارى است.
ه - يا توجيههاى ديگر از اين قبيل كه سازگار با تصديق اين روايات باشد.
وگرنه مسلّماً مىدانيم كه خداوند متعال دعاى ابليس را با وجود اصرار بر گناه، و نيز دعاى افراد بسيارى را كه هنگام دعا كردن تمام اين شروط را نداشتهاند اجابت فرموده است.
و در هر حال، سزاوار است كه انسان هنگام مناجات، در تحصيل اين شروط بكوشد، جهت به برآورده شدن حاجت - ان شاء اللّه تعالى. - احتياط كارى نموده باشد.
فصل هشتم : فوايد مناجات بسيار و فضيلت دعا......
در غياب مؤمنين و براى حضرت حجّت عجّل اللَّه تعالى فرجه الشّريف فوايد محافظت بر مناجات از راه عقل ١ - ذكر خداوند - جلّ جلاله - بر دل [يا:عقل] انسان غلبه بيشترى پيدا كرده، و در نتيجه موجب اُنس بنده با پروردگار مىگردد، و بنده در عوض اشتغال به خواطر دنيوى و اسباب ناپايدار، به خدا مشغول مىگردد، و در نتيجه همين مطلب او را به سوى مراقبت مولاى خويش، و سلامتى از دورى از حضرت حقّ، و نيل به خشنودى او فرا مىخواند.
٢ - بنده مىتواند بدين وسيلهى به منزلت پروردگار در قلب خويش پى ببرد؛ زيرا اگر ديد نَفْسش به تكرارِ اَذكار ميل و رغبت دارد، پى مىبرد كه خداوند - جلّ جلاله - در نزد او مقام و منزلت دارد، به گونهاى كه همين منزلت، وسيلهاى براى نيل به سلامتى از خطرها مىگردد، زيرا هركس چيزى را دوست بدارد، بسيار از آن ياد مىكند.
٣ - خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
أُذْكُرُونى، أَذْكُرْكُمْ .٧٣
و معلوم است كه اگر پادشاهى از پادشاهان دنياى فانى به يكى از بردگانش كه قدر منزلت والاى او را مىشناسد، بگويد كه: به ياد من باش، تا اينكه من نيز به ياد تو باشم. و او همان گونه كه در محضر خداوند - جلّ جلاله - است، در حضور آن پادشاه باشد، مسلّماً در دوام ياد او كوشش مىكند، تا مولايش به ياد او بوده، و در دنيا و آخرت او را به ذكر و ياد خود مشرّف سازد. آيا به معناى گفته شاعر توجّه نمىكنى آنجا كه دربارهى معشوقهى فانى خويش مىگويد:
يَوَدُّ بِأَنْ يُمْسِىَ مَرْيضاً لَعَلَّها وَ يَهْتَزُّ لِلْمَعْرُوفِ فى طَلَبِ الْعُلى اِذا سَمِعَتْ عَنْهُ، بِشَكْوىً تُراسِلُهُ لِتُذْكَرَ يَوْماً عِنْدَ سَلْمى شَمآئِلُهُ - عاشق دوست دارد كه شب را با مريضى سپرى نمايد، تا شايد وقتى معشوقهاش [سَلْمى ]خبر او را شنيد، شكوه و گلهاى به سوى او بفرستد.
و در جستجوى بلند پايگى و شرافت، به سوى نيكى حركت مىكند، تا خلق و خوى پاكيزه و فضايلش روزى در نزد سلْمى ذكر شود.
و لذا بندگان عارف و مؤدّب و فرهيخته همواره مىكوشند كه بسيار به ياد مولاى خويش كه پيوسته آنان را مىبيند باشند، تا او نيز از ايشان ياد كند؛ و يا به فضل و كرم خويش از آنان خشنود گردد، و يا آنان را خشنود سازد.
فوائد مواظبت بر مناجات از راه نقل از جمله فوائد محافظت بر مناجات با پروردگار از راه روايات كه من يافتهام، چندين فائده بزرگ و آرزو كردنى است:
نخست اينكه هُلْهَم شدن به دعا، نشانهى كوتاهى بلا و گرفتارى است.
چنانكه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: آيا مىدانيد كدام بلا طولانى و كداميك كوتاه است؟ راوى مىگويد عرض كرديم: خير. حضرت فرمود: هرگاه به شما، و يا به يكى از شما،٧٤ الهام شد كه دعا كند، پس بداند كه آن بلا كوتاه خواهد بود.
دوّم اينكه: دعا كردن پيش از گرفتارى، مسلّماً بلا و گرفتارى را دفع مىكند، ولى با دعا كردن بعد از بلا گاهى نمىتوان به اميد و آرزوى خود رسيد.
چنانكه در روايت آمده كه حضرت ابوالحسن امام كاظم(عليه‌السلام) فرمود: حضرت علىّ بن الحسين( عليهما‌السلام ) پيوسته مىفرمود: هركس پيش از نزول بلا پيشدستى نموده و دعا كند، هنگامى كه بلا نازل مىشود دعايش مستجاب مىگردد، ولى هركس پيشتر دعا نكند، و بعد بلا بر او نازل شود و آنگاه دعا كند، دعايش مستجاب نمىگردد.
سوّم اينكه: فرشتگان، دعاى بندهاى را كه تنها هنگام گرفتارى دعا مىكند، ولى در حال آسايش و خوشى دعا نمىكند، از رسيدن به مرحلهى اجابت جلوگيرى مىكنند.
چنانكه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هرگاه بندهاى هنگام بلا و گرفتارى دعا كند، و در حال آسايش و خوشى دعا نكند، ملائكه جلو صداى او را مىگيرند و مىگويند: اين صداى ناآشنا و غريبى است. پيش از اين كجا بودى؟
چهارم اينكه: پافشارى كردن و اصرار در دعا، كليد نجات و رهايى است.
چنانكه در حديث است كه امام صادق(عليه‌السلام) مىفرمود: به خدا سوگند، هيچ بندهى مؤمنى پيرامون حاجتى به درگاه خداوند پافشارى نمىنمايد، مگر اينكه خداوند حاجت او را برآورده مىسازد.
و نيز در روايت آمده كه امام صادق و امام باقر( عليهما‌السلام ) فرمودند: به خدا سوگند، هيچ بندهى مؤمنى به درگاه خداوند اصرار نمىكند، مگر اينكه خداوند دعاى او را مستجاب مىگرداند.
صفاتى كه دعا كننده از ديدگاه عقل و نقل بايد داراى آن باشد گذشت٧٥، بنابراين شايسته است كه الحاح و پا فشارى در دعا مُبتنى بر آن اصول باشد.
ذكر فضيلت دعا در غياب برادران دينى از ديدگاه روايات اينك پس از ذكر شروط مهمّى كه موجب قبولى دعا مىشوند، لازم است فضيلت دعا در غياب برادران دينى را با استفاده از برخى رواياتى كه بدان دست يافتهايم يادآور شويم:
١ - در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هركس بگويد:
أَللّهُمَّ، اَغْفِرْ لِلْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ .
- خداوندا، مردان و زنان مؤمن را بيآمرز.
خداوند، در برابر هر مؤمنى كه از زمان آفرينش حضرت آدم(عليه‌السلام) تا برپايى قيامت خلق فرموده، يك كار نيك براى او مىنويسد، و يك گناه او را محو مىفرمايد، و يك درجه [درجهى ايمانى ]او را بالا مىبرد.
٢ - نيز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هرگاه كسى بگويد:
أَللّهُمَّ، اغْفِرْلِلْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ، أَلاَْحْيآءِ مِنْهُمْ وَ جَميعَ الاَْمْواتِ .
- خدايا، مردان و زنان مؤمن و مسلمان، و زندگان و تمام مردگان آنها را مورد مغفرت خويش قرار ده.
خداوند به شمارهى تمام انسانهاى گذشته و آينده، دعا براى او مستجاب مىگرداند: [يا: دعاى آنان را براى وى مىنويسد]
٣ - همچنين در اين باره است روايت بندهى صالح خدا عبداللَّه بن جندب - رضوان اللَّه عليه - از مولايمان امام صادق(عليه‌السلام)، عبداللَّه بن سنان مىگويد: گذرم بر عبداللَّه بن جندب افتاد كه بر صفا به نماز ايستاده - وى پيرمرد كهنسالى بود ديدم كه دعا مىنمود و در دعاى خود بسيار مىگفت:أَللّهُمَّ ، فُلانَ بْنَ فُلانٍ، أَللّهُمَّ، فُلانَ بْنَ فُلانٍ. :
(خداوندا، فلانى پسر فلانى را [بيامرز])٧٦
به اندازهاى كه نتوانستم بشمارم.
پس وقتى كه سلام نماز را گفت. عرض كردم: اى عبداللَّه، هيچ موقف و جايگاهى بهتر از جايگاه تو نديدهام، ولى از يك خصلت تو اصلاً خوشم نيآمد.
گفت: چه چيز من خوشايند تو نبود.
گفتم: به بسيارى از برادرانت دعا كردى، ولى نشنيدم كه براى خود دعايى بكنى.
گفت: اى عبداللَّه، از مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: هركس در پشت سر برادر مؤمن خويش براى او دعا كند، از كنارههاى آسمان ندا مىشود: اى فلانى، براى توست مانند آنچه كه براى برادرت درخواست نمودى، و براى توست صد هزار برابر آن. لذا دوست نداشتم صد هزار برابر ضمانت شده را به خاطر يكى كه نمىدانم آيا مستجاب مىشود يا خير، ترك كنم.
٤ - و نيز از آن جمله است روايت همين بندهى صالح، عبداللَّه بن جندب - رضوان اللّه عليه - از مولايمان موسى بن جعفر امام كاظم(عليه‌السلام) علىّ بن ابراهيم بن هاشم مىگويد: پدرم به من گفت: عبداللَّه بن جندب را در موقف ديدم، و هيچ موقفى بهتر از موقف او نديدم، پيوسته دستهاى خويش را به سوى آسمان دراز كرده بود، و اشكهايش بر گونهاش جارى مىشد و به زمين مىريخت. پس از رفتن مردم به او گفتم: اى [اَ]با محمّد، هرگز موقفى بهتر از موقف تو نديدم.
گفت: به خدا سوگند، جز براى برادرانم دعا ننمودم. و اين بخاطر آن بود كه حضرت اباالحسن موسى بن جعفر( عليهما‌السلام ) به من خبر داد كه: هركس در غياب برادرش براى او دعا كند، از سوى عرش ندا مىشود كه: براى توست صدهزار برابر آن، لذا خوشم نيامد كه صدهزار برابرِ ضمانت شده را به خاطر يكى كه نمىدانم آيا مستجاب مىشود يا خير، فروگذارم.
٥ - روايات گرانسنگ ديگرى پيرامون دعا در غياب برادران دينى در قنوت نماز وتر از نماز شب ذكر خواهيم كرد، زيرا ديدهام اصحاب ما اماميّه، براى كسانى كه مىخواهند دعا كنند، بيشتر در قنوت نماز وتر نماز شب دعا مىكنند.٧٧
فضيلت دعا كردن براى حضرت حجّت عجّل اللَّه تعالى فرجهالشريف اينك مىگويم: اگر دعا براى برادران دينى اين همه فضيلت دارد، پس فضيلت دعا براى سلطان و فرمانروايى كه سبب هستى و وجود توست. و تو معتقدى كه اگر او نبود، خداوند نه تو و نه هيچ كس از مكلّفين زمان او و تو را نمىآفريد، و اينكه لُطف الهى به وجود او - صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم- سبب تمام آنچه كه تو و غير تو در آن قرار داريد مىباشد، و وسيلهى تمامى خيراتى است كه بدان نايل مىگرديد، چگونه خواهد بود؟
پس مبادا و مبادا كه تا حدّى كه امكان دارد خود و يا احدى از خلايق را در دوست داشتن و دعا نمودن، بر او مقدّم كنى. و نيز هنگام دعا كردن براى آن مولاى عظيم الشأن حضور قلبى و زبانى داشته باش.
و مبادا گمان كنى كه علّت ذكر اين مطلب براى آن است كه آن بزرگوار به دعاى تو احتياج دارد. بسيار دور است، بسيار دور است، اگر چنين اعتقادى داشته باشى، در اعتقاد دوستىات مريض و بيمارى؛ بلكه اين را براى آن گفتم كه حقّ بزرگ و احسان گرانبار حضرتش را بر تو بشناسانم.
و ديگر اينكه: اگر پيش از دعا براى خويش و كسانى كه نزد تو گرامى هستند، براى آن بزرگوار دعا نمايى، خداوند - جلّ جلاله - زودتر درهاى اجابت را به روى تو خواهد گشود؛ زيرا تو - اى بنده، - درهاى قبولى دعا را با قفلهاى جنايتها و گناهانت بستهاى، پس اگر براى اين مولايى كه در نزد خداوند مالك زندگان و مردگان خاصّ و ويژه مىباشد دعا كنى، خداوند به خاطر او زود درهاى اجابت را به روى تو مىگشايد، و در نتيجه تو نيز به خاطر چنگ زدن به ريسمان او در دعايى كه براى خود و ديگران مىكنى، در زمرهى فضل او داخل شده، و رحمت و كَرَمَ و عنايت خداوند - جلّ جلاله - تو را نيز فرا مىگيرد.
و مبادا بيايى و اساتيدى را كه از آنها پيروى مىكنى، بشمارى و بگويى كه من نديدهام آنان به آنچه كه تو گفتى عمل كنند، و آنها از مولايمان كه بدو اشاره نمودى - صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم- غافل، و نسبت به او بىاعتنا هستند.
جواب اينكه: به آنچه كه گفتم عمل كن، كه مطلبِ حقّ است، زيرا هركس نسبت به مولايمان بىاعتنا، و از آنچه كه ذكر نمودم غافل باشد، به خدا سوگند، كه در اشتباه فضاحت بارى مىباشد.
و حديثى كه جدّم ابو جعفر طوسى - رضوان اللّه عليه - مطلبى را كه ذكر نموديم، گوشزد مىكند. وى روايت نموده كه بعضى از صالحين يعنى ائمّه(عليهم‌السلام) فرمود: در شب بيست و سوّم ماه رمضان مكرّر - در حال سجده و ايستاده و نشسته و به طور كلّى در هر حال كه هستى - و نيز در كلّ اين ماه و در طول عمرت به هر صورت كه ممكن شد، و هرگاه كه در طول عمرت به يادت آمد، اين دعا را مكرّر مىخوانى. به اين صورت كه بعد از حمد و ستايش خداوند متعال، و صلوات بر پيامبر اكرم حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مىگويى:
أَللّهُمَّ، كُنْ لِوَلِيِّكَ فُلانِ بْنِ فُلانٍ٧٨ فى هذِهِ السّاعَةِ وَ فى كُلِّ ساعَةٍ، وَليّاً وَ حافِظاً وَ قآئِداً وَ ناصِراً وَ دَليلاً وَ عَيْناً، حَتّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً، وَ تُمَتِّعَهُ فيها طَويلاً.
- خدايا، در اين لحظه و در تمام لحظات، سرپرست و نگاهدار و راهبر و يارىگر و راهنما و ديدبانِ ولىِّ حضرت حجّة بن الحسن - كه درودهاى تو بر او و بر پدرانش باد، - باش، تا اينكه او را به صورتى كه خوشايند اوست [و همه از او فرمانبرى مىنمايند ]ساكن زمين گردانيده، و مدّت زمان طولانى در آن بهرهمند سازى.
اينك اهتمام ائمّه(عليهم‌السلام) را نسبت به اين دعا براى آن بزرگوار چگونه مىبينى؟ آيا مانند كوتاهى كردن تو نسبت به آن مقام شريف است؟ بنابراين از بسيار دعا كردن براى او - صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم- و براى كسانى كه دعا كردن براى آنان در نمازهاى واجب، جايز است، خوددارى مكن؛ كه در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود:
هر سخنى كه در نماز واجب با آن خداوند متعال را مورد خطاب قرار دهى، كلام آدمى و گفتارى كه نماز را باطل كند نيست.
بنابراين، عذرى در ترك اهتمام و همّت گماشتن نسبت به اين امر براى تو باقى نمىماند.
فصل نهم : احكام و آداب مقدّمات طهارت و ادعيه آن
آداب معنوى هنگام رفتن به توالت از جمله مقدّمات پيش از طهارت، مطالبى است كه انسان هنگام وارد شدن در توالت و هنگام بول و غايط نمودن و اين گونه امور ضرورى، بدان نيازمند است.
اينك مىگويم: اى بندهى بد، اى پست، چه چيز باعث شده كه بر پادشاه عالَميان و خداوندگار اوّلين و آخرين جرأت پيدا كنى؟ و چه چيز تو را از جايگاه خويش، كه بندهاى نيازمند و ذليل هستى، در آورده و به فروگذارى و گستاخى و اشتغال داشتن به غير بندگى و خدمت و معامله با مالكِ روز جزا، واداشته است؟
واى بر تو، آيا نمىبينى كه خود مخزن و حمّال كثافتهاى پست و عهدهدار تميز كردن محلّ خروج پليديها مىباشى، و اين امور را هر روز و شب مكرّر با دستت انجام مىدهى، و تا هنگام مرگ از اين كار پست رهايى نخواهى داشت.
واى بر تو، چگونه از زير بار نشانهى ذلّت و نقص سر به سوى صاحب جبروت و مالك مُلك و ملكوت بلند مىكنى؟ آيا نمىدانى كه آغاز تو بسان پدرت، از نطفهاى بدبو و گنديده بوده، كه از محلّ درآمدن پيشاب كه ناپاك است بيرون مىآيد، و بعد از آن كارت حمّالى و شستن كثافت مىباشد و بعد از مرگ به صورت مُردار گنديده و زشت مىگردى.
سرت را از روى ذلّت و شرم به زير انداز و صدايت را از روى بيم و هراس آهسته كن، و زبونىِ خويش را بشناس، و در تدبير امور خود تأمّل كن، و بكوش كه مولايت تو را از اسارت بندگى رها ساخته، و از فرومايگى اين امور پست بيرون آورد. دست به دامن او شو و به او توسّل بجوى كه تو را از اين بردگى اسارت آزاد ساخته و از آزادگان قرار داده و براى سكونت در بهشتى كه خانهى آرامش و محلّ آسودگى است، شايسته گرداند، و بدين وسيله تو را از اين كار پست و اشتغال به شستن كثافتها و محلّ خروج پليديها بالا برده، و اين جسد سخيف و دون را ويران ساخته، و بر بُنيادى والا و پاكيزهى از اين پليديها آباد كند، به گونهاى كه براى سكونت در خانهاى كه خوشيهايش دايمى و جاودانى است، صلاحيّت پيدا كنى كه اين دست به دامن شدن و توسّل جستن تنها در دنيا ميسّر است، پس اگر به چيز پست و دون بسنده نمايى، زيانكار خواهى بود و گناه از خودت مىباشد و مصيبت و گرفتارى به خودت برمىگردد.
احكام و آداب هنگام رفتن به توالت
بندهاى كه در دار فنا به اين امور مبتلاست، خواست به توالت وارد شود، نيازمند است كه پيش از داخل شدن امورى را بداند، تا كارها و گفتارش بر مبناى شناخت و آگاهى باشد.
از جملهى آن امور كه در روايات آمده است، اين است كه:
١ - در حال اختيار و توانايى، اگر سرش باز باشد، پيش از وارد شدن آن را بپوشاند.
٢ - و جاى قضاى حاجتش از نگاه ديگران به عورتش مصون و محفوظ باشد.
٣ - وقتى خواست براى اين منظور بنشيند، رو و پشت به قبله نباشد.
٤ - رو به سمتى كه باد مىوزد بول ننمايد، زيرا امكان دارد كه باد آن را به سوى او برگرداند.
٥ - رو به آفتاب و ماه نباشد.
٦ - در سوراخهاى حيوانات ، بول نكند، زيرا امكان دارد چيزى از آنجا خارج شده و گزندى به او برساند.
٧ - از نشستن در مكانهايى كه موجب آزار و اذيّت مردم است، اجتناب كند.
٨ - در آب جارى يا آب راكد، بول و غائط نكند، البتّه كراهت دوّمى شديدتر است. و اگر آب راكد كمتر از مقدار كرّ باشد، بول و غائط كردن آن را، آلوده و نجس مىكند.
٩ - در حال اشتغال به قضاى حاجت، نخورد و نياشامد.
١٠ - در اين حالت، مسواك نزند؛
١١ - سخن نگويد، مگر به ياد خداوند - جلّ جلاله -، و يا اينكه ناچار از سخن گفتن باشد.
١٢ - هنگامى كه از قضاى حاجت خويش فراغت پيدا كرد، استنجا نموده و جاى بول و غايط را با آب شستشو مىدهد. و اگر براى شستن غايط آب پيدا نشد، جاى آن را با سه سنگ و پاكيزه يا هر چيز ديگرى كه شرع مقدّس جانشين آن قرار داده، پاك كند. و اگر عين غايط پيش از استعمال سه سنگ و چيز ديگر برطرف شده باشد، بايد آن سه را استعمال كند. و اگر عين نجاست با سه سنگ برطرف نشود، بايد بيش از سه عدد سنگ استعمال كند تا اينكه عين غايط برطرف شود.
البتّه حتّى در صورت وجود آب نيز جايز است در رفع غايط به سنگ بسنده كند، به همان صورتى كه ذكر كرديم، ولى اگر بين سنگ و آب جمع كند، افضل و بهتر خواهد بود.
١٣ - وقتى از طهارت كردن محلِّ غايط فارغ شد، سه بار به آرامى از مخرج تا بيخ آلت تناسلى را دست كشد، سپس باز به آرامى سه بار از بيخ آلت تا سر آن دست كشد٧٩، پس از آن را شستشو دهد، و در شستن مخرج بول، در حالت دسترسى به آب، غير از آب كفايت نمىكند.
و حكم زن در شستن غايط با آب همانند مرد است، و امّا در بول نيازى به كشيدن دست و استبراء ندارد و شستن آن كفايت مىكند.
آداب و ادعيهى هنگام رفتن به توالت
اينك بعضى از روايات پيرامون آداب و دعاهاى وقت دخول در توالت تا هنگام خروج از آن را كه شايسته است شخص عارف از آن غفلت نورزد، ذكر مىكنيم:
١ - هنگام وارد شدن، پاى چپش را پيش از پاى راست در مستراح گذارد، و بگويد آنچه را كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه وارد توالت شدى و خواستى غايط كنى، بگو:
بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْخَبيثِ الُْمخْبِثِ الرِّجْسِ النَّجِسِ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ. إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ الْعَليمُ.
- به نام خدا، و به وسيلهى خدا، به خدا پناه مىبرم از پليدِ پليد كننده و آلودهى ناپاك، شيطان رانده شده، به راستى كه خداوند شنوا و بينا و آگاه است.
٢ - و اگر روايتى را خواستى كه الفاظ كمتر از اين را داشته باشد، بگو آنچه را كه روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه وارد توالت شدى و خواستى غايط كنى، بگو:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ، أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الرِّجْسِ النَّجِسِ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ، إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ.
- به نام خدا، و به [وسيلهى ]خدا، به خدا پناه مىبرم از [شرّ] پليدِ نجس، شيطان رانده شده، به راستى كه خداوند شنوا و آگاه است.
٣ - و اگر باز كمتر از اين الفاظ را خواستى، بگو آنچه را كه امام صادق(عليه‌السلام) پيرامون حُكم توالت هنگام ورود به آن فرمود: وقتى انسان داخل توالت شد، بگويد:
بِسْمِ اللَّهِ
- به نام خدا.
و وقتى براى قضاى حاجت نشست، بگويد:
أَللّهُمَّ، اذْهَبْ عَنِّى الاَْذى، وَ هَنِّئْنى طَعامى .
- خداوندا، مايهى رنج و آزار را از من برطرف نما، و خوراكم را گوارا فرما.
و هنگامى كه قضاى حاجت نمود، بگويد:
أَلْحَمْدُللَّهِ الَّذى أَماطَ عَنِّى الاَْذى، وَ هَنَّأَنى طَعامى.
- سپاس خدايى را كه مايهى رنج و اذيّت را از من دور نمود، و خوراكم را گوارا فرمود.
سپس فرمود: فرشتهاى بر بندگان گمارده شده كه وقتى قضاى حاجت نمودند، سر او را برگردانده٨٠ مىگويد: اى فرزند آدم، آيا به آنچه كه از شكم و اندرونت بيرون آمده نمىنگرى، پس جز چيز پاكيزه در آن داخل مكن، و عورتت را در حرام داخل مكن.
٤ - و وقتى كه خواست خودش را بشويد، آنچه را كه جدّم ابى جعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - روايت نموده بگويد. كه مىفرمود: هرگاه خواست خودش را شستشو دهد، بگويد:
أَللّهُمَّ، حَصِّنْ فَرْجى، وَ اسْتُرْعَوْرَتى، وَ حَرّمْهُما عَلَى النّارِ، و وَفِّقْنى لِما يُرْضيكَ عَنّى، يا ذَاالْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ،٨١
- خداوندا، شرمگاه و عورتم را محفوظ و پوشيده بدار، و آن دو را بر آتش [جهنّم ]حرام فرما، و مرا به هر آنچه كه تو را از من خشنود مىسازد، مؤفّق گردان. اى صاحب بزرگى و بزرگوارى.
٥ - وقتى از غايط فارغ شدى، بگو آنچه را كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: وقتى از غايط فارغ شدى بگو:
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى أَماطَ عَنِّى الاَْذى، وَ أَذْهَبَ عَنِّى الْغائِطَ، وَ هَنَّأَص وَ عَافاص، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى يَسَّرَ الْمَساغَ، وَ سَهَّلَ الَْمخْرَجَ، وَ أَمْضَى الاَْذى.
- سپاس خدايى را كه مايهى رنج و اذيّت را از من دور، و غايط را از من برطرف نمود، و خوراك مرا گوارا نموده و تندرستى عنايت فرمود. و ستايش خداوندى را كه خوراكم را گوارا گردانيد، و بيرون آمدن آن را راحت نمود، و مايهى رنج و اذيّت را بيرون راند.
و هنگامى كه خواستى از توالت بيرون بيايى، دست به شكم ماليده، سپس آنچه را كه جدّم ابى جعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - روايت نموده، بگو كه:
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى هَنَّأَنى طَعامى وَ شَرابى، وَ عافانى مِنَ الْبَلْوى
- سپاس خداوندى را كه خوراكى و نوشيدنى را براى من گوارا فرموده، و از گرفتارى و [بيمارى] عافيت و تندرستى عنايت نمود.
و هنگام بيرون آمدن از توالت پاى راست خود را پيش از پاى چپ بيرون گذاشته و بگويد:
أَلْحَمْدُ للَّهِِ الَّذى عَرَّفَنى لَذَّتَهُ، وَ أَبْقى فى جَسَدى قُوَّتَهُ، وَ أَخْرَجَ عَنّى أَذاهُ، يالَها نِعْمَةً، يالَها نِعْمَةً، يالها نِعْمَةً، لايَقْدِرُونَ الْقادِرُونَ قَدْرَها.٨٢
- ستايش خدايى را كه لذّت غذا را به من شناسانيد، و نيرويش را در جسمم به جا گذاشت، و مايهى رنج و اذيّت آن را از من بيرون راند. چه نعمت بزرگى، چه نعمت بزرگى، چه نعمت بزرگى، كه اندازهگيران نمىتوانند اندازهى عظمت آن را مشخّص سازند و بدانند.
شرايط آب
آبى در خور طهارت است كه: مطلق، و پاكيزه از نجاسات باشد، و انسان از ناحيهى شرع از استعمال آن براى طهارت مأذون باشد.
پس هرگاه چنين آبى پيدا شد بدان تطهير مىشود؛ و اگر چنين آبى پيدا نشد و آب قليل و كمتر از كرّ بود، اصل آب يقيناً پاك و طاهر است، لذا انسان نبايد به خاطر قليل بودن، از طهارت با آن خوددارى كند و به گمان و تخمين بگويد كه نجس شده است، زيرا به واسطهى همين خوددارى كردن و ترك طهارت و نماز، نَفْس خويش را به هلاكت انداخته و به صاحب شريعت اهانت نموده، بلكه امور زشت و قبيحى را به فرستادهى خداوند - جلّ جلاله - نسبت داده است؛ زيرا اگر مقصودش عبادت خداوند سبحان باشد، نبايد در تدبير و گفتار الهى با او مخالفت نمايد.
و مبادا به آنچه كه بسيارى از مردم بدان مبتلايند، يعنى ترك طهارت و نماز به خاطر تَوَهُّمهاى وسواس گونه و حكم به نجس بودن آب، مبتلا شود؛ زيرا وسواس، يا بيمارى جسمى است؛ و يا بيمارى و آسيب در عقيده و دين؛ و يا درماندگى در شناخت خداوند بسيار مهربان است.
٧٠) انفال (٨) : ٢.
٧١) غافر (٤٠): ٦٠.
٧٢) سبأ (٣٤): ٣٩.
٧٣) بقره (٢): ١٥٢.
مرا ياد نماييد، تا من نيز شما را ياد كنم.
٧٤) ترديد از راوى است.
٧٥) به فصل ششم و هفتم رجوع شود.
٧٦) به جاى فلان بن فلان، برادران مؤمن خود را ذكر مىنمود.
٧٧) چنانكه سيّد - رضوان اللَّه تعالى عليه - در مقدّمه تصريحفرموده، اين فصل از كتابدر جلد دوّم كتاب فلاح السائل آمده، كه متأسّفانه بكلّى مفقود شده و در دسترس نيست.
٧٨) به جاى فلان بن فلان در هر زمان، حجّت وقت (عليه‌السلام)ذكر مىشود، و درزمان ما گفته مىشود: أَلْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِىِّ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلى آبائِهِ.
٧٩) و نيز سه بار سر آلت را فشار دهد. ظاهراً عبارتى كه ذكر شداز متن افتاده است.
٨٠) يعنى او را متوجّه كثافاتى كه از او خارج شده مىكند.
٨١) مصباح المتهجّد، ص ٧ - با اين تفاوت كه به جاى لِمايُرْضيكَ عَنّى، لِمايُقَرِّبُنى مِنْكَ: (يعنى به آنچه كه مرا به تو نزديك مىگرداند.) آمده است.
٨٢) مصباح المتهجّد، ص ٧.
فصل دهم : آداب معنوى طهارت از ديدگاه عقل
براى كسى كه مىخواهد با آب طهارت كند مهمّ اين است كه پيش از شستن اعضاى خويش، آنها را از چركِ گناهان و نجاست عيبهايش تطهير كند؛ زيرا اگر هنگام شستشوى آنها، از تطهير آنها از آنچه كه ناخوشايندِ مولايش است - هم او كه مىخواهد در پيشگاه او بايستد - غفلت داشته باشد، و در حال شستشوى اعضا با آب، مبتلاى به غفلت و جرأت بر خداوند - جلّ جلاله - بوده، و از حضور او غايب باشد، مانند كسى مىگردد كه خدا را دست انداخته و او را استهزاء مىكند، زيرا امر مهمّتر را فروگذارده و سرگرم امر كم اهميّت شده، و تهديدى كه خداوند - جلّ جلاله - در گفتارش فرموده، ايمن نخواهد بود، آنجا كه مىفرمايد:
أَللّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ، وَ يَمُدُّهُمْ فى طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ .٨٣
- خداوند آنها را استهزاء مىنمايد و يارىشان در طغيان و سركشىشان سرگشته و متحيّر شوند.
آيا اين روايت را نشنيدهاى كه: حضرت امام حسن بن علىّ(عليه‌السلام) وقتى وضو مىگرفت، رنگ صورت مباركش دگرگون مىشد، و بندهاى بدنش به لرزه درمىآمد. در اين باره از آن حضرت پرسيده شد. آن بزرگوار فرمود: سزاوار است كسى كه در پيشگاه خداوند صاحب عرش مىايستد، رنگش زرد گردد، و بندهاى بدنش به لرزه درآيد.
و مشابه اين حديث نيز دربارهى مولايمان حضرت امام حسن(عليه‌السلام) نقل شده است.
و نيز آيا نشنيدهاى كه مولايمان زين العابدين علىّ بن الحسينعليهما‌السلام وقتى شروع به طهارت نماز مىكرد، صورتش زرد شده، و بيم و هراس از آن مقامات والا بر چهرهاش آشكار مىگرديد.
پس آيا در ترازو و سنجش عقل جايز است كه حضرتش(عليه‌السلام) با آنكه سالم و معصوم [از گناهان و عيوب و اشتباهات] بوده بهراسد، و تو در حالى كه بيمار هستى ايمن باشى؟
مسلّماً هركس كه مىخواهد به منظور مناجات و گفتگوى خصوصى در محضر پادشاهى وارد شود، با آراستن و درست كردن هر چيزى كه ممكن است نگاه پادشاه بر آن بيافتد، و با هرچيز كه موجب قرب بيشتر در نزد او مىگردد، خود را آماده و مهيّا مىنمايد. و معلوم است كه نظر پاك و مقدّس خداوند - جلّ جلاله - متوجّه طهارت قلب از گناهان، و پاكيزگى اعضا و جوارح از زخمهاى گناهان است.
و ديگر اينكه: اگر بنده به تطهير دل و اعضا و جوارح از چركهايى كه در اثر بكار زدن آنها در غير هدفى كه براى آن آفريده شده، يعنى عبادت و پرستش خداوند، اهتمام ورزد - به اين صورت كه از خداوند مالك رحمت طلب عفو و گذشت كند، يا با نيّت صادق و خالصانه و به شايستگى توبه كند - همين اهتمام ورزيدن به امر مهمّتر لطف و كمكى از ناحيه پروردگار به او محسوب مىشود، و او را بهتر به تطهير كامل اعضا و جوارح با آب مىكشاند، و وقتى بعد از پاك نمودن آنها از گناهان، آنها را با آب نيز تطهير نمود، نسبت به اينكه با سلامتى از گناه در محضر مناجات پروردگار وارد شود، و نسيم عطر و بُوى خوش آن مقام را استشمام نمايد، نزديكتر خواهد بود.
فصل يازدهم : احكام و آداب و ادعيهى وضو كيفيّت وضو گرفتن
در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: روزى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) با محمّد ابن حنفيّة نشسته بودند، حضرت فرمود: اى محمّد، ظرفى آب بياور تا براى نماز وضو بگيرم. محمّد آب آورد، حضرت آب را با دست چپ، بر دست راستش ريختند و سپس فرمودند:
بِسْمِاللَّهِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى جَعَلَ المآءَ طَهُوراً، وَ لَمْ يَجْعَلْهُ نَجِساً.
- به نام خدا، سپاس خدايى را كه آب را پاكيزه و پاكيزه كننده قرار داد، و آن را نجس و آلوده قرار نداد.
سپس [به توالت رفته] و خود را شستشو داده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، حَصِّنْ فَرْجى وَ أَعِفَّهُ، وَاسْتُرْعَوْرَتى، وَ حَرِّمنْى عَلَى النّارِ .
- خدايا، شرمگاهم را محفوظ و پاكدامن بدار، و عورتم را بپوشان، و آن را بر آتش [جهنّم ]حرام كن.
پس از آن آب در دهان گردانيده و مضمضه نموده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، لَقِّنى حُجَّتى يَوْمَ أَلْقاكَ، وَ أَطْلِقْ لِسانى بِذِكْرِكَ [وَ شُكْرِكَ].
- خداوندا، روزى كه با تو ملاقات مىكنم، حجّت و دليلم را به من تلقين نموده و بفهمان، و زبانم را به ياد [و شكر گزارىات ]بگشاى.
سپس آب داخل بينى كرده و استنشاق نموده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، لاتُحَرِّمْ عَلَىَّ ريحَ الْجَنَّةِ، وَ اجْعَلْنى مِمَّنْ يَشَمُّ ريحَها وَ رَوْحَها وَ رَيْحانَها وَ طيبَها.
- خدايا، بوى بهشت را بر من حرام منما، و مرا از كسانى قرار ده كه بو و نسيم و بوى خوش و عطر بهشت را مىبويند.
سپس صورت خويش را شسته و فرمودند:
أَللّهُمَّ، بَيِّضْ وَجْهى يَوْمَ تَسْوَدُّ فيهِ الْوُجُوهُ، [و لاتُسَوِّدُ وَجْهى يَوْمَ تَبَيُّضُ فيهِ الْوُجُوهُ].
- خداوندا، روزى كه چهرهها در آن سياه مىگردد، روى مرا سپيد گردان، [و در روزى كه رويها سفيد مىگردد، مرا رو سياه مفرما].
آنگاه دست راست خويش را شسته و فرمودند:
أَللّهُمَّ، أَعْطِنى كِتابى بِيَمينى، وَالْخُلْدَ فِى الْجِنانِ بِيَسارى، وَ حاسِبْنى حِساباً يَسيراً.
- خدايا، نامهى عملم را به دست راستم بده، و جاودانگى در بهشتت را به دست چپم، و به صورت آسان از من حساب كشى بفرما.
سپس دست چپ خود را شستشو داده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، لاتُعْطِنى كِتابى بِشِمالى [وَ لا مِنْ وَرآءِ ظَهْرى]، وَ لاتَجْعَلْها مَغْلُولَةً إِلى عُنُقى، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّيرانِ.
- خداوندا، كتابم را به دست چپ [و از پشت سرم] به من مده، و آن را بسته بر گردنم قرار مده، و به تو پناه مىبرم از جامههاى بريده و مهيّا شده از آتش.
سپس سر خود را مسح نموده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، غَشِّنى بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكاتِكَ وَ عَفْوِكَ [وَ عافِيَتِكَ مِنَ الْبَلْوى.].
- خدايا، مرا غرق در رحمت و بركات و عفو و گذشت [و ايمن از بلا] خود بگردان.
پس از آن پاهاى خويش را مسح نموده و فرمودند:
أَللّهُمَّ، ثَبِّتْنى عَلَى الصِّراطِ [الْمُسْتَقيمِ] يَوْمَ تَزَلُّ فيهِ الاَْقْدامُ، وَاجْعَلْ سَعْيى فيما يُرْضيكَ عَنّى.٨٤
- خداوندا، در روزى كه قدمها مىلغزند مرا بر صراط [مستقيم ]ثابت و استوار گردان، و سعى و كوششم را در چيزى قرار ده كه موجب خرسندى تو از من گردد.
سپس حضرت سرشان را بلند كرده و به محمّد نگاه نمود و فرمود: اى محمّد، هركس مانند من وضو بگيرد، و همانند من دعا كند، خداوند - عزّوجلّ - از هر قطرهى [آبى كه در وضوء استفاده نموده ]فرشتهاى مىآفريند كه تقديس و تسبيح و تكبير بگويد، و خداوند ثواب آن را تا روز قيامت براى او مىنويسد.
احكام و آداب وضوء
در رواياتى كه از ائمّه(عليهم‌السلام) در تفصيل احكام وضوء وارد شده، آمده است كه: كسى كه مىخواهد وضو بگيرد، هنگام شستن صورت از اوّلِ [رستنگاه ]موى جلو سر آغاز نموده تا آخر چانهاش را مىشويد، و هنگام شستن دستها از روى دستها شروع نموده و از آرنج تا سر انگشتان را شستشو مىدهد، و به اندازهى [پهناى ]سه انگشت جلو سرش را مسح مىكند، البتّه كمتر از اين هم كفايت مىكند و هنگام مسح كردن روى پاها از سر انگشتان شروع نموده و تا برآمدگى روى پاها را كه كعب عالى ناميده مىشود، مسح مىكند. و اگر صورت و بازوها و دستهايش را دوبار بشويد جايز است، و بين فضيلت دو روايتى كه در اين باره نقل شده است جمع نموده است.
مُبطلات وضوء
و جنابت، و مسّ ميّت بعد از سرد شدن بدن ميّت و پيش از غُسل دادن ميّت وضو را باطل مىكند؛ و نيز خوابى كه بر گوش و چشم غالب باشد، و همچنين هر چيزى كه عقل را از بين مىبرد، و نيز بول و غايط، و خارج شدن قطعى و يقينى باد از انسان آن را باطل مىكند. و افزون بر اينها در مورد زنان، حيض و نفاس و استحاضه از امورى است كه وضو را باطل مىكند.
فصل دوازدهم : احكام و آداب تيمّم بدل از وضو
احكام تيمّم اين طهارت كه در عرف شرع تيمّم ناميده مىشود، رحمت و اِنعام و بزرگوارى و بخششى است از جانب خداوند - جلّ جلاله - نسبت به كسانى كه نمىتوانند با آب طهارت كنند.
و ويژگى خاكى كه به آن تيمّم مىشود اين است كه: بايد پاك بوده، و از ناحيهى شرع در استعمال آن مأذو باشيم.
و اگر كسى كه وظيفهاش تيمّم است خاك پيدا نكرد، از گرد و غبار نمدِ زين اسب و مانند آن تيمّم مىكند. و در صورت نبودن آب و خاك و در حالت اضطرار و ناچارى مىتوان با هر چيز كه گرد و غبار داشته باشد، تيمّم كرد.
عذرهايى كه موجب تيمّم مىشود فقط وقتى مىتوان تيمّم كرد كه وقت نماز تنگ شده و تنها به اندازهاى كه بتوان تيمّم كرد وقت باشد، و يا بكلّى آب يافت نشود؛ يا استعمال آب براى شخص - به خاطر بيمارى يا عدم امكان پرداخت بهاى آب، و يا به جهت عذرهايى ديگرى كه در شريعت محمّديّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مجوّزِ تيمّم هستند - ممكن نباشد.
اگر عدم امكان طهارت با آب، به خاطر پيدا نشدن آب بوده و شخصى كه آب پيدا نكرده در صحرا باشد، بايد هنگام تنگ شدن وقت نماز، در زمين هموار به اندازهى مسافت پرتاب دو تير، و در زمين سخت و ناهموار به اندازهى مسافت پرتاب يك تير، در جستجوى آب برود. و جستجوى آب براى هركس كه قدرت بر آن داشته باشد امر مهمّ و بسيار مورد تأكيد است.
كيفيّت تيمّم
اگر انسان در بيابان بود و پس از جستجو آب پيدا نكرد، يا عذرى در ترك طهارت به آب براى نماز داشت (مانند برخى از عذرهايى كه بدان اشاره نموديم)، كيفيّت تيمّم براى طهارت از حَدَث اصغر و بدل از وضو آن است كه: تيمّم كننده كف دو دستش را بر خاك بزند، سپس آنها را به هم مىزند تا گرد و غبار آنها بريزد، و كف دستها را بر پيشانىاش، (از ابتداى جلوى سر [و رستنگاه مو] تا گوشهى بينى) مىكشد. البتّه مقصود از گوشهى بينى، طرفِ سر بينى است، و پس از آن كف دست چپش را روى كف دست راستش (از اوّل كف دست راست تا سر انگشتان)، و كف دست راستش را روى كف دست چپش (از اوّل كف دست چپ تا سر انگشتان) مىكشد.
پس وقتى اينها را انجام داد، وارد شدن در نماز و عباداتى كه به طهارت احتياج دارد، مباح و جايز مىگردد.
امورى كه وضو را باطل مىكند، و علاوه امكان طهارت با آب و وضو گرفتن تيمّم را باطل مىكند.
فصل سيزدهم : احكام و آداب غسل از ديدگاه عقل و نقل آداب معنوى غسل
چيزى كه در مورد غسل، در نزد عارفان مهمّ است، اين است كه پيش از شروع غسل، گناهان و دلهايشان را با آب خشوع و فروتنى، و عيوب اعضا و جوارح خويش را با اشك چشم شستشو داده، و با دستاويز اخلاص، نيّت غسل توبه نموده، و هنگام غسل به مقام اختصاص و برگزيدگى در نزد پروردگار داخل شوند.
اقسام غسلها غسلها دوگونهاند: واجب و مستحبّ. و غسلهاى واجب بر مكلّفينِ زنده عبارت است از غسل جنابت، و غسل مسّ ميّتِ آدمى بعد از سرد شدن به واسطهى مرگ و پيش از غسل دادن آن. و غسلهاى واجب بر زنان نيز عبارت است از: غسل جنابت و همچنين غسل حيض و نفاس و استحاضه و غسل مسّ ميّت.
و غسلهاى مستحبّ بيست و هشت غسل، و بلكه بيشتر از اين عدد است، كه در روايات براى هر كدام از آنها فضيلت و ثواب خاصّى ذكر شده است.
و غسل اموات و مردگانى كه غسل دادنشان در شريعت سيّدالمُرسَلين(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) واجب است نيز از غسلهاى واجب مىباشد كه ما گزيده و اجمالى از مطالب مفصّل مربوط به آن را ذكر خواهيم نمود، تا كسانى كه خواهان عمل هستند بر معناى آن آگاهى پيدا كنند.
احكام واجب بر جنب
وقتى انسان با همسر خود همبستر شد به گونهاى دو ختنه گاه يعنى جاى ختنهى مرد در آلت تناسلى با جايگاه ختنهى زن٨٥ برخورد نمود و يا به خاطر بيرون آمدن منى كه با جهش بيرون آمده و جنابت بودنش معلوم و يقينى باشد - خواه در خواب باشد يا در بيدارى، با شهوت باشد يا بدون شهوت - جنب شد،
١ - براى او جايز نيست كه در مسجد داخل شود، مگر اينكه ناچار باشد و به صورت گذرا از مسجد بگذرد.
٢ - نبايد در حال اختيار چيزى در آنجا بگذارد، جز در مسجد الحرام و مسجد مدينهى شريفه كه حتّى جايز نيست از آن دو عبور كند.
٣ - شخص جنب نبايد نوشتهى مُصْحَف و قرآن شريف و يا اسمى از اسماء خداوند - جلّ جلاله - و نامهاى پيامبران خدا و ائمّه - صلوات اللَّه جلّ جلاله عليهم اجمعين - را مسّ كند.
٤ - براى جنب جايز است كه همهى قرآن بجز چهار سورهى عزائم را بخواند، و مادام كه جنب است نبايد حتّى به مقدار كم از اين چهار سوره را قرائت كند. و آنها عبارتند از : سورهىهاى الم سجده و حم سجده، و والنّجْم، وإِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّك.
١٥ - خوردن و آشاميدن در حالت جنابت مكروه است، و اگر شخص جنب، احتياج به خوردن و آشاميدن پيدا كرد، ابتدا مضمضه و استنشاق نموده و آب در دهان و بينى گردانده و بعد مىخورد و مىآشامد.
٢ - خوابيدن بعد از جنابت مكروه است مگر بعد از گرفتن وضو،
٣ - خضاب كردن و حنا گذاشتن براى جنب مكروه است.
كيفيّت غسل
اگر كسى خواست غسل جنابت كند، در صورتى كه غسلش به خاطر انزال منى كه با جهش مىآيد باشد،
١ - واجب است كه ابتدا با بول كردن يا هرچيزى كه جانشين آن باشد، استبراء نمايد، و اين كار بر زنان واجب نيست.
٢ - سپس هرجايى از بدنش را كه نجس شده شستشو دهد.
٣ - مستحبّ است كه سه بار دستش را بشويد.
٤ - مستحبّ است هنگام غسل كردن بگويد:
أَللُّهمَّ، طَهِّرْنى، وَ طَهِّرْ قَلْبى، وَ اشْرَحْ صَدْرى، وَ أَجْرِ عَلى لِسانى ذِكْرَكَ وَ مِدْحَتَكَ وَ الثَّنآءَ عَلَيْكَ. أَللُّهمَّ، اجْعَلْهُ لى طَهُوراً وَ شِفآءاً وَ نُوراً، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- خداوندا، مرا پاكيزه بگردان، و قلبم را پاك نما، و سينه و دلم را بگشاى، و ياد و مدح و ثنايت را بر زبانم جارى گردان، خدايا، آن [يعنى غسل كردن] را براى من مايهى پاكيزگى و بهبودى و نور قرار ده، به راستى كه تو بر هر چيز توانا هستى.
٥ - مستحبّ است پيش از غسل، مضمضه و استنشاق نموده و آب در دهان و بينىاش بگرداند
٦ - نيّت غسل را مىتواند هنگام مضمضه و شستن دهان، و يا وقت شروع غسل بكند. و نيّت آن به اين صورت است كه: غسل جنابت مىكنم به خاطر واجب بودن آن، تا به اين وسيله حالت جنابت رفع، و هرچه با غسل كردن مباح مىگردد٨٦ برايم مباح و جايز گردد، در حالى كه بد منظورم عبادت خداوند سبحان از آن جهت كه شايستهى عبادت است٨٧ مىباشد.
٧ - خواست غسل را به صورت ارتماسى انجام دهد، كافى است تنها يك بار به گونهاى در آب فرو رود كه آب به تمام بدنش برسد.
٨ - اگر خواست به صورت ترتيبى غسل كند، ابتدا سرش را تا بيخ گردن شستشو داده و آب را به بُنِ موهاى سرش مىرساند، و اگر ريش داشته باشد آب را به بُنِ موهاى آن نيز مىرساند، سپس سمت راست بدنش را از بالاى شانهى راست تا پايين پاى راست شستشو داده، و بعد سمت چپ بدنش را از بالاى شانهى راست تا پايين پاى چپش مىشويد.
٩ - مقدار آبى كه براى غسل كفايت مىكند، عبارت است از كمترين مقدارى كه بر اساس انجام غسل كه شرح داديم بر بدن جارى گردد، به گونهاى كه غسل شرعى ناميده شود.
١٠ - و ترتيب غسل، به ترتيبى كه ذكر نموديم واجب است، ولى مُوالات و پى در پى انجام دادن اعمال غسل واجب نيست.
١١ - كيفيّت تمام غسلها - خواه واجب باشد و خواه مستحبّ - به همين صورتى است كه ما از هنگام مضمضه و آب در بينى گرداندن تا آخر فراغت از غسل بيان نموديم.
١٢ - كيفيّت غسل كردن زن مانند غسل حيض و استحاضهى مخصوص٨٨ و نفاس به همين صورت است، و تنها فرق آن با غسل مردان اين است كه زن پيش از غسل نيازى به استبراء كردن ندارد.
احكام غسلهاى مخصوص زنان
احكام مربوط به حيض و استحاضه و نفاس زنان را در، كتابهاى فقهى به صورت بسيار مفصّل ذكر شده است، وليكن ما مختصرى از آن را به صورت زيبا ذكر مىكنيم، تا اين كتاب از اشارهى به آن خالى نباشد:
١ - خونى كه شرع مقدّس به حيض بودن آن حُكم مىكند، عبارت است از خونى كه زن بعد از بالغ شدن ببيند، و با خون زخم و جراحت و خون غايط و غير آنها مشتبه نگردد، و كمترين مدّت آن سه روز، و بيشترش ده روز مىباشد.
٢ - اگر با خون زخم و جراحت درونِ عورت زن اشتباه شد، زن پنبهاى در داخل عورت خود مىگذارد، اگر خون از سمت چپ بر آن خارج شود خون حيض است، و اگر از غير سمت چپ خارج شود خون حيض نيست.
٣ - اگر با خونى كه همراه با غايط است اشتباه شد، پنبه را در داخل عورت خود مىگذارد، اگر خون دَوْرِ پنبه را گرفته باشد، خون با غايط بيرون آمده است، وگرنه خون حيض است.
٥ - اگر زن حائض باشد، نماز خواندن و روزه گرفتن و داخل شدن در مساجد و قرائت سورههاى عزائم و مسّ قرآن بر او حرام است. و نيز بر شوهرش حرام است كه در حال حيض با او نزديكى نمايد؛ و بنابر وجهى، حرام است كه در حال حيض طلاقش دهد.
٦ - اگر زن از حيض پاك شد و غسل بجا آورد و وقت نماز واجب شد، همانند پيش از حيض، نماز خواندن بر او واجب مىگردد، و بجا آوردن قضاى نمازهايى كه در ايّام حيض فوت شده بر او واجب نيست؛ ولى قضاى روزههايى كه در ايّام حيض (اگر فرضاً حايض نبود) بر او واجب بوده، واجب است.
٧ - نفساء زنى را مىگويند كه هنگام ولادت خون ببيند، و براى مدّت كمِ آن اندازهى مشخّصى نيست، ولى بيشترين مدّت آن ده روز است، و احكام زن حايض را دارد.
٨ - مستحاضه زنى را گويند كه خون ببيند و آن خون نه حيض باشد، و نه خون نفاس (به همان صورتى كه هر دو را توصيف نموديم.)
٩ - خون استحاضه سه گونه است:
الف - اگر خون كم باشد، با پنبه آزمايش مىشود، هرگاه خون به سمت بالاى آن برسد، بايد پنبه را عوض كرده و هنگام خواندن هر نماز، طهارت صغرى٨٩ را تجديد كند، و نمازش صحيح است.
ب - اگر خون در سمت بالاى پنبه نمايان گردد و از پنبه به بيرون نريزد، بايد علاوه بر تجديد پنبه و گرفتن وضو به همان صورتى كه ذكر كرديم، يك غسل مانند غسل جنابت - به نيّت غسل استحاضه - براى خصوص نماز صبح بكند، و بقيّه نمازها را به همان صورتى كه شرح داديم با وضو بخواند.
ج - اگر خون استحاضه از سمت بالاى پنبه به بيرون بريزد، علاوه بر آنچه ذكر نموديم، يك غسل براى نماز ظهر و عصر نموده و آن دو نماز را پشت سرهم انجام دهد، و غسل ديگرى براى نماز مغرب و عشا نموده و آن دو نماز را پشت سرهم انجام دهد.
١٠ - زن مستحاضه در تمام آنچه توضيح داديم حكم زن طاهر را دارد.٩٠
تفصيل احكام حيض
اينك تفصيل مسألهها و فروغ مطالب گذشته را ذكر مىكنيم، به گونهاى كه اطّلاع ندارم كسى در تحرير فروعات آن بر من پيشى گرفته باشد، البتّه ادّعا نمىكنم كه اهل نظر هيچ اشكالى نمىتوانند بر آن بگيرند، پس مىگويم:
زن وقتى خون ديد، دو صورت دارد: يا مبتدئه است و تا آن وقت خون حيض نديده و يا غير مبتدئه.
الف - اگر مبتدئه باشد، در صورتى كه خونش به صورت مستمرّ بيرون بيآيد، چهار حالت دارد:
اوّل اينكه: با اوصافى كه مقتضاىِ آن حيض بودنِ خون است، براى او مشخّص گردد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بر اساس آن اوصاف عمل مىكند، و حكم زن حائض را دارد.
دوّم اينكه: با اوصافى كه اشاره شد، براى او مشخّص نشود كه آيا آن، خون حيض است و يا خير؟ در اين صورت بايد دربارهى حيضش به عادت زنان خانواده و فاميل رجوع كند، و بر اساس عادت آنها عمل نمايد.
سوّم اينكه: نه حيض بودن آن براى او معلوم گردد و نه زنان خانواده و فاميلى داشته باشد، يا باشد ولى خودشان در عادت، مختلف باشند، در اين صورت بايد بر عادت زنان همسال خود عمل كند.
چهارم اينكه: نه حيض بودن خون مشخّص شود، و نه زنان خانواده و فاميل داشته باشد، و نه زن همسال با خود، يا اينكه زن همسال باشد ولى خود آنها در عادت مختلف باشند، در اين صورت در هر ماه سه روز - كه كمترين مدّت ايّام حيض است - بايد نماز را به خاطر رعايت احتياط در انجام عبادت، ترك كند.
ب - اگر زن هنگام استمرار خون مبتدئه نباشد، و عادت داشته باشد، چهار حالت دارد:
اوّل اينكه: عادت داشته باشد، ولى براى او مشخّص نباشد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بايد بر اساس عادتش عمل كند.
دوّم اينكه: هم عادت داشته باشد و هم مشخّص باشد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بايد بر اساس عادتش عمل كند، البتّه برخى از فقهاء مىگويند كه در اين صورت بايد بر اساس تميز و تشخيص اوصاف خون عمل كند و توجّهى به عادت نكند.
سوّم اينكه: عادتش اختلاف داشته باشد و حيض بودن خون براى او مشخّص گردد، كه در اين صورت بايد بر اساس آن عمل كند.
چهارم اينكه: عادتش مختلف باشد، و براى او مشخّص نباشد كه آيا آن، خون حيض است يا خير؟، و عادتش را فراموش كرده باشد، كه خود، سه حالت دارد:
اوّل اينكه: شمارهى روزهاى عادت را به ياد داشته باشد، ولى وقت آن و اينكه از چندم ماه شروع مىشود را فراموش كرده باشد.
دوّم اينكه: هر دو را فراموش كرده باشد.
سوّم اينكه: وقت را به ياد داشته باشد، ولى شمارهى آن يادش نباشد.
١ - در حالت اوّل يعنى اگر عدد روزها را به ياد داشته باشد ولى وقت را فراموش كرده باشد، براى آن دو حالت است: گاهى در بعضى از روزهاى حيض براى او يقين حاصل مىشود، مانند اينكه بگويد: من شش روز از دههى اوّل ماه را حيض مىشوم، ولى جاى آن شش روز را در دهه نمىدانم كه آيا از اوّل دهه شروع مىشد، يا از روز دوّم و...، در اين صورت حكم او اين است كه از اوّل دهه تا آخر روز چهارم از آن مانند زن مستحاضه عمل كند، و در آخر روز ششم، غسل اتمام خون حيض را بكند، زيرا امكان دارد كه همان وقت، آخرِ شش روزى باشد كه مىداند در آن حايض مىشود، و بعد از آن براى هر نماز يك غسل حيض كند، زيرا امكان دارد كه انقطاع خونش هنگام هر نماز باز خون حيض باشد، و بعد از روز ششم عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و گاهى يقين به حيض بودن هيچ روزى ندارد، مانند زنى كه مىگويد: حيض من ده روز در هر ماه بود، ولى جاى آن را نمىدانم، كه در اين صورت حكم آن اين است كه تا آخر دههى اوّل ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد، سپس براى هر نماز، غسل حيض كند، زيرا امكان دارد كه خون حيضش در اين هنگام تمام شده باشد، با اينكه عمل زن مستحاضه را تا آخر ماه انجام مىدهد.
٢ - در حالت دوّم، يعنى اگر زن عدد روزها و وقت آن را فراموش كرده باشد، بايد در هر ماه سه روز - كه كمترين ايّام حيض است - به خاطر رعايت احتياط به جهت عادت، نماز را ترك كند و در غير آن سه روز عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
٣ - در حالت سوّم، يعنى اگر زن وقت را به ياد داشته باشد، ولى عدد روزها را فراموش كرده باشد باز سه حالت دارد:
يكم اينكه: اوّلِ حيض يادش باشد ولى آخر آن يادش نباشد.
دوّم اينكه: آخرش يادش باشد، ولى اوّل حيض يادش نباشد.
سوّم اينكه: هيچ كدام از اوّل و آخر حيض را به ياد نداشته باشد، بلكه تنها مىداند كه در زمانى حايض بوده ولى اوّل و وسط و آخر حيض را نمىداند.
پس اگر اوّل حيض يادش باشد، بايد حيضش را سه روز قرار دهد، و در آخر آن غسل حيض بجا آورد، سپس براى هر نماز، غسل حيض انجام دهد، و تا آخر ماه مانند زن مستحاضه عمل كند.
و اگر آخر حيض يادش باشد نه اوّلش، بايد در آخرِ وقتى كه مىداند آخرِ حيض است، غسل حيض بجا آورد، و در بقيّهى ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و اگر اوّل و آخر حيض را فراموش كرده باشد، بايد وقتى را كه يقين به حيض بودن آن دارد، حيض قرار دهد و در آخر آن غسل حيض كند، و پيش از آن، عمل زن مستحاضه را انجام دهد، و بعد از آن براى هر نماز تا آخر ده روز غسل حيض كرده و همانند زن مستحاضه عمل كند. سپس بعد از ده روز غسل حيض نمايد، و بعد تا آخر ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و هر جا كه ايّام حيض براى او معلوم نباشد، بايد ده روز روزهى٩١ از آن ماه، بيش٩٢ از سه روز نماز را قضا كند.
اين تفصيل براى هركس از صاحبان فهم و دريافت كه نسبت به آن آگاهى پيدا كند، نيكوست.
غسلهاى مستحبّى
غسلهاى مستحبّى عبارتند از:
١- غسل توبه.
٢ - غسل جمعه.
٣ - غسل شب اوّل ماه رمضان.
٤ - غسل تمام شبهاى فرد ماه رمضان، كه افضل آنها غسلهاى شب نيمه و شب هفدهم، و شب نوزدهم، و شب بيست و يكم، و شب بيست و سوّم ماه رمضان مىباشد، و دربارهى غسلهاى شب بيست و چهارم، و شب بيست و پنجم، و شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم، را نيز رواياتى وارد شده است.
٥ - غسل شب عيد فطر.
٦ - غسل روز عيد فطر.
٧ - غسل روز عرفه، نهم ذى الحجّة.
٨ - غسل عيد قربان، دهم ذى الحجّة.
٩ - غسل روز غدير، هيجدهم ذى الحجّة.
١٠ - غسل روز مباهله، بيست و چهارم ذى الحجّة.
١١ - غسل روز تولّد پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ، هفدهم ربيع الاوّل.
١٢ - غسل نماز خورشيد گرفتگى در صورتى كه تماماً گرفته شده باشد، و آن را عمداً ترك كرده باشد، در اين صورت بايد پس از غسل، قضاى نماز را بجا آورد.
١٣ - غسل نماز حاجت.
١٤ - غسل نماز استخاره.
١٥ - غسل اِحرام.
١٦ - غسل داخل شدن در حَرَم.
١٧ - غسل وارد شدن در مسجد الحرام.
١٨ - غسل داخل شدن در كعبه.
١٩ - غسل داخل شدن در مدينه.
٢٠ - غسل ورود به مسجد النّبىّ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ).
٢١ - غسل هنگام زيارت پيامبر اكرم -عَلَيْهِ اَكْمَلُ الصَّلاة - و هنگام زيارت مزار ائمّهاى كه از عترت و اهل بيت آن بزرگوارعَلَيْهِمْ اَفْضَلُ التَّحِيّات مىباشند.
٢٢ - غسل برداشتن تربت از قبر و مزار امام حسين(عليه‌السلام) بنابر بعضى از روايات.
٢٣ - ابن بابويه در جزء اوّل كتاب مدينة العلم حديثى از امام صادق( عليهما‌السلام ) پيرامون غسلها روايت نموده، و غسل استخاره، و غسل نماز استسقاء و طلب باران و غسل زيارت را در آنجا ذكر كرده است.
٢٤ - و در بعضى از احاديث ديگر نيز آمده كه: مولايمان حضرت علىّ(عليه‌السلام) در شبهاى سرد غسل مىكردند تا براى نماز شب نشاط پيدا كنند.
و نيز در حديثى در كتاب مدينة العلم آمده است كه: غسل روز براى شب، و غسل شب براى روز كفايت مىكند.
غسل ميّت و امور قبل و بعد از آن مرگ در ديدگاه تودهى مردم
مرگ، هول و هراس بيمناك، و امر عظيم فراگيرى است كه لذّتها را از بين برده، و ميان دستهها جدايى انداخته، و با پراكنده نمودن بر آنها تاخته، و ميان انسان و لذّت پايندگى و اُنس با دوستان و زندگان حايل گشته، و ريسمانهاى آمال و آرزوها را قطع نموده، و مانع بهرهمند شدن انسان از اهل و اموال خويش مىگردد.
اين است گوشهاى از احوال مرگ نسبت به كسانى كه به هول و هراسهاى آن ناآگاهند، ولى كسانى كه به خطرهاى آن آشنا و از رازهايش آگاهى دارند، مرگ ميان آنها و آمادگى براى معاد جدايى انداخته، و از اصلاح اعمال كه در دار فنا در انجام آن كوتاهى مىكردند جلوگيرى نموده، و غنا و بىنيازى كه برايشان ممكن بود، مبدّل به بىنيازى نموده، و با حالت اسارتِ شرمندگى و خوارى آنان را از اين جهان به جهان ديگر انتقال مىدهد، و با پاسخ منفى ردّ و محرومشان مىكند، آنگاه كه مىگويند:
رَبِّ، ارْجِعُونِ، لَعَلّى أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ .٩٣
- مرا برگردانيد، اميدوارم كه دربارهى آنچه كه ترك نمودم، عمل صالح انجام دهم.
ولى پاسخشان مىدهند كه:
كَلاّ ٩٤،
- هرگز.
در حالى كه اگر پيش از آن اعمال صالح و شايسته انجام مىدادند، به ايشان گفته مىشد:
مَرْحَباً وَ أَهْلاً .
خوش آمديد.
و نيز در قبر - كه چالهى تنهايى و يگانگى است، و انسان از پاشيده شدن اعضاء [يا: اندرونهها] و بدنش وحشتناك، و از پرسش دو فرشتهى منكر و نكير بيمها دارد، و خطرهاى گناهان كوچك و بزرگ كه در گذشته مرتكب شده را به ياد مىآورد، و در اوّلين برخوردها با زلزلههاى تهديد و وعدهى عذاب الهى مواجه مىگردد، و درى به سوى عذاب سخت الهى به روى او گشوده مىشود - انداخته مىشود.
بنابراين، چه شبيه است حال مرگ به آنچه كه مولاى ايمن از خطر مرگ، يعنى مولايمان حضرت علىّ(عليه‌السلام) توصيف نموده، آنجا كه مىفرمايد:
هيچ يقينى كه شكّى در آن نباشد نديدهام كه همانند مرگ بسان شكّى گرديده باشد كه هيچ يقينى در آن نباشد.
مرگ در ديدگاه اولياء
اگر از به دراز كشيدن سخن نمىترسيدم، در اين باره شرح و تفصيل بسيار مىدادم. عدّهاى از دلاوران و بزرگان و افراد بىنظير را مىشناسم كه گويى مرگ بر گذشتگان آنان سعادت و رحمت، و بر باقيماندهشان مايهى افزونى و نعمت است، و لذا به سپرى شدن ايّام دار زوال و نيستى بسيار شائق، و به راههاى اقبال و روى كردن به خدا بسيار آشنا، و به صفات كمال آراسته، و از بودن در دار دنيا، به خاطر بيم از نقص اعمال و حالاتشان، خوف و هراس دارند.
جلال و عظمت مولايشان براى آنان آشكار گشته و دانستهاند كه او - جلّ جلاله - آنان را مىبيند، لذا روح و عقل و قلب و جانشان تنها براى ذات او به او مشغول گرديده، و نور ذات مقدّس و صفات شريفش بر آنان غلبه كرده، و با تمام توان در خدمت و بندگى خدا را مىكوشند، و بسان كسى كه پيوسته در كوتاهى و تضييع اوقات خويش بوده، گريه و زارى مىكنند.
خداوند آنچه را كه از حقيقت و كُنْهِ جلال و عظمت اقبالش اراده فرموده به آنان شناسانده، و در نتيجه ايشان را به جلال و هيبت و حرمت و مهربانيها و بزرگواريها و نعمت خويش سرگرم، و از كاميابيهاى نَفْس باز داشته است، و براى آنان نه قلب و نه باطن، و نه زبانى مانده و نه امكان تصرّف در آنچه كه آنان را از خدا دور كند: اعضا و جوارحشان به بندهاى حضور در خدمت معبود بند شده، و عقلهايشان به جهت بيم آن وجود و جُود، سرگشته و حيران گشته است. و در نتيجه، عظمت او - جلّ جلاله - آنان را از خود فراموش، و رحمت كامل او - جلّ جلاله - به خودش مشغول نموده است، زيرا هر كدام از آن دو (عظمت و رحمت) دلهاى عارفان را در تحت تصرّف خود درآورده، و عقلهاى اهل مكاشفه را به خود مشغول مىكند.
وليكن اينان كجايند؟ اگر در ميان مردم باشند شناخته نمىشوند، و اگر غيبت كنند، كسى سراغشان را نمىگيرد، البتّه مقصودم اين نيست كه نامها و وجودشان ناشناخته است، بلكه چهرهها و نامهايشان شناخته شده است، ولى اسرار آنان و اسرار مولاى آنان در نزدشان ناشناخته است. و اگر به تو گفته مىشود: ديده مىشوند، ولى شناخته نمىشوند، تعجّب مكن، زيرا خداوند - جلّ جلاله - پيرامون سرور آنان و كسى كه از لحاظ كمال و جلال و عظمت از همه آنان بزرگتر است، مىفرمايد:
وَ تَريهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ، وَ هُمْ لايُبْصِرُونَ.٩٥
- و اى پيامبر مىبينى كه به تو نگاه مىكنند، ولى تو را نمىبينند.
اصلاح اعمال و آمادگى براى مرگ
لذا ما سخن از مرگ و غسل اموات را بر اساس حال غالب مردم كه در غفلت هستند به مرتّب ذكر مىكنيم - هم آنان كه مرگ، زندگىشان را كه در نزد آنان محبوب است به پايان آورده، و خانههايى را كه با آن اُنس و اُلفت گرفته بودند ويران نموده، و آرامش و آسودگىشان را مبدّل به پريشانى كرده و برمىكَند.
بنابراين، عاقل كسى است كه غايت اهتمام و همّت خويش را براى آماده شدن در روزى كه قَدَمها در آن مىلغزند بكار بندد، و به امورى كه كوتاهى كنندگان بدان سفارش مىشوند عمل كند؛ زيرا اگر وى كوتاهى كند، كسانى كه او را نسبت به تفريط و كوتاهىاش سفارش نمودهاند، معذور خواهند بود، پس مثال او مانند بردهاى است كه مولايش اجازه دهد كه در محضرش وارد شود، و هرچه مىخواهد، درخواست نمايد، تا وى زود آن را اجابت نمايد، يا اعمال شايسته انجام دهد تا وى كرامت و بخشش خود را نسبت به او دوچندان گرداند، آنگاه آن برده شروع كند به پرس و جو كردن از گوشههاى مجلس و از بعضى از غلامانى كه آنجا هستند، و نوشتهاى درخواست كند كه سفارش خود را در آن بنويسد، تا هنگامى كه مولايش او را از محضرش كه امكان درخواست و انجام اعمال شايسته بود، بيرون كرد و دَر را به روى او بست و به ذلّت و خوارى و پستى گرفتار گرديد، آن را به بعضى از همراهان سلطان كه در آنجا هستند برساند. و اتّفاقاً سفارشش پيرامون همان امورى باشد كه مىتوانست در حال حضور مولايش از او بخواهد و او برآورده سازد، آيا كسانى كه از حال او آگاهى دارند، او را به بىخردى و نادانى و حماقت نسبت نمىدهند و بر او عيب نمىگيرند؟!
پس حال كسى كه خداوند - جلّ جلاله - در حال زندگانى به او امكان مناجات كردن با خود و انجام عبادات و برآوردن خواستههايش را داده، ولى او كوتاهى و غفلت مىكند، و مىخواهد هنگامى كه مولايش او را از محضر زندگانى بيرون كرد و با ذلّت و خوارى در زير اسارت مرگ بيرون راند و دَرِ ميان او و پذيرش اعمالش را بست، وصيّت كند، نيز چنين است، و خردمندان و عاقلان وى را نابخرد و احمق و نادان به شمار درآورده و سرزنش مىكنند.
پس وقتى بنده پند و اندرز كسى كه او را بر احتياط كارى تشويق مىنمايد، نپذيرفت، و بر غفلت و اصرار در انجام گناهان ادامه داد، بايد حدّاقل امورى را كه هنگام جان دادن و نزديكى مرگ و يقين به جدايى زود انجام داده آنها ممكن است هم اينك در انجام آنها تعجيل كند.
احكام و آداب نوشتن وصيّت نامه
امّا امورى كه وقت براى انجام آن تنگ است، مانند اصلاح حال خويش، و يا امور مربوط به تأمّل در امر فرزندان و يا زن يا اموالش كه نياز به صرف وقت است، بايد با نوشتن و حضور شهود وصيّت كامل بكند، و وصيّت را با مهمّترين چيزى كه در روز موعود بدان نيازمند است شروع كند و سپس آنچه كه در مرحلهى بعد مهمّتر است و همينطور...، پس ابتدا مسأله تجهيز و دفن و كفن و ساير مراسم خاك سپارى و انتقال خويش به سوى خداوند - جلّ جلاله - را كاملاً ذكر مىكند. و اگر حالش از انجام اين كار تنگ باشد، تا حدّ امكان كوشش خود را مىكند.
سپس اگر امكان داشته باشد مظالم بندگان خدا را ردّ مىكند، يا از صاحبان آن به هر صورت كه باشد حلاليّت مىطلبد، يا به برادران دينىاش وصيّت مىكند كه نسبت به حقوق واجب و مستحبّ و ايثار كردن و وجوه خيرات و پرداخت بدهىها و اَداى حقوق و انجام واجبات نيز انجام هر عمل واجبى كه نيابت بردار است به نيابت از او، به همان ترتيبى كه در ردّ مظالم و اصلاح گناهان ذكر نموديم٩٦، او را برىء الذمّة نمايند.
و بايد در امور افراد تحت تكفّل و اموال خود تأمّل كند، و حقيقتاً و در معنى، خداوند - جلّ جلاله - را مخاطَب، و او را وصّى و وكيل و كارگزار خويش بگيرد، كه خداوند براى برآوردن آرزوهاى او كفايت مىكند، بعد صورتاً و ظاهراً هر كس را كه در ايّام زندگىاش به مراقبت و پاييدن خداوند - جلّ جلاله - در گفتار و كردار مىشناسد، وصّى قرار دهد، و اگر امكان نداشت هركس را كه مىشناسد و يا اميد دارد كه از جوانمردان و صاحب خاندان و ريشه دار باشد، وصّى قرار دهد، و اگر آن نيز امكان نداشت اهل ثروت و توانگران و كسانى كه با وجود قدرت، صاحب حيا هستند، وصّى قرار دهد، و اگر اين نيز امكان نداشت به همان صورتى كه گفتيم با تفويض امور خويش به خداوند - جلّ جلاله - و توكّل بر او، او را وصّى خود قرار دهد، كه اگر در تفويض و توكّلش صادق باشد، خداوند - جلّ جلاله - به صورتى بهتر و كاملتر از آنچه كه اميد مىداشت كسى را جانشين او در رابطه با عيال و اموالش مىگرداند، و اگر حالش در حسن ظنّ داشتن و يقين به خداوند - جلّ جلاله - به اين مقام والا نرسد، نزديكترين كس از كسانى كه به پيمانهاى خويش وفا مىكنند و اهل اهتمام هستند و وى اميد دارد كه بدان عمل كند، وصّى خويش قرار مىدهد.
اخلاص در باقى گذاشتن اموال براى وارثان از صفات عارفان اين است كه وقتى در نزد آنان اموالى باشد كه بعد از ايشان به وارثان مىرسد، به دل و عقل رجوع مىكنند، اگر ديدند آنچه را كه براى وارثان مىگذارند براى خدمت و بندگى خداوند - جلّ جلاله - و براى امتثال امر شريف اوست (مانند كمك رسانى به كسانى كه بايد به آنها رسيدگى شود مثل وارثان و ديگر كسانى كه به آنها مىشود وصيّت كرد) با همين نيّت صادق زود به اين امر مىشتابند، به گونهاى كه گويى آنها را در ايّام زندگانى فانى خويش در راه خداوند - جلّ جلاله - خرج نموده و در حقيقت چيزى باقى نگذاردهاند، بلكه آن را به عنوان توشهى راه با خود برداشته، و دستاويزى براى رسيدن به پيروزى و كاميابى در درخواستهايشان كه قرب و نزديكى به خداوندگار رحيم و مهربان است، قرار دادهاند.
ولى اگر ديدند دل و عقلشان در ترك اموال اين گونه اخلاص را ندارد، بلكه تنها به خاطر عادت و از روى طبع ترك مىنمايند، تا مردم فرزندان و وارثان ايشان را در ذلّتِ احتياج و بيچارگى نبينند، و كسى به آنان شماتت نكند، يا براى انديشههايى غير اين كه مقصود از آن عبادت مالك روز معاد نيست، در اين صورت پيش از وفات و بيرون آمدن جانشان خودشان را بر مصرف كردن آن اموال در صدقات و امورى كه آنها را به خدا نزديك مىكند و بر تحصيل صفات كمال، وادار مىكنند، و به اين بسنده نمىكنند كه اموالشان بعد از آنها بدون نيّت قُربت ضايع شود.
ذكر امور مورد نياز در حال مرگ
و بعد از آن اينجا، ذكر امور مربوط به اصلاح حال و وصيّت دربارهى وارثان و افراد تحت تكفّل به پايان مىرسد، باقى مىماند امور مهمّى كه بنده هنگام مرگ و بعد از فوت بدان نياز پيدا مىكند. از آن جمله عهد و پيمانى است كه ميّت بدان نيازمند است، و ما ابتدا آن را ذكر مىكنيم، زيرا عمل به آن نياز به زمانى است كه شهود را گرد آورد تا براى او شهادت دهند.
در روايتى از امام صادق(عليه‌السلام) از پدران بزرگوارش آمده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: نيكو وصيّت نكردن در هنگام مرگ، نقص در عقل و كاستى در جوانمردى انسان محسوب مىشود.
عرض كردند: اى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ، وصيّت كردن چگونه است؟ فرمود: هنگامى كه مرگ انسان فرا مىرسد و مردم به گرد او جمع مىشوند، بگويد:
أَللّهُمَّ، فاطِرَ السَّماواتِ وَ الاَْرْض، عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ، الرَّحْمنُ الرَّحيُم، إِنّى أَعْهَدُ إِلَيْكَ فى دارِ الدُّنْيا أَنّى أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاشَريكَ لَكَ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أَنَّكَ تَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَنَّ الْحِسابَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَما وَعَدَ اللّهُ فيها مِنَ النَّعيمِ مِنَ الْمَأْكُولِ وَ الْمَشْرَبِ [يا: مِنَ الْمَآكِلِ وَالْمَشارِبِ] وَ النِّكاحِ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الاِْيمانَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الدّينَ كَما وَصَفْتَ، وَ أَنَّ الاِْسْلامَ كَما شَرَعْتَ، وَ أَنَّ الْقَوْلَ كَما قُلْتَ، وَ أَنَّ الْقُرآنَ كَما أَنْزَلْتَ، وَ أَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ الْحَقُّ الْمُبينُ.
وَ إِنّى أَعْهَدُ إِلَيْكَ فى دارِ الدُّنْيا، أَنّى رَضيتُ بِكَ رَبّاً، وَ بِالاِْسْلامِ ديناً، وَ بِمُحَمَّدٍ عليه‌السلاموَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، نَبِيّاً، وَ بِعَلِىٍّ [وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ أَوْلادِهِ وَ ذُرِّيّتِهٍ] إِماماً، وَبِالْقُرْآنِ كِتاباً [وَ بِالْكَعْبِة قِبْلَةً] وَ أَنَّ أهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكَ - عَلَيْهِ وَ عليهم‌السلام - أَئِمَّتى.
أَللّهُمَّ، أَنْتَ ثِقَتى عِنْدَ شِدَّتى، وَ رَجآئى عِنْدَ كُرْبَتى، وَ عُدَّتى فِى الْأُمُورِ الَّتى تَنْزِلُ بى، وَ أَنْتَ وَلِيّى فِى نِعْمَتى، وَإِلهى وَ إِلهُ آبائى. صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، وَ آنِسْ فى قَبْرى وَحْشَتى، وَ اجْعَلْ لى عِنْدَكَ عَهْداً يَوْمَ أَلْقاكَ مَنْشُوراً.
- خداوندا، اى پديد آورندهى آسمانها و زمين، اى آگاه به نهان و آشكار، اى خداوند رحمت گستر [بر همگان] و مهربان [به رحمت ويژه بر مؤمنان]، من به راستى در دار دنيا با تو عهد مىبندم و گواهى مىدهم كه معبودى جز تو نيست، كه يگانهاى و شريكى براى تو نيست، و حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستادهى توست و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و تمام اهل قبور را برمىانگيزانى، و حساب كشى و بهشت و تمام نعمتهايى كه خداوند در آن وعده داده از جمله خوراكى و پوشاك [يا: خوردنىها و پوشيدنىها] و ازدواج، و آتش [جهنّم ]حقّ است، و بىگمان دين به همان صورتى است كه توصيف فرمودهاى، و اسلام به همان صورتى است كه تشريع نمودهاى، و گفتار به همان است كه فرمودهاى، و قرآن همان گونه است كه فرو فرستادهاى، و تو خداوند حقِّ آشكار هستى.
و همانا من با تو در دار دنيا عهد و پيمان مىبندم كه به پروردگارى تو و به دين [حقّ ]بودن اسلام، و به پيامبرى حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، و به امامت حضرت علىّ [و يازده تن از فرزندان و نسل او]، و به كتاب آسمانى بودن قرآن، [و قبله بودن كعبه]، و به امامت اهل بيت پيامبرت( عليهما‌السلام ) راضى و خشنودم.
خدايا، تويى تنها مورد اعتماد من در سختى، و اميدم در هنگام ناراحتى سخت، و توشه و ذخيرهام در امورى [و مشكلاتى] كه بر من فرو مىآيد، و تويى سرپرستم در نعمتم، و معبود من و پدرانم، بر محمّد و آل او درود بفرست، و هيچگاه مرا به اندازهى چشم برهم زدنى به خود وامگذار، و در قبرم اَنيس و مُونس تنهايى من باش، و روزى كه با تو ملاقات مىنمايم، در نزد خود عهد و پيمانى گشوده براى من مقرّر بفرما.
اين همان عهد و پيمان ميّت است كه هنگام وصيّت كردن به امور مورد نيازش آن را مىگويد. و و وصيّت كردن حقّى است بر هر مسلمان.
سپس امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: تصديق اين مطلب، فرمايش خداوند - تبارك و تعالى - در سورهى مريم است آنجا كه مىفرمايد:
لايَمْلِكوُنَ الشَّفاعَةَ، إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَاللَّهِ عَهْداً.٩٧
- آنان نمىتوانند شفاعت نمايند، مگر كسانى كه عهد و پيمانى از نزد خداوند بسيار مهربان گرفته باشند.
و اين همان عهد و پيمان است.
و پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به علىّ(عليه‌السلام) فرمود كه: آن را به اهل بيت و شيعيانت بياموز.
بعد امام صادق(عليه‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: آن را جبرئيل(عليه‌السلام) به من تعليم نمود.
نسخهى نوشتارى كه در كنار جريده٩٨، همراه ميّت مىگذارند.
پيش از نوشتن آن مىگويى:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحيمِ، أَشْهَدُ أَنْ لاإلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ - عليه‌السلاموَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارَ حَقٌّ، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُور ِ.
- به نام خداوند رحمت گسترِ مهربان، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست، و شريكى براى او وجود ندارد، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بنده و فرستاده اوست، و بهشت و آتش جهنّم حقّ است، و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و خداوند تمام اهل قبور را برمىانگيزاند.
سپس مىنويسى:
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ. شَهِدَ الشُّهُودُ الْمُسَمَّوْنَ فى هذَا الْكِتابِ أَنَّ أَخاهُمْ فِى اللَّهِ - عَزَّوَجَلَّ - فُلانَ بْنَ فُلانٍ، وَ يَذْكُرُ اسْمَ الرَّجُلِ وَ اسْمَ أَبيهِ - أَشْهَدَهُمْ وَ اسْتَوْدَعَهُمْ وَ أَقَرَّ عِنْدَهُمْ أَنَّهُ يَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أَنَّهُ مُقِرٌّ بِجَميعِ الاَْنْبِيآءِ وَ الرُّسُلِ، وَ أَنَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ وَ إِمامُهُ، وَ أَنَّ الاْئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ أَئِمّتُهُ، وَ أَنَّ أَوَّلَهُمُ الْحَسَنُ، وَالْحُسَيْنُ وَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِىٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِىُّ بْنُ مُوسى وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِىٍّ وَ عَلِىَّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِىٍّ وَ الْقآئِمُ الْحُجَّةُ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ النّارَ حَقٌّ، وَ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارِيْبَ فيها، وَ أنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رَسُولُ اللَّهِ [جآءَ بِالْحَقِّ، وَ أَنَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ وَ الْخَليفْةُ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ(صلى الله على و آله وسلم)]٠ وَ مُسْتَخْلِفُهُ فى أُمَّتِهِ، مُؤَدِيّاً لاَِمْرِ رَبِّهِ - تَبارَكَ وَ تَعالى - وَ أَنَّ فاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنَيْهَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ، إِبْنا رَسُولِ اللَّهِ وَ سِبْطاهُ وَ إمامَا الْهُدى وَ قآئِدَا الرَّحْمَةِ، وَ أَنَّ عَلِيِّاً وَ مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسى وَ عَلِيِّاً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ حَسَناً وَ الْحُجَّةَ - أَئِمَّةٌ وَقادَةٌ وَ دُعاةٌ إِلىَ اللَّهِ [جَلَّ وَعَلا] وَ حُجَجُهُ عَلى عِبادِهِ.
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، شاهدانى كه در اين نوشته نام برده شدهاند گواهى مىدهند كه برادرشان در راه خداوند - عزّوجلّ - فلانى پسر فلانى - و اسم او و نام پدرش را ذكر مىكند - آنان را گواه گرفت و به آنان سپرد، و در نزد آنان اقرار نمود كه شهادت مىدهد كه: معبودى جز خداوند يگانه نيست و شريكى براى او وجود ندارد، و حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستاده خداست، و به تمام پيامبران و فرستادگان اقرار مىنمايد، و اينكه علىّ ولىّ خدا و امام اوست، و امامانى كه از فرزندان علىّ هستند امامان او، و نخستين آنان حسن، [و سپس ]حسين و علىّ بن الحسين و محمّد بن علىّ، و جعفر بن محمّد و موسى بن جعفر و علىّ بن موسى و محمّد بن علىّ و علىّ بن محمّد و حسن بن علىّ و قائم حجّت مىباشند، و اينكه بهشت و آتش جهنّم حقّ است، و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و خداوند تمام اهل قبور را برمىانگيزاند، و اينكه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسول خدا است كه [دين و حقِّ آورد و اينكه علىّ، ولىّ خدا و خليفه بلافصل بعد از رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ]و جانشين او در ميان أمّتش بود، در حالى كه دستورات پروردگارش - تبارك و تعالى - را ادا نمود، و اينكه حضرت فاطمه دختر رسول خدا، و پسرانش حسن و حسين، دو پسر رسول خدا و نوادگان او و امامان هدايتگر، و راهبران رحمت هستند، و حضرت علىّ و محمّد و جعفر و موسى و علىّ و محمّد و علىّ و حسن و حضرت حجّت، امامان و راهبران و دعوت كنندگان به سوى خداوند [جلّ و علا] و حجّتهاى او بر بندگانش مىباشند.
سپس به شهود خطاب كرده و مىگويد: اى فلانى و اى فلانى كه در اين نوشته نامبرده شدهايد، اين شهادت را در نزد خود براى ما ثابت نگاه داريد، تا اينكه آن را نزد حوض [كوثر] به من باز دهيد.
سپس شهود مىگويند: اى فلانى،
نَسْتَوْدِعُكَ [اللّهَ] وَالشَّهادَةَ وَالاِْقْرارَ وَ الاِْخآءَ، وَ مَوْعُودُهُ عِنْدَ رَسوُلِ اللَّهِ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، وَ نَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلامَ [وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ بَرَكاتِهِ].
- تو و اين گواهى و اقرار و برادرى [ميان يكديگر] را [به خدا ]مىسپاريم. و وعدهى ما در نزد رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). و بر تو سلام [و رحمت و بركات الهى] مىفرستيم.
بعد نامه و نوشته را پيچيده و با مُهر شهود و ميّت مُهر كرده و همراه با جريده در سمت راست ميّت قرار مىدهند.
و البتّه اين نوشتار و نامه با كافور و چوب مخصوص كه خوشبو نباشد، نوشته مىشود. ان شاء اللَّه. و توفيق تنها از اوست، و خداوند بر سرورمان حضرت محمّد پيامبر اَكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و خاندان برگزيده و نيكوكارش درود فرستد و [آنان را] سلامت و مصون و محفوظ بدارد.
٨٣) بقره ٢ : ١٥.
٨٤) در برخى از نسخههاى كتاب به جاى ثَبِّتْنى لفظِ ثَبِّتْقَدَمَىَّ آمده است.
٨٥) بايد توجّه داشت كه ختنه كردن براى مرد واجب، و براى زن مستحبّ است، تعبير فوق براساساين دو حكم مىباشد.
٨٦) مانند نماز خواندن.
٨٧) يعنى از آن جهت كه حضرت حقّ ذاتاً اهليّت عبادت را داردو به جهت محبّت وشكر و سپاسگزارى از او، نه از روى ترس از آتش جهنّم، و يا ميل و رغبت به بهشت.
٨٨) ظاهراً مقصوداز اين استحاضه، همچنانكه بعداً ذكرمىشود - حالت دوّم وسوّم استحاضه است كه اوّلى نيازمند يك غسل، و دوّمى نيازمند سه غسل است.
٨٩) وضوء و يا تيمّم، بر اساس وظيفه.
٩٠) يعنى احكامى را كه زن حائض و نفساء بايد رعايت كند بر او واجب نيست.
٩١) يعنى اگر روزهاش فوت شده باشد.
٩٢) يعنى حداقلّ بيش از سه روز.
٩٣) مؤمنون (٢٣): ٩٩ و ١٠٠.
٩٤) مؤمنون (٢٣): ١٠٠.
٩٥) اعراف (٧) : ١٩٨.
٩٦) يعنى با پرداخت، يا حلاليّت طلبيدن.
٩٧) مريم (١٩) : ٨٧.
٩٨) جَرْيْدَتَيْن دو چوبتر هستند كه همراه با ميّت در كفن گذاشته مىشود. توضيح بيشتر در همين فصل خواهد آمد.
وظايف ديگران نسبت به محتضر
شايسته است كه وقتى مرگ انسان فرا رسيد، زير پاهايش رو به قبله قرار داده شود و يا خودش قرار بدهد، و كسى در نزد او قرآن بخواند - و دو سوره يس والصّافات بيشتر از همه سورههاى قرآن مورد تأكيد است -، و نيز به ذكر خداوند متعال مشغول گشته، و شهادَتَيْن و اقرار به يكايك ائمّه[(عليهم‌السلام)] را به ترتيب، و نيز كلمات فرج را به ميّت تلقين كند. و كلمات فرج عبارتند از:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْحَليمَ الْكَريمُ، لاإِلهُ إِلاَّ اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمَ، سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمواتَ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرْضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ وَ مابَيْنَهُنَّ وَ ما تَحْتَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَالصَّلاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَيِّبي نَ.
معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه در آنها و در ميان آنها و در زير آنها وجود دارد، و پروردگار عرش بزرگ مىباشد. و سپاس خدايى را كه پروردگار عالميان است. و درود و رحمت [ويژهى خداوند] بر حضرت محمّد و خاندان پاك او باد.
و نيز شخص جنب و زن حايض در نزد محتضر حاضر نشوند.
بعد قطعات كفن و كافور و ديگر چيزهايى را كه براى غسل دادن ميّت نياز است، از پاكيزهترين و بىشبههترين وجهى كه مقدور است برداشته مىشود. البتّه مستحبّ است كه خود انسان در حال حيات خويش آنها را فراهم و آماده كند، تا بعد از وفاتش در تكميل آن كوتاهى نشود.
ذكر تفصيلى مطالب گذشته
اينك مطالب گذشته را به صورت مشروح ذكر مىكنيم:
گزينش كفن نيكو و گرانبها براى ميّت مستحبّ است كه كفن از پارچهى سفيد و گران قيمت و زيبا باشد، زيرا در روايت آمده كه: ١ - مردم در روز تغابُن٩٩ به كفنهايشان افتخار نموده و مىبالند.
٢ - و نيز امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: در انتخاب كفنهاى نيكو براى خود بسيار بكوشيد، زيرا در روز قيامت با آنها برانگيخته مىشويد.
٣ - از طريق اهل تسنّن آمده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: بهترين جامههاى شما، جامهى سفيد است، پس خوبان و برگزيدگانتان آن را بپوشد، و مردگانتان را در آن كفن نماييد، كه آن از بهترين جامههاى شماست.
بر اين پايه، اين مطلب از طريق فَريقَيْن (شيعه و سنّى) روايت شده است.
٤ - امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: كفنهاى مردگانتان را از جنس خوب برگزينيد، كه آنها زينت و آرايش مردگانتان مىباشد.
٥ - امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: پدر بزرگوارم(عليه‌السلام) هنگام مرگ به من وصيّت نمود و فرمود: اى جعفر، مرا در جامهاى كه چنين و چنان باشد و كفنى كه اين خصوصيّات را داشته باشد كفن كن، زيرا مردگان در روز قيامت به كفنهايشان مباهات مىكنند. (دنبالهى روايت ملاحظه شود)
بنابراين، اگر نبود جز اينكه كفن، لباسى است كه بنده به اميد سلامتى دنيا و سعادتمندى در آخرت، با به تن كردن آن در محضر مولايش حاضر مىشود، و هر بندهاى هنگام شرفياب شدن به حضور آقايش خود را آراسته مىكند، سزاوار بود كه انسان نيز خود را براى حضور در محضر آقايى كه اميدوار است او را از تمام مهالك نجات بخشد، بيآرايد. و حال آنكه كفن عزيزترين و [يا:جلالتترين] و لذّت بخشترين و گرانبهاترين [يا: و والاترين] و برترين و فرازندهترين جامه است.
استحباب تهيّه كفن از لباس احرام
مستحبّ است كفن از جامهاى باشد كه انسان در آن براى حجّ احرام بسته، زيرا در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در دو پارچهى يَمَنى، يعنى، يك عِبْرى، و يك ظَفارى١٠٠ احرام بستند، و ايشان را در همان دو كفن كردند.
من نيز با به تن كردن دو حوله از جنس پنبهى سفيد احرام نموده، و در موقف عرفات وقوف نمودم، كه آن روز جمعه بود، و اين وقوف از هنگام وقوف در عرفات، بعد از نماز ظهر و عصر تا بعد از غروب آفتاب، بر اساس آنچه كه جُود خداوند مالك و مهربان به ما آگاهانيد همراه با مناجات براى ما مهيّا و فراهم بود، پس وقتى در آن حجّ به جا آورده و به پايان بردم، به منظور ايجاد رابطه (همچون رابطه حسبى و سببى) و توسّل جستن به رحمت خداوند مالك و مهربانتر و گرامىتر، آن دو را بر كعبهى شريفه و اركان بلند مرتبه و استوار آن و بر حجر الاَسْود مكرّم گستردانيده و پهن كردم.
سپس وقتى به مدينة النبىّ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيدم، باز به منظور ايجاد رابطه (حسبى و سببى) و توسّل جستن به شفاعت آن مولى و جدّم كه بر تمام پيامبران مقدّم است و نيز براى آنكه به واسطهى آن بزرگوار و از خود آن بزرگوار به منتهاى آرزوى خويش نايل گردم، باز پشت و روى آن دو را بر حجرهى مبارك محمّدى(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پهن كردم، سپس به سوى ائمّهى اطهار(عليهم‌السلام) كه در بقيع مدفونند رهسپار شدم، و باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل جهت سلامتى از روز بيمناك و رسوا كنندهى قيامت چنين كردم.
و وقتى كه به مشهد مولاىمان اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام)
رسيدم، بار ديگر آن را به منظور ايجاد رابطه (همچون رابطه حسبى و سببى) و براى اينكه به نهايت اميد خود از آن بزرگوار نايل گردم، پشت و روى آن دو را بر ضريح و قبر آن پدر نيكوكارم، كه سيّد و سرور اوصياء است، پهن كردم. سپس در ايّام مصاحبت و زندگى در كربلاى مُعَلّى آن دو را به مشهد مولايمان امام حسين(عليه‌السلام) بردم و باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل به حضرتش جهت رسيدن به آرزويم پشت و روى آنها را بر ضريح و قبر آن بزرگوار پهن كردم، سپس در ضريح و قبر مبارك مولايمان امام كاظم، و مولايمان امام جواد، و در ضريح مولايمان امام هادى، و مولايمان امام حسن عسگرى، و در محلّ غيبت مولايمان امام مهدى -صلوات اللَّه جلّ جلاله عليهم أَجمعين - نيز باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل جستن به شفاعت آن بزرگواران و خرسندى خداوندگار در روز جزا، چنين كردم.
بعد آن را به اندازهى قطعههاى كفن بريده و آماده نمودم، و هم اكنون نيز در نزد من است، و بسيار به آن علاقهمندم و اميدوارم كه با آن به محضر مولاى بردبار مهربان نيكوكارم شرفياب، و در دار رضوان و وارد شوم، تا اينكه خداوند - جلّ جلاله - خلعتهايى از محبّت و قرب و پذيرايىاش را به صورتى كه رحمت و جُود او اقتضا دارد به اين بندهاش عطا فرمايد، و به آنچه كه هنگام وارد شدن و نيل به درگاه او مورد نظر و رضاى اوست، مشرّف گرداند. ان شاءاللَّه.
آماده كردن كفن و نگاه كردن به آن
گفته نشود كه: آماده كردن كفن پيش از مرگ، از أئمّه -عليهم‌السلام - روايت نشده است.
زيرا اين مطلب در روايات موجود است، چنانكه مستحبّ است انسان علاوه بر مهيّا كردن كفن پيش از مرگش، در حال زندگانى خويش گاه گاهى به آن نگاه كند.
من نيز گاه گاهى كفن خويش را بيرون مىآورم و نيك بدان مىنگرم، به گونهاى كه گويى مىبينم: مرا در آن پيچيده و در پيشگاه حضرت حقّ قرار دارم و بر خداوند - جلّ جلاله - عرضه نمودهاند.
١ - در كتاب الملحق بتاريخ الطّبرى تاليف احمد بن كامل بن شجرة، در ضمن حوادث سال ٣١٠ هجرى قمرى آمده است: هنگام غروب آفتاب روز يكشنبه، دو روز مانده از شوّال، ابو جعفر محمّد بن جرير بن يزيد طبرى فقيه وفات نمود، و ظهر روز دوشنبه فرداى آن روز در خانهاش واقع در رَحَبهى يعقوب١٠١ ماند، و در سه جامهى حَبَرَه١٠٢ كه خود وى آنها را در حال حياتش تهيّه، و از جنس خوبى برگزيده بود، كفن و در آنها به خوبى پيچيده شد. و سپس به جهت علائم و نشانههاى مخصوص كفن وى، بسيار او را ستوده است.
٢ - در جزء دوّم كتاب المعجم الكبير طبرانى، در مسند حُذيفة بن يمان ديدم كه: حُذيفه كسى را فرستاد تا كفنى براى او بخرد، وى كفنى به قيمت سيصد درهم براى او خريد. حُذيفه گفت: من اين را نمىخواهم، بلكه براى من دو ريطه١٠٣ سفيد خشن بخريد، و اين مطلب را به چندين طريق مبسوطتر از اين نيز نقل كرده است.١٠٤
٣ - و نيز در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس كفنش را در خانهاش داشته باشد، از غافلان نوشته نمىشود؛ و هرگاه كه بدان نگاه كند مأجور خواهد بود.
در حديثى آمده كه مولايمان موسى بن جعفر(عليه‌السلام) پيش از وفاتش - فرمود: ما اهل بيتى هستيم كه مهريّههاى زنان و هزينه حجّ كسى كه از ما حجّ بجا نياورده، و كفنهاى مردگانمان از اموال پاكيزه و بىشبهه مىباشد، و كفن من نيز در نزد من است.
و روشن است كه مولايمان موسى بن جعفر -عليهم‌السلام - بر اساس روايت كه بدان اشاره شد، الگوى ما در آماده كردن كفن است.
٤ - همچنين در كتاب دلائل الأئمّهعليهم‌السلام اخبار و روايات بسيار پيرامون اينكه آن بزرگواران كفن گروهى از شيعيانشان را پيش از مرگشان تهيّه نموده و براى آنان فرستادهاند، نقل شده است.
احكام و آداب
١ - كفن واجب، بر اساس آنچه كه از ظاهر مذهب اهل بيت -عليهم‌السلام - استفاده مىشود سه قطعه است:
الف - لنگ كاملى كه به كمر ميّت بسته مىشود.
ب - پيراهن كامل.
ج - سرتاسريى كه تمام بدن را فرا گرفته و بپوشاند.
٢ - مستحبّ است كه يك حبره و بُرد يمنى سرخ يا سفيد، و سرتاسرى ديگر؛ و نيز پارچهاى كه بتوان دو رانِ ميّت را به هم بست، و بر كمر ميّت پيچيد، به آنها افزوده شود
٣ - مستحبّ است جهت احتياط بيشتر در آمادگى و سعادتمندى ميّت در پيشگاه الهى، عمامهاى بدان اضافه شود.
٤ - مقدار ١٣/٣ درهم١٠٥ كافورى كه آتش بدان نخورده باشد تهيّه مىشود، كه قسمتى از اين كافور را براى غسل دوّم از غسلهاى سه گانه ميّت، و قسمتى را بعد از انجام غسلهاى سه گانه بر سجده گاههاى ميّت مىگذارند.
در روايت آمده كه: علّت استحباب و افضليّت ١٣/٣ درهم بودن كافور، به خاطر روايتى است كه مىفرمايد: خداوند - جلّ جلاله - چهل درهم كافور هنگام وفات پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به وى هديّه نمود، و حضرت آن را ميان خود و مولايمان حضرت علىّ و فاطمه( عليهم‌السلام ) تقسيم نمود. و در نتيجه سهم هر كدام از آن بزرگواران براى مصرف در غسل و حنوط هنگام وفات، ١٣/٣ درهم گرديد.
البتّه كافور به مقدار كمتر از اين نيز، كفايت مىكند.
٥ - مستحبّ است بر تمام قطعههاى كفن نوشته مىشود كه:
فُلانُ بْنُ فُلانٍ يَشْهَدُ أَنْ لاإِلهَ إِلاَّ اللّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللّهِ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، وَ أنَّ عَلِيّاً أَميرُالْمُؤْمِنينَ والْحَسَنَ و الْحُسيْنَ و عَلِيّاً و مُحَمَّدَاً وَ جَعْفَراً وَ مُوسى وَ عَلِيّاً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً والْحَسَنَ وَالْحُجَّةَ الْمَهْدِىَّ أَئِمَّتُهُ، أَئِمَّةُ هُدىً أَبْرارٌ.[اخيارا]١٠٦
- فلانى پسر فلانى [به جاى اين دو كلمه، نام ميّت و اسم پدر او نوشته مىشود] گواهى مىدهد كه معبودى جز خدا نيست، و حضرت محمّد رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، و علىّ اميرالمؤمنين و حسن و حسين و علىّ و محمّد و جعفر و موسى و علىّ و محمّد و علىّ و حسن و حضرت حجّت مهدى (عليهم‌السلام) امامان او، پيشوايان هدايتگر و نيك و برگزيدهاند.
احكام و آداب ١ - وقتى بنده كفن خويش را مهيّا نمود، شايسته است كه قبرى را كه در آن دفن مىشود نيز آماده نمايد، و اين كار از امور مهمّ مىباشد، زيرا مشاهده مىشد كسانى كه عهده دار تشييع ميّت به سوى قبر هستند يا غمزده و مشغول به حزن و اندوه هستند، و يا اجير و مزدبگيرند كه تظاهر و تكلّف نموده و به جاى اشتغال به احتياط در تجهيز و اصلاح امور ميّت، سرگرم توجّه زندگان به خود مىشوند.
و گروهى از افراد معتبر بدان عمل نمودهاند. و در روايت نيز آمده، و خود در روايات (چنانكه ذكرش خواهد آمد) ديدهام كه: ابا جعفر محمّد بن سعيد عثمان بن سعيد عمرى در حال حيات خويش قبر خود را درست نمود.
٢ - سزاوار است كه قبر به اندازهى تمام قدّ انسان و يا تا استخوانِ ميان شانه و گلوىِ انسان باشد، و در سمت قبلهى آن لَحَد و جايى به اندازهى نشستن انسان باشد؛ زيرا قبر منزل خلوت و تنهايى است، و بر حسب عمل به اوامر خداوند - جلّ جلاله - كه موجب قرب و نزديكى به خشنوديهاى الهى مىشود، وسعت پيدا مىكند.
من نيز به جوار جدّ و مولايم علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) شرفياب شدم و به كسى دستور دادم كه قبرى را كه خود در آن مكان شريف برگزيده بودم، بكَنَد، در حالى كه مقصودم از اين كار آن بود كه به عنوان مهمان و پناهنده و وارد بر آن بزرگوار شده، و از او درخواست و آرزو نموده، و به تمام آنچه كه خلايق بدان توسّل مىنمايند، توسّل بجويم. و آن را در زير پاهاى پدر و مادرم -رضوان اللَّه جلّ جلاله عليهما - قرار دادم، زيرا ديدم كه خداوند - جلّ جلاله - به من امر فرموده كه نسبت به آن دو تواضع و فروتنى داشته باشم، و سفارش فرموده كه به ايشان نيكى و احسان نمايم، لذا خواستم تا زمانى كه در قبر هستم، سرم در زير پاهاى آن دو باشد.
گفته نشود كه: مگر كسى از عارفان پيش از مرگ، قبر خويش را آماده نموده است؟ زيرا اين مطلب در بسيارى از روايات آمده است، از آن جمله:
١ - جدّ نيكبختم ابو جعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - و غير ايشان در كتاب الغيبة روايت نموده كه ابو الحسن علىّ بن احمد دلاّل قمّى مىگويد: كه بر ابى جعفر محمّد بن عثمان، يعنى وكيل مولايمان حضرت مهدى(عليه‌السلام) وارد شدم تا بر او سلام كنم، ديدم كه در پيش روى او چوب ساجه١٠٧ و پارچهى كفنى قرار دارد كه آيههايى از قرآن و نامهاى ائمّه(عليهم‌السلام) را بر كنارههاى آن مىنويسد. پرسيدم: اى سرور من، اين چوب چيست؟ فرمود: اين براى قبر من است، و مرا در قبر بر روى آن مىگذارند، (يا فرمود: مرا به آن تكيه مىدهند.) و من اينك نوشتن آن را به پايان بردم، هر روز به داخل قبر مىروم و بخشهايى از قرآن را در آنجا قرائت مىكنم و بيرون مىآيم. [راوى مىگويد:] و گمان مىكنم كه ابو الحسن علىّ بن احمد دلاّل قمّى گفت: وكيل حضرت(عليه‌السلام) دست مرا گرفت و آن قبر را به من نشان داد و گفت: هنگامى كه فلان روز از فلان ماه از فلان سال شد، من به سوى خداوند متعال رحلت مىكنم، و در آنجا دفن مىشوم. و اين چوب در آنجا خواهد بود.
وقتى از نزد وى بيرون آمدم، مطلبى را كه ذكر فرموده بود ثبت نمودم، و همواره چشم به راه آن بودم، چيزى نگذشت تا اينكه ابو جعفر بيمار شد و درست در همان روز و ماه و سالى كه ذكر نموده بود رحلت كرده و در همانجا به خاك سپرده شد.١٠٨
٢ - در جزء چهارم كتاب استيعاب آمدم كه سفيان بن حرث بن عبدالمطلب سه روز پيش از مرگش قبر خويش را كَند، و وى برادر رضاعى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود.
٣ - در جزء هفتم كتاب طبقات آمده كه ابوسفيان بن حرث بن عبدالمطلب در حال حيات خويش قبرى براى خود كند.١٠٩
گذاشتن نگين انگشتر عقيق در دهان ميّت
همچنين جدّم ورّام بن ابى فراس - قدّس اللّه روحه - كسى كه به كار او اقتدا مىشود - وصيّت نموده بود كه بعد از وفاتش نگين انگشتر عقيقى را كه نامهاى ائمّه -صلوات اللّه عليهم - بر آن حك شده باشد، در دهانش بگذارند. لذا من نيز روى نگين عقيقى نگاشتم:
أَللَّهُ رَبّى، وَ مُحَمَّدٌ نَبِيّى، وَعَلِىٌّ إِمامى و پس از نوشتن نام ائمّه(عليهم‌السلام) تا آخر، نوشتم:أَئِمَّتى وَ وَسيلَتى و وصيّت نمودم كه آن را بعد از مرگ در دهانم بگذارند، تا هنگام سؤالِ قبر، پاسخِ دو فرشته اى كه در قبر از انسان سؤال مىكنند گردد. ان شاء اللّه.
و در كتاب ربيعُ الابرار زمخشرى در باب اللّباس والحلى ديدم كه از بعضى نقل كرده كه وى كلمهى شهادتأَشْهَدُ أَنْ لاإِلهَ إِلاَّ اللَّهُ را بر نگينى نوشته و وصيّت كرده بود كه بعد از مرگ در دهانش بگذارند.١١٠
لزوم شادمان بودن نسبت به ملاقات با پروردگار در حال مرگ هنگامى كه انسان تمام امور مهمّ مربوط به خود را مهيّا نموده و از چيزهايى كه به مصلحت حال حيات و بعد از مرگش مىباشد آسوده گرديد، و فرستادهى پروردگار عالَميان و فرشتهى مرگ براى انتقال دادن او از دنيا حاضر شد، شايسته است كه خوشحال بوده و نسبت به اين حالت شادمان باشد؛ زيرا هركس ملاقات با خداوند را دوست بدارد، خدا نيز ملاقات با او را دوست خواهد داشت، و هركس ملاقات با خدا را امر ناپسندى بداند، خداوند نيز از ملاقات با او بدش مىآيد.
بنابراين، انسان نبايد گول سخن كسانى را بخورد كه مىگويند: ما از مرگ بدمان مىآيد، به خاطر اينكه اگر در دنيا باقى بمانيم، اعمال شايسته بيشترى انجام خواهيم داد.
زيرا اگر مقصودمان از كراهت داشتن از مرگ و انتقال به عالم آخرت اين باشد، خود همين شادمانى از ملاقات خداوند از صالحترين و پسنديدهترين اعمال مىباشد. و خرد عقل حكم مىكند كه امر خداوند - جلّ جلاله - را كه بر زبان فرشتهى مرگ جارى مىشود آن امتثال نموده، و آن را با پذيرش دريافت كنيم، و با خداوند - جلّ جلاله - ستيزه ننموده، و تدبير و گزينش خويش را بهتر از تدبير او نبينيم؛ زيرا بنده نبايد در هيچ امرى - چه خُرد و چه كلان - با مولاى خود معارضه و ستيزه نمايد.
و نيز هرگز فريفتهى سخن كسانى مشو كه مىگويند: ما از آن جهت از مرگ بدمان مىآيد، كه مرتكب گناهان شدهايم، و دوست داريم كه بمانيم و پيش از مرگ آنها را اصلاح كنيم.
زيرا اين سخن از فريبهاى شيطانى است، وگرنه اى كسى كه در وقت امكان و توان اصلاح اعمال را از مرگ بدت مىآيد، هم اينك هر چه در توان دارى و از آن عاجز نيستى اصلاح نما، كه خداوند - جلّ جلاله - عذر تو را پذيرفته و توبهات را مورد قبول قرار مىدهد، و با كراهت داشتن از پذيرش انتقال به آخرت، ميان مخالفت نمودن اوّل و آخر با او - جلّ جلاله - جمع مكن.
و همچنين مبادا گفتار كسانى تو را بفريبد كه مىگويند: ما آخرت خود را ويران كرده و دنيا را آباد نمودهايم، لذا بدمان مىآيد كه از آبادانى به ويرانه منتقل شويم.
زيرا اينها همه از اشتباهاتى است كه براى عاقلان پيش مىآيد، وگرنه، اى كسى كه نسبت به مرگ ناخشنودى، هم اينك توان آن را دارى كه با توبه كردن و پشيمانى از اعمال بد خويش از خطر روز قيامت سالم مانده، و جايگاه اقامتت را آباد كنى. و مبادا از غافلان پيروى نمايى، زيرا سرور فرستادگان(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بر ادّعاى يهود خرده گرفته و به آنان خطاب فرموده است كه:
فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ، إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ .١١١
- پس اگر راست مىگوييد، مرگ را آرزو كنيد.
شما نيز اى مسلمانان غافل، اگر از مرگ بدتان مىآيد، سؤال رسول گرامى -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - به شما برگشته، و مغلوب احتجاجى كه بر دشمنان دين نموده، مىباشيد.
اعمال وقت احتضار
اينك امورى كه سزاوار است در حال احتضار بدان عمل شود، ذكر مىكنيم:
١ - واجب است - به كيفيّتى كه گذشت - ميّت رو به قبله شود، و شايد مقصود از آن اين باشد كه: خداوندا، همه درها را ترك نموده و با حالت ذلّت بندگى و دلشكستگى از اسباب دنيوى دل بريده، و تنها به سوى تو متوجّه شدهام.
٢ - مستحبّ است زود دستهاى ميّت را از سمت راست و چپ دراز نموده و دو طرف بدنش كشيده شود. شايد معناى آن اين باشد كه پروردگارا، من تسليم توام و خويشتن را با دست و وجود خود در پيشگاه تو انداختم.
٣ - مستحبّ است در نزد او قرآن خوانده شود، و دو سورهى يس و صافّات فضيلت بيشترى از ديگر سورهها دارند.
٤ - چنانكه پيش از اين ذكر كرديم مستحبّ است در نزد محتضر كلمات فرج گفته شود، و كم عبارتند از:
لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمُ، سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرضينَ السَّبْعِ وَ مافيهِنَّ وَ ما بَيْنَهُنَّ وَ ما تَحْتَهُنَّ، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ. وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَالصَّلاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ [الطّاهِرينَ].
- معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه در آنها و در ميان آنها و در زير آنها وجود دارد و پروردگار عرش بزرگ مىباشد. و سپاس خدايى را كه پروردگار عالميان است. و درود و رحمت [ويژهى خداوند] بر حضرت محمّد و خاندان پاك [و پاكيزهى ]او باد.
٥ - از امور مهمّ در اين هنگام آن است كه شهادت بر يگانگى خداوند - جلّ جلاله و رسالت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و امامت و سرورى ائمّهى(عليهم‌السلام) اهل بيت معصوم او را كه محتضر بدان اقرار مىنمود، به يادش آورده و به او تلقين كنند.
٦ - بهتر است كسى كه در حضور محتضر است بكوشد كه دنيا را در نزد او كوچك جلوه داده، و از دار فنا متنفّر و بيزارش نموده، و آرزو و اميدش را به رحمت خداوند - جلّ جلاله - بيشتر و بدان متمايل كند، و گمانش را به خداوند - جلّ جلاله - نيكو، و او را مشتاق ملاقات با او گرداند، تا محتضر در اين حالت به جاى اشتغال به خداوند - جلّ جلاله - به دار فنا و نيستى مشغول نشده، و روحش با حالت لغزش و كوتاهى و سوء تدبير و با حالتى كه تمام عذرها [يا: تدبيرهاى خود] را پايان يافته مىبيند از دنيا خارج نشود.
٧ - هنگام سكرات و بىهوشيهاى مرگ، سخن گفتن و هر امر ديگرى كه موجب مىشود ميّت به آن مشغول مىگردد كم كنند.
٨ - اگر شخص عارفى نزد مختصر است حاضر است بكوشد كه دل و عقل در تمام حركات و سكنات، به خداوند - جلّ جلاله - توجّه داشته باشد.
احكام مربوط به لحظات بعد از مرگ و هنگامى كه ميّت به وعدهى خويش وفا نموده و به ملاقات پروردگارش - جلّ جلاله و تقدّس كماله - نايل گرديد،
١ - اگر دهانش بسته نبود با پارچهاى آن را از زير چانه به سرش مىبندند، براى اينكه هنگام غسل دادن باز نباشد، و ديگر اينكه: اين كار تعظيم ميّت مؤمن است، و اكرام و ميّت به هر طريق ممكن از جمله توفيقات الهى به بنده مىباشد.
٢ - اگر چشمانش باز بود آنها را ببندند.
٣ - اگر دستها و زانوهايش دراز كشيده نبود، آنها را دراز مىكنند.
٤ - روى ميّت را پوشانده و از سر و صورت او محافظت كنند.
٥ - در انتقال دادن او به سوى مولايش تعجيل مىكنند.
٦ - شخص صالح و عارف و مورد اطمينان و خدا ترسى را براى غسل دادنش برگزينند.
٧ - به اندازهاى كه براى غسل دادن او كفايت كند، آب آماده كنند.
چگونگى غسل دادن مردگان
١ - اگر ميّت در همانجايى كه فوت نموده غسل داده شود، كه هيچ، و گرنه به آرامى و با احترام او را به جايگاه غسل دادنش انتقال دهند.
٢ - چالهى مخصوصى براى اينكه آب غسل در آن جارى شود مهيّا كنند، زيرا مكروه است كه آب غسل به چاه آشغال يا چاه توالت جارى شود، لذا حدّ و مرزى كه صاحب شريعت، و تدبيرى كه خداوند مالك لطيف مقرّر فرموده رعايت شود.
٣ - لباس ميّت را با مهربانى و نهايت احترام و با احساس اينكه اين كار زينت ميّت است از بدنش درآورند، و اگر ممكن نبود، به آرامى و بدون عجله بشكافند؛ كه خداوند - جلّ جلاله - خود نگاهبان و وكيل ميّت است و بر اين حالت آگاهى و اشراف دارد.
٤ - پيش از اينكه عورتش نمايان شود آن را بپوشانند، و تا حاضران نيز از اين مصيبت كه غير قابل توصيف است، عبرت گيرند.
٥ - غسل دهنده در سمت راست ميّت ايستاده و در دل نيّت كند كه اين ميّت را به صورت واجب و براى خدا - جلّ جلاله - غسل مىدهم.
٦ - در حال غسل دادن ميّتأَلْعَفْو، أَلْعَفْو گفته و بر او ترحّم نمايد، و در انجام هر امرى كه به حال ميّت سودمند است كوشش كند.
زيرا در روايتى آمده كه امام صادقعليه‌السلام - فرمود: هر مؤمنى كه، ميّتِ مؤمنى را غسل داده و هنگام غسل دادن او بگويد:
رَبِّ، عَفْوَكَ، عَفْوَكَ .١١٢:
(پروردگارا، عفو تو، عفو تو را تقاضا مىكنم.)،
خداوند او را عفو مىفرمايد.
و نيز در حديثى آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: هر مؤمنى مؤمنى را غسل داده و هنگام برگرداندن ميّت از سويى به سوى ديگر بگويد:
أَلّلهُمَّ، هذا بَدَنُ عَبْدِكَ الْمُؤْمِنِ، وَ قَدْ أَخْرَجْتَ رُوحَهُ مِنْهُ، وَ فَرَّقْتَ بَيْنَهُما، فَعَفْوَكَ عَفْوَكَ :
(خداوندا، اين بدن بندهى مؤمن توست كه روحش از آن بيرون آورده، و ميان آن دو جدايى افكندى، پس عفو تو، عفو تو را براى او تقاضا داريم.)، خداوند، گناهان يك سال او بجز گناهان كبيره - را مىآمرزد.
٧ - پيش از غسل دادن ابتدا سه بار دستهاى ميّت را مىشويند.
٨ - به آرامى بر شكم ميّت دست بكشد.
٩ - مخرج غايط او را سه بار با اُشْنانِ١١٣ ساييده شتشو دهند.
١٠ - به آرامى و وقار و با توجّه به خداوندى كه از باطن انسانها آگاه و مطّلع است، سر ميّت تا بيخ گردن او را سه بار با آب مخلوط به سدر غسل دهند، سپس باز سه بار سمت راست بدن وى را از بالاى شانه تا پايين پا با آب سدر غسل دهند، سپس به آرامى و ملاطفت و مهربانى و عنايت و عطوفت بر نيّت، او را بر سمت راست بدنش برگردانده و سمت چپ بدن وى را سه مرتبه به همين صورت از بالاى شانه تا پايين پا با آب سدر غسل دهند.
١١ - در تمام اين حركتها بايد عورت ميّت پوشيده باشد.
١٢ - هنگامى كه غسل با آب سدر را به پايان رسيد، چشم از عورت ميّت برگردانده و پارچهاى را كه هنگام غسل دادن بر روى ميّت گذاشته بود برداشته و شستشو دهند، و نيز قسمتى از بدن ميّت را كه زير پارچه بود، تطهير نموده و باز همان پارچه و يا پارچهى پاكيزه ديگرى را به جاى آن بگذارند.
١٣ - ميّت را به صورتى كه يادآور شديم، با احترام و تعظيم بر پشت برگردانده و دست بر شكمش كشيده و سر و سمت راست و چپ بدن او را به همان ترتيب كه شرح داديم با آب مخلوط به كافور غسل دهند. و در برگرداندن ميّت از طرفى به طرف ديگر و ترتيب غسل به كيفيّتى كه توضيح داديم عمل نمايند.
١٤ - بار آخر، ميّت را با آب خالص - كه با سدر و كافور مخلوط نباشد و چيز ديگرى بدان اضافه نشده باشد - غسل دهند، و چنانكه يادآور شديم ابتدا سر و بعد سمت راست و بعد سمت چپ را به كيفيّتى كه توضيح داديم، غسل دهند.
١٥ - اگر غسل دهنده عيبى در بدن ميّت بايد ديد كتمان نمايد، زيرا در حديث آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس، مؤمن ميّتى را غسل دهد و امانت را دربارهى وى ادا نمايد، آمرزيده مىشود. عرض شد: چگونه امانت را دربارهى وى اَدا نمايد؟ فرمود: هر عيبى از ميّت ديد به ديگرى خبر ندهد.
و هرگاه از تمام امورى كه يادآور شديم، فراغت پيدا كردند، شروع كنند شروع به كفن كردن ميّت.
چگونگى كفن كردن ميّت
١ - ابتدا دو چوب تر و سبز را - كه مقدارش به اندازهى استخوان بازو باشد - آماده مىنمايند. و بهتر است كه آن دو از چوب سبز درخت خرما باشد.١١٤ و عباراتى را كه بر قطعههاى كفن نوشته مىشود بر آن دو مىنويسند؛١١٥ زيرا اين دو چوب تا زمانى كه تر هستند موجب مىشوند كه ميّت از عذاب قبر مصون و محفوظ بماند، و مستحبّ هستند.
٢ - تابوت يا هر چيز ديگر را كه قرار است به حسب نياز، ميّت را روى آن گذاشته و حمل نمايند، آماده مىكنند.
٣ - سپس شروع به كفن كردن نموده و پارچهاى را كه خامسه١١٦ ناميده مىشود، باز نموده و مقدارى پنبه در آن گذاشته، و مقدارى ذريره كه به نام قمحه معروف است١١٧، بر آن پاشيده و با آن عورت (جلو و عقب) ميّت را پوشانده و رانهاى ميّت را محكم مىبندند. البتّه همهى اين امور را با احترام و مهربانى بر ميّت انجام مىدهند.
٤ - وقتى از پيچيدن خامسه فراغت پيدا كردند، بر سجده گاههاى هفتگانهى١١٨ ميّت كافور مىگذارند، و باقيماندهى كافور را بر سينهاش قرار مىدهند. و بايد در تعظيم و اصلاح امر ميّت، تقواى خدا - جلّ جلاله - را مراعات كنند.
٥ - سپس لنگ را از ناف تا هر جايى كه عرض آن برسد، به كمر ميّت مىبندند.
٦ - پيراهن را به او مىپوشانند، و بايد كه پيراهن از پشت و جلو دراز باشد به اندازهاى كه از گامهاى ميّت زياده بيايد.
٧ - چوبترِ راست را در سمت راست بدن ميّت بين پيراهن و بدن، متّصل به پوست بدن ميّت، و چوب ديگر را در سمت چپ بدن او، ما بين پيراهن و سرتاسرى قرار مىدهند.
٨ - سپس در داخل دهان و گوشهاى ميّت پنبه و يا هرچه كه نياز باشد مىگذارند.
٩ - عمامه بر سر او مىبندند، و براى عمامه حَنَك قرار مىدهند، به اين صورت كه: مقدارى از گوشهى عمامه را بر سينه ميّت گذارده و بعد عمامه را بر سرش مىبندند، و در آخر نيز مقدارى از گوشهى ديگر عمامه را بر سينه ميّت قرار مىدهند.
١٠ - حبره و بُرد يَمَنى١١٩ و يا هر پارچهى ديگر به جاى آن را باز نموده و بعد سرتاسرى را باز كرده و پنبه بر آن قرار مىدهند، و به طور كامل ذريره بر آن مىپاشند، و سپس با مهربانى بر ميّت، او را در سرتاسرى و حبره به آرامى مىپيچند. و دوسر آن را از طرف سر ميّت و از سمت پاهايش مىبندند.
١١ - ميّت را در تابوت يا چيز ديگرى كه بتوان ميّت را روى آن حمل نمود، گذاشته و به سوى جايگاهى كه نماز ميّت مىخوانند انتقال مىدهند.
١٢ - برترين تشييع كنندگان كسى است كه در پشت سر و در دو سوىِ تابوت باشد نه جلوى آن؛ زيرا تشييع كننده، تابع و پيرو است و لذا صلاح نيست كه در پيشاپيش ميّت قرار بگيرد.
١٣ - مستحبّ است كه تشييع كنندگان جنازه را تربيع كنند، به اين ترتيب كه: ابتدا سمت راست جنازه، و بعد پاى راست، و سپس پاى چپ، و بعد شانهى چپ را گرفته و بدين ترتيب در پشت و دو سوى جنازه دور زده و او را از هر چهار سو
احکام نماز ميت
روش گروهى از اصحاب و نويسندگان ما اماميّه در فقه اين است كه بحث اين نماز را به تأخير انداخته و در كتاب الصّلاة مىآورند، ولى به نظر من ذكر آن در اينجا نزديكتر به صواب است، زيرا نماز ميّت مانند نمازهاى ديگر نيست، نه طهارت در آن واجب است و نه قرائت و نه شرطهاى ديگر نماز كه مناجات با پروردگار است. و ديگر اينكه: دوست دارم كه اگر كسى به اين كتاب دسترسى پيدا كرد و نظرش به آن افتاد، بحث نماز ميّت را در اين باب باز جويد، و نيازى نداشته باشد كه آن را از جاى دور دست جستجو كند، لذا شايد درستتر آن باشد كه اين بحث در همينجا مطرح شود، اينك احكام نماز ميّت:
١ - نماز ميّت واجب كفايى است، يعنى اگر برخى از مكلّفين كه اين نماز بر آنان واجب است، آن را انجام دادند، از ديگران ساقط مىگردد.
٢ - نماز ميّت بر هر ميّت مؤمن و شيعه و هركس كه به حُكمِ مؤمن است و شش سال سنّ دارد واجب است، و مقدّم از همه مكلّفين در انجام اين نماز، فرد مذكّرى است كه نسبت به ميراث و اموال باقى ماندهى از ميّت از همه مقدّمتر باشد. البتّه شوهر در نماز خواندن بر همسرش حتّى از ولىّ زن نيز مقدّمتر است.
٣ - در هر وقت از شبانه روز مىشود بر ميّت نماز خواند، مگر اينكه وقت يكى از نمازهاى واجب يا واجب ديگرى كه وقتش تنگ شده باشد، در اين صورت ابتدا آن واجب را انجام مىدهند. البتّه اگر بيم فاسد شدن بدن ميّت در ميان نباشد، وگرنه در اين صورت بايد ابتدا نماز ميّت خوانده شود و بر ساير حالات مقدّم است [مگر اينكه وقت نماز واجب تنگ شده باشد كه در اين صورت آنچه كه مهمّتر است انجام مىشود.١٢٠]
٤ - طهارت نمودن١٢١ براى نماز ميّت واجب نيست، ولى اَكمل و بهتر است.
٥ - آخرين صف در نماز جماعت بر ميّت افضل و بهتر از همهى صفوف مىباشد.
كيفيّت انجام نماز ميّت
١ - هنگامى كه ميّت جهت نماز گزاردن بر زمين گذاشته شد، بايد سرش در طرف راستِ كسى كه مىخواهد بر او نماز بخواند، و پاهايش در سمت چپ نماز گزار قرار گيرد.
٢ - امام جماعت جلوتر از مأمومين قرار مىگيرد،
٣ - كفشهاى خويش را از پا درمىآورد،
٤ - امام جماعت اگر ميّت مرد باشد روبروى وسط جنازه، و اگر زن باشد روبروى سينهى او مىايستد.
٥ - نمازگزار به اين صورت نيّت مىكند كه: نماز مىگزارم بر اين ميّت به صورت واجب و به جهت وجوبش، و براى اينكه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى پرستش و بندگى است، عبادت نمايم.
٦ - در حال بالا بردن دستها تكبير مىگويد.
٧ - بعد از تكبير گفتن، كسانى كه در پشت سر او قرار دارند تكبير مىگويند.
٨ - تكبير و دعاى بعد از آن به اين صورت است:
أَللَّهُ أَكْبَرُ، أَشْهَدُ أنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ .
- خداوند بزرگتر است، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست، و شريكى براى او وجود ندارد، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )] بنده و فرستادهى خداست.
٩ - سپس تكبير دوّم و دعاى بعد از آن را چنين مىگويد:
أَللَّهُ أَكْبَرُ، أَلّلهُمَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، [وَ بارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ]، وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَ آلِ إِبْراهيمَ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ .
- خداوند بزرگتر است، خدايا، رحمت [ويژه خود را بر محمّد و آل او بفرست، [و بر محمّد و آل محمّد مبارك گردان]، و محمّد و آل محمّد را مورد مهر خويش قرار ده، همانند رحمت و بركتت بر ابراهيم و خاندان ابراهيم، براستى كه تو ستودهى والايى.
١٠ - سپس تكبير سوّم و دعاى بعد از آن را به اين صورت مىگويد:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَلّلهُمَ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ [وَالْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ]، أَلاَْحْيآءِ مِنْهُمْ وَ الاَْمْواتِ، وَ تابِعْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُم بِالْخَيْراتِ، إِنَّكَ مُجيبُ الدَّعَواتِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىٍْ قَديرٌ.
- خداوند بزرگتر است، خدايا، مردان و زنان مؤمن [و مسلمان ]و زندگان و مردگان آنان را مورد مغفرت خويش قرار ده، و خيرات و كارهاى نيك را ميان آنان متبادل بگردان، براستى كه تو اجابت كنندهى دعاها مىباشى، همانا تو بر هر چيز توانايى.
١١ - بعد تكبير چهارم و دعاى بعد از آن را مىگويد:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَلّلَهُمَ، عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ، نَزَلَ بِكَ، وَ أَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ. أَلّلهُمَّ، إِنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلاّ خَيْراً، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنّا. أَلّلهُمَّ، إِنْ كانَ مُحْسِناً فْزِدْ فى إحْسانِهِ، وَ إِنْ كانَ مُسيئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ [يا: عَنْ سَيِّئآتِهِ]، وَ احْشُرْهُ مَعَ مَنْ كانَ يَتَوَلاّهُ مِنَ الاَْئِمَّةِ الطّاهِرينَ، وَ ارْحَمْنا إِذا صِرْنا إِلى ما صارَ إِلَيْهِ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ،
- خداوند بزرگتر است، خدايا، اين بنده و بنده زادهى توست كه بر تو وارد شده، و تو بهترين كسى هستى كه بر تو وارد مىشوند، خداوندا، ما جز خير و خوبى از او نمىدانيم، و تو به او از ما آگاهترى، خدايا، اگر نيكوكار باشد، در احسان و نيكوكارىاش بيافزاى، و اگر بدكار باشد از [گناهان] او درگذر، و او را با ائمّهى اطهار كه دوستشان مىداشت محشور بگردان، و هنگامى كه ما نيز به آنجا كه او رسيد، رسيديم، بر ما رحم آر، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها.
١٢ - و به حسب آنچه از ناحيهى خداوند اكرم الأكرمين بر خاطرش عنايت مىشود، در دعا كردن بر ميّت مىكوشد.
١٣ - سپس تكبير پنجم را مىگويد:
١٤ - و بعد مىگويد أَلْعَفْوَ أَلْعَفْوَ:
(خداوندا عفو و گذشت، عفو و گذشت را براى او درخواست مىكنيم)
١٥ - بر همان حال مىايستد تا اينكه جنازه را بردارند.
١٦ - بعد با خشوع و اقبال و توجّه به خدا و در حالى كه به ذكر و ياد خدا مشغول است، و با اين توجّه كه خود او نيز در حال وفات و انتقال از دنيا چنين خواهد بود، باز مىگردد.
١٧ - اگر ميّت، دشمن خدا - جلّ جلاله - باشد، و نمازگزار به جهت تقيّه در نماز حاضر شده باشد، بعد از تكبير چهارم به هرچه كه خداوند از آن خشنودتر است، دعا مىكند.
١٨ - و اگر ميّت، مستضعف١٢٢ باشد، نمازگزار بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَلّلهُمَّ اغْفَرْ لِلَّذينَ تابُوا، وَاتَّبَعُوا سَبيلَكَ، وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ .
- خداوندا، كسانى را كه توبه نموده و از راه تو پيروى كردند بيآمرز، و از عذاب جهنّم نگاهشان بدار.
١٩ - و اگر ميّت مجهول باشد و معلوم نشود كه دشمن خدا - جلّ جلاله - است، و يا دوست خدا - جلّ جلاله -، بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَلّلهُمَّ، هذِهِ نَفْسٌ أَنْتَ أَحْيَيْتَها، وَ أَنْتَ أمَّتَها، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِسِرَّها وَ عَلانَيتِها، فَاحْشُرْها مَعَ مَنْ تَوَلَّتْ .
- خداوندا، اين كسى است كه تو زندهاش گردانيده و ميراندهاى، و به نهان و آشكارش آگاهترى، پس او را با هركس كه دوست مىداشت، محشور فرما.
٢٠ - و اگر ميّت بچّه بوده و بالغ نباشد، بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَللّهُمَّ، اجْعَلْهُ لَنا وَ لاَِبَوَيْهِ فَرَطاً .
- خدايا، او را پيش فرستادهى ما و پدر و مادرش قرار ده.
تسليت و اندوه گسارى
در روايت آمده كه مولايمان علىّ(عليه‌السلام) فرمود: تسليت گفتن و اندوه گسارى از صاحبان عزا يك بار است، يا پيش از دفن ميّت و يا بعد از آن.
بعد از انجام نماز با هر سخنى كه مايهى عبرت است، و يا به مضامين روايات كه خداوند - جلّ جلاله - بر زبانش جارى مىسازد، به بستگان ميّت تسليت مىگويد. از بهترين سخنان كه از امام صادق -عليه‌السلام - پيرامون تسليت و اندوه گسارى يافتهام اين است كه آن بزرگوار (به اين مضمون) فرمود كه:
اگر مرگِ اين ميّت موجب شده كه تو قرب به پروردگارت پيدا كنى، يا از گناه دور شوى، اين مصيبت نيست، بلكه رحمت و نعمتى است بر تو؛ و اگر موجب پندگيرى تو نگشته، و تو را از گناه دور ننموده و موجب قرب تو به پروردگارت نشده، پس اگر به پروردگارت معرفت داشته باشى، مصيبت تو به واسطهى قساوت و سنگدلىات از گرفتار شدن به مصيبت ميّت بزرگتر مىباشد.
و نيز از جمله سخنانى كه هنگام تسليت گفته مىشود اين است همانا خداوند - جلّ جلاله - در برابر صبر و خشنودى به مصيبتها پاداشى بزرگتر از بقاى زندگان عنايت فرموده، و شخص عاقل همواره به مواهب و مناقب بيشتر ميل و رغبت دارد، خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
أَلّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ، قالُوا: إِنّالِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، اُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ، وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُهْتدُونَ.١٢٣
- آنان كه وقتى به مصيبتى گرفتار مىشوند، مىگويند: همانا ما از آن خداييم، و تنها به سوى او بازمىگرديم، آنانند كه درودها و رحمتى از ناحيهى پروردگارشان براى آنان خواهد بود، و هم ايشانند كه هدايت پذير مىباشند.
و در تسليت و اندوه گسارى عارفان همين بس كه مرگ از تدبيرهاى خداونداَرْحَمُ الرّاحمين و اَكْرَمُ الاَْكرمين است و خداوند هيچگاه در تدبير و كارسازى و مهربانى و عطوفتش بر نيكوكاران و حتّى بدكاران مورد تهمتِ ظلم و ستم قرار نمىگيرد.
و اگر برخى از مصلحتها و سعادتمنديهايى كه در باطن مرگ نزديكان است براى بستگان مردگان آشكار مىشد، مسلّماً خود ميّت و بستگان وى از خداوند درخواست مىكردند كه هر چه زودتر رُخدادهاى ناگوار را بر ديگر چيزها مقدّم بدارد، و اگر نمىمردند و اين مصلحتها و عنايتها به تأخير مىافتاد، به خاطر بدست آوردن آن عنايتها بيشتر از گريهاى كه هنگام مرگ دارند، مىگريستند.
و آنچه در نزد خردمندان واقعى مهمّ است، مرگ دل و صفات كمال انسانى است؛ و امّا مرگ بدنها و انتقال آنها از جايى كه محلّ دگرگون شدن زمانهاست، با وجود سلامتى دين، مايهى سعادتمندى و افزونى است.
سپس ميّت را به محلّ خلوتش با مالك امر و جايگاه تنهايى و وحشتش در يعنى قبر حمل مىكنند.
كيفيّت دفن اموات
وقتى تشييع كنندگان ميّت به قبر - يعنى جايى كه محلّ خوابيدن و دراز كشيدن ميّت بر خاك، و مجاورت با اهل قبور به جاى مجاورت با مردم، و منزلى كه خويشان و برادران انسان را تنها گذاشته و مىروند، و ياوران و همسايگان يارى نمىكنند، و انسان در آنجا تك و تنها، و در حالتى كه همگان او را رانده و دور نمودهاند، اقامت مىكند - رسيدند،
١ - جنازهى ميّت را اگر مرد باشد از پايين قبر وارد قبر مىكنند.
٢ - پيش از گذاشتن در قبر سه بار جنازه را تا لبهى قبر نزديك مىكنند و بعد وارد قبر مىكنند؛ زيرا روايت شده كه روح ميّت با اين كار براى سؤال قبر و امور هولناكى كه روبرو خواهد شد، آمادگى پيدا مىكند.
٣ - و اگر جنازه، زن باشد، در سمت قبله بر جلو قبر قرار مىدهند.
٤ و ٥ - سپس ولىّ ميّت يا كسى كه ولىّ به وى دستور مىدهد، در حالى كه پا و سربرهنه است از جاىِ پاهاى ميّت در قبر، وارد آن مىشود.
٦ - ميّت را - ابتدا سر ميّت را - با تعظيم و احترام مىگيرد، و به ياد مىآورد كه در برابر ديد و آگاهى خداوند - جلّ جلاله - است و اينكه او وكيل ميّت در اين جايگاه است.
٧ - هنگام فرو بردن ميّت در قبر مىگويد:
أللّهُمَّ، اجْعَلْها رَوْضَةً مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ، وَلاتَجْعَلْها حُفْرَةً مِنْ حُفَرِالنّارِ.
- خداوندا! اين [قبر] را بوستانى از بوستانهاى بهشت قرار بده، و آن را گودال و چالهاى از چالههاى آتش [جهنّم ]مگردان.
٨ - و نيز مىگويد:
بِسْمِ اللَّهِ، وَبِاللَّهِ، وَفى سَبيلِ اللَّهِ، وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). أَللّهُمَّ، إِيماناً بِكَ، وَتَصْديقاً بِكِتابِكَ، هذا ما وَعَدَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ، وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ. أَللَّهُمَّ، زِدنا إِيماناً وَ تَسْليماً.
- به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، و در راه خدا، و بر آيين رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، خدايا، [اين كار را ]از روى ايمان به تو، و تصديق كتابت [انجام مىدهم]، اين بود آنچه كه خداوند و رسولش وعده داده بودند، و خدا و رسولش راست گفتند. خداوندا، بر ايمان و تسليم ما بيافزاى.
٩ - سپس ميّت را با حالت تسليم ميّت را به پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - سپرده و نزد او به وديعه مىگذارد و در اين حالت هر چه كه خداوند - جلّ جلاله - بر قلب و كلامش جارى ساخت، مىگويد.
١٠ - سپس ميّت را بر سمت راست بدن و روبه قبله مىخواباند.
١١ - بندهاى كفن او را از سمت سر و پاها مىگشايد.
١٢ - و گونهى ميّت را از روى خاكسارى و ذلّت و براى جلب رحمت و عطوفت مولايش كه پروردگار پروردگاران است، روى خاك مىنهد.
١٣ - مقدارى از تربت امام حسين(عليه‌السلام) را همراه او قرار مىدهد، زيرا در روايت آمده كه آن مايهى ايمنى از عذاب است، و چون اين منزل، منزل هولناكى است انسان نياز دارد كه تا نهايت امكان براى رهايى از آن توسّل جسته و خود را از آن سلامت بدارد.
١٤ - در حديث آمده است كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: نخستين مژدهاى كه به مؤمن داده مىشود، اين است كه به او گفته مىشود: خوش آمدى، براستى كه خداوند تمام تشييع كنندگان تو را آمرزيد، و دعاى تمام استغفار كنندگان براى تو را استجابت فرمود، و گواهى تمام كسانى را كه به نفع تو شهادت دادند، قبول فرمود.١٢٤
١٥ - سپس امورى را كه ميّت در حال حياتش بدان معتقد بود (از آن جمله شهادت به يگانگى خداوند - جلّ جلاله - و رسالت رسول خدا -(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) - و امامت و بزرگوارى [ويا: خلافت و جانشينى] ائمّه اهل بيتِ رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به او تلقين مىكند،
١٦ - بايد تلقين به وسيله كسى كه از اهل يقين است، و نيز به نيّتِ اينكه جواب دو فرشتهى پرسش كننده در قبر است صورت بگيرد، تا اينكه خداوند - جلّ جلاله - به رحمت خويش به واسطهى همين تلقين، ميّت را از سؤال منكر و نكير كفايت فرموده و او را خشنود و چشم روشن گرداند.
١٧ - سپس خشت روى قبر چيده و مىگويد:
أَلّلهُمَّ، صِلْ وَحْدَتَهُ، وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ، وَ ارْحَمْ غُرْبَتَهُ، وَ أَسْكِنْ إِلَيْهِ مِنْ رَحْمَتِكَ رَحْمَةً يَسْتَغْنى بِها عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواكَ، وَاحْشُرْهُ مَعَ مَنْ كانَ يَتَوَلاّهُ.
- خداوندا، با او ارتباط برقرار كن و از تنهايى نجاتش بده، و مونس وحشت و احساسِ تنهايىاش باش، و بر غربت او رحم آر، و از رحمت خويش چنان رحمتى به سوى او گسيل بدار، كه از رحمت غير تو بىنياز گردد، و با كسانى كه دوستشان مىداشت محشور فرما.
١٨ - وقتى چيدن خشت بر قبر را به پايان برد، از سمت پاهاى ميّت از قبر خارج مىشود.
١٩ - خاك روى قبر مىريزد، و نيز تمام كسانى كه حضور دارند با كف دست، خاك بر روى قبر مىريزند، مگر كسانى كه نسبتى با ميّت دارند.
٢٠ - حال ريختن خاك مىگويند:
اِنّا لِلّهِ، وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، هذا ما وَعَدَاللّهُ، وَ صَدَقَ [الْمُرْسَلُونَ]، أَلّلهُمَّ، زِدْنا إِيماناً وَ تَسْليماً.
- همانا ما از آن خداييم، و تنها به سوى او باز مىگرديم، اين بود آنچه كه خداوند به ما وعده داده بود، و [فرستادگان خدا ]راست گفتند، خدايا، بر ايمان و تسليم ما بيافزاى.
٢١ - قبر را با خاك پُر نموده و به اندازهى چهار انگشت از زمين بلند مىنمايند.
٢٢ - قبر را مسطّح درست مىكنند.
٢٣ - روى قبر آب مىپاشند.
٢٤ - پاشيدن آب را از سمت سر قبر شروع مىنمايند، و سپس چهار سوى قبر را دور مىزنند تا اينكه باز به سر قبر برگردند. و اگر چيزى از آب اضافه ماند، بر وسط قبر مىريزند.
٩٩) يعنى روز قيامت كه زيانكارى و فريب خوردگى تودهى مردمآشكار مىگردد.
١٠٠) عِبْر نام بلد يا كنارهى درّهاى است، و ظَفار: بلدىاست در يَمَن در نزديكىصَنعاء (به نقل از مجمع البحرين، ج ٢، ص ١١٥٧ و ١١٣٧ مادة ظفر و عبر.)
١٠١) رَحَبهدر لعنت به معناى فضا و محوّطه وسيع است.
١٠٢) حَبَره و يا حَبرهكه جمع آن حِبَر است، درلعنت به نوعىبالاپوش مخصوص از بُرْدها و لباسهاى يَمَنى گفته مىشود كه تمام بدن را مىپوشاند.
١٠٣) رَيْطهدر لعنت نوعى بالاپوش را مىگويند كه تمام بدن را بپوشاند و دو قطعه نباشد، بلكه يك بافت و يك دست باشد.
١٠٤) المعجم الكبير، ج ٣، ص ١٦٣، حديث ٣٠٠٦ - البتّه درمدرك حديث يعنىالمعجم الكبير، به جاى ٣٠٠ درهم، ٣ درهم، و به جاى دو ريطهى سفيد خشن، دو ريطهى سفيد زيبا و نيكو آمده است. كه ظاهراً همين درست است و با بحث مناسبت دارد.
١٠٥) هر درهم شرعى برابر با ٤٠/٢١ مثقال رايج در بازار و حدود ٥/٢ گرم است. رک: تحرير الوسيله جلد ٢ ص ٢٠١ مساله ٧. و شرايع الاسلام ص ٨٠٦ پانوشت ٥٠.
١٠٦) و در برخى از نسخهها در آخر، لفظ اَخْياراً نيز افزوده شده است.
١٠٧) ساجه: چوب درخت هندى كه در برابر رطوبت آب بسيارمقاوم است.
١٠٨) غيبة طوسى، ص ٣٦٤، روايت ٣٣٢ (با اندك تفاوت در چند لفظ)
١٠٩) الطبقات الكبرى، ج ٤ ص ٥٣؛ الاستيعاب، ج ٤، ص ٢٣٩.
١١٠) ربيع الابرار، ج ٤، ص ٢٩.
١١١) جمعه (٦٢): ٦.
١١٢)
١١٣) نوعى گياه بيابانى با برگهاى سوزنى شكل (نگاه شود به لسانالعرب، ج ١٣،، ص١٨، مادّه اشن.
١١٤) اين عبارت در برخى از نسخههاىكتاب به اين صورت است:ابتدا دو چوبتر بهاندازهى استخوان بازو از چوبتر درخت خرما تهيّه مىكنند، و اگر پيدا نشد از هر درخت تر كه باشد.
١١٥) كه در صفحهى ١٣٨ گذشت.
١١٦) مقصود از خامسه همان سرتاسرى مستحبّ است كه در بحث قطعههاى واجبومستحبّ كفن گذشت.
١١٧) در عروةالوثقيى (ج١، ص ٢٩٥) آمده است: ذريره بنابر آنچه كهگفته شده، دانهاى شبيهگندم كه وقتى كوبيده مىشود بوى خوبى دارد، و در زمان ما به آن قُمْحه مىگويند، و شايد سابقاً ذريره ناميده مىشده است.
١١٨) پيشانى، كف دو دست، دو زانو، و نوك انگشتان شست پا.
١١٩) معناى حبره و بُرد در همين فصل تحت عنواناستحباب آماده كردنكفن از ديدگاه روايات و نگاه كردن به آن احياناً گذشت.
١٢٠) داخل در برخى از نسخههاى كتاب نيست.
١٢١) وضوء و يا تيمّم بر اساس وظيفه.
١٢٢) مقصود از مُسْتضْعَف در اينجا، كسى است كه ازتشخيص مذهب حقّ -يعنى شيعه اماميّه اثنى عشرى - عاجز بوده، و هيچ دشمنى با آن مذهب نداشته، و در عين حال مجهول الحال هم نباشد.
١٢٣) بقره (٢): ١٥٦ و ١٥٧.
١٢٤) نگاه نخست به نظر مىرسد كه قسمت ١٤ به بحث مربوط نيست، ولى ممكن است مقصوداينباشد كه در اين هنگام بهتر است كه انسان براى ميّت استغفار كند و به اهل خير بودن او شهادت دهد، لذا مؤلّف بزرگوار اين روايت را در اينجا ذكر فرمودهاند
نمازى كه بعد از دفن ميّت در كنار قبر خوانده مىشود اين نماز ضرر و آسيب را از ميّت دور، و در نيكى به او محسوب مىشود. از اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) روايت شده كه رسول خدا ( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: وقتى ميت خود را دفن نموديد و از خاكسپارىاش فارغ شديد، وارث يا خويشاوند يا دوست او در كنار قبر ايستاده و دو ركعت نماز بخواند، در ركعت اوّل يك بار سورهى فاتحه و دو سورهى قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق، وسورهى قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاس. معوذّتين ...١٢٥ كيفيّت ركعت دوّم به اين صورت است كه سورهى حمد و اگر خواست سورهى قُلْ هُوَاللّهُ أَحَد ، و سورهى إِنّا أَنْزَلْناه را بخواند، كه اين دو سوره از سورههاى مهمّى هستند كه در نمازهاى نافله خوانده مىشوند، و بعد ركوع و سجده بجا آورده و در سجدهاش مىگويد :
سُبْحانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ، وَ قَهَرَ عِبادَهُ بِالْمَوْتِ.
- پاك و منزّه است خداوندى كه به قدرت خويش، عزيز و سربلند، و با مرگ بر بندگان چيره و سلطه دارد.
سپس سلام نماز را گفته و رو به قبر نموده و مىگويد: اى فلانى پسر فلانى، اين نماز براى تو و يارانت باشد.
مسلّماً خداوند، عذاب و تنگى و فشار قبر را از او برطرف مىكند، و اگر از پروردگارش بخواهد كه مردان و زنان مؤمن و مسلمان، اعمّ از زنده و مرده آنان را بيآمرزد، خداوند دعاى وى را دربارهى آنان مستجاب مىفرمايد.
و خداوند متعال به دوست او مىفرمايد: اى فلانى پسر فلانى، چشم روشن باش، كه خداوند - عزّوجلّ - تو را آمرزيد. و به خود نماز گزار نيز در برابر هر حرف، هزار كار نيك عطا مىشود، و هزار گناه او محو مىشود. پس وقتى روز قيامت فرا رسيد، خداوند متعال يك صف از فرشتگان را برمىانگيزاند كه او را تا دَرِ بهشت تشييع و بدرقه نمايند، و هنگامى كه داخل بهشت شد، هفتاد هزار فرشته به استقبال او مىآيند، كه با هر يك طبقى از نور است كه با دستمالى از اِسْتَبْرَق١٢٦ پوشيده شده، و در دست هر كدام كوزهاى از نور است كه در آن آب سَلْسَبيل١٢٧ است. پس وى از آن طبق خورده و از آن آب مىآشامد، و خشنودى خداوند بزرگتر است.
شايد برخى به محض اطّلاع از اين نماز بگويند: تا كنون ديده نشده كه كسى در نزد ميّت خود بعد از وفات او اين نماز را خوانده باشد.
جواب اين است كه: اگر سنن شرايع و احكام و مستحبّات اسلام را در نظر آورى، مىبينى كه بيشتر آنها آثارش از بين رفته و انوارش خاموش گرديده است، و اين نماز نيز كه نسبت به انجام آن كوتاهى مىشود، نمونهاى است از امثال آن كه از بين رفته است. و ما در بعضى از تصنيفات خود احاديثى چند پيرامون اين مطلب ذكر كرديم كه: اگر حديثى دربارهى عبادتى به مكلّف برسد و وى بدان عمل كند، به سعادت آن دست مىيابد، اگرچه امر به آن صورت كه به او رسيده نباشد١٢٨، و اين بخاطر كَرَم و بزرگوارى خداوند - جلّ جلاله - و كرامت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم (مىباشد، و ما اين مطلب را به سند خود از محمّد بن يعقوب و ابن بابويه نقل نموديم.
و هنگامى كه اين امور پايان يافت فراغت پيدا كرد، هركس از حاضران كه خواهان نزديكى جستن به خداوندگار روز جزاست، ميّت را زيارت مىنمايد.
كيفيّت زيارت قبور اموات در روايت آمده كه محمّد بن مسلم مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) عرض كردم؟ آيا مردگان را زيارت كنيم؟ فرمود: بله. عرض كردم: آيا وقتى ما به زيارت آنها مىرويم صداى ما را مىشنوند؟ فرمود: بله، به خدا سوگند، مسلّماً آنان از آمدن شما خبردار شده و شادمان مىگردند و با شما اُنس مىگيرند. وى مىگويد: عرض كردم: وقتى به زيارت ايشان رفتيم چه بگوييم؟ فرمود، بگو:
أَلّلهُمَّ، جافِ الاَْرْضَ عَنْ جُنُوبِهِمْ، وَ صاعِدْ إِلَيْكَ أَرْواحَهُمْ، وَلَقِّهِمْ مِنْكَ رِضْواناً، وَأَسْكِنْ إِلَيْهِمْ مِنْ رَحْمَتِكَ ما تَصِلُ بِهِ وَحْدَتَهُمْ، وَ تُونِسُ بِهِ وَحْشَتَهُمْ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- خداوندا، زمين را از پهلوهايشان بر كنار فرموده و جايگاهشان را وسعت ده، و ارواح آنان را به سوى خود بالابر، و خشنوديى از جانب خود به ايشان ارزانى دار، و از رحمت خويش چنان رحمتى به سوى آنان گسيل دار كه و با ارتباط بر قرار كردن با آنان ايشان را از تنهايى نجات ده، و مُونس وحشت و احساسِ تنهايىشان گردى، براستى كه تو بر هرچيز توانايى.
در روايت ديگر صفوان بن يحيى مىگويد: به حضرت ابوالحسن امام كاظم(عليه‌السلام) عرض كردم: آيا ميّت سلام كسى را كه به او سلام مىكند، و دعايى را كه شخص در نزد قبر او براى وى مىكند مىشنود؟ فرمود: بله، آيا مردگان كفّار مىشنوند و مؤمنان نمىشنوند؟! (البتّه ما اين روايت را به صورت اختصار نقل نموديم.)
شايد مقصود از فرمايش حضرت(عليه‌السلام) كه فرمود: مردگان كفّار مىشنوند، همان كافرانى باشد كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پس از كشتن و به چاه انداختن آنان در جنگ بدر به آنها خطاب نمود كه: واقعاً آنچه را كه پروردگارم به من وعده داده بود، به صورت حقّ و راست يافتم.
بعد فرمود: براستى كه آنان مىشنوند، همان گونه كه شما مىشنويد.
و درباره زيارت اموات، روايات فراوانى است كه ما آنها را در كتاب المزار الكبير ذكر نمودهايم.١٢٩
اشكال و جواب
ممكن است كه گفته شود: اين توضيحات در رابطه با احكام و آداب اموات از اعمال شبانه روز نيست. در پاسخ مىگوييم: بر اهل توفيق پوشيده نيست كه طهارت با اقسام غسلها از توابع نماز است، و مطالبى كه ما مشروحاً پيرامون حالات اموات و ديگر مطالبى كه ذكر نموديم، همگى از توابع آن امور مهمّ است.
و نيز همهى آنچه كه ما به شرح بيان كرديم، به صورت مفصّلتر از اين در فقه مطرح شده است، كه ما به خاطر ترس از اطاله كلام، آنها را ذكر نكرديم.
فرستادن غذا براى افراد خانواده ميّت و اقامهى مجلس عزا از جمله مستحبّات مؤكّد بُردن غذا و خوراكى براى افراد خانواده و بستگان ميّت است، و در اين مورد روايتى از پيامبر اكرم( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده است. و نيز روايت شده كه سه روز براى ميّت مجلس عزا اقامه كنند، چنانكه در حديث آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: از روز مرگ عملى كه ميّت، سه روز براى او مجلس سوگوارى اقامه شود.
ذكر عملى كه پيش١٣٠ از شب اوّل دفن انجام مىشود حذيفة بن يمان مىگويد: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هيچ لحظهاى سختتر از شب اوّل دفن براى ميّت نيست، پس با صدقه دادن نسبت به مردگانتان مهربانى كنيد؛ و اگر نيافتيد، دو ركعت نماز بخوانيد، به اين صورت كه: در ركعت اوّل يك بارفاتِحَةُ الْكِتاب و يك بارآيَةُ الْكُرسى و دوباره سورهىقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد ؛ و در ركعت دوّم يك بار فاتِحَةُ الْكِتاب و ده بار سورهىأَلْهاكُمُ التَّكاثُر قرائت مىشود. و نمازگزار بعد از سلام نماز بگويد:
أَلّلهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ابْعَثْ ثَوابَهُما إِلى قَبْرِ ذلِكَ الْمَيِّتِ، فُلانِ بْنِ فُلانٍ .
- خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و ثواب اين دو ركعت نماز، را به قبر آن ميّت، فلانى پسر فلانى، برسان.
كه خداوند در همان لحظه، هزار فرشته را به سوى قبر ميّت گسيل مىدارد كه هر كدام از آنان يك جامه و حُلّه١٣١ دارد، و تا روزى كه در صور قيامت دميده مىشود تنگى قبر او را مبدّل به وسعت مىكند، و به شمارهى هر چيز كه آفتاب بر آن مىتابد به نماز گزار حسنه و كار نيك عطا شده، و مقامش چهل درجه بالا برده مىشود.
با وفا بودن نسبت به اموات
نسبت به مردگان با وفا باش، و حال كه رشتهى اميدوارى ميان تو و آنان گسسته است، نسبت به آنان كوتاهى مكن، و به ياد آور كه خداوند سبحان - جلّ جلاله - در برابر اين وفادارى، چندين برابر آنچه را كه آرزو دارى، و چندين برابر اخوّتى كه ميان تو و زندگان است، عطا عنايت فرموده، پس اگر باز نسبت به بذل و بخشش خداوند بىاعتنايى كنى، شايد اصلاً گفتار و وعده الهى را تصديق ننمودهاى.
نمازى هديه به اموات و اگر خواست، دو ركعت نماز بخواند و ثواب آن را به اهل قبور مؤمن آن قبرستان هديه نمايد، و من آن دو ركعت را از مالك بن دينار نقل مىكنم كه وى گفت: شب جمعه بر گورستانى وارد شدم و ناگهان ديدم كه نورى درخشان است. از روى تعجّب گفتم:لا إِلهَ إِلاَّ اللَّه ، گويى كه خداوند - عزّوجلّ - اهل اين گورستان را آمرزيده است. ناگهان شنيدم كه هاتفى از دور ندا مىكند و مىگويد: اى مالك بن دينار، اين هديهى مؤمنان به برادران ايمانىشان از اهل قبور است. گفتم: سوگند به خدايى كه تو را به زبان آورد، از تو مىخواهم كه به من بگويى كه آن هديّه چيست؟ گفت: مؤمنى در اين شب برخاست و وضوى كامل گرفت و دو ركعت نماز خواند و در هر ركعت يك بار سورهىفاتِحَةُ الكتاب و سورهىقُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُون، و سورهىقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد قرائت نمود، و گفت:
أَلّلهُمَّ، إِنّى قَدْ وَهَبْتُ ثَوابَها لاَِهْلِ الْمَقابِرِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ.
- خداوندا، براستى كه من ثواب آن را به مؤمنين اين قبرستان هديه نمودم.
و خداوند، روشنايى و نور و گشايش و شادمانى را از شرق و غرب و از هر سو بر ما داخل نمود.
مالك مىگويد: من همواره آن را در شبهاى جمعه مىخواندم، تا اينكه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در خواب ديدم و ايشان به من فرمود: اى مالك، خداوند در برابر نورى كه به اُمّت من هديّه نمودى، ثواب آن را آمرزش تو قرار داد.
سپس فرمود: خداوند در قصرى بهشتى كه مُنيف ناميده مىشود، خانهاى براى تو بنا نمود.
عرض كردم: معناى مُنيف چيست؟ فرمود يعنى مُشْرِفِ بر اهل بهشت.
اكنون مىگويم: ما هيچ چيز را از كرامت الهى دور نمىشماريم، و نسبت به عقيدهى و ضمير اين شخص مالك بن دينار خداوند آگاهتر است، زيرا وى در زمانى مىزيسته كه تقيّه شديد در آن بوده است.
فصل چهاردهم: احكام و آداب تيمّم بدل از غسل، و شرايط لباس و مكان نماز، و ادعيهى هنگام ورود به مسجد
احكام و آداب تيمّم گذشت كه طهارت با خاك و تيمّم هنگام تنگى وقت و ترس از فوت نماز انجام مىشود، و نيز امورى كه آن را باطل مىكند ذكر شد١٣٢. چنانكه گفتيم: تيمّم دَرِ رحمتى است كه خداوند - جلّ جلاله - گشوده، و به واسطهى آن بندگان را بر اسباب نيل به خشنودىاش رهنمون گرديده، و با اين كار هشدار داده كه نماز از مهمّترين عبادتهاست، و حتّى هنگام ضرورت و در هيچ حالتى، از هيچ يك از مكلّفين ساقط نمىگردد.
كيفيّت تيمّم بدل از غسل
١ - هرگاه كه وقت نماز - خواه واجب باشد و خواه مستحبّ - تنگ شد، و غسلى بر انسان واجب بود كه داخل شدن در نماز جز بعد از طهارت از آن جايز نبود، اگر نمازى كه مىخواهد براى آن طهارت كند واجب باشد، نيّت تيمّم آن نيز به اين صورت است: تيمّم واجب بجا مىآورم، به جهت وجوب، آن، به گونهاى كه هر چيز كه با غسل كردن مباح مىگردد با آن نيز مباح و جايز شود، و بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى عبادت و پرستش است، عبادت مىنمايم.
٢ - اگر نماز، مستحبّ باشد، تيمّم نيز مستحبّ و بقيّهى نيّت آن به همان صورتى است كه توضيح داديم.
٣ - سپس مكلّف دستهايش را بر زمين يا هر چيزى كه در صورت پيدا نشدن خاك به جاى آن مىنشيند، مىزند، و دستها را به هم مىزند تا گرد و غبارش بريزد، و با هر دو دست از ابتداى رستنگاه موى سر از بالاى پيشانى و تمام جبين و كنار پيشانى تا سَرِ بينى كه در سمت دهان قرار دارد (به همان صورتى كه پيش از اين ذكر نموديم) مىكشد، و بعد دوباره دستها را بر زمين يا هر چيز ديگر جانشين آن مىزند، و آنها را به هم مىزند تا گردش بريزد، و با كفِ دستِ چپ، پشت دست راست را از مَفْصَلى كه بين كف و بازو قرار دارد تا سر انگشتان دست راست مسح مىكند، و نيز با كفِ دستِ راستِ، پشتِ دست چپ را از مفصلى كه بين كف و بازو قرار دارد تا سر انگشتان دست چپ مسح مىنمايد.
٤ - وقتى اينها را انجام داد، هر چيز كه به واسطهى غسل، مباح و جايز بود، بدون كم و كاست جايز و مباح مىگردد. و هر چيز كه غسل را باطل مىكند، تيمّم بدل از طهارت كبرى يعنى غسل، و تيمّم بدل از طهارت صغرى يعنى وضوء را نيز باطل مىكند. و اين مطلب در فصل دوازدهم نيز ذكر شده بود.
٥ - اگر براى غسل دادن ميّت نيز، امكان نداشته باشد كه انسان از آب استفاده كند، بى كم و كاست به ترتيبى كه شخص زندهى مكلّفِ به غسل، تيمّم مىكند، ميّت را تيمّم بدل از غسل مىكنند.
شرايط لباس و مكان نماز
در رابطه با گزينش جامه و مكان نماز، مهمّ اين است كه لباس و مكان نماز پاكيزه باشند، به گونهاى كه نماز خواندن در آن دو براى انسان مباح و جايز باشد. خواه مِلْكِ انسان باشند و يا از كسى عاريه و يا اجاره نموده و يا به صورتى غير از اينها براى او مباح باشند.
صدق در پوشيدن لباس و مقصود از آن
و ديگر اينكه نماز گزار در پوشيدن لباس براى نماز، صادق باشد، و معناى صادق آن است كه: باطنش با ظاهرش كه مىگويد آن لباسها را جز براى خدا و جز براى انجام عباداتى كه خداوند اراده نموده نپوشيدهام، باهم سازگار و موافق باشند؛ زيرا اگر قصدش از پوشيدن لباس، لذّت نَفْس و دل باشد، در نزد خدا از اين جهت كه ادّعا مىكند لباس را تنها براى نماز يا براى پروردگارش پوشيده، دروغگو محسوب مىشود؛ و همچنين اگر لباس را براى افزون طلبى و فخر و نزديكى جستن به دلهاى بندگان پوشيده باشد، ولى چنين اظهار كند كه آن را براى خدمت و بندگى خداوندى كه سلطان معاد است پوشيده، دروغگو خواهد بود.
بنابراين، واجب است كه در پوشيدن لباس صادق باشد، و گرنه حضرت حقّ را كوچك شمرده، و مستحقّ آن است كه خداوند - جلّ جلاله - از خطاب و پاسخ و پاداش دادن به او روى گردان باشد.
ديگر احكام لباس نمازگزار نماز خواندن مرد در لباس ابريشم خالص كه ساتر عورت باشد، در صورتى كه نمازگزار بداند كه لباس ابريشمى پوشيده صحيح نيست، مگر اينكه در جنگ بپوشد و پوشيدن آن به صلاح جنگجو بوده و ناچار از پوشيدن آن باشد. البتّه توضيح بحث لباس نمازگزار و لباس حلال و مستحبّ و حرام و مكروه مفصّل است كه اگر در اينجا ذكر شود، بيم آن است كه مطلب به درازا بكشد.
اخلاص و حضور قلب
در انتخاب مكان نماز در رابطه با گزينش مكان نماز نيز بهترين جا براى نمازگزار، مكانى است كه بنده در آنجا حضور قلب داشته و با دل به ياد خداوند - جلّ جلاله - بوده، و حقّ حُرمت عظمت الهى و ادب خاكسارى عبوديّت و بندگى را مراعات نمايد، و نسبت به اخلاص و اختصاص اعمال براى پروردگار نزديكتر بوده، و به دور از چيزهايى باشد كه باطن و ظاهر انسان را از ايستادن در پيشگاه خداوندى كه مولى و مالك انسان و با عظمتتر از همگان و خداوندگار دنيا و آخرت است، به خود سرگرم مىسازند.
صدق در انتخاب مكان نماز و مقصود از آن و نيز نمازگزار بايد در اختيار مكان براى خدمت و بندگىِ خداوند پادشاه بسيار پاداش دهنده، صادق باشد، و معناى صادق بودن آن است كه باطنش با ظاهرش كه مىگويد: قصدم از حضور در اين مكان و ايستادن در اينجا جز براى خداوند - جلّ جلاله - و طلب خشنوديهاى او نيست، موافقت داشته باشند.
در بعضى از داستانها آمده است كه: يكى از خواصّ و برگزيدگان در خلوت و تنهايى مشغول عبادت خداوند - جلّ جلاله - بود، و در نزديكى او درختى وجود داشت كه پرندههايى در آن زندگى مىكردند. وى سجّادهى خود را به زير آن درخت انتقال داد، تا به درخت و آواز پرندگان كه در درخت بودند اُنس بگيرد، ولى از ناحيهى خداوند - جلّ جلاله - معاقَب شده و به او گفته شد كه: آيا اُنس با ما آن قدر ارزش نداشت كه تو را از درخت و پرندگان بىنياز نمايد؟ وى توبه نمود و دانست كه با اين اُنس گرفتن، خود را به خطر انداخته است.
و نيز در برخى از داستانهاى اهل محاسبه و مراقبه ديدم كه بعضى از آنها كه با نشاط و اهتمام و سرور مشغول نماز بود، به درگاه خدا عرض كرد: اى پروردگار من، آيا در رابطه با حضور قلب و اقبال و توجّه قلبى در نماز چيزى باقى مانده كه من نياز داشته باشم پيش از مرگ اصلاحش كنم؟ گفته شد: بله، تو به نسيم سحرگاهان اُنس مىگيرى، و چيز ديگرى غير از ما، تو را به نشاط مىآورد، و صفات خواصّ ابرار و برگزيدگان چنين نمىباشد، پس در خدمت و بندگى تو شرك، و انگيزهى ديگر غير از آنچه كه ما از اخلاص عبوديّت مىخواهيم، وجود دارد.
بهترين مكان براى نماز اگر حالِ بندهاى كه به نماز مكلّف است مقاوم و استوار باشد، به گونهاى كه به تغيير مكانها، اخلاص و اختصاصش ديگرگون نگردد، افضل آن است كه در انتخاب مكانهاى نماز و جايگاههاى دعا، هر مكان و جايگاهى را كه شرع مقدّس به آن فضيلت داده انتخاب و پيروى نمايد، كه با فضيلتترين آنها خانههاى خداوند - متعال و جلّ جلاله - و مساجد است كه مخصوص عبادت اوست، و برترين مسجدها، مسجدُالحَرام و مسجد مدينه باشد. و البتّه مطلب در اين رابطه بسيار است و ما تنها مقدارى از آن را كه آماده است، در اين راستا و بر اساس روايت ذكر مىكنيم.
ذكر فضيلت بعضى از مساجد و تفاوت نماز خواندن در آنها
١ - از آن جمله در روايت آمده كه مولايمان علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) پيوسته مىفرمود: هركس به مسجد رفت و آمد كند، يكى از هشت چيز را به دست مىآورد: برادرى كه در راه خشنودى خدا از او بهره ببرد، يا علم و دانشى نو و زيبا، يا آيه محكم از قرآن كريم، يا سخنى كه او را بر هدايت رهنمون گردد، يا كلامى كه او را از هلاكت رهايى بخشيده و برگرداند، يا سنّت و روشى كه از آن پيروى كند، يا رحمتى از جانب خداوند كه انتظارش را مىكشيده، يا گناهى كه آن را به خاطر ترس از پروردگار يا از روى شرم ترك مىكند.
٢ - نيز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس به مسجد برود، بر هيچ تر و خشك قدم نمىگذارد، مگر اينكه آن چيز تا زمينهاى هفتگانه براى او تسبيح مىگويد.
٣ - همچنين در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوار از پدران بزرگوارش از علىّ(عليه‌السلام) فرمود: يك نماز در بيت المقدّس هزار و يك نماز سپاس شود، و در مسجد اَعْظَم صد و يك نماز، و در مسجد قبيله بيست و پنج نماز، و در مسجد بازار دوزاده نماز، و نماز خواندن در خانه به تنهايى، تنها يك نماز محسوب مىگردد.
ناگفته نماند كه در فضيلت نماز گزاردن در مسجد الحرام و مسجد النبىّ -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - و مسجد كوفه احاديث معروف و فراوانى نقل شده است.
كيفيّت دخول در مسجد كيفيّت
دخول در مسجد بر اساس دو روايتى كه از مولايمان امام صادق -عليه‌السلام - و امام حسن عسگرى(عليه‌السلام) كه از ابتداى وارد شدن در مسجد تا روبه قبله ايستادن در جاى خواندن نماز را شامل مىشوند، و ما آن دو را باهم مخلوط نموده و باهم ذكر مىكنيم، بدين ترتيب وقتى انسان خواست وارد مسجد شود، روبه قبله ايستاده و مىگويد:
بِسْمِ اللَّهِ، وَ بِاللَّهِ، وَ مِنَ اللّهِ، وَ إِلَى اللّهِ، وَ خَيْرُ الاَْسْماءِ لِلّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلى اللّهِ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللّهِ، أَلّلهُمَّ افْتَحْ لى بابَ رَحْمَتِكَ وَ تَوْبَتِكَ، وَ أَغْلِقْ عَنّى أَبْوابَ مَعْصِيَتِكَ، وَاجْعَلْنى من زُوّارِكَ وَ عُمّارِ مَساجِدِكَ، وَ مِمَّنْ يُناجيكَ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ، وَ مِنَ الَّذينَ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظوُنَ، وَ اَدْحَرْ عَنِّى الشَّيْطانَ [الرَّجيمَ] وَ جُنُودَ إِبْليسَ أَجْمَعينَ.
- به نام خدا، و به وسيلهى خدا، و از خدا، و به سوى خدا، و بهترين نامها [و كمالات] براى خداست، بر خداوند توكّل مىنمايم، و هيچ دگرگونى و نيرويى به غير خداوند وجود ندارد، خداوندا، دَرِ رحمت و توبهات را بر من بگشاى، و درهاى معصيت و نافرمانىات را به روى من ببند، و مرا از زيارت كنندگان خود و آباد كنندگان مساجدت، و از كسانى كه شبانه روز با تو مناجات مىنمايند، و از آنان كه بر نمازهايشان محافظت دارند، قرار ده، و شيطان [رانده شده] و همهى لشگرهاى ابليس را از من دور فرما.
سپس با پاى راست وارد مسجد شده و مىگويد:
أَلّلهُمَّ، افتَحْ لى بابَ رَحْمَتِكَ وَ تَوْبَتِكَ، وَ أَغْلِقْ عَنّى بابَ سَخَطِكَ وَ بابَ كُلِّ مَعْصِيَةٍ هِىَ لَكَ. أَلّلهُمَّ، أَعْطِنى فى مَقامى هذا جَميعَ ما أَعْطَيْتَ أَوْلِياءَكَ مِنَ الْخَيْرِ، وَ اصْرِفْ عَنّى جَميعَ ما صَرَفْتَهُ عَنْهُم مِنَ الاَْسْوآءِ وَ الْمَكارِهِ، رَبَّنا، لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسينا أَوْ أَخْطَأْنا، [رَبَّنا، وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلنا.] رَبَّنا، وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ، وَاعْفُ عَنّا، وَاغْفِرْلَنا، وارْحَمْنا. أَنْتَ مَوْلانا، فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرين َ١٣٣
أَلّلهُمَّ، افْتَحْ مَسامِعَ قَلْبى لِذِكْرِكَ، وَارْزُقْنى نَصْرَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ثَبِّتْنى عَلى أَمْرِهِمْ، وَ صِلْ ما بَيْنى وَ بَيْنَهُمْ، وَ احْفَظْهُم مِنَ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمآئِلِهِمْ، وَامْنَعْهُمْ أَنْ يُوصَلَ اِلَيْهِمْ بِسُوءٍ.
أَلّلهُمَّ، إِنِّى زآئِرُكَ فى بَيْتِكَ. وَ عَلى كُلِّ مَأْتِىٍ حَقٌّ لِمَنْ أَتاهُ وَ زَارَهُ، وَ أَنْتَ أَكْرَمُ مَأْتِّىٍ وَ خَيْرُ مَزُورٍ وَ خَيْرُ مَنْ طُلِبَ إِلَيْهِ الْحاجاتُ، وَ أَسْأَلُكَ يا أَللَّهُ، يا رَحْمانُ، يا رَحيمُ، بِرَحْمَتِكَ الَّتى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْءٍ، وَ بِحَقِّ الْوِلايَةِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُدْخِلَنِى الْجَنَّةَ، وَ تَمُنَّ عَلَىَّ بِفَكاكِ رَقَبَتى مِنَ النّارِ.
- خدايا، دَرِ رحمت و توبهات را به روى من بگشاى، و دَرِ ناخشنودى و در تمام گناهان و معاصى را به روى من ببند. خداوندا، در همين جا تمام خيراتى را كه به اولياء خويش عنايت فرمودى به من نيز ارزانى دار، و همهى بديها و ناخوشاينديهايى را كه از آنان بازداشتى از من باز دار. پروردگارا، اگر فراموش يا خطا كرديم بر ما مگير، [پروردگارا، سنگينى و تكليف سخت بر دوش ما مَنِهْ، همچنانكه بر دوش كسانى كه پيش از ما بودند نهادى ]پروردگارا، ما را به آنچه كه توان آن را نداريم مكلّف منما، و از ما درگذر، و مورد مغفرت و رحمت خويش قرار ده، تويى سرپرست ما، پس ما را بر گروه كافران يارى فرما.
خدايا، گوشهاى دلم را به ذكر و يادت بگشاى، و ياورى آل محمّد را روزىام گردان، و مرا بر امر [ولايت] آن بزرگواران استوار بدار، و پيوند ميان من و ايشان را برقرار دار، و ايشان را از [گزند دشمنان] از پيشارو و پشت سر و دست راست و چپشان محافظت فرما، و از رسيدن شرّ و بدى به ايشان جلوگيرى نما. خداوندا، من به خانه تو و به زيارت تو آمدهام، و هر كه به سوى كسى برود و زيارتش نمايد بر كسى كه زيارتش نموده حقّى دارد. و تو بهترين كسى هستى كه بر تو وارد مىشوند و بهترين زيارت شونده و بهترين كسى هستى كه حوايج از درگاهت درخواست مىشود. اى خدا، اى رحمان، اى رحيم، به خاطر آن رحمتت كه هر چيز را فراگرفته، و به حقّ ولايت، از تو خواستارم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و مرا وارد بهشت گردانى، و به من منّت بگذار و از آتش جهنّم آزاد نما.
و هنگامى كه به جايى كه مىخواهى نماز بخوانى رسيدى، رو به قبله نما و بگو:
أَلّلهُمَّ، إِنّى أُقَدِّمُ إِلَيْكَ مُحَمَّداً نَبِيَّكَ نَبِىَّ الرَّحْمَةِ وَ اَهْلَ بَيْتِهِ الاَْوْصِيآءِ الْمَرْضِيّينَ بَيْنَ يَدَىْ حَوآئِجى، وَ أَتَوَجَّهُ بِهِمْ اِلَيْكَ، فَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَكَ وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ. أَلّلهُمَّ، اجْعَلْ صَلاتى بِهِمْ مَقْبُولَةً، وَ دُعآئى بِهِمْ مُسْتَجاباً، وَ ذَنْبى بِهِمْ مَغْفُوراً، وَ رِزْقى بِهِمْ مَبْسُوطاً، وَ انْظُرْ إِلَىَّ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ نَظْرَةً أَسْتَكْمِلُ بِهَا الْكَرامَةَ وَالاْيمانَ، ثُمَّ لاتَصْرِفْهُ إلّا بِمَغْفِرَتِكَ وَ تَوْبَتِكَ. (رَبَّنا، لا تُزِعْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا، وَ هَبْ لنا مِنْ لَدُنْكَ رِحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ .١٣٤
أَلّلهُمَّ، إِلَيْكَ تَوَجَّهْتُ، وَ رِضاكَ طَلَبْتُ، وَ ثَوابَكَ ابْتَغَيْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، أَلّلهُمَّ، أَقْبِلْ عَلَىَّ [يا: إلَىَ] بِوَجْهِكَ، وَ أَقْبِلْ إِلَيْكَ بِقَلْبى، أَلّلهُمَّ، أَعِنّى عَلى ذِكْرِكَ وَ شُكْرِكَ وَ حُسْنِ عِبادَتِكَ. اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى جَعَلَنى مِمَّنْ يُناجيهِ. أَلّلهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ عَلى ما هَدَيْتَنى، وَلَكَ الْحَمْدُ عَلى ما فَضَّلْتَنى، وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلى ما رَزَقْتَنى، وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلى كُلِّ بَلآءٍ حَسَنٍ ابْتَلَيْتَنى، أَلّلهُمَّ، تَقَبَّلْ صَلاتى، وَ تَقَبَّلْ دُعآئى، وَ اغْفِرْلى، وَارْحَمْنى، وَ تُبْ عَلَىَّ، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ.
- خدايا، براستى كه من حضرت محمّد، پيامبرت، پيامبر رحمت، و اهل بيتش اوصياءِ مورد پسندت را در پيشاپيش خواستههايم مقدّم مىدارم، و به واسطهى آنان به سوى تو توسّل مىجويم، پس مرا به واسطهى ايشان در دنيا و آخرت در نزد خويش آبرومند، و از مقرّبان درگاهت قرار ده. خداوندا، نمازم را به واسطهى آنان قبول، و دعايم را به خاطر آنان مستجاب، و گناهانم را به جهت آنان آمرزيده، و روزىام را به خاطر آنان وسعت ده، و به وجه [و اسماء و صفات] گرامىات، يك نگاه و گوشهى چشمى به من بنما به گونهاى كه كرامت و ايمانم به آن كامل گردد، آنگاه نگاهت را از من برگردان مگر اينكه مرا آمرزيده و توبهام را پذيرفته باشى.
پروردگارا، بعد از آنكه هدايتمان فرمودى دلهايمان را منحرف مفرما، و رحمتى از جانب خويش ارزانىمان دار، براستى كه تويى بسيار بخشنده.
خداوندا، تنها به سوى تو متوجّه شدم، و تنها خشنودى تو را خواستارم و فقط ثواب تو را خواهانم، و تنها به تو ايمان آورده و فقط بر تو توكّل نمودم. خدايا، با وجه [و اسماء و صفات]ات به سوى من روى كن، و دل مرا رو به سوى خود كن، خداوندا، مرا بر ذكر و شكر و سپاسگزارى و عبادت نيكويت يارى فرما، سپاس خدايى را كه مرا از كسانى قرار داد كه با او مناجات مىكنند، خدايا، حمد و ستايش بر تو به خاطر اينكه مرا هدايت فرمودى، و سپاس تو را به جهت اينكه مرا فضيلت دادى، و ستايش تو را به خاطر اينكه مرا روزى دادى، و سپاس تو را به جهت هر گرفتارى نيكويى كه مرا بدان گرفتار و امتحان نمودى، خدايا نمازم را قبول، و دعايم را مستجاب فرما، و مرا بيآمرز و بر من رحم آر، و توبهام را بپذير، براستى كه بسيار توبه پذير و مهربان هستى.
بهترين مكان براى خواندن نماز واجب و مستحبّ و توجّه داشته باش كه خواندن نماز نافله در غير مسجد افضل است، و بپا داشتن نماز واجب در مساجد اكمل مىباشد، و ما اين مطلب را به تفصيل درآينده بر اساس آنچه كه خداوند - جلّ جلاله - ما را آگاه نموده با استفاده از آنچه كه خداوند به ما آموخته و احسان فرموده، ذكر خواهيم نمود. ان شاء اللَّه تعالى.
فصل پانزدهم: تعيين نخستين نماز واجب
و اينكه آن همان صَلاةِ وُسْطى است. نماز ظهر نخستين نماز واجب مفهوم رواياتى كه در اين باره وارد شده و به اعتقاد ما به صحّت و صواب نزديكتر است، آن است كه نخستين نمازى كه بر بندگان واجب شده، نماز ظهر است، كه دو ركعت بوده. و روايات در اين باره بسيار است، و نيازى به ذكر آنها نيست، زيرا اين مطلب در نزد برگزيدگان و حضرات معصومين(عليهم‌السلام) كه الگوى ما هستند روشن است.
نماز ظهر، همان صَلوة وُسْطى است ١ - و امّا اينكه آن همان صَلاةِ وُسْطى است، در روايتى از امام باقر(عليه‌السلام) در پاسخِ پرسش از فرمايش خداوند كه مىفرمايد:
حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى .١٣٥
- بر تمام نمازها و بخصوص بر نماز ميانه محافظت كنيد.
آمده كه فرمود: آن نماز ظهر است، و در همان وقت خداوند نماز جمعه را واجب فرمود، در آن روز، وقتى است كه هيچ بندهى مسلمانى در آن لحظه از خداوند خيرى را نمىخواهد، مگر اينكه خدا به او عطا مىفرمايد.
٢ - و نيز از امام باقر(عليه‌السلام) روايت شده كه: زن حسن بن علىّ دستور داد كه مُصْحَف و قرآنى بنويسند، هنگامى كه نويسنده به آيهىحافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوُسْطى رسيد حضرت امام حسن(عليه‌السلام) به او فرمود:حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوَسْطى وَ صَلوةِ الْعَصْرِ، وَ قُومُوا لِلّهِ قانِيتنَ . يعنى بر تمام نمازها و به خصوص نماز وسطى و نماز عصر محافظت كنيد، و با حالت فروتنى براى خدا قيام نموده و خدا را عبادت كنيد.
٣ - در حديث است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: بر تمام نمازها، و بويژه بر نماز وسطى و نماز عصر محافظت نماييد، و با حالت خضوع و فروتنى براى خدا قيام كنيد و خدا را عبادت كنيد.
٤ - همچنين از طريق اهل تسنّن وارد شده كه ابن عمر گفت: حفصه دختر عُمَر دستور داد كه مصحف و قرآنى براى او نوشته شود، و به نويسنده گفت: وقتى به آيهى نماز رسيدى، به من نشان ده تا دستور دهم كه آن را به همان صورت كه از رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شنيدهام بنويسى، وقتى وى آن را به او ارائه داد، دستور داد كه بنويسد: بر همهى نمازها و به خصوص بر نماز وُسْطى و نماز عصر محافظت نماييد، و با حالت خضوع و فروتنى براى خدا قيام نموده و خدا را عبادت كنيد.
٥ - و ابو جعفر بن بابويه نيز در كتاب مَعانِى الاخبار در باب معناى نماز وسطىمشابه اين حديث را از عايشه روايت نموده است.١٣٦
٦ - و نيز عبداللَّه بن سليمان بن اشعث سجستانى در جزء اوّل كتاب جمعُ الْمَصاحِف شش حديث پيرامون اينكه اين آيهى شريفه به همين صورت در مُصْحف عايشه بوده، و هشت حديث دربارهى اينكه آيه شريفه به همين صورت در مُصْحَف حَفْصه، و دو حديث دربارهى اينكه به همين صورت در مُصْحَف اُمِّ سَلَمه بوده، ذكر كرده است.
بنابراين، تعيين اينكه نماز وسطى همان نماز ظهر است از هر طريق فَريقَيْن (شيعه و سنّى) روايت شده است.
٨ - همچنين شيخ بزرگوار محمّد بن على كراجكى در نامهاى كه به فرزند خويش نوشته، در رابطه با فضيلت نماز ظهر روز جمعه ذكر كرده (درست به همين لفظ ) كه: اى فرزند عزيزم، براى نماز ظهرِ اين روز شرافت بزرگى است، و آن اوّلين نمازى است كه بر سرورمان رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) واجب شده است. و روايت شده كه آن، همان نماز وُسْطى است كه خداوند متعال در امر به محافظت بر تمام نمازها، آن را به صورت جداگانه ذكر نموده و فرموده- جَلَّ مِنْ قائِلٍ - كه: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوُسْطى .
٩ - و كراجكى نيز حديثى را كه ما پيشتر به نقل از زراره از محمد بن مسلم ذكر نموديم، روايت كرده است.
١٠ - همچنين در يكى از كتابهاى اصول به نقل از ابى بصير آمده كه امام صادق( عليهما‌السلام ) فرمود: نماز وسطى همان نماز ظهر است، و آن نخستين نمازى است كه خداوند بر پيامبر گرامىاش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل فرموده است.
١١ - و باز در نسخهى قديمى و زيباى كتاب تفسير قرآن از صادِقَيْن (امام صادق و باقر)( عليهما‌السلام ) كه هم اينك نيز در نزد ما موجود است، چهار حديث به چند طريق از امام باقر و صادق( عليهما‌السلام ) ديدم كه: نماز وسطى همان نماز ظهر است. و رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پيوسته مىفرمودند: بر همه نمازها و به خصوص بر نماز وسطى محافظت نماييد.
١٢ - همچنين در آن كتاب بعد از اين احاديث، دو حديث ديگر نيز در اين باره ذكر نموده است.
١٣ - افزون بر اين، ابوجعفر محمّد بن بابويه در كتاب معانِى الاخبار نيز نظرش اين است كه: نماز وُسْطى، همان نماز ظهر است و رواياتى از سوى طريقَيْن (شيعه و سنّى) در اين باره ذكر نموده است.
١٤ - همچنين وى در كتاب مدينة العلم روايت كرده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: نماز وسطى همان نماز ظهر، و نخستين نمازى است كه خداوند بر پيامبرش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) واجب فرموده است.
معناى وُسْطى
١ - شايد مراد از وُسْطى همان عُظمى و نماز بزرگ باشد، چنانكه خداوند متعال در جاى ديگر مىفرمايد:
وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً.١٣٧
- و اينچنين خداوند شما را امّت بزرگى قرار داد.
٢ - ممكن است كه به معناى نماز ميانه باشد، زيرا نماز ظهر ما بينِ دو نماز از نمازهاى روز (صبح و عصر) واقع است، و نيز در ميانه و وسطِ ظهر قرار دارد.
در شگفتم كه چگونه تعظيم نماز ظهر و اينكه آن همان نماز وسطى است بر بعضى مخفى مانده است، با اينكه:
اوّلاً: همگان اتّفاق دارند كه آن، اوّلين نمازى است كه واجب شده.
ثانياً: كه نماز جمعهاى كه واجب است در آن وقت واقع است.
ثالثاً: وقتى كه دعا در آن مستجاب مىشود در آن قرار دارد.
رابعاً: آن هنگام، وقتِ گشوده شدن درهاى آسمان و وقتِ نماز اَوّابين است.
خامساً: وجود اينكه در روايت نماز عصر بر آن عطف شده١٣٨ و امور ديگر از اين قبيل.
فصل شانزدهم: اعمال وقت زوال آفتاب و ظهر
دعا و تضرّع و زارى وقت زوال و ظهر، جايگاه ويژه براى اجابت دعا، و تضرّع و زارى است.
١ - در روايت آمده كه عبداللَّه بن حمّاد انصارى مىگويد: شنيدم كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه آفتاب به نقطهى زوال مىرسد و ظهر مىشود، درهاى آسمان و درهاى بهشتها گشوده مىشود، و حاجتهاى بزرگ برآورده مىگردد. وى مىگويد: عرض كردم: تاچه هنگام؟ فرمود: به مقدارى كه بتوان چهار ركعت نماز به آرامى بجا آورد.
٢ - نيز در روايتى محمّد بن مسلم مىگويد كه از امام باقر(عليه‌السلام) دربارهى ركود و بر جاى ماندن آفتاب در هنگام زوال و ظهر پرسيدم. حضرت (در ضمن حديث طولانى كه ما مطالب غير مرتبط به بحث را حذف نمودهايم) فرمود: اى محمّد، چقدر جثّه تو كوچك و پرسشت مُشكل است. ولى تو شايستهى جواب هستى، سپس فرمود: وقتى شعاع آفتاب به مُنتهاىِ عرش مىرسد، فرشتگان ندا مىدهند كه:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبِرُ، وَسُبْحانَ اللَّهِ، وَ الْحَمْدُللَّهِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً .
- معبودى جز خداوند نيست، خداوند بزرگتر است، و پاك و منزّه است خداوند، و حمد و سپاس خدايى را كه كسى را به فرزندى نگرفته، و هيچ شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و هيچ سرپرست و يارى گرى از روى ذلّت و ناتوانى براى او وجود ندارد، و او را با بزرگ دانستن ويژه بزرگتر بدان.
وى مىگويد: عرض كردم: فدايت گردم، آيا برگفتن اين سخن در هنگام زوال محافظت نمايم؟ فرمود: بله، بر آن محافظت كن، چنانكه از چشمانت محافظت مىكنى، همواره ملائكه با همين تسبيح، خداوند متعال را در آن فضا تسبيح مىگويند، تا اينكه آفتاب غروب مىكند.
٣ - همچنين در روايتى آورده، آمده است: امام باقر(عليه‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هنگامى كه آفتاب به نقطهى زوال رسيد و ظهر شد، درهاى آسمان و درهاى بهشتها گشوده مىگردد، و دعا مستجاب مىشود، پس خوشا به حال كسى كه عمل شايستهاى از او در اين هنگام بالا برده شود!
٤ - به نقل ديگر در ادامهى روايت فوق از امام باقر(عليه‌السلام) آمده است پس خوشحال به حال كسى كه در اين هنگام عمل شايستهاى براى او به بالا برده شود. در فصل چهل ويكم همين كتاب كه پيرامون دعاهاى ساعات مىباشد نيز برخى از روايات پيرامون علّت گشوده شدن درهاى آسمان براى دعا در هنگام زوال را ذكر خواهيم كرد.١٣٩
٦ - باز در حديثى آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه آفتاب به نقطهى زوال مىرسد، درهاى آسمان گشوده مىگردد، و بادهاى رحمت الهى به وزش در مىآيد، و حاجتهاى بزرگ در آن هنگام برآورده مىشود.
٧ - در روايت ديگر به نقل از امام صادق(عليه‌السلام) آمده كه: اگر حاجتى به درگاه خداوند داشتى، در هنگام زوال آفتاب آن را بخواه.
٨ - و بالاخره روايت شده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: پدر بزرگوارم پيوسته مىفرمود: اگر حاجتى به درگاه الهى داشتى، در همين ساعت و لحظه، يعنى هنگام زوال آفتاب بخواه.
ذكر دعاهايى كه جهت استجابت دعا پيش از آن خوانده مىشود حال كه اين وقت، وقتِ ويژهى اجابت دعا و رسيدن به اميد، و دَرِ گشودهى رحمت الهى است كه خداوند - جلّ جلاله - به سوى آن رهنمون شده است. ما نيز افزون بر ذكر صفاتى كه سزاوار است دعا كننده متّصف به آن باشد كه گذشت.١٤٠ در اينجا نيز دعاهايى چند كه شايسته است كسى كه مىخواهد دعايش ردّ نشود، انجام دهد، ذكر مىنماييم:
١ - در روايت آمده كه حضرت ابى الحسن علىّ بن محمّد عسگرى(عليه‌السلام) به نقل از پدران بزرگوارش(عليهم‌السلام) فرمود: هركس اين دعا را [كه در ذيل مىآيد ]پيش از دعا بخواند، دعايش مستجاب مىگردد.
٢ - در روايت ديگر آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس دوست داشته باشد كه دعايش ردّ نشود، پيش از دعا بگويد:
ما شآءَ اللَّهُ تَوَجُّهاً إِلَى اللَّهِ، ما شآءَ اللَّهُ تَعَبُّداً للَّهِِ، ماشآءَ اللَّهُ تَلَطُّفاًللَّهِِ، ما شآءَ اللَّهُ تَذَلُّلاً للَّهِِ، ماشآءَ اللَّهُ اسْتِنْصاراً بِاللَّهِ، ما شآءَ اللَّهُ اسْتِكانَةً للَّهِِ، ما شآءَ اللَّهُ تَضَرُّعاً إِلَى اللَّهِ، ما شآءُ اللَّهُ اسْتِغاثَةً بِاللَّهِِ، ماشآءَ اللَّهُ اسْتِعانَةً بِاللَّهِ، ماشآءَ اللَّهُ لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ الْعَلِىّ الْعَظيمِ .
- ما شآءَ اللَّه (يعنى هر چه خدا خواست همان مىشود) از روى توجّه به سوى خدا، ما شاء اللَّه از روى پرستش خداوند، ماشآءاللَّهاز روى اظهار فروتنى به درگاه الهى، ماشاءاللَّه از روى اظهار ذلّت و افتادگى به درگاه الهى، ماشآءاللَّهاز روى يارى جويى از خداوند، ماشآءاللَّهاز روى خضوع و استكانت براى خداوند، ماشآءاللَّه از روى تضرّع و زارى به درگاه الهى، ماشاءاللَّه از روى كمك طلبى و پناهنده شدن به خداوند، ماشاءاللَّه از روى ياورى جستن از خداوند، هر چه خدا بخواهد همان مىشود، هيچ دگرگونى و نيرويى وجود ندارد مگر به [وسيلهى] خداوند بلند مرتبهى بزرگ.
٣ - از جمله دعاها و تضرّعهايى كه هنگام ظهر گفته مىشود، دعايى است كه جدّم ابى جعفر طوسى در مصباح كبير١٤١ ذكر فرموده، كه از دعاهاى سرّ است:
أَللَّهُمَّ، رَبَّنا، لَكَ الْحَمْدُ جُمْلَتُهُ وَ تَفْسيرُهُ، كَما اسْتَحْمَدْتَ بِهِ إِلى أَهْلِهِ الَّذينَ خَلَقْتَهُمْ لَهُ وَ أَلْهَمْتَهُمْ ذلِكَ الْحَمْدَ كُلَّهُ. أَللّهُمَّ، رَبَّنا، لَكَ الْحَمْدُ كَما جَعَلْتَ الْحَمْدَ رِضاكَ عَمَّنْ بِالْحَمدِ رَضيتَ عَنْهُ، لِيَشْكُرَ ما بِهِ مِنْ نِعْمَتِكَ. أَللّهُمَّ، رَبّنا، لَكَ الْحَمْدُ كَما رَضيتَ بِهِ لِنَفْسِكَ وَ قَضَيْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ، حَمْداً مَرْغُوباً فيه عِنْد [أَهْلِ ]الْخَوْفِ مِنْكَ بِمَهابَتِكَ، وَ مَرْهُوباً عَنْ ١٤٢ أَهْلِ الْعِزَّةِ بِكَ لِسَطَواتِكَ، وَ مَشْكوُراً عِنْدَ أَهْلِ الاِْنْعامِ مِنْكَ لاِِنْعامِكَ.
سَبْحانَكَ رَبَّنا، مُتَكَبِّراً فى مَنْزِلَةٍ، تَدَهْدَهَتْ أَبْصارُ النّاظِرينَ، وَ تَحَيَّرَتْ عُقُولُهُمْ عَنْ بُلُوغِ عِلْمِ جَلالِها، تَبارَكْتَ فى مَنازِلِكَ الْعُلى، وَ تَقَدَّسْتَ فِى الْآلآءِ الَّتى أَنْت فيها. يا أَهْلَ الْكِبريآءِ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ الْكَبيرُ، لِلْفَنآءِ خَلَقْتَنا وَ أَنْتَ الْكآئِنُ لِلْبَقآءِ، فَلاتَفْنى و لا نَبْقى، وَ أَنْتَ الَعالِمُ بِنا، وَ نَحْنُ أَهْلُ الْغِرَّةِ بِكَ وَ الْغَفْلَةِ عَنْ شأْنِكَ، وَ أَنْتَ الَّذى لا تَغْفَلُ، وَلا تَأْخُذُكَ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ، بِحَقِّكَ يا سَيِّدى، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وِ أَجِرْنى مِنْ تَحْويلِ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ فِى الدّينِ و الدُّنْيا، يا كَريمُ.
- خداوندا، پروردگارا، حمد و ستايش همگى همراه با تفسير و توضيحش [يا: حمد و ستايش، خواه به صورت اجمال و خواه به صورت تفصيلى] براى توست، به همان صورتى كه از اهل حمد و ستايشت آنان را براى آن آفريده و آن گونه ستايش كردن را به طور كامل را به آنان الهام فرمودى - مىخواهى كه آن گونه ستايشت كنند، خداوندا، پروردگارا، تو را ستايش مىنمايم، همچنانكه ستايشت را مايهى خشنودى خود از كسانى قرار دادى كه به واسطه ستايشت از آنان خرسند گرديدى، تا بدين وسيله شكر نعمتت را بجا آورند. خداوندا، پروردگارا، تو را ستايش مىنمايم، چنان ستايشى كه آن را براى خود پسنديده و بر بندگانت واجب نمودى، ستايش كه مورد پسند كسانى باشد كه به واسطه هيبت و بيم از تو مىهراسند، و كسانى كه به واسطهى سلطه و غلبهى تو، به تو سرافراز گشتهاند، از آن بيم دارند، و در نزد كسانى كه به آنان اِنعام نمودهاى، به واسطهى انعامت مورد سپاس آنان است.
پاك و منزّهى تو پروردگارا، در حالى كه در منزلت خود متكبّر هستى، چنان مقام و منزلتى كه ديدههاى ببيندگان از نيل به دانشِ جلال و عظمت تو واژگون، و عقلها سرگشتهاند. و در منازل والايت بلند مرتبهاى، و در نعمتهايى كه در آن قرار دارى پاك و بىآلايشى، اى اهل كبرياء و بزرگمنشى، معبودى بزرگ جز تو وجود ندارد، ما را براى فنا و نابودى آفريدى، و تو براى بقاء و پايبندگى هستى، پس تو نابود نمىشوى و ما پايدار نمىمانيم، و تو به ما آگاهى، و ما به تو فريفته شده و از مقام تو غفلت داريم، و تو هيچگاه دچار غفلت نمىگردى، و نه چرت تو را فرا مىگيرد و نه خواب، اى سرور من، به حقّ خويش بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از تغيير نعمتهايى كه در دين و دنيا به من ارزانى داشتهاى، در پناه خويش درآور، اى بزرگوار.
راوى حديث مىگويد: پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود كه خداوند متعال فرمود: هرگاه بنده اين كلمات را بگويد، تمام امورى را كه براى بندگان صالح و شايستهام كفايت مىكنم، براى او نيز عهدهدار مىشوم، و به خشنودى خويش از او درمىگذرم، و او را ولىّ و دوست خود قرار مىدهم.
١٢٥) اينجا در اصلِ نسخه كتاب نيز خالى مانده و چيزى نوشتهنشده است.
١٢٦) پارچهى ابريشمى ضخيم.
١٢٧) نام چشمهاى مخصوص در بهشت كه اولياى خدا از آن مىنوشند.
١٢٨) به مقدمّه مؤلّف بزرگوار بر همين كتاب رجوع شود.
١٢٩) مصباح الزّائر، ص ٥١٢ و ٥١٣.
١٣٠) روايتى كه خواهد آمد متذكّر دو مطلب (صدقه و نماز) است كه هردو در شب اوّل دفن انجاممىشود، و نه پيش از آن. لذا شايد لفظ پيش از مؤلّف بزرگوار نباشد.
١٣١) دُلّه: لباس نو و دو تكّه كه تمام بدن را بپوشاند.
١٣٢) به فصل دوازدهم رجوع شود.
١٣٣) بقره (٢): ٢٨٦.
١٣٤) آل عمران (٣): ٨.
١٣٥) بقره (٢): ٢٣٨.
١٣٦) معانى الاخبار، ص ٣٣١، روايت ٢ و ٤.
١٣٧) بقره (٢): ١٤٣.
١٣٨) لذا مسلّماً مقصود از آن، همان نماز پيش از نماز عصر، يعنىنماز ظهر مىباشد.
١٣٩) اين فصل از كتاب طبق تقسيم مؤلّف بزرگوار - رضوان اللَّه تعالى عليه -در جلد دوّم كتاب بوده كهمتأسّفانه بكلّى مفقود شده است و در دسترس نيست.
١٤٠) به فصل ششم و هفتم رجوع شود.
١٤١) مصباح المتهجد، ص ٣١.
١٤٢) ظاهراً اين عبارت در اصل چنين بوده است: مَرْهُوباً عِنْدَأَهْلِ الْعِزَّةِ بِكَ... وترجمه بر همين اساس است.
فصل هفدهم: اسرار نماز و ذكر نافلههاى ظهر
قابل توجّه است كه اين فصل مطالب چندى را در بردارد:
مطلب اوّل: اسرار نماز، و مراقبه قلبى و مراعات ادب و حفظ حركات و سكنات در نماز.
مطلب دوّم: ذكر نافلههاى نماز ظهر، كه نماز اَوّابين ناميده مىشود، و اينكه دعا در آن هنگام در نزد خداوند اَرْحَمُ الرّاحمين مستجاب مىگردد.
مطلب سوم: ذكر استخاره هنگام نافلههاى نماز ظهر، بر اساس روايتى كه در اين باره ذكر خواهد شد.
اسرار نماز بايد توجّه كرد كه نماز مشتمل است بر:
١ - نيّت نماز.
٢ - لفظ تكبير.
٣ - لفظوَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاْرْضَ .:
(روى و تمام وجود خويش را به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.)
٤ - حمد و ستايش و تمجيد خدا.
٥ - ادّعاى عبادت و يارى جستن از خداوند جلّ جلاله.
٦ - دعاهاى مختلف.
٧ - قرائت قرآن.
٨ - اظهار فروتنى و ركوع.
٩ - سجده و كرنش و خشوع.
١٠ - شهادت به يگانگى خداوند جلّ جلاله.
١١ - شهادت به رسالت ربّانى رسول خدا، حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )
١٢ - صلوات بر او و خاندانش.
١٣ - سلام نماز.
١ - نيّت نماز
پيرامون نيّت نماز، بايد دانست كه اگر از بندگانى باشى كه در تمام حركتها و سكون خود با خداوند - جلّ جلاله - معامله نموده، و همواره متوجّه او هستند، به معناى فرمايش خداوند - جلّ جلاله - معرفت دارند، آنجا كه در آيات محكم خويش مىفرمايد:
وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنْسَ إِلّا لِيَعْبُدُونِ .١٤٣
و جنّيان و انسانها را نيافريدم، مگر اينكه مرا بپرستند.
مسلّماً همواره خود را مهيّاى فرمانبرى از اوامر او نموده، و دستور خدا به نماز را امتثال كرده، و او را براى اينكه ذاتاً مستحقّ عبادت است پرستش مىكنى، چنانكه اگر خود را براى ورود شخصيّت بزرگوار و ارجمندى آماده كرده باشى، حتماً وقتى او را مىبينى براى احترام و تعظيم او بپا ايستاده، و به محض ديدن او به وى روى آورده و توجّه مىكنى، و يا اگر خود را براى ورود پيكى كه در نزدت ارجمند است مهيّا نموده باشى، وقتى چشم تو به او، و چشم او بر تو افتاد و پيام پيك را شنيدى، بدون تردّد و دو دلى زود او را پذيرفته، و نيازى به تجديد نيّت پيدا نمىكنى.
امّا اگر از پروردگارت غافل باشى و توجّهت به دنيا و هوا و هوس خويش باشد، هنگام حضور در نماز نياز پيدا مىكنى كه دل گُريختهات را با اَفسارِ رشتهى عقل و لُبّ خويش حاضر ساخته، و آن را به ايستادن در پيشگاه مولايت وادار نمايى، و به يادش آورى كه او تو را خوانده و تو را مىبيند، و با عقل و قلب خويش قصد كنى كه او را از آن جهت كه شايستهى عبادت است بپرستى، و در محضر مناجات با او همانند سعادتمندان وارد شوى.
و اگر نماز، نماز واجب و اَدا باشد، نيّت مىكنى كه: اين عبادت را به جهت وجوبش به صورت ادا به جا مىآورم، و اگر قضا باشد، قصد مىكنى كه آن را به صورت قضا بجا مىآورم، و چه اَدا باشد و چه قضا، نيّت مىكنى آن را براى عبادت و پرستش خداوند - جلّ جلاله - انجام مىدهم.
٢ - ذكر تكبيرة الاحرام
شايسته است هنگام گفتن اللَّه اكبر آن را به عنوان معاملهى با خداوند - جلّ جلاله و قصد عبادت بگويى، نه با حال غفلت و بر طبق عادت. و ديگر اينكه در گفتن آن صادق باشى.
معناى تكبير
امّا دربارهى معناىأَللَّهُ اَكْبَر در روايت آمده كه مردى در محضر امام صادق(عليه‌السلام) گفت: أَللَّهُ اَكْبَر ، حضرت فرمود: خداوند از چه چيز بزرگتر است؟ آن مرد گفت: از هر چيز. امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: خدا را محدود نمودى. آن مرد گفت: چگونه بگويم؟ حضرت فرمود: بگو خداوند بزرگتر از آن است كه توصيف شود.
علّت اينكه حضرت(عليه‌السلام) فرمود: خدا را محدود نمودى، آن است كه وقتى خداوند - جلّ جلاله - با اشياء مقايسه شود و در حالى كه همه اشياءِ غير او مُحْدَث و پديدْ آمده هستند، و هر پديد آمدهاى محدود است، مسلّما هركس به اين صورت معتقد باشد و خداوند را در رديف و بزرگتر از آنها بداند، خداوند - جلّ جلاله - را محدود قرار داده است.
و علّت اينكه حضرت(عليه‌السلام) فرمود: خداوند بزرگتر از آن است كه توصيف شود. آن است كه على التّحقيق صفات خداوند - جلّ جلاله - بر او احاطه ندارند، بلكه تنها به خاطر ضيق عبارت بر اهل توفيق و تصديق، خداوند - جلّ جلاله - و رسولش(عليه‌السلام) الفاظى را پيرامون توصيف جلال الهى به اندازهى قصور [يا: تصوّر] دانشِ بندگان به آنان آموختهاند تا هنگامى كه مىخواهند خدا را توصيف كنند بر زبان جارى سازند.
مقصود از عبادت بودن تكبير و معناى به قصد عبادت گفتن تكبير اين است كه: خداوند - جلّ جلاله - در قلب عقلت، به همان اندازهاى كه خدا از شناخت ذات و صفات كاملش به تو عنايت فرموده، عظمت داشته باشد، و مقصودت از اين اعتقادى كه به عظمت خداوند دارى، و ازاللَّه اكبر گفتن، تنها عبادت او باشد از آن جهت كه او زيبندهى عبادت است.
مقصود از صدق در گفتن تكبير
و مقصودم از صدق در گفتن تكبير آن است كه كردارت با گفتارت موافق باشد، به گونهاى كه هنگام گفتن آن باطنت با ظاهرت - در اينكه ادّعا مىكنى چيزى بزرگتر از خداوندى جلّ جلاله در قلب و عقل و نَفْس و نيّتم وجود ندارد، و هيچ چيز نزدم از او عزيزتر نيست - باهم موافق باشند، و هيچ چيز در آن حال تو را به خود مشغول نسازد، چنانكه خداوند - جلّ جلاله - با بيان صريح قرآن مبين در تهديد كسانى كه ديگرى را بر خدا مقدّم مىدارند، مىفرمايد:
قُلْ: إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ أَبْنآؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها، أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فى سَبيلِهِ، فَتَرَبَّصُوا، حَتّى يَأْتِىَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ، وَاللَّهُ لايَهْدِى الْقَوْمَ الفاسِقينَ.١٤٤
- بگو: اگر پدران و پسران و برادران و همسران و بستگان و تبارتان و اموالى كه بدست آوردهايد، و تجارتى كه بيم كساد و بىرواجى آن را داريد، و مسكنهايى كه مىپسنديد، در نزد شما از خدا و رسولش و جهاد در راه خدا محبوبتر است، پس منتظر بمانيد تا خداوند امر خويش را بياورد، و خداوند گروه گناهكار و فاسق را هدايت نمىنمايد.
بنابراين، هرگاه ديدى عقل و قلب و نَفْس تو، غير خدا را بر خداوند - جلّ جلاله - برگزيده و مقدّم مىدارد، بدان كه به خاطر همين گناهت، مشمول تهديد و خشم خداوند عالميان - جلّ جلاله - شده، و هدايت او شامل حال تو نشده و از فاسقين به حساب مىآيى.
در روايات نيز مشابه اين مطلب با توضيح بيشتر از آنچه كه در قرآن وجود دارد و مورد قبول عقل نيز هست، آمده است. چنانكه روايت شدهامام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هيچ كس ايمانش به خداوند خالص و ناب نمىگردد، تا اينكه خداوند در نزد او محبوبتر از خويشتن و پدر و مادر و فرزندان و فاميل و از همه مردم باشد.
و باز پيرامون اينكه با مقدّم داشتن ديگرى بر رسول خدا -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - ايمان حقيقى براى مردم حاصل نمىشود، رساتر از اين در روايت آمده است، كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هيچ بندهاى ايمان نمىآورد، تا اينكه من در نزد وى، محبوبتر از خود وى باشم، و اهلبيتم در نزد او محبوبتر از اهل و فاميلش باشند، و فرزندانم محبوبتر از فرزندانش باشند، و وجود من محبوبتر از وجودش باشد.
بنابراين، وقتى رسول خدا -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - مقدّم داشتن ديگرى بر خود را، صحيح و درست نداند، چگونه با ترجيح غير بر خداوند - جلّ جلاله -، ايمان حاصل خواهد شد؟!
٣ - ذكر توجّه و گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السّمواتِ وَالاَْرض...
پيرامون توجّه، در نماز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: وقتى حضرت على(عليه‌السلام) براى اقامهى نماز مىايستاد، و وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّموات وَالاَْرْضَ.:
(روى و تمام وجود خويش را به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.)
مىفرمود، رنگ صورت مباركش دگرگون مىشد، به حدّى كه در چهرهاش نمايان مىگرديد.
٢ - نيز در حديث آمده كه: حضرت امام حسن بن علىّ(عليه‌السلام) هرگاه از وضوء گرفتن فارغ مىشد، رنگ چهرهاش دگرگون مىشد.
در اين باره از آن بزرگوار پرسيده شد. فرمود: كسى كه مىخواهد بر خداوندِ صاحبِ عرش - جلّ و عزّ - وارد شود، شايسته است كه رنگش دگرگون شود.
٣ - همچنين روايت شده كه مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه وقت نماز مىرسيد، پوست بدن علىّ بن الحسين(عليه‌السلام) مىلرزيد، و رنگش زرد مىشد، و مانند شاخه [ويا: برگ] خشك درخت خرما به خود مىلرزيد.
٤ - مشابه آنچه كه دربارهى مولايمان علىّ(عليه‌السلام) در هنگام گفتن لفظوَجَّهْتُ وَجْهِىَ نقل نموديم، درباره مولايمان امام زين العابدين(عليه‌السلام) نيز روايت شده است.
٥ - همچنين اين دو بزرگوار هنگامى كه شروع به خواندن دعاىِ توجّه مىنمودند، رنگشان زرد گشته، و خوف از خداوند - جلّ جلاله - بر آنان نمايان مىشده، زيرا به شكوه و هيبت پادشاهى كه در پيشگاهش مىايستادهاند، معرفت و آگاهى داشتهاند.
٦ - باز در جاى ديگران كتاب مطالبى پيرامون خوف پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و اهل بيت معصوم او(عليهم‌السلام) هنگام اداى نماز خواهد آمد١٤٥، كه يقيناً از اين جهت، از ايشان و تبعيّت نمىكنى و بر خلاف آنچه كه ايشان با پادشاه عالَميان معامله مىكردهاند، مىباشى.
حضور قلب در هنگام ورود در نماز
اكنون مىگويم: بر ما همگى واجب است، به خاطر هيبت و احترامى كه خداوند - جلّ جلاله - ذاتاً مستحقّ آن است از او بيم داشته باشيم، ولى چنان غافليم كه نه تنها از او بيم نداريم، بلكه به جهت پيروى از خوف معصومين(عليهم‌السلام) كه مقتدا و الگوى ما در عبادات الهى هستند، از خدا نمىهراسيم، و همچنين به خاطر مخالفتهاى پىدرپى خود با خواستههاى او و كوچك شمردن امر و نهى و حبّ و قرب و مناجات مقدّسش نيز از او بيم نداريم. و اين نادانى بزرگى به معبود است كه به جهل منكران و كافران نزديك است.
بنابراين، شايسته است كه بنده هنگام گفتنِوَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاْرْضَ : تحقيقاً توجّه كند كه در محضر حضرت حقّ است، و اينكه مقصود خداوند - جلّ جلاله - و رسولش(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از گفتنوَجَّهْتُ وَجْهِىَ ... اين نيست كه: تنها صورتم را براى خداوندى كه آسمانها و زمين را پديد آورد، رو به قبله نمودهام؛ بلكه منظور اين است كه صورتِ قلب و عقل خويش را از منحرف شدن و توجّه به غير او - جلّ جلاله - از تمام امور خوشايند و ناخوشايند، به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.
به بعضى از عارفان گفته شد: چه نيكو با صورت ظاهر در نماز اقبال و توجّه دارى؟ فرمود: اگر صورت ظاهرم منحرف نشود، صورتِ دلم بسيار منحرف مىشود.
بنابراين، وقتى صورتِ قلب بكلّى به خداوند - جلّ جلاله - اقبال و توجّه داشته باشد، اعضا و جوارح نيز بر اساس هدفى كه براى آن آفريده شدهاند يعنى عبادت و پرستش حضرت حقّ، بر خداوند - جلّ جلاله - توجّه مىكنند، زيرا رابطه آنها با قلب مانند فرمانروا و رعيّت است.
اختلاف حالات نمازگزاران در هنگام دخول در نماز
١ - اگر نمازگزار با اين حالت وارد نماز شود، همانند كسانى كه به خدا توجّه دارند وارد نماز شده است، و اگر اين حالت تا پايان نماز استمرار داشته باشد، به آمال و آرزوى خويش نايل و كامياب خواهد شد.
٢ - اگر نمازگزار در حالى كه مولاى او وى را مشاهده مىكند، بلغزد و از او روى برگرداند، حالش بسان حال لغزش كنندگان خواهد بود كه هنگام گام برداشتن در مسير، گاهى افتاده و گاهى مىايستند، و چه بسا همين لغزش، دنيا و آخرت وى را تباه نموده و به واسطهى آن، اقبال و توجّه به پروردگارش - جلّ جلاله - و خشنودى او از دستش برود.
٣ - اگر نمازگزار در حال گفتنوَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى
فَطَرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ از هيبت قرار گرفتن در محضر حضرت حقّ و رعايت حُرمت او كه واجب است، غفلت داشته باشد و يا خود را به غفلت بزند، در اين گفتارش كه مىگويد: با تمام وجود به خداوندى كه آسمانها و زمين را پديد آورده، توجّه نموده و روى آوردهام. دروغگو بوده، و نمازش را با خيانت و دروغ و بهتان آغاز نموده است. و حال كسى كه آغاز نمازش تصريح به دروغ و باطل و دشمنى باشد، چگونه خواهد بود؟ آيا مستحقّ ذلّت و خوارى نخواهد بود؟!
٤ - اگر نمازگزار در حال قيام براى انجام نماز و وارد شدن در آن صفت شخص تنبل و كسى را داشته باشد كه نماز را بر خود سنگين مىداند، لازم است حال كسانى را كه با حالت كسالت و تنبلى به نماز مىايستند در صريح قرآن بنگرد،١٤٦ و با خود بيانديشد كه اگر پيش از حضور در اين نماز، دوستى يا برخى از ياوران پادشاه، كه محبوب اوست بر او وارد مىشدند، چگونه براى احترام آنان بپا مىخواست و بدون احساس تنبلى و سنگينى بر آنان و توجّه مىنمود، و لازم است بداند كه خداوند - جلّ جلاله - محقّقاً در نزد او از بندگانش پستتر است. و چه خطر هولناكى!
٤ - آداب ستايش و ثناى پروردگار
در خطبهى كتاب گذشت كه: ستايش و تمجيد از وظايف كسانى است كه ميان خود و خداوند - جلّ جلاله - از تمام خيانتها و گناهان رسته باشد، و امّا كسى كه امر واجب مهمّى كه وقتش تنگ شده بر گردن اوست، بايد ابتدا چيزى را كه مهمّتر است انجام دهد و بعد چيز مهمّتر در مرحلهى بعد و... و مهمّترين واجب بر او پيش از وارد شدن در نماز و ستايش و تمجيد پروردگار، توبه نمودن و بجا آوردنِ واجبات عينىِ متعيّن بر اوست، خواه واجبات قلبى باشند و يا بدنى و يا مالى و يا مربوط به اعمال ديگر.
١ - از جمله آدابى كه انسان بايد هنگام ستايش و ثناى الهى رعايت كند، آن است كه:
١ - لذّت و تعلّق خاطرش به ستايش خداوند - جلّ و جلاله - و تمجيد و ثناى و سپاسگزارى از او نزد او لذّت بخشتر و محبوبتر از ستودن و مدح و ثناى تمام بندگانى باشد كه در نزد او عزيز هستند و نيز از مدح و ستايش تمام اهل دنيا براى او در تمام امور باشد. و اين ترجيح در محبّت مدح و ستايش خداوند - جلّ جلاله - و شكر و سپاسگزارى از او بايد به اندازهى تفاوتى باشد كه او - جلّ جلاله - در جلال و عظمت و حقّ اِنْعام و بخشش با بندگانش دارد.
٢ - اگر بنده از بجا آوردن حقّ اين مقام عاجز و ناتوان باشد، حدّاقل بايد محبّت مدح و ستايش و شكر و سپاسگزارى از خداوند - جّل جلاله - در دلش، از مدح و ثناى اهل اِنْعام از خلايق، يا شكر و سپاس از پادشاهان اسلامى ترجيح داشته باشد.
٣ - امّا اگر حال بنده از اين مقام نيز ناقص باشد، و در مدح و ثناى خداوند - جّل جلاله - و شكر و سپاسگزارى او سبحانه، از بردگان و بندگانش پستتر باشد، مسلّماً ستايش و تمجيد خدا را بسيار كوچك و سبك شمرده، و مستحقّ امورى خواهد بود كه وعدهى عذاب و تهديد الهى متضمّن آن است.
آداب در هنگام گفتن:مالِكِ يَوْمِ الدّينِ١٤٧
توجّه داشته باش كه يوم الدّين، روز حساب و عرضه بر پادشاه عالَميان و آشكار شدن باطن انسانهاست در محضر تمام كسانى كه بنده اسرار خود را از آنان پنهان مىكرد، لذا شايسته است كه نمازگزار در اين حال از امورى كه در روز حساب و سؤال بيم آن مىرود، بيم و هراس داشته باشد.
در روايت آمده كه مولايمان امام زين العابدين(عليه‌السلام)، هم او كه صاحب مقام والايى، در عبادت خداوند بود، هنگامى كهمالِكِ يَوْمِ الدّين . مىفرمود، مكرّر آن را قرائت مىنمود، تا بحدّى كه هركس آن حضرت را مىديد، گمان مىكرد كه حضرتش نزديك است جان بسپارد.
وَ مَا الْخوْفَ مِنْهُ يَحْذَرُونَ، وَلاَ الْخَنا عَلَيْهِمْ، وَلكِنْ هَيْبَةً هِىَ ماهِيا ١٤٨ - اين بزرگواران به خاطر خوف گناه، از خدا نمىهراسند، و هيچ نقصى در اعمالشان، و يا سخن نامربوطى در گفتارشان نيست، بلكه به خاطر هيبت و بيم از عظمت الهى چنينند، هيبتى آنچنانى كه قابل توصيف نيست.
و خود آگاهى كه مولايمان امام زين العابدين(عليه‌السلام) الگو و مقتداى ما در امور دنيوى و اُخروى است، پس با توسّل جستن به هدايت و انوار خداوند - جلّ جلاله - سوار بر مركبهاى يقين، گام به گام از او پيروى كن، كه خداوند - جلّ جلاله - قادر است تو را به مقامات عارفان كه خود سبحانه زيبندهى آن است، نايل گرداند.
٥ - آداب در هنگام گفتن: إِيّاكَ نَعْبُدُ، وَ إِيّاكَ نَسْتَعينُ
١٤٩
توجّه داشته باش كه شايسته است بنده در هنگام گفتنإِيّاكَ نَعْبُدُ . صادق باشد. و مقصودم از اين سخن آن است كه: هنگام به زبان آوردن آن مقصود عبادت خداوند - جلّ جلاله - به اميد نيل به منافع زودرس دنيوى يا ثواب ديررس اُخروى، يا دفع امورى كه در دنيا يا در روز قيامت كه مردگان به ارادهى خداوند سبحان زنده مىشوند - از آن بيمدارى باشد، در حقيقت نَفْس خود را عبادت نمودهاى، و عبادتت به خاطر نَفْس خويش و براى اميال و خواستهها و لذّاتت بوده، و از آن جهت كه خداوند - جلّ جلاله - شايسته عبادت است او را عبادت ننمودهاى، لذاإِيّاكَ نَعْبُدُ گفتن تو دروغ و بهتان بوده، و تو را از نيل به كاميابى و رسيدن به سلامت و نيكبختى جلوگيرى نموده، و نامت در ديوان و دفتر دروغگويان ثبت خواهد شد، و مسلّماً با اين كار نفس خويش را در معرض هلاكت و نابودى قرار خواهى داد. آيا كلام پاك و خجسته الهى را نشنيدهاى كه مىفرمايد:
إِنَّما يَفْتَرِى الْكَذِبَ الَّذينَ لايُؤْمِنُوَن .١٥٠
- تنها كسانى كه ايمان نيآوردهاند، به دروغ به ديگران افتراء مىبندند.
و همچنين سزاوار است در گفتنِ وَإِيّاكَ نَسْتَعينُ نيز صادق باشى، و در دل حقيقتاً و يقيناً جز از خداوند - جلّ جلاله - يارى نجويى؛ زيرا اگر در اين حال در دل از نيرو و قدرت خويش و يا از دنيا و يا مال يا از افراد نيرومند طرفدار خويش يا از آمال و آرزوها و امور ديگر غير از اينها يارى بجويى، ولى در هنگام گفتنإِيّاكَ نَسْتَعينُ قصد كنى كه يار و ياورى جز خدا ندارى، دروغ گفته و خود را به خطر انداختهاى و خدا را خوار و كوچك شمرده، و به او بهتان زدهاى، و مستحقّ عواقب كوچك شمردن مولاى خود مىگردى.
6 - آداب نمازگزار در دعاهاى نماز
اينك آدابى را كه بنده بايد در دعاهاى نماز مانندإِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ و در هر جايى از نماز كه از او خواسته شده با قلب سليم و دل پاك دعا نمايد - رعايت كند، ذكر مىكنيم:
بخشى از مواردى را كه تضرّع كنندگان به درگاه الهى بايد رعايت كنند، همراه با شرح آن از ديدگاه عقل و نقل، پيش از اين ذكر نموديم١٥١، اينك مىگوييم:
مبادا به خصوص در هنگام مخاطَب قرار دادن مولى و پروردگار خويش، از تهذيب نَفْس و دل خويش كوتاهى كنى؛ زيرا اگر در حال خواستن چيزى از خداوند - جلّ جلاله - حضور قلب نداشته باشى، يا غفلت داشته باشى، يا نسبت به جلالت و آن مقام كم احترامى نموده و كوچك بشمارى، حال تو مانند آن خواهد بود كه هنگام مورد خطاب قرار دادن پادشاهى از پادشاهان دنيا براى برآورده ساختن حاجتى، پشت به او نمايى. آيا نمىدانى كه اگر در حال سخن گفتن با پادشاهان پشت به آنها بكنى، يا به جاى اقبال و توجّه به آنان، به غفلت و كوچك شمردن آن سرگرم باشى، مستحقّ آن مىگردى كه در جواب اين عمل تو، تو را از حضورشان برانند، و از مهر و رحمتشان محروم گردانند؟ و چه بسا كه اگر تو را در اثر اين بىاحترامى و اهانت به زندان بياندازند، و شكنجه و آزار بسيارت دهند، باز باورت اين خواهد بود كه گناه شكنجههايى كه مىكشى، از توست. و خويشتن را مستحقّ مؤاخذه بر كوتاهىات مىبينى؛ بنابراين، نكند كه احترام مالك دنيا و آخرت در نزد تو از حُرمت پادشاهانى كه يكى از بندگان او در اين دنياى حقير و فانىاند، كمتر باشد.
و اگر با ابتلا به اين حالت غفلت كه ذكر نموديم، اجابت دعاهايت به تأخير افتاد، گناه از توست، و خداوند - جلّ جلاله - به تو نيكى فرموده كه عقوبت آن جنايتها و گناهانت را عفو نموده است.
و مبادا به قلبت خطور كند يا با زبان بگويى - چنانكه از برخى از غافلانى كه حقيقت دين و ايمان در دلشان وارد نشده شنيده مىشود كه بر شيوهى افزون طلبى مىگويند - : ما دعا مىكنيم و استجابت آن را به صورتى كه در قرآن ذكر شده، نمىبينيم. به گونهاى كه گويى به پندار آنان خداوند - جلّ جلاله - در استجابت دعا، خُلف وعده نموده است. كه اين كار در نزد اهل ايمان بسان كفر است.
زيرا اگر شناخت يقينى به خداوند - جلّ جلاله - داشتند، بر گفتن اين سخن اقدام نمىكردند كه در محضرش - كه عقل را مىرُبايد - بگويند كه: تو به ما وعده دادى كه دعايمان را مستجاب نمايى، ولى در اجابت آن خُلف وعده نمودى. بلكه اين سخنان به خاطر آن است كه يا آنان هنگام دعا به حضرت حقّ معرفت و شناخت ندارند، يا هنگام ايستادن در محضر خداوند - جلّ جلاله - متذكّر نيستند كه در محضر مالك دنيا و دين قرار دارند. اينان شايسته آنند كه خداوند - جلّ جلاله - از استجابت دعاهايشان روى برگرداند، و ايشان را همين بس كه او - جلّ جلاله - از مؤاخذهى آنان بر غفلتها و نادانىهايشان عفو نموده است.
در روايت آمده كه به مولايمان امام صادق -عليه‌السلام - عرض شد: چه شده ما را كه به درگاه خداوند - جلّ جلاله - دعا مىكنيم، ولى دعايمان مستجاب نمىگردد؟ فرمود: زيرا شما نسبت به كسى كه مىخوانيد، آگاهى و شناخت نداريد.
٧ - ذكر آداب معنوى قرائت قرآن
اينك آدابى را كه بايد بنده در نمازها به صورت اجمالى در هنگام قرائت تمام آيات قرآن رعايت كند ذكر مىكنيم:
قابل توجّه است كه از جمله آدابى كه بايد بنده هنگام تكلّم با مولايش كه مىداند به او مىنگرد، رعايت كند اين است كه: ابتدا به مقام والاى او توجّه كند و متذكّر شود كه در محضر او قرار دارد. و نيز گوش فرا دادن به كلام او را براى خود مايهى شرافت بداند و از آن احساس لذّت كند، و در برابر عظمت او مؤدّب باشد، سپس كلام مقدّس او را به نيّت نيابت از خداوند - جلّ جلاله - و اينكه گويى خداوند خود كلامش را قرائت مىنمايد و نيز خداوند - جلّ جلاله - به او توجّه نموده و كلام پاكش را از او مىشنود، تلاوت نمايد.
بنابراين، مبادا حال تو در هنگام تلاوت قرآن شريف پستتر از هنگامى باشد كه برخى از كتابهاى نگاشته شده را به منظور نزديكى جستن به نويسندگان آنها كه در تمام امور به آنان محتاج هستى - در حضور آنان قرائت مىكنى؛ زيرا خود آگاهى كه هنگام خواندن كتابى حضور نويسندهى آن تمام تلاش خود را در حضور قلب بذل مىنمايى، و در پاكيزه ساختن زبان خويش نهايت كوشش را مىكنى، و با تمام باطن و حفظ نمودن نفس خويش در حركتها و سكناتت، توجّه خويش را منعطف به او و خواندن كتابش مىكنى، پس مبادا خداوند - جلّ جلاله - در هنگام قرائت كلامش در نزد تو كمتر از ساير نويسندگان باشد، زيرا اگر خداوند - جلّ جلاله - را پستتر از اين حال بشمارى، نسبت به هلاكت و استحقاق عقوبت نزديكتر خواهى بود.
در اين باره، به كسى اقتدا كن كه ادّعا مىكنى به انوارش هدايت يافته و از راه و روشش الگو مىگيرى، كه روايت شده مولايمان جعفر بن محمّد صادق(عليه‌السلام) در حال قرائت قرآن در نماز، حالت بىهوشى به او دست داد، وقتى به هوش آمد، از آن بزرگوار پرسيده شد: چه چيز باعث شد كه شما به اين حالت مبتلا شديد؟ حضرت فرمود (به اين مضمون) كه: پيوسته آيات قرآن را تكرار مىنمودم، تا اينكه به حالتى رسيدم كه گويى آن را از كسى كه نازل فرمود شفاهاً و به مكاشفه و عيان مىشنوم، لذا قوّهى بشرى تاب مكاشفهى جلال الهى را نياورد.
اى كسى كه از حقيقت اين مطلب آگاه نيستى، مبادا آن را بعيد بشمارى، يا شيطان در صحّت آنچه كه روايت نموديم، شكّ و ترديد در تو ايجاد نمايد، بلكه آن را باور كن، آيا نشنيدى كه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ، جَعَلَهُ دَكّاً، وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً.١٥٢
- پس هنگامى كه پروردگارش به كوه تجلّى فرمود، آن را فروپاشانند، و حضرت موسى(عليه‌السلام) بيهوش به زمين افتاد.
و نيز در حديث آمده كه از حضرت صادق(عليه‌السلام) پرسيده شد: چگونه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى مردم نماز مىگزارد و قرآن قرائت مىفرمود، ولى دلهاى اهل ايمان خاشع و نرم نمىشد؟ فرمود: پيامبر اكرم -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - به اندازهاى كه حال آنان تحمّل و توان داشت قرآن را براى آنان قرائت مىفرمود. (البتّه ما اين حديث را به صورت مختصر ذكر نموديم.)
بخشى ديگر صفات و حالات ابرار و نيكان در هنگام تلاوت قرآن كريم نيز كه در جاى جاى اين كتاب خواهد آمد، خود هشدار كاملى براى خردمندان است.
٨ - آداب معنوى ركوع
شايسته است بنده هنگام گفتن تكبير ركوع، با حالت ذلّت و خاكسارى و خضوع، و حضور قلب، ركوع نموده، و نيّتش اين باشد: مقصودم از ركوع، عبادت خداوند و مالك دنيا و آخرت من است، و در حال ركوع ذلّت بندگى را در برابر كمال جلال الهى نشان دهد. چه نيكو خداوند به گويندهى اين شعر الهام نموده كه:
إِذا كانَ مَنْ تَهْوى عَزيزاً، وَلَمْ تَكُنْ ذَليلاً لَهُ، فَاقْرَ السَّلامَ عَلَى الْوَصْلِ - هرگاه كسى كه دوستش مىدارى عزيز و سرافراز بود، و تو ذليل و خاكسار او نشدى، پس بر وصل او بدرود گوى.
آيا نمىبينى كه از ادب بندگان با پادشاهانِ دار نيستى و زوال اين است كه: وقتى با آنها ملاقات نموده و بر آنان روى مىآورند، به قصد تعظيم و اجلال آنان براى آنان ركوع مىكنند، و در اين حالت متذكّر مىشوند كه در پيشگاه آنان قرار دارند، و مقصودشان از اين كار بزرگداشت آنان مىباشد، پس چگونه تو براى خداوند كه به اسرار انسان آگاه است و از هر بزرگى بزرگتر است، بدون حضور قلب در پيشگاه خداوند و توجّه به او در برابر او ركوع و فروتنى مىكنى.١٥٣
از ديگر آدابى كه نمازگزار بايد در حال ركوع رعايت كند، آن است كه اگر در حال ركوع اين دعا را بخواند١٥٤ كه:
[أَلّلهُمَّ،]لَكَ خَشَعْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَلَك أَسْلَمْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبّى، خَشَعَ لَكَ سَمْعى وَ بَصَرى وَ مُخّى وَ عَصَبى [وَ عِظامى] وَ ما أَقَلَّتْهُ قَدَماىَ، للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- [خداوندا،] تنها براى تو خشوع نمودم، و فقط به تو ايمان آوردم، و تنها تسليم توام، و فقط بر توكّل نمودم، و تويى پروردگارم، گوش و چشم و مغز و عصب [و استخوانها]و هر چه كه قدمهايم آنها را حمل مىنمايد [يعنى تمام اعضاى بدنم]، براى تو خشوع و فروتنى نموده است، براى خداوندى كه پروردگار عالَميان است.
توجّه داشته باشد كه در اين گفتار، صفات كسانى را ادّعا مىكند كه با تمام اعضاى خويش حقيقتاً و يقيناً متوجّه خداوند گرديده و تسليم و سرسپرده او گشته و بر او توكّل نمودهاند. پس مبادا عضوى از اعضاى تو خضوع و خشوع نداشته و تسليم خداوند - جلّ جلاله - نباشد، يا در امرى از امور دنيا و دين بر خدا توكّل ننموده، و در نتيجه در اين سخن از دروغگويان باشى، كه اگر نماز را با دروغ و بهتان بستن به خداوندى كه مالك اوّلين و آخرين است بجا آورى، كدامين نماز براى تو باقى خواهد ماند؟
از جمله آداب ركوع كه بايد بنده رعايت كند اين است كه: پيش از اَداى كامل انواعِ خاكسارى بندگى براى مولاى خود، در برداشتن سر از ركوع شتاب ننمايد، چنانكه از مقتدايمان١٥٥ روايت نموديم و نيز در روايت ديگر آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: علىّ(عليه‌السلام) به اندازهاى ركوع مىنمود كه عرق او جارى مىشد، بحدّى كه از طول ايستادن ركوع عرق بر گامهايش مىريخت.
اى كسى كه نسبت به روح و قلب و بدن و جگر [ويا: درون] خود دلسوزى مىكنى، اين بزرگواران كسانى هستند كه خداوند هدايتشان فرموده، پس به راهنماييهاى ايشان اقتدا كن.
از ديگر آدابى كه بايد در ركوع رعايت شود آن است كه وقتى بنده - بعد از آنچه كه ذكر نموديم - سر از ركوع بلند كرد، بايد سر برداشتن او، همراه با وقار و آرامش باشد؛ زيرا مولاى او، او را مىبيند؛ و هنگامى كه:
سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، أَهْلُ الْكِبْرِيآءِ وَ الْعَظَمَةِ وَالْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ.
- خداوند، ستايش هركس را كه او را مىستايد مىشنود، خداوندى كه اهل بزرگ منشى و عظمت وجُود و كبر و سركشى است.
مىگويد، هنگام ذكر كبرياء و عظمت و جبروت الهى دستهايش را به عنوان خاكسارى براى معبود خويش دراز نمايد، و هنگام ذكر جود و بخشش الهى با اميدوارى آنها را بگشايد.
٩ - آداب سجده
توجّه داشته باش از جمله آدابى كه بايد بنده در هنگام سجده رعايت كند اين است كه: خاكسارىاش براى معبود در سجده افزون بر ركوع باشد، پس توجّه داشته باشد كه در محضر خداوند جلّ جلاله است، و اينكه خداوند جلّ جلاله چنان عظمت و جلالى دارد كه گفتار هيچ كس بدان احاطه نمىكند، و اينكه وى به ناتوانى و نادارى و بيچارگى و گناهانى متّصف است كه موجب فرومايگى او شده است؛ سپس با ذلّت و خضوع و خشوع افزونتر از آنچه كه در ركوع ذكر كرديم، براى انجام سجده به پايين مىرود؛ زيرا اگر بنده با غفلت از اين امور، و از روى عادت و تنها با مراعات ظاهر سجده، و بدون قصد عبادت مولاى خويش و اقبال و توجّه و مراعات ادب در پيشگاه او سجده بجا آورد، مانند كسى خواهد بود كه در سجدهاش بازى نموده، يا از مالك و معبود خويش روى گردانده، يا به او استهزا و ريشخند كرده است.
و اهل علم مىدانند كه ركوع و سجده از اركان نماز هستند، و هرگاه بنده آن دو را در نماز خويش، به عمد يا از روى سهو و فراموشى، ترك كند بر اساس فتواى فقيهان و روايات نمازش باطل مىشود.
و ديگر اينكه، صاحب شريعت -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - بدين جهت اين به سوى مردم مبعوث كه آنان را به معامله و بندگى غير خدا دعوت نمايد؛ بنابراين، اگر در هدف از اين گونه ذلّت و خاكسارى و بندگى در هنگام ركوع و سجده توجّه نداشته باشى، فرق ميان تو و مُنْكِران چيست؟ و چه فرقى است ميان تو و كسى كه ياد خدا را فراموش، و به امور و بيهوده مشغول گشته است؟ بىگمان حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى آن آمده كه مردم را از عادت، به سوى معبود فراخواند، پس مبادا از كسانى باشى بدون توجّه به خداوند - جلّ جلاله - و حضور قلب در انجام خاكسارى و بندگى براى او قيام و ركوع و سجده را به حسب عرف و عادت بجا آورى.
اگر در حال سجده اين دعا را بخوانى١٥٦
أَلّلهُمَّ، لَكَ سَجَدْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبّى، سَجَدَلَكَ سَمْعى وَ بَصَرى وَ شَعْرى وَ عَصَبى وَ مُخّى وَ عِظامى، سَجَدَ وَجْهِىَ الْبالِى الْفانى لِلَّذى خَلَقَهُ وَ صَوَّرَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ. تَبارَكَ اللَّهُ أحْسَنُ الْخالِقينَ .
- خداوند، تنها براى تو سجده نمودم، و به تو ايمان آوردم، و تسليم تو شدم، و تنها بر تو توكّل نمودم، و تويى پروردگارم، گوش و چشم و موى و عصب و مغز و استخوانهايم از آنِ توست، روى [و وجود] پوسنده و فناپذيرم براى كسى كه آن را آفريد و صورت نگارى نموده و براى او گوش و چشم قرار داده، سجده نموده. منزّه و بلند مرتبه باد خداوند، كه بهترين آفرينندگان مىباشد.
ولى تمام اعضايت با قصد خاكسارى و تسليم و توكّل و خضوع و خشوع براى معبود سجده نكند، گويى كه از معناى سجده خبرى ندارى، و سخن و ادّعايت دروغ و بهتان به مولايت خواهد بود. اى بيچاره، وقتى كه عبادتت همراه با دروغ و بهتان و اهانت باشد، چگونه نمازت درست خواهد بود؟
ديگر اينكه: اگر در سجدهات آرامش و آسايش و شادمانى اى را كه دوست، هنگام قُرب به محبوبش دارد احساس مىكنى، خوشا به حالت. وگرنه سجدهات نكوهيده و فاسد، و قلبت بيمار و دردمند است، زيرا مىدانى كه در صريح قرآن آمده كه:
وَاسْجُدْ، وَاقْترِبْ١٥٧
- و سجده و كرنش نما، و به خدا نزديك شو.
بنابراين، قرآن شريف سجده را از نشانههاى قرب عاشق وار به خداوندى كه به اسرار آگاه است قرار داده، پس تلاش كن كه نَفْسَت قرب و نزديكى به محبوب احساس كند؛ زيرا محبّت خداوند - جلّ جلاله - از ثمرات قوّت شناخت جلال و بخشش بزرگ الهى است. چنانكه خداوند - جلّ جلاله - گروهى را كه به او معرفت دارند، ستوده و مىفرمايد:
يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ.١٥٨
- خداوند آنان را دوست مىدارد، و ايشان نيز او را دوست مىدارند.
و در توصيف اهل نجات مىفرمايد:
قَالَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً للَّهِِ.١٥٩
- و كسانى كه ايمان آوردهاند محبّت بيشترى نسبت به خداوند دارند.
١ - مبادا فريفتهى گفتار كسى باشى كه مىگويد: مقصود از دوست داشتن خداوند - جلّ جلاله - همان طاعت و عبادت اوست.؛ زيرا اگر اين گفتار را از كلام الگو و مقتدا و بزرگى برگرفته و گفته باشد، احتمال دارد كه آن فرمايش به خاطر تقيّه، و يا به جهت ضعف شنونده نسبت به شناخت اسرار ربّانى باشد.
٢ - اگر به خدا معرفت داشته باشى، مىبينى كه محبّت تو به خداوند - جلّ جلاله پيش از طاعت و عبادت توست، زيرا تو ابتدا نسبت به او به عنوان نعمت دهنده شناخت پيدا مىكنى و آنگاه به او محبّت مىورزى و سپس او را مستحقّ طاعت يافته و اطاعتش مىنمايى. وگرنه اين روايت را - كه مورد اتّفاق و پذيرش همگان است - چگونه معنى مىكنى كه:
جُبِلَتِ الْقُلُوبُ عَلى حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ إِلَيْها .
- دلها بر دوستى هركس كه به آنها نيكى كند، سرشته شدهاند.
آيا مىشود كه دلها بر محبّت بندهى نيكوكار سرشته باشند، ولى نسبت به احسان خداوند - جلّ جلاله - محبّت نداشته باشند؟! اين را جز عقل غير سليم نمىپذيرد.
٣ - مسلّماً مىدانى كه دوست داشتن خداوند - جلّ جلاله - يك عمل قلبى است، ولى طاعت خداوند گاهى تنها عمل قلبى است، و گاهى هم عمل قلبى و هم مربوط به اعضا و جوارح ظاهرى؛ پس چگونه مىشود طاعتى كه گاهى قلبى است و گاهى هم قلبى است و هم مربوط اعضا و جوارح ظاهرى - و اين دو، دو قسم جدا از هم هستند - يك قسم بشوند. و اين مكابره و ستيزه جويى با امر روشن و آشكار است، چگونه عملى كه به وسيله جوارح ظاهرى انجام مىگيرد، عمل قلبى مىشود؟! اين مطلب در نزد كسى كه عقلش محجوب نباشد، محال است.
٤ - گاهى انسان طاعات را انجام مى دهد، در حالى كه انجام آن بر انسان سخت است، و گاهى قلبش از آنها يا از مكلّف شدن به آنها كراهت دارد، پس اگر منظور از محبّت ورزيدن بنده به خداوند - جلّ جلاله - همان طاعت بنده بود، در همان حال مىبايست از محبّت خدا بلكه از خود خداوند - جلّ جلاله - بدش مىآمد، بلكه مىبايست نسبت به با خداوند - جلّ جلاله - دشمنى مىداشت، زيرا دشمنى ضدّ دوستى است؛ بنابراين هرگاه بنده از طاعت خدا - جلّ جلاله - بدش بيايد، بايد از دوستى خداوند - جلّ جلاله - بدش بيايد، و با خداوند - جلّ جلاله - دشمنى داشته و كافر گردد.
آيا هيچ مسلمان صاحب معرفت عذر تو را در كافر خواندن كسى كه از عبادتى خوشش نمىآيد مىپذيرد؟! و يا تو را در اين گفتار يارى مىكند؟!
٥ - آيا عقلت مىپذيرد كه فرمايش الهى - جلّ جلاله - پيش از اين ذكر نموديم، به اين معنى باشد؟! آنجا كه مىفرمايد:
قُلْ: إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ أَبنآؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها، أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وِ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فى سَبيلِهِ، فَتَربَّصُوا حَتّى يَأْتِىَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ، وَاللَّهُ لايَهْدِى الْقَوْمَ الفاسِقينَ .١٦٠
- بگو: اگر پدران و پسران و برادران و همسران و بستگان و تبارتان و اموالى كه بدست آوردهايد، و تجارتى كه بيم كساد و بىرواجى آن را داريد، و مسكنهايى كه مىپسنديد، در نزد شما از خدا و رسولش و جهاد در راه خدا محبوبتر است، پس منتظر بمانيد تا خداوند امر خويش را بياورد، و خداوند گروه گناهكار و فاسق را هدايت نمىنمايد.
آيا عقل هيچ عاقلى مىپذيرد كه منظور از فرمايش الهى كه مىفرمايد: أَحَبَّ إِلَيْكُمْ و دوست داشتن چيزهايى را كه خداوند سبحانه به شمار درآورد، طاعت و فرمانبرى از آنها باشد؟!
فرض كن كه اين احتمال را دربارهى پدران و پسران و برادران و همسران و خويشاوندان درست بدانى و دوستى را به معناى فرمانبردارى از آنان معنىكنى، آيا در فرمايش خداوند - جلّ جلاله - كه مىفرمايد: وَ أمْوال اقْتَرَفْتُمُوها، وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنِ كَسادَها، وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها هيچ احتمال مىدهى كه دوست داشتن اين چيزها (اموال و تجارت و مساكن) به معناى طاعت و فرمانبرى از آنها باشد؟!
پس مبادا چيز محال را بر عقل تحميل كنى، لذا تقليد از كسى را كه مىگويد: دوست داشتن بنده نسبت به خداوند جلّ جلاله، همان طاعت و فرمانبردارى از اوست رها كن، و حقّ را از هركس كه بگويد بپذير، كه دليلها و حقّ بودن آن براى تو روشن گرديد.
٦ - اين بود بيان اينكه محبّت بنده به خداوند - جلّ جلاله - امر قلبى است. و دوستى از امورى است كه از ثمرات شدّت معرفت خداوند - جلّ جلاله - است، و شدّت معرفت نيز به احسان اوست، همان معرفت و احسانى كه پيش از آگاهى بنده از مكلّف بودن به دوستى خداوند - جلّ جلاله -، عقل و قلب بنده خود بخود او را به سوى دوستى مولايش سوق مىدهند، پس چگونه خواهد بود وقتى كه پىببرد عقلاً و نقلاً نيز به دوست داشتن او مأمور است؟!
زيرا اگر كسى ذاتاً كامل باشد، به خاطر كمالى كه دارد محبوب دلها خواهد بود، و شخص نيكوكار به خاطر احسان و تفضّلش، پيش از شناخت و آگاهى از تكليف به اين محبّتى كه ذكر شد، مورد محبّت قرار مىگيرد، و حال آنكه شأن و مقام خداوند - جلّ جلاله - بزرگتر، و احسانش فراگيرتر از آن است كه توصيفى كه ما از كمال و احسان و تفضّلش مىكنيم، به مقام بزرگ او احاطه داشته باشد، پس لازم است كه خداوند محبوب قلوب تمام كسانى باشد كه او را به يقين شناخته و نسبت به احسانهاى او در امور دنيا و دين آگاهى دارند.
فرق محبّت و خشنودى خداوند با ثواب و عقاب او شايد در روايات و يا گفتار برخى مشاهده شود كه فرموده باشند: مقصود از محبّت خداوند - جلّ جلاله - نسبت به بندهى مطيع و يا خشنودىاش از او، همان ثواب دادن خداست؛ و منظور از خشم و غضب خداوند - جلّ جلاله - نسبت به بندهى نافرمانش، همان عذاب اوست.
ولى پرواضح است كه: تقليد از سخنان غير معصوم كه در اين باره گفته شده، عقلاً جايز نيست. امّا روايت و منقول اگر از طعن و خردهگيرى سالم بوده و از معصوم صادر شده باشد؛ شايد آن را از باب تقيّه فرموده باشند، زيرا ايشان(عليهم‌السلام) در تقيّه هولناكى بودهاند، و ما در مطلبى كه پيرامون اعتذار از مضمون كتاب كشّى ذكر نموديم - تقيّه ايشان را روشن ساختيم، زيرا بسيارى از مخالفان ائمّه و اهل تسنّن قايل به اين هستند كه: محبّت و رضايت خدا همان ثواب او، و غضب خدا، همان عذاب اوست
يا شايد ائمّه(عليهم‌السلام) آن را به خاطر آشنا كردن و تقريب اذهان پرسش كنندگان يا شنوندگان بيان فرمودهاند، زيرا درك و فهم بسيارى از شنوندگان از درك اسرار صفات خداوندى كه پادشاه عالَميان است قاصر و ناتوان مىباشد، لذا شايد ائمّه(عليهم‌السلام) بيم آن را داشتهاند كه اگر به آنها بگويند كه: خداوند - جلّ جلاله - دوست مىدارد و خشنود مىشود و غضبناك و خشمگين مىگردد. زود به ذهن شنونده خطور كند كه خداوند - جلّ جلاله - مانند دوستى و خشنودى طبايع بشرى دوست مىدارد و خشنود مىگردد، يا همانند خشم و غضب دلهاى خاكى غضبناك و خشمگين مىگردد، لذا حضرات ائمّه(عليهم‌السلام) به اندازهى كشش عقل پرسش كنندگان و شنوندگان، با آنان سخن گفتهاند.
اگر به برخى از روايات مربوط به اين مطلب توجّه كنى، مىبينى كه دوستى و خشنودى و غضب و خشمى را كه مزاجها به واسطهى آنها تغيير مىكند، و جز دربارهى اجسام كه قابليّت آن را دارند، درست نيست، نفى نمودهاند، تا آنجا كه همين مطلب را بر بعضى از پرسش كنندگان تقريب نموده و (بدين مضمون) فرمودهاند كه: غضب و خشنودى خداوند - جلّ جلاله - اشاره است به غضب و خشنودى اوليا و ويژگان درگاه الهى. و اين در نزد عارفان صحيح است؛ زيرا خواصّ درگاه الهى - جلّ جلاله - خشمگين و خشنود نمىگردند مگر بعد از غضب و خشنودى خداوند، زيرا ايشان(عليهم‌السلام) تابع و پيرو خداوند - جلّ جلاله - هستند، و هرگز در گفتار از او پيشى نمىگيرند، و تنها به فرمان او عمل مىنمايند.
٢ - وآنگهى عقلهاى سالم وجداناً و عياناً دريافت مىكنند كه معناى واژهى حبّ و رضا، غير از معناى لفظ ثواب، و همچنين معناى غضب غير از معناى عقاب است، خواه دربارهى بندگان، يا نسبت به رَبُّ الاَرْباب.
و اين مطلب را فرمايش خداوند - جلّ جلاله - نيز به ما مىآموزد آنجا كه مىفرمايد:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ، وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ .١٦١
- براستى كه خداوند بسيار توبه كنندگان و پاكيزگى پذيران را دوست مىدارد.
ونيز خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذينَ يُقاتِلوُنَ فى سَبيلِهِ صَفّاًكَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ.١٦٢
- همانا خداوند كسانى را كه در راه او با حالت صف كشيده مىجنگند به گونهاى كه گويى بنيان سُربين هستند، دوست مىدارد.
و همچنين خداوند - جلّ جلاله - دربارهى گروهى كه حقيقتاً و يقيناً خداوند را مىشناسند، مىفرمايد:
يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ .١٦٣
- خداوند آنان را دوست مىدارد، و ايشان نيز خدا را دوست مىدارند.
و نسبت به خشم و غضب خود - جلّ جلاله - مىفرمايد:
فَلَمّا آسَفُونا، إِنْتَقَمْنامِنْهُمْ.١٦٤
- پس هنگامى كه بر ما خشم گرفتند، ما از آنان انتقام گرفتيم.
و گروهى از دانشمندان اهل لغت و مفسّران يادآور شدهاند كه فرمايش خداوند - جلّ جلاله - يعنىآسَفُونا به معناى أغْضَبُونا مىباشد. جوهرى در كتاب صحاح١٦٥ درست به اين لفظ مىگويد:وَ أَسَفَ عليْهِ أَسَفاً ، يعنى بر او غضب و خشم نمود، وآسَفَهُ ، يعنى او را به خشم آورد.
و طبرسى١٦٦ در تفسير قرآن گفته است كه:
فَلَمّا آسَفُونا يعنى ما را به خشم آوردند، و غضب و خشم او سبحانه، ارادهى عقاب آنان است. و نگفته است كه: غضب خداوند همان عقاب آنان است.؛ بنابراين خداوند - جلّ جلاله - در اين آيه، پيش از عقاب نمودن آنان، بر آنانأَسَف (كه همان غضب و خشم او - جلّ جلاله - است) نموده، و اين تعبير ديگر از انتقام است، و اين مطلب واضح و آشكار است.
٣ - علاوه چگونه مثل اين بر صاحبان فهم و دانش مخفى مىماند، در حالى كه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً، فَجَزآؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فيها، وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظيماً .١٦٧
- و هركس به عمد مؤمنى را بكشد، جزايش جهنّم جاودانى خواهد بود، و خداوند بر او خشم نموده و لعنت فرموده و از رحمتش دور مىگرداند، و عذاب و كيفر بزرگى براى او آماده خواهد نمود.
آيا نمىبينى كه خداوند - جلّ جلاله - در صريح قرآن، و بر اساس فهم خردمندان، غضب را بر عذاب و عقاب و بلكه بر اِعْداد و آماده نمودن عذاب جهنّم مقدّم داشته است؟!
٤ - احاديث و دعاهايى كه عبارت ذيل را (به اين مضمون و يا به اين لفظ) را به وضوح دربردارند١٦٨، مطلب را بيشتر روشن مىكنند.
أَلّلهُمَّ، إِنْ لَمْ تَرْضَ عَنّى، فْاعْفُ عَنّى، فَقَدْ يَعْفُو الْمَوْلى عَنْ عَبْدِهِ وَ هُوَ غَيْرُ راضٍ عَنْهُ .
- خداوندا، اگر از من ناخشنودى پس از من درگذر، زيرا گاهى مولى در حالى كه از عبد و بنده خود ناخرسند است، او را عفو مىكند.
٥ - ديگر اينكه: آيا نمىدانى كافرانى كه خداوند - جلّ جلاله - مىدانسته بر حال كفر جان خواهند سپرد، به حكم عدل [يا: عقل] در حال حيات مستحقّ عقوبت هستند؟ و اگر مسلمان باشى، مسلّماً اعتقاد دارى كه خداوند - جلّ جلاله - قطعاً در حال كفر آنان نسبت به ايشان خشمگين است، پس خداوند - جلّ جلاله - از زود عقوبت كردن آنان درگذشته، و عقابشان را به بعد از وفاتشان تأخير انداخته، با اينكه از هنگامى كه آنان كفر ورزيدهاند و خداوند مىدانسته كه پيوسته بر كفر خويش خواهند بود، مورد غضب الهى بودهاند.
بنابراين، اين مطلب روشن مىكند كه خشم خداوند - جلّ جلاله - پيش از عقوبت اوست، زيرا خداوند - جلّ جلاله - در اين صورت با اينكه از بنده ناخشنود است از عقوبت بنده درگذشته و او را عذاب نمىكند، چنانكه در دعاها آمده است كه: خداوند، با اينكه از مؤمن خشنود است، او را عفو مىفرمايد.؛ و نيز حال كافرانى كه با حالت كفر مىميرند و عقوبتشان به تأخير مىافتد، با اينكه خداوند بر آنان خشمگين است، به صورتى كه بازگو نموديم نيز چنين است، يعنى با اينكه خداوند - جلّ جلاله - از بنده خشمگين است، از او عفو مىفرمايد.
زيرا اگر خداوند ناخشنود باشد مسلّماً خشمگين و غضبناك خواهد بود. و نمىشود خداوند در يك وقت و از يك جهت، از مقام رضا و غضب خالى باشد، بنابراين اگر غضب همان عقاب باشد، محال است كه بندهاى را عفو فرمايد و در آن حال بر او خشمگين باشد، و نيز هنگامى كه بندهى مسلمان يا كافر را پيش از وفاتش عفو مىفرمايد، بايد خشم و غضبش نسبت به آنان از بين برود. و اين بر خلاف مطلبى است كه از دين آيين اهل حقّ و صدق شناخته شده است.
١٤٣) ذاريات (٥١): ٥٦.
١٤٤) سوره توبه (٩)، آيه ٢٤.
١٤٥) به فصل سىام تحت عنوان نمونهاى از حالاتمعصومين(عليهم‌السلام) و شيعيانواقعى آنان در شب رجوع شود.
١٤٦) اشاره به آيهى شريفه ١٤٢ از سورهى نساء (٤كه دربارهى منافقين مىفرمايد: وَإذا قامُواإِلَىالصَّلوةِ، قامُوا كُسالى!.: (و هنگامى كه به نماز مىايستند، با حالت كسالت و بىميلى مىايستند.)؛ و نيز آيهى شريفهى ٥٤ از سورهى توبه (٩) كه مىفرمايد: وَلاَيأْتُونَ الصَّلوَة، إِلاّ وَ هُمْ كُسالى.: (و همواره حالت كسالت و بىميلى به نماز مىآيند و در آن وارد مىشوند.)
١٤٧) حمد (١): ٤.
١٤٨) در برخى از نسخههاى كتاب، ابتداى شعر به اين صورتآمده است: وَمالِخَوْفٍ...
١٤٩) حمد: ٥.
١٥٠) نمل (١٦): ١٠٥.
١٥١) به فصل ششم و هفتم رجوع شود.
١٥٢) اعراف (٧): ١٤٣.
١٥٣) نسخههاى كتاب در اينجا مخدوش است، و ظاهراً لفظ ذَلَلْتَ لَهُدرست است كهجايگزين و ترجمه شد.
١٥٤) كه خواندن آن در ركوع مستحبّ است، چنانكه در همينفصل ذكر خواهد شد.
١٥٥) -
١٥٦) كه خواندن آن در سجده مستحبّ است، چنانكه در همينفصل تحت عنوان ٧ -كيفيّت انجام نافلههاى ظهر خواهد آمد.
١٥٧) علق (٩٦)، ١٩.
١٥٨) مائده (٥): ٥٤.
١٥٩) بقره (٢): ١٦٥.
١٦٠) توبه (٩): ٢٤.
١٦١) بقره (٢): ٢٢٢.
١٦٢) صفّ (٦١): ٤.
١٦٣) مائده (٥): ٥٤.
١٦٤) زخرف (٤٣): ٥٥.
١٦٥) صحاح، مادّهى أسف، ج ٤، ص ١٣٣٠.
١٦٦) مجمع البيان، ج ٩، ص ٨٠.
١٦٧) نساء (٤): ٩٣.
١٦٨) امكان دارد كه لفظ متظاهرة در نسخه بردارى از نسخهى اصلى كتاب بهجاىمتظافرة نوشته شده باشد، كه در اين صورت معناى اين جمله چنين مىشود: اين عبارت (به اين مضمون و يا به همين لفظ) در احاديث و دعاهاى بسيار آمده است.
معناى صحيح محبّت و خشنودى و خشم و غضب پروردگار
از آنجا كه نصّ صريح قرآن و روايات صحيح به محبّت يا رضايت خداوند - جلّ جلاله - و به غضب و خشم او و ثبوت اين دو صفت براى او - جلّ جلاله - تصريح نمودهاند، بايد براى حُبّ يا رضايت، و غضب يا خشم او سبحانه - جلّ جلاله - رويكردى معلوم و روشنى وجود داشته باشد، غير از آنچه كه ما از رضايت و محبّت و غضب و خشم جسمهاى خاكى مىشناسيم، و غير از تفسير و معنايى كه ذكر شد كه: مقصود از محبّت و رضايت خداوند همان ثواب او، و منظور از خشم و غضبش همان عذاب و عقاب اوست
چنانكه معناى ساير صفات او - جلّ جلاله - غير از صفات اجسام مىباشد، مثلاً قادر و توانا بودن ما اقتضايش داشتن نيرو و قدرت زائد بر ذات و حالتى نو و جديد غير از عاجز و ناتوان بودنمان مىباشد، و همچنين اقتضاى دانا و زنده بودن و ساير صفاتمان، مقتضىِ تجدّد حالات و دگرگونىها براى ماست.
و اين معانى نسبت به خداوند - جلّ جلاله - محال است، ليكن اين صفات دربارهى خداوند متعال به معنايى ديگر بايد باشد كه هم زيبندهى ذات پاك او كه مثل و مانندى براى آن وجود ندارد بوده، و هم شايستهى صفات منزّهش باشد كه همانند و همگونى براى آن وجود ندارد. و تفسير و معناىِ محبّت و خشنودى و غضب و خشم نسبت به او - جلّ جلاله - نيز به اين صورت خواهد بود. و اين مطلب نيز آنچه را كه ما در آغاز سخن ادّعا نموديم براى ترديد كنندگان روشن ساخته و تعجّب آنان را زايل مىكند.
ناگفته نماند كه: دو سال بعد از نگاشتن از قسمت گذشته اين كتاب، در جزء اوّل از تفسير قرآن طبرى١٦٩ يافتم كه عدّهاى از مفسّران همين مطلبى را كه ما پيرامون غضب الهى ذكر نموده و برگزيديم، ذكر كردهاند.
ديگر آداب سجده
اينك مىگويم: از ديگر آدابى كه بايد بنده در حال سجده رعايت كند آن است كه: در برداشتن سر از اين خضوع و خشوع براى معبود شتاب ننمايد، كه ما معناى فرمايش خداوند - جلّ جلاله - را كه در كتابش ذكر نموده براى تو بازگو نموده و گفتيم كه: سجود از مقامات قرب به مولايت مىباشد.١٧٠ پس به خاطر چه چيز شتاب مىنمايى؟ آيا در حالى كه او به تو ناظر است، از قرب و نزديكى به او كراهت دارى؟!
چنانكه در دنيا از نزديك شدن به هرچيز كه دوست دارى بدت نمىآيد، و در دور شدن از آن شتاب نمىكنى، با پروردگارت - جلّ جلاله - نيز كه چارهاى از او ندارى، چنان باش، كه در روايت آمده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: همواره وقتى حضرت علىّ بن الحسين( عليهما‌السلام ) به نماز بپا مىخاست، رنگ چهرهاش دگرگون مىشد، و هنگامى كه سجده مىنمود، تا عرق از او فرو نمىريخت سر برنمىداشت.
١٠ - تشهّد و گواهى دادن به يگانگى خداوند - جلّ جلاله -
در اين باره مهمّ اين است كه تشهّد گفتن تو، معاملهى با خداوند - جلّ جلاله - و عبادت باشد، و قصدت تنها اين نباشد كه او - جلّ جلاله - در واقع و نفس الاَمْر يگانه است، بلكه از تو خواستهاند كه اعتقاد داشته باشى او - جلّ جلاله - در واقع يگانه است، و معبودى جز او كه شايستهى پرستش باشد وجود ندارد نيست، و چيزى نيست كه آن را بر خشنودى او مقدّم بدارى؛ زيرا اگر چيزى را بر او - جلّ جلاله - مقدّم كنى، آن چيز نزد تو بر خداوند - جلّ جلاله - ترجيح خواهد داشت، و از آن جهت كه آن را مقدّم داشتهاى، آن معبود تو خواهد بود نه خداوند، و در نتيجه هنگام گواهى دادن به اينكه معبودى جز خداوند ندارى، كاملاً صادق نخواهى بود، آيا نمىبينى كه خداوند - جلّ جلاله - پيرامون كسى كه هوا و هوس خويش را بر خدا ترجيح داده مىفرمايد:
إِتَّخَذَ إِلههُ هَواهُ .١٧١
- هوا و هوس خود را معبود خويش قرار داده است.
و نيز در تفسير فرمايش خداوند - جلّ جلاله - كه مىفرمايد:
إِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ.١٧٢
- آنان به جاى خدا، دانشمندان و ترسايان خود را به عنوان پروردگاران خويش برگرفتند.
روايت شده كه: آنان براى اَحبار و رُهْبان و دانشمندان و ترسايان خويش روزه نگرفته و نماز نخواندند، وليكن در معصيت خداوند از آنان اطاعت نمودند. و لذا حكم كسى را پيدا كردند كه آنها را به خدايى گرفتند.
بنابراين، مبادا با مقدّم داشتن هوا و هوس خويش و دنيا و يا چيز ديگر غير او سبحانه بر او، به او - جلّ جلاله - شرك و يا كفر بورزى، و در نتيجه مستحقّ هلاكت گردى، كه در روايتى از امام صادق(عليه‌السلام) از معناى صدق و راستى پرسيدند، حضرت (به اين مضمون) فرمود كه: صدق آن است كه چيز ديگرى را بر خداوند برنگزينى، كه خداوند متعال مىفرمايد:
هُوَ اجْتَباكُمْ .١٧٣
- او شما را برگزيد.
پس وقتى او تو را برگزيده، تو نيز او را برگزين، و هوا و هوس خويش و يا دنيا را بر او مقدّم مدار.
و نيز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس كلمهىلا إِلهَ إِلاَّ اللَّه را با اخلاص بگويد، داخل بهشت مىگردد، و اخلاص آن اين است كهلا إِلهَ إِلاَّ اللَّه او را از آنچه خداوند - عزّوجلّ - حرامنموده باز دارد.
١١ - شهادت به رسالت حضرت محمّد بن عبداللَّه
رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و نيابتش از خداوند صاحب عظمت و جلالتآنچه در رابطه با اين شهادت مهمّ است، آن است كه در شهادت دادن به رسالتش صادق باشى، و معناى اين سخن آن است كه كردارت، گفتارت را در پيروى از پيامبرىاش تصديق كند، زيرا خداوند - جلّ جلاله - در قرآن مبين گروهى را دلشان با گفتارشان سازگار نبوده، و به رسالت او شهادت دادهاند، دروغگو ناميده است.١٧٤
همچنين نيك مىدانى كه: اگر پيكى از سوى برخى از پادشاهان به سوى تو بيايد و در پاداش گفتن كلمهاى هزار دينار به تو ببخشد، و در جزاى گفتن كلمهاى تو را با آتش شكنجه كند، و تو خواسته باشى كلمه نخست را نگفته هزار دينار را بگيرى، و كلمهى دوّم را ترك گفته و داخل شدن در آتش را چيز كوچك و سبك بشمارى، سپس به پيك بگويى: گواهى مىدهم كه تو پيكِ پادشاهى هستى كه من از دينارهايى كه به من عطا مىنمايد بىنياز نيستم، و قدرت و نيرويى بر آتشى كه مرا به آن تهديد مىكند ندارم، بىگمان آن پيك و ديگر عاقلان به تو مىگويند: كه كردار تو با ظاهر و گفتارت درست درنمىآيد، اگر تو در دل او را تصديق نموده بودى، كلمه نخست را مىگفتى و هزار دينار را مىگرفتى، و كلمه دوّم را ترك مىگفتى و از آتش در امان مىماندى، زيرا ما عاقلان مىبينيم كه تو را در تمام حركات و سكناتت در دارفنا چنين هستى كه وقتى به سود چيزى اطمينان پيدا مىنمايى به سوى آن مىشتابى، و هرگاه به صدق و راستگو بودن كسى كه خبر از مُضرّ بودن چيزى مىدهد باور دارى، از آنچه تو را آسيب مىرساند مى گريزى.
اينك مىگويم: زمانى به كسى كه ادّعا مىكرد پيامبرى حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را تصديق نموده (سخنى به اين معنى) به او گفتم: اگر شخص يهودىاى به تو خبر دهد كه در بعضى از راهها چيزى است كه تو را آزار مىرساند، و در راهى چيزى است كه به سود توست، آيا راهى را كه از ضرر رساندن آن بيم دارى ترك نمىكنى، و راهى را كه به سودش اميد دارى نمىپيمايى؟ گفت: بله، به او گفتم: حال اگر حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به تو بفرمايد كه: من تو را از راه آتش جهنّم بر حذر داشته و راه خانهى آسايش و بهشت را به تو مىشناسم. و اگر آن بزرگوار را تصديق نموده بودى، حدّاقل همانند عملى كه با خبر يهودى نمودى، با خبر آن حضرت معامله مىكردى؟! پس آيا جز اين است كه كافر ذمّى و يهودى را بيشتر از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تصديق مىنمايى، و اين شاهد بر آن است كه رسالت و فرمايش او را تصديق ننمودهاى؟!
همچنين از امورى كه شايسته است هنگام گواهى دادن به رسالت او -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - بدان اعتقاد داشته باشى آن است كه معتقد باشى خداوند - جلّ جلاله - و آن بزرگوار منّت و حقّ بزرگى در هدايت تو به مقام سعادتمندى و بزرگوارى دارند، و بذل نَفْس و مال و عيالت در پيشگاه او براى بدست آوردن سعادت جاودانى نيز از جمله بخششها و عطايا و نعمتهاى او بر توست كه تا زمان پايدارى خداوند مالك روز جزا ادامه دارد. خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا، قُلْ: لاتَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ، بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَديكُمْ لِلاِْيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ .١٧٥
- بر تو منّت مىگذارند كه اسلام آوردهاند، بگو: بر من به خاطر اسلام آوردنتان منّت نگذاريد، بلكه اين خداست كه بر شما منّت نهاد و شما را به ايمان هدايت فرمود، اگر راست مىگوييد.
١٢ - صلوات بر حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )
در روايتى آمده كه امام صادق -عليه‌السلام - فرمودند: هركس بر پيامبر و خاندانش صلوات بفرستد، معناى آن اين است كه براستى من بر همان پيمان و وفايى كه هنگام فرمايش خداوند كه فرمود: أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ؟! قالُوا: بَلى .١٧٦:
(آيا من پروردگار شما نيستم؟، گفتند: بله.) گفتم، استوار هستم.
١٣ - سلام نماز
در حديث است كه عبداللَّه بن فضل هاشمى مىگويد: از امام صادق(عليه‌السلام) دربارهى معناى سلام نماز پرسيدم، فرمود: سلام دادن نشانهى امنيّت و آسودگى و حلال كردن امورى است كه بجا آوردن آن در نماز حرام است. وى مىگويد: عرض كردم: فدايت شوم، چگونه؟ فرمود: در گذشته وقتى شخصى بر مردم وارد مىشد و بر آنان سلام مىكرد، از گزند او ايمن مىشدند، و وقتى آنان جواب سلام وى را مىگفتند، وى از شرّ آنان آسوده مىگشت؛ و اگر شخصِ وارد سلام نمىگفت از شرّ او در امان نبودند، و اگر آنان جواب سلام وى را نمىدادند وى از شرّ آنان ايمن نبود، و اين عادت و روش عرب بود. لذا سلام دادن در نماز نيز به عنوان نشانهى خروج و بيرون آمدن از نماز، و حلال نمودن سخن گفتن، و ايمنى از وقوع امورى كه نماز را باطل مىكند، قرار داده شده، و سلام نامى از نامهاى خداوند - عزّوجلّ - است، و درودى از ناحيه نمازگزار بر فرشتگانى است كه بر او گمارده شدهاند.
چه بسا گفته شده كه: مخاطب سلام نماز همه فرشتگان هستند. ولى از جملهى مرجّحات روايت گذشته كه مخاطب سلام را خصوص فرشتگان گمارده شده بر انسان مىداند، و اين است كه در روايت ديگر آمده است: دو فرشتهاى كه بر نمازگزار گمارده شدهاند، عمل او را گرفته و نوشته و آن را بر پروردگار عرضه مىكنند، و آن دو مانند دو نفرى كه بر شخص مُشْرِف باشند، در نزد او حاضر هستند.، بنابراين چون تنها آن دو در نزد نمازگزار حضور دارند، نزديكتر به صواب آن است كه سلام مختصّ بر آن دو باشد.
اينك مىگويم: حال كه معناى سلام دادن را دانستى، متذكّر باش كه عملى را براى خداوند - جلّ جلاله العظيم نمودهاى، و مىخواهى آن را به او سپرده و بر حضرتش عرضه كنى، پس اگر در بخشى از آن غفلت ورزيده، يا قلبت به غير او مشغول گرديده، يا از خدا روى برگرداندهاى، توبه نما، توبهاى همراه با اخلاص و انابه١٧٧؛ يا حدّاقلّ عمل خويش را بسان سپردن جنايتكاران و اهل خيانت به حضرتش تسليم نما.
در كتاب جدّم ورّام - كه خداوند جلّ جلاله روحش را پاك و قبرش را منوّر گرداند - حديثى به اين معنى ديدم كه: بندهاى از بندگان خداترس و مراقب خداوند - جلّ جلاله - گفت: نماز سى سال را قضا كردم، در حالى كه حتّى يك نماز واجب از آن را ترك ننموده، و آنها را در صف اوّل نماز جماعت بجا مىآوردم، ليكن به خاطر مصيبتى كه از آن غفلت داشتم توجّه پيدا كرده و آنها را قضا نمودم، از او پرسيده شد كه: آن مصيبت چه بود؟ گفت: آنها را در صف اوّل با امام جماعت بجا مىآوردم، روزى آمدم و در صف اوّل جا پيدا نكردم و در صف آخر نماز گزاردم، ولى ديدم كه نَفْسم خجالت مىكشد و شرم دارم كه مردم مرا در آنجا ببيند، از اينجا پى بردم كه آن پيشى گرفتن و رفتن در صف اوّل، يقيناً براى خداوند - جلّ جلاله - نبوده، و قصد و نيّتم از آن تنها ممتاز شدن در نزد حاضران بوده است.
اعمال و صفاتى كه موجب عدم قبولى اعمال مىگردد
از امورى كه شايسته است تمام اعمال و نمازهاى خود را از آن حفظ نموده و پاكيزه سازى تا در ضمن اعمال صالحى كه دو فرشته گمارده شده بر انسان بر خداوند عرضه مىكنند، بر خداوند - جلّ جلاله - عرضه شود، مواردى است كه در روايت معاذبن جبل آمده است.
عبدالواحد به نقل از مردى مىگويد: به معاذ بن جبل گفتم: يكى از احاديثى را كه از رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شنيدهاى و درست حفظ نموده و هر روز با دقّت متذكّر آن مىشوى، براى من بازگو كن، گفت: بله، و گريست سپس گفت: سكوت كن، خاموش شدم. سپس گفت: پدر و مادرم به فدايش، در حالى كه من در پشت سر او در مركب سوار بودم و باهم راه مىپيموديم، چشم به سوى آسمان بلند نمود و فرمود: سپاس خداوندى را كه هر چه را كه دوست بدارد دربارهى آفريدگانش به طور حتم مقدّر و جارى مىسازد. آنگاه فرمود: اى معاذ، عرض كردم: لبّيك اى رسول خدا، اى پيشواى خير و پيامبر رحمت فرمود: آيا حديثى را به تو بگويم كه هيچ پيامبرى به اُمّت خويش نفرموده است، كه اگر آن را حفظ كنى در طول زندگى به حال تو سودمند خواهد بود، و اگر بشنوى و حفظ نكنى حجّت خداوند بر تو تمام مىشود؟
سپس فرمود: براستى كه خداوند پيش از آفريدن آسمانها، هفت فرشته آفريد، و در هر آسمان فرشتهاى قرار داد، و آن آسمان را با عظمت خويش فرا گرفت، و بر دَرِ هر كدام از آنها فرشتهاى را به عنوان دربان قرار داد. لذا فرشتگانى كه نگاهبان عمل بنده هستند از وقت صبح تا شب عمل او را مىنويسند، آنگاه آن را در حالى كه مانند آفتاب مىدرخشد بالا مىبرند، تا اينكه به آسمان زيرين مىرسند در حالى كه آن عمل در نظر آنان پاكيزه و بسيار است. ولى فرشتهاى كه نگاهبان آسمان زيرين است به آنها مىگويد: بايست، و اين عمل را بر صورت صاحبش بزنيد، من فرشتهى غيبت هستم، هركس غيبت كند نمىگذارم عملش از من به سوى ديگرى بگذرد، و پروردگارم به من چنين دستور فرموده است.
فرداى آن روز فرشتهى نگاهبان بر عمل بنده همراه با عمل صالح مىآيد، و از فرشتهى دربانِ آسمانِ زيرين مىگذرد، در حالى در نظرش آن عمل پاكيزه و بسيار است. تا اينكه به آسمان دوّم مىرسد، فرشتهى دربان آسمان دوّم به او مىگويد: بايست، و اين عمل را بر روى صاحبش بزن، كه نيّت او از اين عمل، متاع اندك و بىارزش دنيا بود، و من فرشتهى ويژهى دنيا هستم، و نمىگذارم كه عمل او از من به سوى ديگرى بگذرد.
حضرت فرمود: بار ديگر عمل بنده را در حالى كه به صدقه و نماز آن شادمان است، به بالا مىبرد و فرشتگان نگاهبان نيز از آن عمل خوششان مىآيد، و آن را به سوى آسمان سوّم عبور مىدهد، تا اينكه فرشته دربان آسمان سوّم مىگويد: بايست و اين عمل را به روى و پشت صاحب آن بزن، من فرشتهى متكبّرين هستم، و مىگويد: اين عملى است كه صاحب آن به واسطهى آن در مجالس مردم بر آنان تكبّر مىنمود، پروردگارم به من دستور داده كه نگذارم عملش از من به سوى ديگرى بگذرد.
حضرت فرمود:بار ديگر فرشتگان نگاهبان، عمل بنده را در حالى كه مانند ستاره در آسمان مىدرخشد، و آهنگ و صداى تسبيح و روزه و حجّ از آن بلند است بالا برده و به سوى فرشتهى آسمان چهارم عبور مىدهند، ولى فرشته دربان آسمان چهارم مىگويد: بايست و اين عمل را بر روى و شكم صاحب آن بزن، من فرشتهى جْب هستم، زيرا او به خود مىباليد و اين عمل را با حالت عُجب انجام داده، پروردگارم به من دستور داده كه نگذارم عملش از من به سوى ديگرى بگذرد، پس آن را بر روى صاحبش بزن.
حضرت فرمود: ديگر بار ملائكه نگاهبان، عمل بنده را مانند عروسى كه به سوى شوهرش برده مىشود، بالا مىبرند - در حالى كه آن عمل همراه با جهاد و نماز نافله بين دو نماز واجب مىباشد، و به همين خاطر صداى بلندى بسان صداى شتر، و درخششى همسان نورافشانى خورشيد دارد - و به سوى فرشتهى دربان آسمان پنجم مىگذرانند، تا اينكه آن فرشته مىگويد: بايست، من فرشتهى حسادت هستم، پس آن عمل را به روى صاحبش بزن، زيرا او نسبت به كسانى كه دانش آموخته و به طاعت خدا عمل مىنمودند حسادت مىنمود، و بار حسادت را بر دوشش حمل مىكرد، و هر گاه مىديد كه كسى در عمل و عبادت بر او برترى دارد، نسبت به او حسادت مىورزيد و بر او خرده گرفته و نكوهش مىكرد. پس وى عمل خويش را بر دوش گرفته و عملش وى را لعنت مىكند.
حضرت فرمود: ديگر بار فرشتگان نگاهبان بالا رفته و عمل او را١٧٨ به سوى آسمان ششم عبور مىدهند، تا اينكه فرشتهى دربانِ آسمان ششم مىگويد: بايست، من صاحب مهربانى و دلسوزى هستم، اين عمل را بر صورت صاحب آن بزن و چشمانش را كوركن، زيرا صاحب اين عمل به هيچ كس مهربانى و دلسوزى نمىنمود، هرگاه مىديد بندهاى از بندگان خدا گناهى در رابطه با آخرت نموده، و يا ضررى در دنيا به او رسيده، نسبت به او شماتت مىكرد، پروردگارم به من دستور داده كه نگذارم عمل وى از من به سوى ديگرى بگذرد.
حضرت فرمود: ديگر بار فرشتگانِ نگاهبان، عمل بنده را بالا مىبرند، اعمالى همراه با فقه و ژرف فهمى و كوشش در عبادت و ورع و پرهيزگارى، كه بسان رعد و آذرخش صدا مىكند، و پرتوى مانند برق دارد، و سه هزار فرشته همراه آن هستند. تا اينكه آن را به سوى فرشته دربان آسمان هفتم مىبرند، و آن فرشته مىگويد: بايست و اين عمل را بر روى صاحب آن بزن، من فرشتهى حجاب هستم، و از عبور هر عملى را كه براى خدا نباشد جلوگيرى مىنمايم، زيرا صاحب اين عمل خواهان رفعت و بلند پايگى در نزد فرمانروايان و ذكر خير در مجالس، و شهرت و پيچش صدا در بلاد بود، پروردگارم به من دستور داده كه نگذارم عملى از من به سوى ديگرى بگذرد، مگر اينكه خالص باشد.
حضرت فرمود: بالاخره ملائكه نگاهبان، با حالت سرور و شادمانى عمل بنده را كه دربردارندهى خلق و خوى نيكو و سكوت و ياد فراوان خداست، و همهى فرشتگان آسمانها و ملائكه هفتگانه همگى در پى آن روانند، بالا مىبرند و تمام حجابها را زير پا مىگذارند و مىگذرند، تا اينكه در پيشگاه خداوند ايستاده و به عمل صالح و دعاى او گواهى مىدهند، ولى خداوند مىفرمايد: هر چند شما نگاهبانان عمل بنده من هستيد، ولى من مراقب امورى كه در نَفْس او مىگذرد نيز هستم، مقصود وى از انجام اين عمل، من نبودم، لعنت من بر او باد! آنگاه ملائكه مىگويند: لعنت تو و لعنت ما بر او!
راوى مىگويد: سپس معاذ گريست و گفت: عرض كردم اى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) چه عملى انجام دهم؟ فرمود: اى معاذ، در يقين و باور به پيامبرت اقتدا نما، گفت: عرض كردم: شما پيامبر خداييد و من معاذ بن جبل.
فرمود: اى معاذ، اگر در عملت تقصير و كوتاهى است، پس زبان خويش را از بدگويى برادران دينى و حاملان قرآن نگاهدار. و گناهانت بر گردن خودت باشد و آنها را بر دوش برادرانت مَنِهْ، و خويشتن را با نكوهش و سرزنش نمودن برادرانت ستايش مكن، و با پايين آوردن مقام برادرانت خود را بالا مبر، و عمل خويش را با قصد ريا انجام مده، و از دَرِ دنيا در آخرت داخل نشو، و در مجلس خود فحش و ناساز مگو، تا مبادا همنشينانت به واسطهى بدخويى تو دورى كنند، و در حضور هيچ كس با ديگرى سخن درگوشى مگو، و نسبت به مردم اظهار بزرگى مكن، تا مبادا خيرات دنيا از تو قطع شود، و مردم را پاره پاره مكن تا مبادا سگهاى اهل آتش جهنّم تو را پاره پاره كنند، كه خداوند مىفرمايد:
وَالنّاشَطاتِ نَشْطاً .١٧٩
- سوگند به فرشتگانى كه [روح اهل ايمان] را با نشاط و آسايش ويژهاى [از بدنهايشان] قبض مىكنند.
آيا مىدانى ناشطات چيست؟ آنها سگها ی ى هستند كه گوشت و استخوان اهل آتش جهنّم را تكّه و پاره مىكنند. عرض كردم: چه كسى تاب و طاقت عمل به اين امور و خصلتها را دارد؟، فرمود: اى معاذ، آگاه باش كه مسلّماً انجام اين امور براى هر كس كه خداوند براى او آسان كند، راحت و آسان خواهدبود.
راوى مىگويد: معاذ حديث را بيشتر از تلاوت قرآن، مىخواند
مطلب دوّم: نافلههاى نماز ظهر، همان نماز اَوّابين١٨٠ است
در روايت آمده كه مولايمان علىّ(عليه‌السلام) فرمود: نماز ظهر، همان نماز اَوّابين مىباشد.
و نيز در احاديث وارده (به اين مضمون) آمده كه: وقتى هنگام ظهر مىشود، درهاى آسمان براى استجابت دعاهاى نيكو گشوده مىگردد، و مقصود از نماز اَوّابين همان نمازهاى نافلهى ظهر است، و آنها نزد خداوند - جلّ جلاله - جايگاه ستوده و قابل سپاس دارند. آنجا كه خداوند - عزّوجلّ مىفرمايد:
إِنَّهُ كانَ لِلاَْوّابينَ غَفوُراً.١٨١
- براستى كه خداوند نسبت به بسيار رجوع و توبه كنندگان به سوى او، بسيار آمرزنده است.
مطلب سوّم: استخاره كردن در هنگام نافلههاى ظهر
در روايت آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: استخاره كردن در بين نمازهاي نافله ظهر مستحبّ مىباشد.
مقدّمات ورود در نماز
اينك مىگويم: حال كه بخشى از اسرار نماز را يادآور شديم، لازم است برخى از امورى را كه اراده نمودهايم، پيش از ذكر نماز از طريق روايات يادآور شويم، از آن جمله شناختن اوقات نماز است:
١ - علّت تعيين اوقات مشخّص براى نمازهاى پنجگانه
توجّه داشته باش كه اوقات نمازهاى نافله و واجب را در توضيحى كه پيش از وارد شدن در آنها يادآور خواهيم شد، در اينجا تنها روايتى را كه در بردارندهى علّت تعيين اوقات نمازهاى واجب است ذكر مىكنيم، تا بدين وسيله علّت و سرّ آن روشن گردد:
حسن بن عبداللّه به نقل از پدرش از جدّش حسن بن على بن ابى طالب(عليهم‌السلام) در ضمن حديث طولانى كه دربردآرندهى پرسشهاى يهود از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از امور مهمّ است، از جملهى آن پرسشها، روايت نموده كه آنان از حضرت(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از علّت اوقات نمازها پرسيدند به اين صورت كه يكى از آنان عرض كرد: اى محمّد، مرا از ناحيهى خداوند - عزّوجلّ - خبر ده كه علّت وجوب نمازهاى پنجگانه در پنج وقت بر اُمّتت در ساعتهاى شبانه روز چيست؟ پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: وقتى كه آفتاب به نقطهى زوال مىرسد، حلقهاى دارد كه در آن وارد مىشود، و هنگامى كه در آن داخل شد، وقت ظهر و زوال مىشود و همهى اشياء مادُونِ عرش در برابر اسماء و صفات پروردگارم تسبيح مىگويند، و آن همان ساعتى است كه پروردگارم در آن بر من درود و رحمت مىفرستد، لذا خداوند - عزّوجلّ - نماز گزاردن در آن، هنگام را بر من و بر اُمّتم واجب نموده، و فرموده است:
أَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ .١٨٢
- از وقت زوال آفتاب تا تاريكى شب نماز بپادار.
و آن همان ساعتى است كه جهنّم را در روز قيامت مىآورند، پس هر مؤمنى كه در آن ساعت مؤفّق به سجده يا ركوع يا قيام شده باشد، خداوند بدن او را بر آتش جهنّم حرام مىكند.
و امّا نماز عصر، همان ساعتى است كه حضرت آدم(عليه‌السلام) از ميوهى درخت بهشتى خورد، و در نتيجه خداوند او را از بهشت بيرون راند، لذا خداوند به فرزندانش دستور داده كه اين نماز را تا روز قيامت بخوانند، و آن نماز را براى اُمّت من برگزيد، و آن نماز از محبوبترين نمازها در نزد خداوند - عزّوجلّ - مىباشد، و خداوند به من سفارش فرموده كه بخصوص آن را از ميان ديگر نمازها پاس بدارم.
و امّا نماز مغرب، همان ساعتى است كه خداوند در آن توبهى حضرت آدم(عليه‌السلام) را پذيرفت، و فاصلهى بين خوردن از ميوه درخت بهشتى و پذيرش توبهاش، سيصد سال از روزهاى دنيا نسبت به روزهاى آخرت بود، كه هر روز از آن مانند هزار سال از سالهاى دنيا مىباشد، يعنى١٨٣ از وقت عصر شرعى تا شام و مغرب مىباشد، پس حضرت آدم(عليه‌السلام) سه ركعت نماز خواند، يك ركعت براى ترك اولى و خطاى خود، و يك ركعت به خاطر خطيئه حوّا، و يك ركعت براى توبهاش، لذا خداوند - عزّوجلّ - اين سه ركعت را بر اُمّتم واجب فرمود، و آن همان ساعتى است كه دعا در آن مستجاب مىشود، و پروردگارم وعده داده كه هركس از اُمّتم در آن ساعت دعا كند، دعايش را مستجاب نمايد، و اين همان نمازى است كه خداوند - عزّوجلّ - به من دستور داد و فرمود:
سُبْحانَ اللَّهِ حينَ تُمْسُونَ، وَ حينَ تُصْبِحُونَ.١٨٤
- پاك و منزّه است خداوند هنگامى كه شب مىكنيد، و آن هنگام كه صبح مىكنيد.
و امّا نماز عشا، براستى كه قبر تاريكى و ظلمتى دارد و روز قيامت را تاريكى و ظلمتى است، لذا خداوند به من و اُمّتم دستور داده كه اين نماز را در اين هنگام بخوانيم تا قبرهاى اُمّتم را روشن نموده، و بر روى پُل صراط به آنان نور و روشنايى عنايت شود. هرگامى كه براى خواندن نماز عشا برداشته مىشود، خداوند جسد و بدن صاحب آن گام را برآتش جهنّم حرام مىگرداند، و اين همان نمازى است كه خداوند براى پيامبران فرستاده شدهى پيش از من برگزيده بود.
و امّا نماز صبح، هنگامى كه خورشيد طلوع مىكند، بر شاخهاىِ شيطان طلوع مىكند، و خداوند - عزّوجلّ - به من دستور داده كه نماز صبح را پيش از دميدن آفتاب و پيش از آنكه كافر آفتاب پرست بر آن سجده مىكند بخوانم، و اُمّتم براى خدا سجده و كرنش نمايند، و زود خواندن آن در نزد من محبوبتر است، و آن همان نمازى است كه فرشتگان شب و ملائكهى روز آن را مشاهده مىكنند.
يهودى گفت: راست گفتى اى محمّد، سپس ادامهى حديث را ذكر نموده است.
٢ - عظمت نماز از ديدگاه روايات
پيشتر در فصل اوّل و دوّم امورى را كه سبب معرفت تو به لزوم اهتمام در نماز و تعظيم آن مىگردد، يادآور شديم؛ وليكن ديديم كه از اينجا خيلى فاصله دارد، لذا در اينجا مىخواهيم بيان ديگرى افزون بر آن ذكر نماييم:
١ - در روايت آمده كه امام صادق -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم- فرمود: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: فرداى قيامت شفاعت من به كسى كه نماز واجب را از وقتش تأخير بياندازد، نخواهد رسيد.
٢ - در روايت ديگر منقول است كه ابوبصير مىگويد: به منظور تسليت گفتن به خاطر سوگ امام صادق(عليه‌السلام) بر اُمّ حميده١٨٥ وارد شدم، وى گريست، من نيز به خاطر گريهى او گريستم، سپس گفت: اگر امام صادق(عليه‌السلام) را مىديدى مسلّماً امر عجيبى را مشاهده مىنمودى. هنگام وفات چشمان مباركش را باز نمود و سپس فرمود: تمام كسانى را كه با من خويشاوندى دارند گرد آوريد. و ما هيچ كس را ترك ننموده و همه را حاضر ساختيم، حضرت به آنان نگاه كرد و سپس فرمود: بىگمان شفاعت ما به كسى كه نمازش را كوچك و سبك بشمارد نخواهد رسيد.
٣ - رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: از من [يا: از اُمّت من] نيست كسى كه نمازش را كوچك و سبك بشمارد، و به خدا سوگند در حوض كوثر بر من وارد نخواهد شد. ٤ - در روايت ديگر آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: اوّلين چيزى كه بنده از آن بازخواست مىشود، نماز است، اگر پذيرفته شد اعمال ديگر قبول مىشود، و اگر پذيرفته نشد اعمال ديگر پذيرفته نمىگردد.
ما نكتههاى ظريف و جالبى در اين باره در كتاب غِياثُ سُلْطانِ الْوَرى لِسُكّانِ الثَّرى ذكر نموده و كلام را در آنجا بسط دادهايم، به گونهاى كه عارفان به معانى آن بهبودى و شفا مىيابند.
٣ - سورههايى كه به طور عموم در نافلهها قرائت مىشوند
١ - در روايتى آمده كه امامصادق (عليه‌السلام) فرمود: هركس سورهىقُلْ هُوَاللَّهُ أَحَد ، و سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ، و آيةُ الْكُرسىّ را در هر ركعت از نماز نافله بخواند، مسلّماً بزرگترين درى كه براى اعمال آدميان گشوده مىشود براى او گشوده شده است، مگر كسى كه همانند او و يا افزون بر او بخواند.
٢ - روايت ديگر آمده كه عالم(عليه‌السلام) ١٨٦ پيرامون ثواب خواندن قرآن در نمازهاى واجب و غير آن فرمود: شگفتا از كسى كه در نماز خوداِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر نخواند، چگونه نماز او قبول مىشود؟!
٣ - و نيز روايت شده كه: نمازى كهقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدَ در آن خوانده نشود، پاكيزه نمىگردد.
٤ - همچنين در روايت آمده كه: هركس در نماز واجب، سورهىهُمزه را بخواند، از دنيا برخوردار عطا مىشود.
آيا جايز است كه نمازگزار مثلاً سورهىهمزه را بخواند، و سورههايى را كه ذكر شد ترك كند، با اينكه روايت شده كه نماز بدون آنها قبول و پاكيزه نمىگردد؟
جواب: ثواب سورهها به همان صورتى است كه روايت شده؛ ولى اگر كسى سورهاى را با همهى ثوابى كه براى آن نقل شده ترك كند و به جاى آن سورهىقُلْ هُوَاللّهُ أَحَد و إَنّا أَنْزَلْناهُ را بخواند به خاطر فضيلتى كه اين دو دارند، هم ثواب سورههايى كه قرائت كرده به او عطا مىشود و هم ثواب سورههايى كه ترك كرده. البتّه جايز است كه غير اين دو سوره را بخواند و با آن حال نيز نمازش كامل و درست است، ليكن در اين صورت ترك فضيلت نموده است.
و شايد مقصود از اين نكته آن باشد كه سورهى اخلاص، توصيف خداوند - جلّ جلاله - و توحيدِ اوست، و سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ نيز راهنماى به كسى است كه اسرار شب قدر بر او نازل مىشود ثوابهايى است كه خداوند (در برابر اعمال به بندگان) عطا مىفرمايد.
٤ - سورههايى كه معمولاً در نوافل ظهر خوانده مىشوند در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود:در نماز نافلهى ظهر، در دو ركعت نخست سورهى اخلاص و جَحْد١٨٧ و در ركعت سوّمقُلْ هُوَ اللّه أحَد و آيةُ الْكُرسِىّ ، در ركعت چهارمقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد آخر سورهى بقره،١٨٨ و در ركعت پنجم قُلْ هُوَ اللّهَ أَحَد و آيات آخر سورهى آل عمران يعنى آياتإِنَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاْرضِ ١٨٩، و در ركعت ششمقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد و آيهى سَخَره١٩٠، و در ركعت هفتمقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد و آياتى كه در سورهى انعام است يعنىوَ جَعَلُو اللَّهِِ شُرَكآءَ الْجِنِّ وَ خَلَقَهُمْ ١٩١ و در ركعت هشتمقُلْ هُوَاللّهُ اَحَد و آخر سورهى حشر يعنىلَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ ١٩٢ تا آخر سورهى را قرائت كن. و بعد از تمام كردن نماز، ٧ بار بگو:
أَللّهُمَّ، مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الاَْبْصارِ، ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دينِكَ وَ دينِ نَبِيِّكَ، وَلا تُزِعْ قَلْبى بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنى، وَهَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ وَ أَجِرْنى مِنَ النّارِ، بِرَحْمَتِكَ .
- خداوندا، اى گردانندهى دلها و ديدگان، دلم را بر دين خود و آيين پيامبرت استوار گردان، و قلبم را بعد از آنكه هدايت فرمودى منحرف مفرما، و از جانب خويش رحمتى به من ارزانى دار، كه بىگمان تويى بسيار بخشنده، و مرا به رحمت خويش، از آتش جهنّم در پناه خويش درآور.
سپس هفتاد بار از آتش جهنّم به خدا پناه برده و بگو:
أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ.
- از آتش [جهنّم] به خدا پناه مىبرم.
٥ - شناخت قبله در روايات
وارده آمده است كه: خداوند متعال به حضرت آدم(عليه‌السلام) دستور داد كه به سوى مغرب نماز بخواند، و به حضرت نوح(عليه‌السلام) امر فرمود كه به سوى مشرق نماز بگزارد، و به حضرت ابراهيم(عليه‌السلام) امر فرمود كه بين مشرق و مغرب جمع كند، كه مقصود همان كعبه است، و هنگامى كه حضرت موسى(عليه‌السلام) را به پيامبرى مبعوث فرمود دستور داد كه دين حضرت آدم را احيا و كند، و وقتى حضرت عيسى(عليه‌السلام) را مبعوث فرمود، دستور داد كه دين حضرت نوح را احيا نمايد، و هنگامى كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را مبعوث فرمود، دستور داد كه دين حضرت ابراهيم(عليه‌السلام) را زنده گرداند.
پس كعبه، قبلهى كسانى است كه در مسجدُ الحَرام هستند، و مسجدُالحَرام قبلهى كسانى كه در حَرَم قرار دارند. و كسانى كه در خارج حرم هستند قبلهشان حَرَم است، و اهل عراق رو به سوى رُكْن عراقى مىكنند، و آن همان رُكْنى است كه حَجَرُ الاَسْود در آن است، و اهل يَمَن رو به سوى ركن يَمانى، و اهل مغرب رو به سوى ركن غربى، و اهل شام رو به سوى ركن شامى مىكنند. و سزاوار است كه اهل عراق اندكى مايل به سمت چپ بايستند و براى غير آنان چنين نيست.
اهل عراق قبلهى خويش را با چند طريق مىتوانند بشناسند: از آن جمله هنگامى كه وقت ظهر و زوال شد، آفتاب درست هنگام زوال و بدون هيچ فاصلهاى، بر ابروى راست كسى كه رو به قبله مىايستد قرار مىگيرد، و هنگامى كه وقت نماز مغرب شد، سرخى آفتاب در سمت مشرق در زمان معتدل درست محاذى شانهى چپ كسى كه روبه قبله است قرار مىگيرد، و در وقت نماز عشا سرخى آفتاب در سمت مغرب در زمان معتدل محاذى شانهى راست كسى كه روبه قبله است قرار مىگيرد، و در وقت نماز صبح پيش از طلوع فجر در زمان معتدل محاذى شانهى چپ كسى كه رو به قبله است قرار مىگيرد.
راههاى تشخيص قبله
هرگاه نماز گزار از اين راهها پى به قبله نبرد، و آسمان تمام ابرى يا به برخى از موانع مانند آب يا غير آن در اثر تدبير خداوند حسابگر پوشيده بود، اگر ظنّ غالب به جهت قبله داشت بر ظنّ و گمان خويش عمل مىكند، و اگر گمانش نسبت به تمام جهات مساوى بود، يا اصلاً ظنّ مُساوى به جميع جهات نداشت، بلكه شكّ محض نسبت به تمام جهات داشت و راهى نداشت كه به وسيلهى آن توان تشخيص جهت قبله را داشته و قطع يا غلبهى ظنّ بر ساير حالات را به آن استعلام كند، اگر نماز نافله بود به هر جهت كه خواست نماز مىگزارد، و اگر نماز واجب باشد بايد آن را چهار بار رو به سوى جهات چهارگانه بخواند، و اگر به خاطر برخى از امور ضرورى اين كار براى او ممكن نبود بايد نماز واجب را يك بار به هر جهت كه خواست بخواند.
اگر بعداً جهت قبله روشن شد، چنانچه پيشتر رو به سوى همان جهت نماز خوانده باشد نمازش صحيح خواهد بود، و همچنين اگر در زمين عراق باشد و نمازش رو به سوى جهتِ ما بينِ مغرب و مشرق قبله واقع شده باشد، ولى اگر رو به سوى خود مشرق يا مغرب بوده و وقت نيز باقى باشد نماز را دوباره مىخواند، و اگر وقت گذشته باشد لازم نيست اعاده كند، و اگر نمازش پشت به قبله باشد در هر دو حال١٩٣ آن را دوباره مىخواند.
احكام ديگر قبله
جايز است انسان نماز نافله را بر روى شتر و كشتى بخواند (بر حسب حالش در سير و امكان از روبه قبله بودن)، و بهتر است كه برحسب حال خويش در سير تكبيرةُ الاِحرام را رو به قبله بگويد، سپس ادامهى نماز را به هر جهت كه كشتى يا شتر منحرف مىشود انجام دهد. اين مقدار از احكام قبله در اين مقام كافى است.
٦ - مواردى كه توجّه به هفت تكبير افتتاح مستحبّ
است مستحبّ است انسان در هفت جا با گفتن هفت تكبير توجّه كند: ركعت اوّل نافلههاى ظهر، و ركعت اوّل هر نماز واجب، و ركعت اوّل نافلههاى مغرب، و ركعت اوّل وتيره و نافلهى عشاء، و ركعت اوّل نماز نافلهى شب، و در اوّلِ دو ركعت نماز اِحْرام.١٩٤
و توجّه و تكبيرات هفتگانه در سه جا به صورت مؤكّد روايت شده است: از آن جمله در روايت است كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: در سه جا نماز را با توجّه و تكبير آغاز كن، در نماز ظهر، و نماز شب، و نماز يك ركعتى وتر.١٩٥ و در غير اين موارد از نمازهاى نافله كافى است كه براى دو ركعت، تنها يك تكبير بگويى. و اين هفت تكبير در كتاب ابن جانبه نيز روايت شده است.
علّت آغاز نماز با تكبيرهاى هفتگانه
در روايت آمده كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: روزى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى نماز از منزل بيرون آمدند، در حالى كه حسن بن علىّ(عليهما‌السلام) از سخن گفتن وامانده بود، بحدّى كه بيم آن را داشتند كه اصلاً سخن نگويد و لال شود. تا اينكه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در حالى كه او را بر گردن و دوش حمل مىنمود، از خانه بيرون آمد و مردم در پشت حضرتش صف بستند، و حضرت او را در سمت راستشش قرار داد، پس رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تكبير گفت و نماز را با تكبير شروع فرمود، امام حسن(عليه‌السلام) نيز تكبير گفت. هنگامى كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و اهل بيتش تكبير او را شنيدند، حضرت دوباره تكبير گفت، و امامحسن (عليه‌السلام) تكبير ديگر گفت، تا اينكه هفت بار تكبير گفت، و بدين ترتيب افتتاح نماز با هفت تكبير سنّت گرديد.
اشكال و جواب
اگر گفته شود كه: چگونه تكبير امام حسن(عليه‌السلام) در حال كودكى متابعت رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از او سنّت گرديده؟
جواب آن است كه: پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از امام حسن(عليه‌السلام) متابعت ننمود، بلكه وى از رسول اللّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) متابعت نمود، و سخن گفتن وى بعد از خوددارى از سخن گفتن بسان معجزهاى از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و در نتيجه معجزهاى براى اسلام است، و به همين جهت از شرايع و احكام محسوب شده است.
جواب ديگر آنكه: هيچگاه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از روى هوا و هوس سخن نمىگفت، و سخن آن بزرگوار تنها از ناحيه خدا به او وحى مىشده است، بنابراين ممكن است كه خداوند - جلّ جلاله - به حضرت وحى فرموده كه اين گونه تكبير گفتن را به خاطر امام حسن -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - سنّت قرار دهد. [يا: وحى فرموده كه از امام حسن(عليه‌السلام) متابعت نموده، و آن را سنّت قرار دهد.]
همچنين در روايتى آمده است كه: آغاز تكبير نماز عيد نيز به واسطه سخن گفتن امام حسن بن علىّ(عليه‌السلام) بوده است، ولى شيخ طوسى در تهذيب١٩٦ آن را دربارهى امام حسين(عليه‌السلام) نقل كرده است.
دعايى پيش از شروع نافلههاى ظهر از جمله دعاهايى كه پيش از شروع نافلههاى ظهر خوانده مىشود، دعايى است كه جدّم ابى جعفر طوسى در مصباح كبير١٩٧ خود ذكر نموده. به اين صورت:
أَلّلهُمَّ، إِنَّكَ لَسْتَ بِإِلهٍ اسْتَحْدَثْناكَ، وَ لا بِرَبٍّ يَبيدُ ذِكْرُكَ، وَ لا كانَ مَعَكَ شُرَكآءُ يَقْضُونَ مَعَكَ، وَ لا كانَ قَبْلَكَ مِنْ إِلهِ فَنَعْبُدَهُ وَ نَدَعَكَ، وَ لا أَعانَكَ على خَلْقِنا أَحَدٌ فَنُشْرِكَ فيكَ. أَنْتَ اللّهُ [الدَّيّانُ]١٩٨ لاشَريكَ لَكَ، وَ أَنْتَ الدّآئِمُ لايَزُولُ مُلْكُكَ، أَنْتَ أَوَّلُ الاْوَّلينَ وَ آخِرُ الآخِرينَ وَ دَيّانُ يَوْمِ الدّينِ، يَفْنى كُلُّ شَىْءٍ وَ يَبْقى وَجْهُكَ الْكَريمُ، لا إِله إلاّ أَنْتَ لَمْ تَلِدْ فَتَكُونَ فِى الْعِزِّ مُشارَكاً، وَ لَمْ تُولَدْ فَتَكُونَ مَوْرُوثاً هالِكاً، وَ لَمْ تُدْرِكْكَ الاَْبْصارُ فَتُقَدِّرَكَ شَبَحاً ماثِلاً، وَ لَمْ تُعاوِرْكَ زِيادَةٌ وَ لانُقْصانٌ، وَ لا تُوصَفُ بِأَيْنٍ وَ لا ثَمَّ وَ لا مَكانٍ، بَطَنْتَ فى خَفِيّاتِ الْأُمُورِ، وَ ظَهَرْتَ فِى الْعُقُولِ بِما نَرى مِنْ خَلْقِكَ مِنْ عَلاماتِ التَّدْبيرِ، أَنْتَ الَّذى سُئِلَتِ الاَْنْبيآءُ عَنْكَ فَلَمْ تَصِفْكَ بِحَدٍّ وَلا بِبَعْضٍ، بَلْ دَلَّتْ عَلَيْكَ مِنْ آياتِكَ بِما لا يَستَطيعُ الْمُنْكِرُونَ جَحْدَهُ، لاَِنَّ مَنْ كانَتِ السَّماواتُ وَالاَْرضُونَ وَ ما بَيْنَهُما فِطْرَتَهُ، فَهُوَ الصّانِعُ الَّذى بانَ الْخَلْقَ فَلا شَىْءَ كَمِثْلِهِ.
وَ أَشْهَدُ أَنَّ السَّماواتِ وَالاَْرضينَ وَ ما بَيْنَهُما آياتٌ دَليلاتٌ عَلَيْكَ، تُؤَدّى عَنْكَ الْحُجَّةَ وَ تَشْهَدُ لَكَ بِالرُّبُوبِيَّةِ، مُوسَماتٍ بِبُرْهانِ قُدْرَتِكَ وَ مَعالِمِ تَدْبيرِكَ، فَأَوْصَلَتْ إِلى قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ مِنْ مَعْرِفَتِكَ ما آنَسَها مِنَ وَحْشَةِ الْفِكْرِ وَ وَسْوَسةِ الصُّدُورِ، فَهِىَ عَلَى اعْتِرافِها شاهِدَةٌ بِأَنَّكَ قَبْلَ الْقَبْلِ بِلاقَبْلٍ، وَ بَعْدَ الْبَعْدِ بِلا بَعْدٍ، إِنْقَطَعتِ الْغاياتُ دُونَكَ.
فَسُبْحانَكَ لاشَريكَ لَكَ، سُبْحانَكَ فَلا وَزيرَ لَكَ، سُبَحانَكَ لا عِدْلَ لَكَ، سُبْحانَكَ لا ضِدَّ لَكَ، سُبْحانَكَ لانِدَّلَكَ، سُبْحانَكَ لا تَأْخُذُكَ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ، سُبْحانَكَ لاتُغَيِّرُكَ الاَْزْمانُ، سُبْحانَكَ لا تَنْتَقِلُ بِكَ الاَْحْوالُ، سُبْحانَكَ لايُعْييكَ شَىْءٌ، سُبْحانَكَ إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ، إِلاّ تَغْفِرْلى وَ تَرْحَمْنى أَكُنْ مِنَ الْخاسِرينَ.
أَلّلهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسولِكَ وَ نَبِيِّكَ وَ صَفَيّكَ وَ حَبيبِكَ وَ خاصَّتِكَ وَ أَمينِكَ عَلى وَحْيِكَ، وَ خازِنِكَ عَلى عِلْمِكَ، أَلْهادى إِلَيْكَ بِإِذْنِكَ، أَلصّادِعِ بِأَمْرِكَ عَنْ وَحْيِكَ، أَلْقآئِم بِحُجَّتِكَ فى عِبادِكَ، أَلدّاعى إِلَيْكَ، أَلْمُوالى أَوْلِيآءَكَ مَعَكَ، وَالْمُعادى أَعْدآءَكَ دُونَكَ، أَلسّالِكِ جُدَدَ الرَّشادِ إِلَيْكَ، أَلْقاصِدِ مَنْهَجَ الْحَقِّ نَحْوَكَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلَ وَ أَكْرَمَ وَ أَشْرَفَ وَ أَعْظَمَ وَ أَطْيَبَ وَ أَتَمَّ وَ أَعَمَّ وَ أَزْكى وَ أَنْمى وَ أَوْفى وَأَكْثَرَ ما صَلَّيْتَ عَلى نَبِىٍّ مِنْ أَنْبِيآءِكَ وَ مَلآئِكَتِكَ وَ رُسُلِكَ وَ عِبادِكَ الصّالِحينَ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ.
أَللّهُمَّ، اجْعَلْ صَلاتى بِهِمْ مَقْبُولَةً، وَ ذُنُوبى بِهِمْ مَغْفُورَةً، وَ سَعْيى بِهِمْ مَشْكُوراً، وَ دُعآئى بِهِمْ مُسْتَجاباً، وَ رِزْقى بِهِمْ مَبْسُوطاً، وَ انْظُرْ إِلَىَّ فى هذِهِ السّاعَةِ بِوَجْهِكَ الْكَريمَ نَظْرَةً أَسْتَكْمِلُ بِهَا الْكَرامَةَ عِنْدَكَ، ثُمَّ لاتَصْرِفْهُ عَنّى أَبَداً، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ،
- خداوندا، براستى كه تو معبودى نيستى كه ما تو را آفريده انگاشته باشيم، و پروردگارى نيستى كه يادت فنا پذير باشد، و شريكى ندارى كه همراه با تو حكم براند، و معبودى پيش از تو نبوده كه ما او را بپرستيم و تو را رها كنيم، و اَحَدى در آفريدن ما، ياور تو نبوده كه ما او را شريك تو قرار دهيم، تويى خداوند بسيار پاداش دهنده] كه شريكى براى تو نيست، و تويى پايدار و جاودانى كه هرگز سلطنتت زوال نمىپذيرد، تويى اوّل اوّلين و آخر آخرين و بسيار پاداش دهندهى روز جزا، هر چيز نابود مىشود و وجه [و اسماء و صفات] بزرگوار تو باقى مىماند، معبودى جز تو نيست، نه زادهاى تا كسى و در عزّت و سرافرازى شريك تو باشد، و نه زاده شدهاى تا كسى و از تو ارث ببرد و نابود گردى، و ديدهها تو را درك نمىكنند تا تو را به صورت شَبحَ ايستاده [يا: آشكار] فرض كنند، و افزودنى و كاستى بر تو عارض نمىشود، و به كجايى و آنجايى و داشتن مكان توصيف نمىشوى. در امور مخفى نهان گشته، و در عقلها - به واسطهى نشانههاى تدبير و كاردانى كه در آفريدههايت مىبينيم - آشكارى، تويى خداوندى كه از پيامبران پيرامون تو پرسيدند و ايشان تو را به داشتن حدّ و مرز و و داشتن اجزاء توصيف ننمودند، بلكه نشانهها و آياتت به گونهاى بر تو راهنمايند كه منكران نمىتوانند آن را انكار نمايند؛ زيرا كسى كه آسمانها و زمينها و آنچه در بين آنهاست آفريدهى او باشد، تنها او صانعى است كه با مخلوقات فرق دارد و لذا چيزى همانند او نيست.
و گواهى مىدهم كه آسمانها و زمينها و آنچه در بين آنهاست نشانههايى هستند كه بر تو راهنمايند، حجّت و دليل را از جانب تو ادا نموده و به ربوبيّت تو گواهى مىدهند، و داغ و نشانهى بُرهانِ قدرت و نشانههاى تدبير و كاردانىات را با خود دارند، و لذا به گونهاى معرفت و شناختت را به دلهاى مؤمنان رسانيدهاند كه آنان را از تنهايى و وحشت انديشه و وسوسهى دلها رهانيده و مونس آنان گرديدهاند، بنابراين، آنها [يعنى آسمانها و زمينها و آنچه در بين آنهاست] با اعتراف خويش شهادت مىدهند كه تو پيش از پيش بودهاى بدون اينكه پيشى براى تو فرض شود، و بعد از بعد خواهى بود بى آنكه بعد بودن براى تو فرض شود، تمام غايتها در نزد تو پايان پذيرفته است.
پس پاك و منزّهى تو شريكى براى تو نيست، پاك و منزّهى تو وزيرى براى تو نيست، پاك و منزّهى تو و همتايى براى تو نيست، پاك و منزّهى تو و ضدّى براى تو نيست، پاك و منزّهى تو مشابهى براى تو نيست، پاك و منزّهى تو هيچگاه چرت و خواب تو را نمىگيرد، پاك و منزّهى تو و زمانها تو را تغيير نمىدهند، پاك و منزّهى تو و حالات تو را دگرگون نمىسازند، پاك و منزّهى تو و هيچ چيز نمىتواند تو را ناتوان سازد، پاك و منزّهى تو، براستى كه من از ستمكاران بودم، اگر مرا نيامرزى و رحم نيآرى، از زيانكاران خواهم بود.
خداوندا، بر حضرت محمّد درود فرست، هم او كه بنده و فرستاده و پيامبر و برگزيده و دوست و ويژهى درگاه و امين تو بروحى، و گنجينه دار دانش تو بود، هم او كه به اذن تو مردم را به سوى تو رهنمون گرديد، و به دستور تو وحىات را كاملاً آشكار، و حجّتت را در ميان بندگانت برپا نموده، و به سوى تو دعوت فرمود، و همراه با تو دوستانت را دوست، و دشمنانت را دشمن گرفت، و راههاى شوسهى رشد و هدايت به سوى تو را پيمود، و راه روشن حقّ به سوى تو را طىّ نمود.
خداوندا، برترين و گرامىترين و با شرافتترين و بزرگترين و خوشترين و كاملترين و شاملترين و پاكيزهترين و بالندهترين و كاملترين، و بيشترين درودهايى را كه بر پيامبرى از پيامبران و فرشتگان و فرستادگان و بندگان شايستهات فرستادهاى، بر او بفرست، براستى كه ستوده و بلند پايهاى.
خداوندا، نماز مرا به واسطهى آنان قبول، و گناهانم را آمرزيده، و سعى و كوششم را مورد سپاس، و دعايم را مستجاب گردان، و روزىام را وسعت ده. و در اين لحظه و ساعت با روى [و اسماء و صفات] گرامىات يك نظر رحمتى به من افكن، نگريستى كه به واسطهى آن در نزد تو به كمال كرامت نايل گردم، سپس نظرت را هيچگاه از من برنگردان. به رحمتت، اين مهربانترين مهربانها.
و بعد از خواندن اين نافلهى ظهر را شروع مىكنى.
١٦٩) جامع البيان، ج ١، ص ٨٠.
١٧٠) اشاره است به آيه ١٩ از سورهى علق كه در همين فصل گذشت.
١٧١) جاثيه (٤٥): ٢٣، و فرقان(٢٥): ٤٣.
١٧٢) توبه (٩): ٣١.
١٧٣) حجّ (٢٢): ٧٨.
١٧٤) ظاهراً اشاره است به آيه شريفه از سورهى منافقون (٦٣) كه مىفرمايد: إِذا جآءَكَ الْمُنافِقُونَقالُوا:نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرُسُولُ اللَّهِ، وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرُسُولُهُ، وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقينَ تكاذِبُونَ.: (هرگاه منافقون نزد تو آمده و گفتند كه ما براستى گواهى مىدهيم كه تو حقيقتاً فرستادهى خدا هستى، [آن را قبول منما، ]كه خداوند براستى مىداند كه تو حقيقتاً فرستادهى خدا هستى، و خداوند گواهى مىدهد كه براستى منافقان حقيقتاً دروغگويند.)
١٧٥) حجرات(٤٩): ١٧.
١٧٦) اعراف(٧): ١٧٢.
١٧٧) انابه: عبارت است از توبهاى خاصّ و رجوع به تماموجود به خداوند جلّجلاله.
١٧٨) در عدّة الداعى، ص ٢٢٨، و نيز در بحارالانوار، ج ٧٠، ص٢٤٦، روايت ٢٠ كه اين حديث را نقل كردهاند در اين قسمت آمده است: عمل بنده را كه نماز و روزه و حجّ و عمره است از آن عبور داده بالا مىبرند.
١٧٩) نازعات (٧٩): ٢ - البتّه در رابطه با معناى اين آيه شريفه و اصولاً پنجآيهى نخست سورهى نازعاتاختلاف بسيار در ميان مفسّرين است. به تفسير شريف الميزان (ج ٢٠، ص ١٧٨ - ١٨٢) رجوع شود.
١٨٠) اَوّاب يعنى كسى كه پيوسته به درگاه الهى توبه و انابهو رجوع مىنمايد.
١٨١) اسراء (١٧): ٢٥.
١٨٢) اسراء (١٧): ٧٨.
١٨٣) در نتيجه: سيصد سال از روزهاى دنيا، تقريباً برابر با سه ازروزهاى آخرت ساعتمىشود، كه فاصله عصر تا شام و نماز مغرب نيز به اين مقدار يعنى تقريباً سه ساعت است.
١٨٤) روم: (٣٠): ١٧
١٨٥) همسر امام صادق (عليه‌السلام).
١٨٦) مقصود از عالِم (عليه‌السلام) در روايات، امام كاظم (عليه‌السلام) است.
١٨٧) يعنى سورهى قُل يا أَيُّهَا الْكافِرون
١٨٨) ظاهراً مقصود دو آيهى آخر اين سوره يعنى از آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَإِلَيْهِ تا آخر سورهاست.
١٨٩) آل عمران (٣): ١٩٠ - ظاهراً مقصود خواندن تمام اين آيه تاآخر آيه ١٩٤ مىباشد.
١٩٠) ظاهراً مقصود آيهى ٥٤ سورهى اعراف (٧) است كه پيرامونمسخّر بودن تمام موجودات در برابر امر خداوند - عزّوجلّ - مىباشد.
١٩١) انعام (٦): ١٠٠.
١٩٢) حشر (٥٩): ٢١.
١٩٣) چه وقت گذشته باشد و چه نگذشته باشد.
١٩٤) مواردى كه به شماره درآمده ششن جا مىباشد، و ظاهراً نماز يك ركعتى وتر از قلمافتادهاست كه بعداً مؤلّف بزرگوار بدان اشاره مىفرمايند، و در عروة الوثقى (ج ١، ص ٤٨١، مسأله ١٠) نيز همين هفت مورد ذكر شده است.
١٩٥) در برخى از نسخهها: وُتيره.
١٩٦) رجوع شود به تهذيب، ج ٢، ص ٦٧، روايت ٢٤٣.
١٩٧) مصباح المتجهِّد، ص ٣٣.
١٩٨) داخل ][ از مصباح المتهجّد افزوده شده اس
7 - كيفيّت انجام نافلههاى ظهر
وتعقيب و دعا وابتهالوتضرّح مخصوص بعداز هر دو ركعتازآن به همان صورتى كه شرح و تفصيل آن گذشت١٩٩ بنده بايد با ذلّت و بندگى و مراقبهى خداوند - جلّ جلاله - در امور خرد و كلان خود بپا خاسته، و در حالى كه توجّه مىكند كه در برابر مولاى خويش قرار گرفته و وى را مىبيند، رو به قبله مىبايستد، و با حالت شكستگى و خضوع براى معبود خويش، در حال قيام نماز به جاى سجدهاش نگاه كند، و فاصلهى ميان دو گامش تقريباً به اندازهى چهار انگشت باشد، و نيّت كند: كه: نافلهى ظهر را به جهت استحبابش به جا مىآورم در حالى كه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - از آن جهت كه زيبندهى پرستش است، عبادت مىكنم. سپس دستهايش را تا لالهى دو گوش خود بالا برده و يك بار تكبير بگويد، و با وقار آنها را بر روى پهلوهايش پايين آورد، سپس به همين صورت تكبير دوّم و سوّم را گفته و بعد از تكبير سوّم، در حالى كه دستانش را به صورت برخى از انواع حالات دعا كننده كه پيشتر شرح داديم٢٠٠، بالا برده و دعايى را كه از امام صادق(عليه‌السلام) بعد از تكبير سوّم روايت شده است بخواند، كه:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ الْمَلِكُ الْحَقُّ [الْمُبينُ]، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، سُبْحانَكَ وَ بِحَمْدِكَ، عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسى، فَاغْفِرْلى ذَنْبى، إِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أَنْتَ .
- خدايا، تويى پادشاه و فرمانرواى حقِّ [آشكار]، معبودى جز تو نيست، تو را همراه با حمد و ستايشت، به پاكى و منزّه بودن از آلايشها مىخوانم، عمل ناپسند انجام دادم و به خود ستم نمودم، پس گناهم را بيامرز، كه بىگمان جز تو كسى گناهان را نمىآمرزد.
سپس به صورتى كه ياد آور شديم، دو تكبير ديگر را بگويد، و دستهايش را بالا ببرد، و با دل و زبان و تمام وجود و با تمام توان به دعوت خداوند - جلّ جلاله - لبّيك گفته و آن را اجابت كند، كه مولايمان امام زين العابدين(عليه‌السلام) در حال گفتن لبّيك حجّ بيهوش گرديد؛ زيرا اگر بنده در حالى كه دلش به غير او مشغول است و با تمام وجود بر خدا توجّه ندارد، به خداوند - جلّ جلاله - لبّيك بگويد، به دروغ لبّيك گفته است، بنابراين بايد كاملاً از اين امور بر حذر بوده و قلب و تمام قواى خود را بدان مكلّف است جمع نموده و با تمام توان به اين صورت لبّيك بگويد:
لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، وَ الْخَيْرُ فى يَدَيْكَ، وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ، وَالْمَهْدِىُّ مَنْ هَدَيْتَ، عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدَيْكَ، مِنْكَ وَ بِكَ وَ إِلَيْكَ، لا مَلْجَأَ وَ لا مَنْجى وَ لا مَفَرَّ مِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، سُبْحانَكَ وَ حَنانَيْكَ، سُبْحانَكَ رَبَّ الْبَيْتِ .
- آرى و آرى، خير تنها در دو دست [جلال و جمال] توست، و شرّ و بدى را به سوى تو راهى نيست، و هدايت شده كسى است كه تو راهنمايىاش فرموده باشى، منم بنده و بنده زادهى تو، از تو به وسيلهى تو و به سوى تو مىگريزم، هيچ پناهگاه و محلّ نجات و گريزگاهى از تو جز به سوى تو نيست، پاك و منزّه و مهربانى، پاك و منزّهى اى پروردگار خانهى كعبه.
سپس به صورتى كه اشاره نموديم دو تكبير ديگر را بگويد و نيز توجّه نموده و بگويد:
وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ عَلى مِلَّةِ إِبْراهيمَ وَ دينِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْهاجِ عِلِىٍّ حَنيفاً مُسْلِماً، وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ، إِنَّ صَلاتى وَ نُسُكى وَ مَحْياىَ وَ مَماتى للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، لا شَريكَ لَهُ، وَ بِذلِكَ أُمِرْتَ، وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمينَ، أَعُوذُ بِاللَّهِِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ.
- روى و تمام وجود خويش را به سوى پديد آورندهى آسمانها و زمين نمودم، بر اساس آيين حضرت ابراهيم و دين حضرت محمّد و روش حضرت علىّ(عليه‌السلام)، در حالى كه استوار و تسليم هستم، و هرگز از مشركان نيستم. براستى كه نماز و عبادتها و زندگانى و مردنم از آنِ خداوندى است كه پروردگار عالميان مىباشد، شريكى براى او نيست، و به اين دستور داده شدهام، و از مسلمانان هستم، پناه مىبرم به خدا از گزند شيطان رانده شده.
سپس سورهى حمد وقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد را آهسته و با حالت اخفات بخواند، البتّهبِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم را در تمام نمازها بلند و با حالت جهر مىخواند، سپس به صورتى كه پيش از اين شرح داديم تكبير ركوع را بگويد و با حالت خشوع و خضوع ركوع مىكند، و در حال ركوع به ميان دو پايش نگاه كند، و با حالت افتادگى و فروتنى كه پيش از اين نگاشتيم٢٠١ دعايى را كه محمّد بن يعقوب از امام باقر(عليه‌السلام) نقل نموده - و به روايت ديگر مطالب افزون بر آن را دارد - در حال ركوع بگويد، كه:
أَللّهُمَّ، لَكَ رَكَعْتُ، وَ لَكَ خَشَعْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبّى، خَشَعَ لَكَ سَمْعى وَ بَصَرى وَ مُخّى وَ عَصَبى وَ عِظامى وَ ما أَقَلَّتْ [يا: ما أَقَلَّتْهُ] قَدَماىَ، للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- خدايا، تنها براى تو ركوع نمودم، و فقط براى تو خشوع و فروتنى نمودم، و تنها به تو ايمان آورده و تسليم تو شده و بر تو توكّل نمودم، و تويى پروردگارم، چشم و گوش و مغز و عصب و استخوانهايم و تمام آنچه قدمهايم آن را حمل مىكند، [يعنى تمام اعضاى بدنم] براى تو خشوع و فروتنى نموده، براى خداوندى كه پروردگار عالميان است.
سپس هفت بار بگويد:
سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ .
- همراه با حمد و ستايش، پاك و منزّه مىدانم پروردگار بزرگم را.
البتّه هفت بار گفتن افضل و بهتر است، پنج يا سه بار گفتن آن نيز كفايت مىكند، و اكتفا نمودن بر يك بار نيز جايز است. بعد از آن سر از ركوع برداشته و راست بايستد به گونهاى كه تمام اعضايش به همان حالى كه در حالت ايستاده بود برگردد، و در تمام اين حالات متذكّر اين مطلب مىشود كه در پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - است، و اينكه اين ركوع و خضوع براى عظمت و جلالت او، و براى پرستش او به جهت ذات اوست٢٠٢، و اينكه اين سر بلندكردن نيز به امر او، و به خاطر اوست، و بگويد:
سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، أَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، أَهْلِ الْكِبْرِيآءِ [وَالْعَظَمَةِ] وَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ .
- خداوند، ستايش هركس را كه ستايش او را بكند مىشنود، سپاس خدايى را كه پروردگار عالميان است، خداوندى كه اهل كبرياء و بزرگمنشى [و عظمت] و بخشش و كبر و سركشى است.
سپس همراه با گفتن تكبير، دستهايش را به همان صورتى كه يادآور شديم بلند نموده و با حالت خضوع و خشوع و فروتنى، در برابر خداوند - جلّ جلاله - به خاطر ذات او - جلّ جلاله - به سجده مىرود، و ابتدا دو دست خود را بر زمين برمىگذارد، و بر هفت استخوان بدن - يعنى پيشانى و دو دست و دو زانو و قسمتى از سر انگشتان دو پا - سجده مىكند، و سر بينىاش را نيز از روى خاكسارى و بندگى بر خاك قرار مىدهد، و حالت تجافى را حفظ نموده و هيچ قسمت از بدنش را بر روى قسمت ديگر نمىگذارد، و با نيّت صادق و باطن خالص و پاك و از روى عبوديّت بندگى كه پيش از اين ذكر نموديم٢٠٣، دعايى را كه محمّد بن يعقوب و غير او از امام صادق (عليه‌السلام) روايت نمودهاند - و به روايت ديگر مطالب افزون بر آن دارد - بخواند كه:
أَللّهُمَّ، لَكَ سَجَدْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبّى، سَجَدَ لَكَ سَمْعى وَ بَصَرى وَ شَعْرى وَ عَصَبى وَ مُخّى وَ عِظامى، سَجَدَ وَجْهِىَ الْبالِى الْفانى لِلَّذى خَلَقَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ، تَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ.
- خداوندا، تنها براى تو سجده نمودم، و فقط به تو ايمان آورده، و تسليم تو شده، و بر تو توكّل نمودم، و تويى پروردگارم، گوش و چشم و موى و عصب و مغز و استخوانهايم براى تو سجده نموده است. روى [و تمام وجود] پوسنده و فناپذيرم براى كسى كه آن را آفريد و صورت نگارى نموده و براى او گوش و چشم قرار داده، سجده نموده است. منزّه و بلند مرتبه باد خداوند، كه بهترين آفرينندگان مىباشد.
سپس هفت بار بگويد:
سُبْحانَ رَبِّىَ الاَْعْلى وَ بِحَمْدِهِ .
- همراه با حمد و ستايش، پاك و منزّه مىدانم پروردگار والا و برتر خود را.
البتّه جايز است كه بر پنج يا سه يا يك بار بسنده نمايد. بعد با حالت وقار و به آرامى سر از سجده برداشته و بر روى ران چپ خويش مىنشيند، به گونهاى كه پشت پاى چپش بر روى پاى راستش قرار بگيرد. و مىگويد:
أَللّهُمَّ، اعْفُ عَنّى، وَ اغْفِرْلى، وَ ارْحَمْنى، وَاجْبُرنى [يا: وَ أَجِرْنى]، وَ اهْدِنى، [وَ] إِنّى لِما أَنْزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقيرٌ .
- خدايا، از من درگذر، و مورد مغفرت و رحمت خويش قرارم ده، و مرا بىنياز [و يا: اصلاح، ويا: پاداشم عنايت] فرما، و هدايتم نماى، كه من به آنچه براى من از خير و خوبى نازل فرمودهاى، نيازمندم.
البتّه مىتواند دعاى ديگرى را بخواند، و هرگاه دعا را تمام كرد، به صورتى كه يادآور شديم دو دستش را همراه با گفتن تكبير بالا برده، و براى انجام سجده پايين مىآيد، و دعا و ذكرى را كه مشروحاً بيان نموديم گفته، و بعد با حالت وقار مىنشيند، سپس آنچه را كه محمّد بن يعقوب كلينى از امام صادق(عليه‌السلام) روايت نموده، مىگويد. كه فرمود: هرگاه خواستى پس از انجام يك ركعت بپاخيزى، بر كف دستهاى خويش تكيه بده و بگو:
بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقوُمُ وَ أَقْعُدُ.
- به دگرگون كردن و نيرو و قدرت خداوند برمىخيزم و مىنشينم.
كه علىّ(عليه‌السلام) نيز چنين مىنمودند.٢٠٤
و ابتدا سورهى حمد و سپس سورهىقُلْ يا أَيُّهَا الْكافِروُن را آهسته و با حالت اخفات مىخواند، و پس از فراغت از آنها به همان صورتى كه پيش از اين يادآور شديم، يعنى با حالت ذلّت و عبوديّت و حضور خاطر و قلب و توجّه به اينكه در پيشگاه جلال بزرگوار و معظّم الهى قرار دارد، دو دستش را براى گفتن قنوت بالا مىبرد.
و مستحبّ است كه در قنوت كلمات فَرَج را بخواند، و ما آن را پيش از اين ضمن تلقين محتضر ذكر نموديم، اينك نيز يادآور مىشويم تا براى جويندگان راحتتر باشد. در قنوت خويش مىگويد:
لا إِلَهِ إِلاَّ اللَّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمُ، سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرَضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ و ما بَيْنَهُنَّ [وَ ما فَوْقَهُنَ] وَ ما تَحْتَهُنَّ، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه در آنها و در ميان آنها [و بالا] و زير آنها وجود دارد، و پروردگار عرش بزرگ مىباشد. و درود بر فرستادگان، و ستايش براى خداوندى كه پروردگار عالميان است.
سپس براى بزرگوارترين و عزيزترين خلايق٢٠٥ در نزد خداوند - جلّ جلاله - دعا مىكنى، تا خداوند درهاى دعا را به روى تو بگشايد، و گرنه آن بزرگوار از دعاى تو بىنياز است و نيازى به آن ندارد.
بعد از آن به هر چه نياز دارد به صورتى كه خداوند - جلّ جلاله - او را بدان رهنمون مىگردد، دعا مىنمايد، سپس ركوع و دو سجده را درست به همان صورتى كه در ركعت اوّل بجا آورد انجام مىدهد.
وقتى سر از سجدهى دوّم برداشت، به كيفيّتى كه توضيح داديم مىنشيند سپس مىگويد:
بِسْمِ اللّهِ وِ بِاللَّهِ، وَالاَْسْمآءُ الْحُسْنى كُلُّها للَّهِِ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فى أُمَّتِهِ، وَ ارْفَعْ دَرَجَتهُ.
- به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، و نيكوترين نامها [و كمالات ]همگى از آن خداست، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند وجود ندارد، كه يگانه است و شريكى براى او نيست، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد بنده و رسول خداست، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و شفاعت او را دربارهى اُمّتش بپذير، و درجه و منزلتش را بلند گردان.
و اگر تنها بر شهادت به يگانگى خداوند - جلّ جلاله - و رسالت حضرت محمّد-(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) -، و صلوات بر او و خاندانش(عليهم‌السلام) -عليهم‌السلام - بسنده نمايد، كافى است.
سپس سلام نماز را رو به قبله مىگويد، و با گوشهى دو چشم به سمت راست اشاره نموده و مىگويد:
أَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ .
- سلام و رحمت و بركتها و خيرات خداوند بر شما باد.
تعقيبات و دعاهاى نافلههاى ظهر
١ - در حالتى كه دو دستش را به سوى لالهى دو گوش خود بالا مىبرد، سه بار تكبير مى گويد، سنّت مؤكّدى كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در برخى از بشارتهايى كه به آن بزرگوار داده شده، آن را سنّت قرار داد.
٣ - سپس شروع مىكند به گفتن تسبيح حضرت زهراء، فاطمه، دختر رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كه عبارت است از سى و چهار بار تكبير و سىوسه بار حمد و سىوسه بار تسبيح، همان گونه كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگام گفتن تسبيح حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) ابتدا سى وچهار بار تكبير، و سپس سى و سه بار حمد، و سپس سى و سه بار تسبيح مىگويى.
فضيلت تسبيح حضرت زهراء(عليهما‌السلام)
در روايتى آمده كه امامصادق (عليه‌السلام) فرمود: تسبيح حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) در تعقيب نمازها، از خواندن هزار ركعت نماز [نافله ]در هر روز در نزد من محبوبتر است.
البتّه ترتيب تسبيح حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) به گونه ديگرى نيز روايت شده است، چنانكه در حديث آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس [بخواهد ]تسبيح حضرت زهراء، فاطمه(عليهما‌السلام) را بگويد، ابتدا سى و چهار بار تكبير گفته، و بعد سىوسه بار تسبيح مىگويد، و تسبيح را به تكبير متّصل مىكند، و بعد سىوسه بار حمد مىگويد و حمد را به تسبيح متّصل مىكند.
و بعد از آنكهأَلْحَمْدُللَّهِِ تسبيح حضرت فاطمه زهرا(عليهما‌السلام) را به پايان برد مىگويد:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، إِنَّ اللَّهَ وَ مَلآئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ، يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا، صَلُّوا عَلَيْهِ، وَ سَلِّمُوا تَسْليماً .٢٠٦ لَبَّيْكَ رَبَّنا وَ سَعْدَيْكَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍٍ وَ عَلى أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ وَ عَلى ذُرِّيَّةِ مُحَمَّدٍ، وَ السَّلامُ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ، وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ التَّسْليمَ مِنّا لَهُمْ وَ الاِْئْتِمامَ [يا:الاِْيمانَ ]بِهِمْ وَ التَّصديقَ لَهُمْ، رَبَّنا، آمَنّا وَ صَدَّقْنا وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ وَ آلَ الرَّسُولَ، فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدينَ،
أَللّهُمَّ، صُبَّ عَلَيْنَا الرِّزْقَ صَبّاً صَبّاً، بَلاغاً لِلْآخِرَةِ وَ الدُّنْيا، مِنْ غَيْرِ كَدٍّ وَ لا نَكَدٍ وَ لا مَنٍّ مِنْ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، إِلاّ سَعَةً مِن رِزْقِكَ وَ طيباً مِنْ وُسْعِكَ مِنْ يَدِكَ الْمَلاْى عِفافاً، لا مِنْ أَيْدى لِئآمِ خَلْقِكَ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
أَللّهُمَّ اجْعَلِ النُّورَ فى بَصَرى، وَ الْبَصيرَةَ فى دينى، وَ الْيَقينَ فى قَلْبى، وَالاِْخْلاصَ فى عَمَلى، وَ السَّعَةَ فى رِزْقى، وَ ذِكْرَكَ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ عَلى لِسانى، وَالشُّكْرَ لَكَ أَبَداً ما أَبْقَيْتَنى. أَللّهُمَّ، لاتَجِدْنى حَيْثُ نَهَيْتَنى، وَ بارِكْ لى فيما أَعْطَيْتَنى، وَ ارْحَمْنى إِذا تَوَفَّيْتَنى، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
- معبودى جز خدا نيست، براستى كه خداوند و ملائكهاش تقاضاى رحمت بر پيامبر اكرم[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ] مىكنند، اى كسانى كه ايمان آوردهايد، براى او درخواست رحمت كنيد، و براستى تسليم او شويد. آرى، اى پروردگار ما آرى، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد و بر اهل بيت و فرزندان حضرت محمّد درود فرست، و سلام و درود و رحمت و بركات خداوند بر او و ايشان باد، و گواهى مىدهم كه ما بايد تسليم آنان شويم، و به ايشان اقتدا كنيم، [يا: ايمان آوريم]، و ايشان را تصديق كنيم. پروردگارا، ايمان آورديم و تصديق نموديم و از پيامبر و خاندان او پيروى نموديم، پس ما را از جملهى شاهدان و گواهان بنويس.
خدايا، روزيى كه ما را به [خواستههاى] آخرت و دنيا برساند، بسيار بسيار بر ما فرو بار، بدون اينكه بسيار و سخت بكوشيم و كم بدست آوريم، و يا كسى از آفريدگانت بر ما منّت نهد، بلكه روزى وسيع و گسترده و پاكيزهات را از دست پُرتر رحمت خويش همراه با پاكدامنى، و نه از دست خلايق پستت [به من ارزانى دار].
خداوندا، در ديدهام روشنايى، و در دينم بصيرت و روشندلى، و در عملم اخلاص، و در روزىام وسعت، و يادت را در شبانه روز بر زبانم قرار ده، و سپاسگزارى از خويش را پيوسته و تا زمانى كه [در اين دنيا] پايندهام داشتهاى، ارزانىام دار، خداوندا، هرگز مرا در آنجا كه نهى فرمودهاى [يعنى گناهان و غفلت] نياب، و آنچه را كه عطا فرمودهاى پر خير و بركت گردان، و هنگامى كه جانم را مىستانى بر من رحم آر، براستى كه تو بر هر چيز توانايى.
خداوند، تمام گناهان او را آمرزيده، و از همان روز و ساعت و لحظه و ماه و سال تا سال ديگر از نادارى و نيازمندى و ديوانگى و جذام و پيسى و از مرگ بد، و از هر گرفتارى و بلايى كه از آسمان به زمين فرو مىآيد عافيت مىبخشد. و براى او در برابر اين عمل شهادت به كلمهى اخلاص لا إِلَه إِلاَّ اللَّه همراه با ثواب آن تا روز قيامت نوشته مىشود، كه ثواب و پاداش آن مسلّماً بهشت است.
راوى مىگويد: عرض كردم: آيا اين ثوابها و نتايج براى كسى است كه آن را در هر روز، تا يك سال بگويد؟ فرمود: خير، اينها براى كسى است كه از امسال تا سال ديگر يك بار آن را گفته باشد، همهى آن ثوابها براى او نوشته مىشود، و تا مثل همان روز و ساعت و ماه از امسال تا سال ديگر كه گردش خورده و فرا رسد، او را كفايت مىكند.
٣ - جمله دعاهايى كه سزاوار است انسان بعد از سلام همه نافلههاى ظهر بخواند، اين دعاست كه:
أَللّهُمَّ، إِنّى ضَعيفٌ فَقَوِّ[نى] فى رِضاكَ ضَعْفى، وَ خُذْ إِلَى الْخَيْرِ بِناصِيَتى، وَاجْعَلِ الاِْيمانَ مُنْتَهى رِضاىَ، وَ بارِكْ لى فيما قَسَمْتَ لى، وَ بَلِّغْنى بِرَحْمَتِكَ كُلَّ الَّذى أَرْجُو مِنْكَ، وَاجْعَلْ لى وُدّاً وَ سُرُوراً لِلْمُؤْمِنينَ، وَ عَهْداً عِنْدَكَ.
- خداوندا، براستى كه من ناتوانم، پس در خشنودى خويش ناتوانىام را مبدّل به نيرومندى گردان، و [موى] پيشانى [و تمام وجودم ]را بگير و به سوى خير و خوبى [رهسپارساز]، و ايمان را منتهاى خشنودام قرار ده، و آنچه را كه براى من قسمت و مقدّر فرمودهاى مبارك گردان، و با رحمت خويش مرا به تمام آنچه كه از تو آرزو دارم نايل گردان، و دوستى من و شادمانى از من را در [دل] مؤمنان، و عهد و پيمانى در نزد خويش [براى من] قرار ده.
٤ - از جمله دعاهايى كه در تعقيب هر دو ركعت از نوافل ظهر خوانده مىشود اين دعاست، كه آن را با صداى بلند مىخوانى:
رَبِّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَجِرْنى مِنَ السَّيِّئآتِ، وَ اسْتَعْمِلْنى عَمَلاً بِطاعَتِكَ، وَارْفَعْ دَرَجَتى بِرَحْمَتِكَ، يَا أَللَّهُ، يا رَبِّ، يا رَحْمنُ، يارَحيمُ، يا حَنّانُ، يا مَنّانُ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَسْأَلُكَ رِضاكَ وَ جَنَّتَكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَ سَخَطِكَ، أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ .
- پروردگارا، بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از گناهان و بديها در پناه خويش درآور، و در عمل به طاعت خويش بكارم گير، و منزلتم را به رحمت خويش بلند گردان، اى خدا، اى پروردگار، اى رحمان، اى رحيم، اى بسيار مهربان، اى بسيار بخشنده، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، از تو خشنودى و بهشتت را خواهانم، و از آتش جهنّم و ناخشنودىات به تو پناه مىبرم، به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.
٥ - اينك روايتى مفصّل پيرامون دعاهايى كه در تعقيب هر دو ركعت از نافلههاى ظهر خوانده مىشود، ذكر مىكنيم:
عبداللَّه بن حسن بن حسن به نقل از مادرش فاطمه، دختر امام حسن(عليهما‌السلام) از پدر بزرگوارش حسن بن على(عليهما‌السلام) - روايت مىكند كه: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پيوسته اين دعا را بين دو ركعت از نماز نافلهى ظهر مىخواندند:
دعاى بعد از دو ركعت اوّل:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ أَكْرَمُ مَأْتِىٍّ، وَ أَكْرَمُ مَزُورٍ، وَ خَيْرُ مَنْ طُلِبَ إلَيْهِ الْحاجاتُ، وَ أَجْوَدُ مَنْ أَعْطى، وَ أَرْحَمُ مَنِ اسْتُرْحِمَ، وَ أَرْؤَفُ مَنْ عَفى، وَ أَعَزُّ مِنْ اعْتُمِدَ، أَللّهُمَّ، بى إِلَيْكَ فاقَةٌ، وَ لى إِلَيْكَ حاجاتٌ، وَلَكَ عِنْدى طَلِباتٌ مِنْ ذُنُوب أَنا بِها مُرْتَهِنٌ، وَ قَدْ أَوْقَرَتْ ظَهرى وَ أَوْبَقَتْنى، وَ إِنْ لا تَرْحَمْنى وَ تَغْفِرْلى، أَكُنْ مِنَ الْخاسِرينَ. أَللّهُمَّ اعْتَمَدْتُكَ فيها تآئِباً إِلَيْكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اغْفِرْلى ذُنُوبى كُلَّها قَديمَها وَ حَديثَها، سِرَّها وَ عَلانِيَتَها، خَطَأها وَ عَمْدَها، صَغيرَها وَ كَبيرَها، وَ كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ أَنَا مُذِنْبُهُ، مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لا تُغادِرُ ذَنْباً واحِداً، وَ لا أَكْتَسِبُ بَعْدَها مُحَرَّماً أَبَداً، وَاقْبَلْ مِنِّى الْيَسيرَ مِنْ طاعَتِكَ، وَ تَجاوَزْ لى [يا: تَجاوَزْنى ]عَنِ الْكَثيرِ [يا: الْكَبيرِ ]مِنْ مَعْصِيَتِكَ، يا عَظيمُ، إِنَّهُ لا يَغْفِرُ الْعَظيمَ إِلاَّ الْعَظيمُ، يَسْأَلُهُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ، كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فى شَأْنٍ، يا مَنْ هُوَ كُلَّ يَوْمٍ فى شَأْنِ، صَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجْعَلِ لى فى شَأْنِكَ شَأْنَ حاجَتى، [يا: وَاقْضِ فى شَأْنِكَ حاجَتى]، وَ حاجَتى هِىَ فَكاكُ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، وَالاَْمانُ مِنْ سَخَطِكَ، وَالْفَوْزُ بِرِضْوانِكَ وَ جَنَّتِكَ، وَ صَلِّ عَل ى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ امْنُنْ بِذلِكَ عَلَىَّ وَ بِكُلِّ ما فيهِ صَلاحى، أَسْأَلُكَ بِنُورِكَ السّاطِعِ فِى الظُّلُماتِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَلا تُفَرَّقَ بَيْنَى وَ بَيْنَهُمْ فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَة، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
أَللّهُمَّ، وَاكْتُبْ لى عِتْقاً مِنَ النّارِ مَبْتُولاً، وَاجْعَلْنى مِنَ الْمُنيبينَ إِلَيْكَ، أَلتّابِعينَ لاَِمْرِكَ، أَلُْمخْبِتينَ الَّذينَ إِذا ذُكِرْتَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ، وَ الْمُسْتَكْمِلينَ مَناسِكَهُمْ، وَالصّابِرينَ فِى الْبَلآءِ، وَالشّاكِرينَ فِى الرَّخآءِ، وَالْمُطيعينَ لاَِمْرِكَ فيما أَمَرْتَهُمْ بِهِ، وَ الْمُقيميَن الصَّلاةَ، وَالْمُؤْتينَ الزَّكاةَ، وَالْمُتَوَكِّلينَ عَلَيْكَ. أَللّهُمَّ، أضْعِفْ لى [يا: أَضْعِفْنى.]٢٠٧ - يا كَريمُ، - كَرامَتَكَ، وَ أَجْزِل لى عَطِيَّتَكَ، وَالْفَضيلَةَ لَدَيْكَ، وَالرّاحَةَ مِنْكَ، وَالْوَسيلَةَ إِلَيْكَ، وَالْمَنْزِلَةَ عِنْدَكَ، ما تَكفينى بِهِ كُلَّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ، وَ تُظِلُّنى فى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لاظِلَّ إِلاّ ظِلُّكَ، وَ تُعَظِّمُ نُورى، وَ تُعْطينى كِتابى بِيَمينى، وَ تُضْعِفُ حِسابى [يا: حَسَناتى]، وَ تَحْشُرُنى فى أَفْضَلِ الْوافِدينَ إِلَيْكَ مِنَ الْمُتَّقينَ، تُسْكِنّى [يا: وَ تُسْكِنُنى] فى عِليِّينَ، وَاجْعَلْنى مِمَّنْ تَنْظُرُ إِلَيْهِ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ، وَ تَتَوَفّانى وَ أَنْتَ عَنّى راضٍ، وَأَلْحِقْنى بِعِبادِكَ الصّالِحينَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاقْبِلْنى بِذلِكَ كُلِّهِ مُفْلِحاً مُنْجِحاً، قَدْ غَفَرْتَ لى خَطاياىَ وَ ذُنُوبى كُلَّها، وَ كَفَّرْتَ عَنّى سَيِّئآتى، وَ حَطَطْتَ عَنّى وِزْرى، وَ شَفَّعْتَنى فى جَميعِ حَوآئِجى فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ فى يُسْرِ مِنْكَ و عافِيَةٍ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَخْلِطْ بِشَىْءٍ مِنْ عَمَلى وَ لا بِما تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَيْكَ رِيآءً وَ لا سُمْعَةً وَ لا أَشَرَاً وَ لا بَطَراً، وَاجْعَلْنى مِنَ الْخاشِعينَ لَكَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعْطِنِى السَّعَةَ فى رِزْقى، وَالصَّحَّةَ فى جِسْمى، وَ الْقُوَّةَ فى بَدَنى عَلى طاعَتِكَ وَ عِبادَتِكَ، وَ أَعْطِنى مِنْ رَحْمَتِكَ وَ رِضْوانِكَ وَ عافِيَتِكَ ما تُسَلِّمُنى بِهِ مِنْ كُلِّ بَلآءِ الْآخِرَةِ وَالدُّنْيا، وَارْزُقِنى الرَّهْبَةَ مِنْكَ، وَالرَّغْبَةَ إِلَيْكَ، وَالْخُشُوعَ لَكَ، وَالْوَقارَ وَالْحَيآءَ مِنْكَ، وَ التَّعْظيمَ لِذِكْرِكَ، وَ التَّقْديسَ لَِمجْدِكَ أَيّامَ حَياتى، حَتّى تَتَوَفّانى وَ أَنْتَ عَنّى راضٍ.
أَللّهُمَّ، وَأَسْألُكَ السَّعَةَ وَالدَّعَةَ وَالاَْمْنَ وَالْكِفايَةَ وَالسَّلامَةَ وَالصَّحَّةَ وَالْقُنُوعَ وَالْعِصْمَةَ وَالْهُدى وَالرَّحْمَةَ وَالْعَفْوَ وَ الْعافِيَةَ وَالْيَقينَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَالشُّكْرَ وَالرِّضا وَ الصَّبْرَ وَالْعِلْمَ وَالصِّدْقَ وَ الْبِرَّ وَالتَّقْوى وَالْحِلْمَ وَالتَّواضُعَ وَالْيُسْرَ وَ التَّوْفيقَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاعْمُمْ بِذلِكَ أَهْلَ بَيْتى وَ قَراباتى وَ إِخْوانى فيكَ وَ مَنْ أَحْبَبْتُ وَأَحَبَّنى فيكَ أَوْ وَلَدْتُهُ وَ وَلَدَنى مِنْ جَميعِ الْمؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ وَ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ.
وَ أَسْأَلُكَ يارَبِّ حُسْنَ الظَّنِّ بِكَ، وَالصِّدْقَ فِى التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ يارَبِّ، أَنْ تَبْتَلِيَنى بِبَلِيَّةٍ تَحْمِلُنى ضَرُورَتُها عَلَى التَّغَوُّثِ بِشَىْءٍ مِنْ مَعاصيكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ يا رَبِّ أَنْ أَكُونَ فى حالِ عُسْرٍ أَوْ يُسْرٍ أَظُنُّ أَنَّ مَعاصِيَكَ أَنْجَحُ فى طَلِبَتى مِنْ طاعَتِكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ تَكَلُّفِ مالا تُقَدِّرُلى فيهِ رِزْقاً، وَ ما قَدَّرْتَ لى مِنْ رِزْقٍ، فَصَّلِ عَلى مُحَمِّدٍ وَآلِهِ، وَ آتِنى بِهِ فى يُسْرٍ مِنْكَ وَ عافِيَةٍ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
- خداوندا، تو گرامىترين كسى هستى كه به سوى تو مىآيند، و گرامىترين زيارت شونده، و بهترين كسى هستى كه خواستهها و حوايج از تو درخواست مىشود، و بخشندهترين كسى هستى كه عطا مىفرمايى، و مهربانترين كسى هستى كه از تو تمنّاى رحمت و مهربانى مىشود، و رؤوف ترين كسى هستى كه عفو مىفرمايى؟ و سربلندترين كسى هستى كه به او اعتماد مىشود. خدايا، من به تو نيازمندم و به تو خواستهها دارم، و تو در نزد من طلبكاريهايى از گناهان دارى، و من در گرو آنها هستم، و آنها پشت مرا سنگين و نابودم كردهاند، اگر بر من رحم نفرمايى و مورد مغفرت خويش قرار ندهى، از زيانكاران خواهم بود. خداوندا، در حالى كه از گناهانم به سوى توبه مىنمايم ولى دربارهى گناهان به توست، اعتمادم پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و تمامى گناهانم قديم و جديد، و نهان و آشكار، خطا و عمد، كوچك و بزرگ، و هر گناهى را كه از من سرزده، و يا در حال انجام آن هستم، مورد مغفرت خويش قرار ده، مغفرتى مسلّم و حتمى، به گونهاى كه حتّى يك گناه براى من باقى نگذارى، و بعد از آن هيچگاه حتّى يك حرام را مرتكب نشوم. طاعت اندكت را از من قبول فرما، و از گناه و نافرمانى بسيار [يا: بزرگم] درگذر. اى بزرگ، بىگمان بزرگ را جز بزرگوار نمىآمرزد، تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از او درخواست مىكنند، هر روزى خداوند در كار تازهاى است، اى كسى كه هر روز در كار [تازه]اى هستى، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و امر حاجت مرا از جمله شأن و امور خويش قرار ده [يا: آن را برآورده فرما]، و حاجتم همان رهايىام از آتش جهنّم، و ايمنى از ناخشنودى، و كاميابى به خشنودى و بهشتت مىباشد. و بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به اين امور و هر چيزى كه صلاح من در آن است، بر من منّت نِهْ. به [حقّ] نور درخشندهات در تاريكيها از تو درخواست مىكنم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و ميان من و ايشان در دنيا و آخرت جدايى نياندازى، براستى كه تو بر هر چيز توانايى.
خداوندا، و براى من رهايى و آزادى دايمى از آتش جهنّم را بنويس، و از انابه و رجوع كنندگان به تمام وجود به سوى خود، كه تابعِ، دستوراتت مىباشند، و همواره به تو آرامش حاصل مىكنند و پيوسته متوجّه تو مىباشند، آنان كه وقتى ياد تو برده مىشود دلهايشان لرزان و هراسان مىگردد، و از كسانى كه به عباداتت چنگ زده، و در هنگام گرفتارى شكيبايى پيشه نموده و در حالت خوشى سپاسگزارند، و در تمام آنچه بدان امر فرمودهاى دستوراتت را اطاعت مىنمايند، و نماز را بپا داشته، و زكات اموالشان را عطا مىكنند، و بر تو توكّل مىنمايند، قرار ده. خدايا، كرامت و بخششات را بر من دو چندان گردان، اى كريم، و عطا و فضيلت و شرافت در نزدت و آسودگىاى از جانب خويش و دستآويزى به سوى خود و مقام و منزلت يافتن در نزدت را به اندازهاى بر من افزون عطا فرما كه به واسطهى آن از هر هول و هراسى تا رسيدن به بهشت مرا كفايت نموده، و در روزى كه سايهاى جز سايهى رحمت تو وجود ندارد، مرا در سايهى عرشت قرار داده، و نور عظيم خويش را بر من عطا فرموده، و نامهى عملم را به دست راستم داده، و اعمال نيكم [يا: حساب رسىام] را دو چندان گردانيده، و در ميان برترين وارد شوندگان به محضر خويش از اهل تقوى محشورم ساخته، و در علّيّين [و بالاترين مقام در بهشت] جاى دهى. و نيز مرا از كسانى كه با روى [و اسماء و صفات ]گرامىات به ايشان نظر مىافكنى قرار داده، و در حالتى كه از من راضى و خشنودى، جانم را بستان، و به بندگان شايستهات ملحق فرما. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا همراه با برآورده ساختن همهى اين خواستهها برگردان، در حالى كه رستگار و كامياب باشم، و تمام خطاها و گناهانم را آمرزيده، و بديهايم را پوشانده، و بار گناهان مرا برداشته، و در برآوردن همه حوايج دنيا و آخرتم همراه با آسانى و عافيت از جانب خويش شفاعت نموده باشى. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و هيچ كدام از اعمالم و هرچه را كه به واسطهى آن به سوى تو نزديكى جستم، به رياء و سمعه و شادمانى از روى هوى و هوس، و طغيان در استفادهى از نعمتها آميخته نگردان، و از فروتنان درگاهت قرار ده.
خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و وسعت در روزى، و بهبودى در تن، و نيرو و قدرت در بدن بر انجام طاعت و عبادتت را عطايم فرما، و از رحمت و خشنودى و عافيتت به اندازهاى به من ارزانى دار كه مرا از تمام گرفتاريهاى دنيا و آخرت سالم نگاه دارى. و بيم و هراس از خود، و ميل و رغبت به سويت، و خشوع و فروتنى در برابر خود، و وقار و حياء و شرم از خود، و تعظيم و بزرگداشت ذكرت، و به پاكى ياد كردن بزرگىات را در تمام ايّام عمرم روزىام گردان، تا اينكه در حال خرسندى از من، جانم را بستانى.
خداوندا، و از تو وسعت و آرامش و امنيت و ايمنى و كفايت و سلامتى و بهبودى و قناعت [ و يا: عبادت] و عصمت [از گناهان ]و هدايت و رحمت و عفو و گذشت و عافيت و يقين و مغفرت و شكر و خشنودى و شكيبايى و آگاهى و راستى و نيكى كردن و تقوى و بردبارى و تواضع و توانگرى و توفيق را درخواست مىنمايم. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و همه اين خواستهها دربارهى خانواده و خويشان و نزديكان و برادران دينىام در راه تو، و تمام كسانى كه دوستشان مىدارم، و آنان كه مرا در راه تو دوست مىدارند، و تمام مردان و زنان مؤمن و مسلمان كه فرزند و نسل من محسوب مىشوند، و يا من فرزند و از نسل آنان به شما مىآيم، مستجاب بفرما.
و اى پروردگار من، گمان نيك به تو، و صدق در توكّل بر تو را از تو درخواست مىنمايم. و اى پروردگار من، به تو پناه مىبرم از اينكه مرا به بلايى گرفتار نمايى كه مرا به ناچار بر يارى جستن به گناهى از گناهانت وادار كند، و اى پروردگار من، به تو پناه مىبرم از اينكه در حالى (تنگى روزى و يا توانگرى) باشم كه گمان كنم گناهان و معاصىات در برآوردن خواستهام از طاعت تو زودتر به مقصودم مىرساند، و به تو پناه مىبرم از به زحمت انداختن خود در چيزى كه در آن براى من روزى مقدّر نفرمودهاى. و هر روزىاى را كه براى من مقدّر فرمودهاى، پس بر محمّد و آل او درود فرست و آن را با آسودگى و عافيت از جانب خويش به من ارزانى دارد. اى مهربانترين مهربانها.
و با صداى بلند بگو:
رَبِّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَجِرْنى مِنَ السَّيِّئآتِ، وَ اسْتَعْمِلْنى عَمَلاً بِطاعَتِكَ، وَ ارْفَعْ دَرَجَتى بِرَحْمَتِكَ، يَا أَللَّهُ، يارَبِّ، يا رَحْمانُ، يَا رَحيمُ، يا حَنّانُ [يا مَنّانُ،]، يَاذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَسْأَلُكَ رِضاكَ وَ جَنَّتَكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَ سَخَطِكَ، أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ .
- پروردگارا، بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از گناهان و بديها در پناه خويش درآور، و در عمل به طاعت خويش بكارم گير، و به رحمت خويش منزلتم را بلند گردان، اى خدا، اى پروردگار، اى رحمان، اى رحيم، اى بسيار مهربان، [اى بسيار بخشنده]، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، از تو خشنودى و بهشتت را خواهانم، و از آتش جهنّم و ناخشنودىات به تو پناه مىبرم، به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.
سپس به سجده رفته و مىگويى:
أَللّهُمَّ، [إِنّى أَتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِجُودِكَ وَ كَرَمِكَ]، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمَلآئِكَتِكَ الْمُقَرَّبينَ وَ أَنْبِيآئِكَ الْمُرْسَلينَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُقيلَنى عَثْرَتى، وَ تَسْتُرَ عَنّى ذُنُوبى، وَ تَغْفِرَها لى، وَ تَقْلِبَنِى الْيَوْمَ بِقَضآءِ حاجَتى، وَلا تُعَذِّبَنى بِقَبيحِ ما كانَ مِنّى، يا أَهْلَ التَّقْوى وَ أَهْلَ الْمَغِْفرَةِ، يا بَرُّ، يا كَريمُ، أَنْتَ أَبَرُّ بى مِنْ أَبى وَ أُمّى وَ مِنْ نَفْسى وَ مِنَ النّاسِ أَجْمَعينَ، بى إِلَيْكَ فاقَةٌ وَ فَقْرٌ، وَ أَنْتَ عَنّى غَنِّىٌّ [يا: عَنّى عَنِّىٌّ، أَسْأَلُكَ]، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَرْحَمَ فَقْرى، وَ تَسْتَجيبَ دُعآئى، وَ تَكُفَّ عَنّى أَنْواعَ [يا: أَبْوابَ] الْبَلآءِ، فَإِنَّ عَفْوَكَ وَجُودَكَ يَسَعانى.
- خداوندا، [به واسطهى جود و كرَمَت ]و به واسطهى حضرت محمّد بنده و رسولت و به فرشتگان مقرّب درگاهت و پيامبران فرستاده شدهات، به سوى تو نزديكى جسته و آنها را واسطه قرار مىدهم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و لغزشام را ناديده بگيرى، و گناهانم را بپوشانى و بيامرزى، و همين امروز مرا با برآورده نمودن خواستهام برگردانى، و به واسطهى اعمال زشتى كه از من سرزده عذابم نفرمايى، اى اهل نگاهدارى و زيبندهى آمرزش، اى نيكوكار، اى بزرگوار، تو نسبت به من از پدر و مادر و از خودم و از همهى مردم نيكوكارتر مىباشى، من به تو حاجتمند و نيازمندم، و تو از من بىنيازى - [از تو درخواست مىكنم] كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و بر فقر و نادارىام رحم آورده، و دعايم را مستجاب فرموده، و انواع و اقسام [يا: دَرها]ى بلا را به رويم ببندى، كه مسلّماً گذشت و بخشش تو مرا فرا مىگيرد.
دعاى بعد از سلام دو ركعت دوّم:
أَللّهُمَّ، إلهَ السَّمآءِ وَ إِلهَ الاَْرْضِ، وَ فاطِرَ السَّمآءِ وَ فاطِرَ الاَْرْضِ، وَ نُورَ السَّمآءِ وَ نُورَ الاَْرضِ، وَ زَيْنَ السَّمآءَ وَ زَيْنَ الاَْرْضِ، وَ عِمادَ السَّمآءِ وَ عِمادَ الاَْرْضِ، وَ بَديعَ السَّمآءِ وَ بَديعَ الْأرْضِ، ذَا٢٠٨ الْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ، صَريخَ الْمُسْتَصرِخِينَ وَ غَوْثَ الْمُسْتَغيثينَ وَ مُنْتَهىغايَةِ الْعابِدينَ، أَنْتَ الْمُفْرِّجُ عَنِ الْمَكْروبينَ، أَنْتَ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومينَ، أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمينَ، مُفْرِّجُ الْكُرَبِ وَ مُجيبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرّينَ، إِل هُ الْعالَمينَ، أَلْمَنْزُولُ بِهِ كُلُّ حاجَةٍ، يا عَظيماً يُرْجى لِكُلِّ عَظيمٍ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَافْعَلْ بى كَذا وَ كَذا.
- خدايا، اى معبود آسمان و معبود زمين، و پديد آورندهى آسمان و زمين، و نور آسمان و زمين، و زينت آسمان و زمين، و تكيه گاه آسمان و زمين، و نو آفرين آسمان و زمين، صاحب بزرگى و بزرگوارى، اين فريادرس كمك خواهان و ياور يارى جويان، و منتهاىِ اهداف عابدان، تويى برطرف كنندهى ناراحتى كسانى كه ناراحتى سخت و گلوگير دارند، تويى آسوده كنندهى اندوهناكان، تويى مهربانترين مهربانها، گشاينده و برطرف كننده ناراحتى سخت، و اجابت كنندهى دعاى درماندگان، معبود عالميان، هر حاجتى به درگاه تو آورده مىشود، اى بزرگى كه براى برآورده نمودن هر امر بزرگ به تو اميد بسته مىشود، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من چنين و چنان كن.
و با صداى بلند بگو:
رَبِّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَجِرْنى مِنَ السَّيِّئآتِ، وَ اسْتَعْمِلْنى عَمَلاً بِطاعَتِكَ، وَارْفَعْ دَرَجَتى بِرَحْمَتِكَ، يا أَللَّهُ، يارَبِّ، يا رَحْمانُ، يا رَحيمُ، يا حَنّانُ، يا مَنّانُ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَسْأَلُكَ رِضاكَ وَ جَنَّتَكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَ سَخَطِكَ، أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ .
- پروردگارا، بر محمّد و خاندان او درود فرست، و مرا از گناهان و بديها در پناه خويش درآور، و در عمل به طاعت خويش بكارم گير، و منزلتم را به رحمت خويش بلند گردان، اى خدا، اى پروردگار، اى رحمان، اى رحيم، اى مهربان، اى بسيار مهربان، اى بسيار بخشنده، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، از تو خشنودى و بهشتت را خواهانم، و از آتش جهنّم و ناخشنودىات به تو پناه مىبرم، به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.
دعاى بعد از سلام دو ركعت سومّ:
يا عَلِىُّ يا عَظيمُ، ياحَىُّ يا عَليمُ، يا غَفُورُ يا رَحيمُ،يا سَميعُ يا بَصيرُ، يا واحِدُ يا أَحَدُ، يا صَمَدُ يا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، يا رَحْمانُ يا رَحيمُ، يا نُورَ السَّماواتِ وَ الاَْرْضِ، تَمَّ نُورُ وَجْهِكَ، أَسْأَلُكَ بِنُورَ وَجْهِكَ الَّذى أَشْرَقَتْ لَهُ السَّماواتُ وَالاَْرْضُ، وَ بَاسْمِكَ الْعَظيمِ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الَّذى إِذا دُعيتَ بِهِ أَجَبْتَ، وَ إِذا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَيْتَ، وَ بَقُدْرَتِكَ عَلى ما تَشآءُ مِنْ خَلْقِكَ، فَإِنَّما أَمْرُكَ إِذا أَرَدْتَ شَيْئاً، أَنْ تَقُولَ لَهُ كُنْ، فَيَكُونُ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بى كَذا وَ كَذا.
- اى بلند مرتبه، اى بزرگ، اى زنده، اى آگاه، اى بسيار آمرزنده، اى مهربان، اى شنوا، اى بينا، اى يگانه، اى بىهمتا، اى بىنيازى كه همگان به او نيازمندند، اى كسى كه نه زادهاى و نه زاده شدهاى و هيچ كس همتاى تو نيست، اى رحمان، اى رحيم، اى نور آسمانها و زمين، نور روى [و اسماء و صفات] تو تمام و كامل گشته و همه چيز را فراگرفته است، به نور رويت كه آسمانها و زمين بدان روشن گشته از تو مسألت دارم، و به اسم بزرگ بزرگتر بزرگتر بزرگترات كه هرگاه به آن خوانده شوى اجابت مىنمايى، و هرگاه به آن درخواست شوى عطا مىفرمايى، و به قدرتت بر هر يك از مخلوقاتت كه بخواهى، از تو درخواست مىنمايم - زيرا هنگامى كه چيزى را اراده نموده باشى، تنها كارِ تو اين است كه به آن بفرمايى، موجود شو. آنگاه [بىدرنگ] پديد مىآيد - كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و به من چنين و چنان نمايى.
و با صداى بلند بگو:
رَبِّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَجِرْنى مِنَ السَّيّئآتِ، وَ اسْتَعْمِلْنى عَمَلاً بِطاعَتِكَ، وَ ارْفَعْ دَرَجَتى بِرَحْمَتِكَ، يا أَللَّهُ، يارَبِّ، يا رَحْمانُ، يا رَحيمُ، يا حَنّانُ، يا مَنّانُ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكرامِ، أَسْأَلُكَ رِضاكَ وَ جَنَّتَكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَ سَخَطِكَ، أَسْتَجيرُ باللَّهِِ مِنَ النّارِ .
- پروردگارا، بر محمّد و خاندان او درود فرست، و مرا از گناهان و بديها در پناه خويش درآور، و در عمل به طاعت خويش بكارم گير، و منزلتم را به رحمت خويش بلند گردان، اى خدا، اى پروردگار، اى رحمان، اى رحيم، اى بسيار مهربان، اى بسيار بخشنده، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، از تو خشنودى و بهشتت را خواهانم، و از آتش جهنّم و ناخشنودىات به تو پناه مىبرم، به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.
دعاى بعد از سلام دو ركعت چهارم:
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، وَ مَوْضِعِ الرِّسالَةِ، وَ مُخْتَلَفِ الْمَلآئِكَةِ، وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَ أَهْلِ بَيْتِ الْوَحْىِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، أَلْفُلْكِ الْجارِيَةِ فِى اللُّجَجِ الغامِرَةِ، يَأْمَنُ مَنْ رَكِبَها، وَ يَغْرَقُ مَنْ تَرَكَها، أَلْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَالْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَالّلازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، أَلْكَهْفِ الْحَصينِ، وَ غِياثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَكينِ، وَ مَلْجَأِ الْهارِبينَ وَ عَصْمَةِ الْمُعْتَصِمينَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، صَلاةً كَثيرَةً تَكوُنُ لَهُمْ رِضىً، وَلِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ [يا: آلِ مُحَمَّدٍ (عليهم‌السلام)] أَدآءً [وَ قَضاءاً]، بِحَوْلٍ مِنْكَ وَ قُوَّةٍ، يارَبَّ الْعالَمينَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [أَلَّذينَ أَوْجَبْتَ حَقَّهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ، وَ فَرَضْتَ وِلايَتَهُمْ]، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمِّدٍ وَ آلِ مُحَمِّدٍ، وَ اعْمُرْ قَلْبى بَطاعَتِكَ، وَلاتُخْرِنى بِمَعْصِيَتِكَ، وَارْزُقْنى مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَيْهِ مِنْ رِزْقِكَ، مِمّا [يا: بِما ]وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ، أَلْحَمْدُللَّهِِ عَلى نِعَمِهِ، وَ أَسْتَغْفِرُاللَّهَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ، وَلا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِِ مِنْ كُلِّ هَولٍ .
- خدايا، بر محمّد و آل محمّد، كه درخت نبوّت و پيامبرى و جايگاه رسالت و محلّ رفت و آمد فرشتگان و معدن دانش و اهل بيت وحى هستند، درود فرست. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، آنان كه كشتى روان در موجها [و يا: ژرفاى ]دريا هستند، كه هركس بر آن سوار شود ايمن و آسوده، و هركس سوار نشود غرق مىگردد، هم ايشان كه هر كس بر آنان پيشى گيرد [از دين ]خارج گشته، و هركس از آنان عقب مانَد و از ايشان تبعيّت ننمايد، به هلاكت مبتلا مىگردد، و تنها كسى كه پيوسته همراه آنان باشد به ايشان مىپيوندد. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، هم ايشان كه غار مصون و محفوظ، و ياور درماندهى بيچاره ذليل، و پناهگاه گريختگان و نگاهدارندهى چنگ زنندگان و پناه جويان مىباشند. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، درود و رحمت بسيارى كه موجب خشنودى ايشان، و اَدا برآورده نمودنِ حقّ محمّد و آل محمّد(عليهم‌السلام) گردد، به حول و قدرت تو، اى پروردگار عالميان، خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، [آنان كه حقّ و مهر و مودّتشان را واجب، و سرپرستى و دوستىشان را فرض شمردهاى]. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و دلم را به طاعت خود زنده بدار، و به معصيت و نافرمانىات رسوايم مگردان، و روزىام كن كه با كسانى كه روزىات را بر آنان تنگ فرمودهاى، از [يا: به] آنچه از فضلت بر من وسعت دادهاى، مواسات و همدردى نمايم. حمد و سپاس براى خدا به خاطر نعمتهايش، و از تمام گناهان به درگاه خدا طلب آمرزش مىنمايم. و در هر هول و هراس هيچ تحوّل و دگرگونى و قدرت و نيرويى جز به خدا نيست.
٦ - اينك روايت مفصّل ديگرى را پيرامون دعاهايى كه در تعقيب هر دو ركعت از نافلهى ظهر خوانده مىشود يادآور مىشويم:
اين روايت را به جدّم ابى جعفر طوسى - قدّس اللّه جلّ جلالُه روحَه - در كتاب مصباح كبير٢٠٩ ذكر مىكنيم، وى مىگويد در روايت آمده كه در تعقيب سلام اوّل (يعنى بعد از ركعت دوّم) بگو:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِعَفْوِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَ أَعُوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَ أَعُوذُ بِرَحْمَتِكَ مِنْ نِعْمَتِكَ، [وَ أَعُوذُ بِمَغْفِرَتِكَ مِنْ عَذابِكَ، وَ أَعُوذُ بِرَأْفَتِكَ مِنْ غَضَبِكَ،] وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْكَ، لا إلهَ إِلاّ أَنْتَ، لا أَبْلُغُ مِدْحَتَكَ وَ لاَ الثَّنآءَ عَلَيْكَ، أَنْتَ كَما أَثْنَيْتَ عَلى نَْفِسكَ. [أَسْأَلُكَ] أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ حَياتى زِيادَةً فى كُلِّ خَيْرٍ، وَ وَفاتى راحَةً [لىَ وَ ٢١٠] مِنْ كُلِّ سُوءٍ، وَ تَسُدَّ فاقَتى بِهُداكَ وَ تَوْفيقِكَ، وَ تُقَوِّىَ ضَعْفى فى طاعَتِكَ، وَ تَرْزُقْنِى الرّاحَةَ وَ الْكَرامَةَ وَ قُرَّةَ الْعَيْنِ وَ اللَّذَّةَ وَ بَرْدَ الْعَيْشِ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ، وَ نَفِّسِ الْكُرْبَةَ يَوْمَ الْمَشْهَدِ الْعَظيمِ، وَ ارْحَمْنى يَوْمَ أَلْقاكَ فَرْداً، هذا نَفْسى سِلْمٌ لَكَ، مُعْتَرِفٌ بِذُنْبى، مُقِرٌّ بِالظُّلْمِ [يا: بالذَّنْبِ ]عَلى نَفْسى، [عارِفٌ]بِفَضْلِكَ [عَلَىَ]، أَقْبِلْ عَلَىَّ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ. أَسْأَلُكَ لَمّا صَفَحْتَ عَنّى ما سَلَفَ مِنْ ذُنُوبى، وَ عَصَمْتَى فيما بَقِىَ مِنْ عُمْرى، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بى كَذا وَ كَذا.
- خداوندا، براستى كه از عقوبت تو به گذشتت پناه مىبرم، و از ناخشنودى به خشنودىات پناه مىبرم، و از كيفر تو به رحمتت پناه مىجويم، [و از عذابت به آمرزشت پناه مىبرم، و از خشم و غضبت به رأفت و مهربانىات پناه مىبرم،] و از تو به تو پناه مىجويم. معبودى جز تو نيست، هرگز من نمىتوانم به مدح و ثناى تو برسم، تو همانچنانى كه خود، خويش را ستودهاى. [از تو درخواست مىنمايم] كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و زندگانىام را مايهى فزونى در اعمال نيك، و مردنم را آسودگى از تمام بديها قرار دهى، و به هدايت و توفيق خويش نيازم را برطرف نمايى، و ضعف و كوتاهىام در طاعتت را نيرو بخشى، و راحتى و كرامت و نور چشمى و لذّت و خنكى و خرّمى زندگانى بعد از مرگ را روزىام گردانى، و ناراحتى سخت و گلوگيرم را در روز محضر بزرگ خلايق در قيامت برطرف فرما، و در روزى كه تنها با تو ملاقات مىنمايم بر من رحم آر، اين نفس من است كه تسليم توست، و به گناهم اعتراف دارم، و به ظلم و ستم [يا: گناهم] بر نفس خويش اقرار مىنمايم به فضلت [يا: قدر شناسِ تفضّلت بر خويشم] با روى [و اسماء و صفات] گرامىات بر من روى آر، از تو درخواست مىنمايم كه گناهان گذشتهام را عفو فرموده، و در باقيمانهى عمرم [از گناه] حفوظم بدارى، و بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من چنين و چنان كن.
سپس با صداى بلند بگو:
رِبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، أَجِرْنى مِنَ السَّيِّئآتِ، وَاسْتَعْمِلْنى عَمَلاً بِطاعَتِكَ، وَ ارْفَعْ دَرَجتى بِرَحْمَتِكَ، يَاأَللَّهُ، يا رَبِّ، يا رَحْمانُ، يا رَحيمُ، يا حَنّانُ، يا مَنّانُ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَسْأَلُكَ رِضاكَ وَ جَنَّتَكَ، وَ أعُوذُ بِكَ مِنْ نارِكَ وَ سَخَطِكَ، أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ .
- پروردگارا، بر محمّد و خاندان او درود فرست، و مرا از گناهان و بديها در پناه خويش درآور، و در عمل به طاعت خويش بكارم گير، و منزلتم را به رحمت خويش بلند گردان، اى خدا، اى پروردگار، اى رحمان، اى رحيم، اى بسيار مهربان، اى بسيار بخشنده، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، از تو خشنودى و بهشتت را خواهانم، و از آتش جهنّم و ناخشنودىات به تو پناه مىبرم، به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.
بعدت در تعقيب ركعت چهارم بگو:
أَللّهُمَّ، مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالاَْبْصارِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دينكَ وَ دينِ نَبِيِّكَ، وَ لا تُزِعْ قَلْبى بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنى، وَ هَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، وَ أَجِرْنى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاجْعَلْنى سَعيداً، فَإِنَّكَ تَمْحُو ماتَشآءُ وَ تُثْبِتُ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ.
- خداوندا، اى گردانندهى دلها و ديدگان، برمحمّد و آل محمّد درود فرست، و قلبم را بر دين خود و آيين پيامبرت استوار گردان، و بعد از آنكه هدايتم فرمودى دلم را منحرف مفرمان، و رحمتى از جانب خويش به من ارزانى دار، براستى كه تو بسيار بخشندهاى، و مرا به رحمت خويش از آتش جهنّم در پناه خويش درآور خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و سعادتمندم قرار ده، زيرا تو هرچه را بخواهى محو نموده و يا ثابت مىفرمايى، و اُمّ الكتاب و كتاب مادر در نزد توست.
و در تعقيب ركعت ششم بگو:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِجُودِكَ وَ كَرَمِكَ، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمَلآئِكَتِكَ الْمُقَرَّبينَ وَ أَنْبِيآئِكَ الْمُرْسَلينَ، أَللّهُمَّ، أَنْتَ الْغَنِىّ غَنِّى، وَ بِىَ الْفافَةُ إِلَيْكَ، أَنْتَ الْغَنِىُّ وَ أَنَا الْفَقيرُ إِلَيْكَ، أَقَلْتَنى عَثْرَتى، وَ سَتَرَتَ عَلَىَّ ذُنُوبى، فَاقْضِ ياأَللَّهُ، حاجَتى، وَ لاتُعَذِّبْنى بِقَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّى، فَإِنَّ عَفْوَكَ وَ جُودَكَ يَسَعانى .
- خداوندا، براستى كه من واسطه جود و كرم تو و به واسطهى حضرت محمّد بنده و رسولت، و به واسطهى فرشتگان مقرّب درگاهت و پيامبران فرستاده شده، به سوى تو نزديكى مىجويم. خدايا، تو از من بىنيازى و من به تو نياز دارم، تو غنى هستى و من به تو حاجتمندم. از لغزشم در گذشتى، و گناهانم را پوشاندى، پس اى خدا حاجتم را برآورده فرما، و به اعمال زشتى كه از من آگاهى دارى عذابم مفرما، زيرا مسلّما گذشت و بخششت مرا فرا مىگيرد.
و در تعقيب ركعت هشتم بگو:
يا أَوَّلَ الاَْوَّلينَ، وَ يا آخِرَ الْآخِرينَ، وَ يا ذَاالْقُوَّةِ الْمَتينُ، وَ يا رازِقَ الْمَساكينِ، وَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّيِّبينَ [الطّاهِرينَ]، وَاغْفِرْلى جِدّى وَهَزْلى، وَ خَطَأى وَ عَمْدى، وَ إِسْرافى عَلى نَفْسى، وَ كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ، وَ اعْصِمنى مِنِ اقْتِرافِ مِثْلِهِ، إِنَّكَ عَلىما تَشآءُ قَديرٌ .
- اى اوّلِ اوّلين و آخر آخرين، اى خداوند صاحب قدرت، و استوار، و اى روزى دهندهى بيچارگان، و اى مهربانترين مهربانان، بر محمّد و خاندان پاك و [پاكيزهى] او درود فرست، و [گناهان ]جدّى و شوخى، و خطا و عمد، و اسرافم برنفس خويش، و هر گناهى را كه انجام دادهام بيآمرز، و از مرتكب شدن گناهان مشابه آن محفوظ بدار، براستى كه تو بر هر چيز كه بخواهى توانايى.
سپس به سجده برو و بگو:
يا أَهْلَ التَّقوى وَ يا أَهْلَ الْمَغْفِرةِ، يا بَرُّ، يا رَحيمُ، إِنّكَ أَبَرُّ بى مِنْ أَبى وَ أُمّى وَ مِنْ جَميعِ الْخَلآئِقِ أَجْمَعينَ، إِقْلِبْنى بِقَضآءِ حاجَتى مُجاباً دُعآئى، مَرْحُوماً صَوْتى، قَدْ كَشَفَتَ أَنْواعَ الْبَلآءِ عَنّى .
- اى اهل تقوى و نگاهدارى، و اى اهل مغفرت و آمرزش، اين نيكوكار، اين مهربان، بى گمان تو نسبت به من از پدر و مادرم و از تمام مردمان نيكوكارتر مىباشى، پس در حالى كه دعايم را اجابت فرموده، و صدايم را مورد رحمت خويش قرار داده، و انواع گرفتارىها را از من بر طرف نمودهاى، همراه با بر آورده ساختن خواستهام، روانهام ساز.
١٩٩) به اوايل همين فصل رجوع شود،
٢٠٠) به اوّل فصل هفتم رجوع شود.
٢٠١) در همين فصل گذشت.
٢٠٢) يعنى: نه به طمع بهشت و يا خوف از جهنّم.
٢٠٣) در همين فصل گذشت.
٢٠٤) كافى، ج ٣، ص ٣٣٨، روايت ١٠.
٢٠٥) مقصود امام زمان، حجّة بن الحسن العسكرى - عجّل اللَّهتعالى فرجه الشّريف -است.
٢٠٦) احزاب (٣٣): ٥٦.
٢٠٧) در برخياز نسخهها نيز أَصْقِنى است كه ظاهراً اشتباه است.
٢٠٨) در بعضي از نسخه ها به جاي "ذا" لفظ "ذي" آمده که ظاهرا نادرست است.
٢٠٩) مصباح المتهجّد، ص ٤٦.
٢١٠) ظاهراً لفظ وَ زائد است و به اشتباه اضافه شده است.
فصل هيجدهم: آداب و اسرار اذان و اقامه از ديدگاه روايات
اسرار اذان و اقامه از ديدگاه روايات ما اسرار عظيم اذان و اقامه را در كتاب غياثُ سُلْطان الْوَرى لِسكّانِ الثَّرى ذكر نمودهايم، لذا جويندگان به آنجا رجوع كنند، در اينجا نيز اينك گوشهاى از اسرار آن به حسب امكان از روايات برگزيده و يادآور مىشويم:
روايت منقول از اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)
١ - شيخ سعيد ابوجعفر محمّد بن بابويه - رضوان اللَّه عليه - به سند خويش روايت كرده كه حضرت موسى بن جعفر به نقل از پدر بزرگوارش حضرت جعفر بن محمّد از پدر بزرگوارش حضرت محمّد بن علىّ از پدر بزرگوارش حضرت علىّ بن حسين از پدر بزرگوارش حضرت حسين بن على(عليهم‌السلام) فرمود: [روزى] در مسجد نشسته بوديم، كه مؤذّن [به بالاى مناره] رفت و گفت:
أَللَّهُ أَكْبَرُ، أَللَّهُ أَكَْبرُ
اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) گريست و ما نيز به خاطر گريهى آن بزرگوار گريستيم، هنگامى كه مؤذّن اذان را به پايان برد. فرمود: آيا مىدانيد كه مؤذّن چه مىگويد؟ عرض كرديم: خدا و رسول و وصىّ او آگاهترند. فرمود: اگر مىدانستيد كه چه مىگويد، مسلّماً كم مىخنديديد و بسيار مىگريستيد.
أَللَّهُ أَكْبَرُ معانى فراوانى دارد، از آن جمله اينكه: مقصود از آن بزرگتر بودن خداوند از جهت قديم و ازلى [و ابدى] بودن و علم و قدرت و بردبارى و بزرگوارى و بخشش و عطا و كبريا و بزرگمنشى و عظمت خداوند است، يعنى وقتى مؤذّنأَللَّهُأَكْبَرُ مىگويد، در واقع مىگويد: خداوندى كه آفرينش از آن اوست، و امر به دست اوست، و مخلوقات به خواست او پديد آمدهاند، و همه چيزِ مخلوقات از اوست، و خلايق به سوى او رجوع مىكنند، اوست كه اوّل پيش از هر چيز است و ازلى است، و آخر بعد از هر چيز و جاودانى آشكار فوق هر چيز است كه نمىتوان او را درك نمود، و باطن در هر چيز كه بىحدّ و مرز است؛ پس اوست پاينده و باقى، و هر چيز غير او فانى و نابود است.
معناى دوّمأَللّهُ أَكْبَرُ اين است كه: خداوند داناى كاردان و خبير، به هر چه كه پديد آمده و پديد مىآيد، پيش از به وجود آمدن آن آگاهى دارد.
معناى سوّمأَللَّهُ أَكْبَرُ اينكه: خداوند بر هر چيز قادر است، و بر هر چيز بخواهد تواناست، و به قدرت خويش نيرومند، و بر مخلوقات مقتدر است، و ذاتاً قوىّ است، و قدرتش بر تمام اشيا قائم و استوار است، و هرگاه چيزى را به حتم اراده نمايد، تنها به آن مىگويد: موجود شو، و آن چيز [بلافاصله ]پديد مىآيد.
معناى چهارمأَللّهُ أَكْبَرُ بر اساس معناى حلم و كَرَم خداوند است، يعنى: خداوند آنچنان حلم و بردبارى مىكند كه گويى از گناه بنده آگاهى ندارد، و آنچنان عفو و گذشت مىكند كه گويى نمىبيند، و آنچنان گناهان بندگانش را مىپوشاند كه گويى آنان گناه انجام ندادهاند، و از روى كرم و گذشت و بردبارى، در عقوبت شتاب نمىكند.
و وجه ديگر در معناىأَللَّهُ أَكْبَرُ اين است كه: خداوند بخشنده و بسيار عطا كننده و افعالش بزرگوارانه و با كرامت است.
رويكرد ديگر در معناىأَللَّهُ أَكْبَرُ اينكه دربارهى نفى كيفيّت و چگونگى داشتن خداوند است، گويى گويندهى آن مىگويد: خداوند بزرگتر و منزّه از آن است كه توصيف كنندگان اندازهى اوصافى را كه او بدان متّصف است درك كنند، و كسانى كه او را مىستانيد تنها به اندازهى درك خويش مىستايند، نه به اندازهى عظمت و جلالى كه او دارد. منزّه و بسيار بلند مرتبه است خداوند از اينكه ستايش كنندگان بتوانند او را آنچنان كه هست توصيف كنند.
وجه ديگر در معناىأَللَّهُ أَكْبَرُ اينكه گويى گويندهى آن مىگويد: خداوند بلندتر و بزرگوارتر، و از بندگانش بىنياز است، و هيچ نيازى به اعمال مخلوقاتش ندارد.
معناىأَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ اللَّهُ، اعلام شهادت و گواهى دادن است، و شهادت جز با شناخت قلبى ميسّر نيست، گويى مؤذّن مىگويد: آگاهى دارم كه معبودى جز خداوند - عزّوجلّ - نيست، و تمامى معبودها جز خداوند - عزّوجلّ - باطل و نابود هستند، و با زبان به آگاهى درونىام اقرار مىنمايم به اينكه: مسلّماً معبودى جز خداوند نيست، و شهادت مىدهم كه هيچ پناهگاهى براى گريز از خداوند جز به سوى او نيست، و راه نجاتى از شرِّ هيچ بدْ رسان، و فتنه و آسيب هيچ آسيبْ رسان نيست، جز به وسيلهى خداوند.
معناىأَشْهَدُ أَنْ لا إِلهِ إِلاَّ اللَّهُ در بارِ دوّم اين است: شهادت مىدهم كه راهنمايى جز خداوند نيست، و من راهنمايى جز خدا ندارم، و خدا را شاهد مىگيرم بر اينكه گواهى مىدهم كه معبودى جز خدا نيست، و نيز ساكنان آسمانها و زمينها و تمام فرشتگانى در آنها هستند و همهى مردم و كوهها و درختان و جنبندگان و جانوران وحشى و هر تر و خشكى را كه در آنها وجود دارد گواه مىگيرم كه شهادت مىدهم كه آفريدگارى جز خداوند نيست، و جز خداوند هيچ روزى دهنده و معبود و آسيب رسان و سود دهنده، و قابض و باسط، و عطا كننده و جلوگيرنده، و دفع كننده و راننده، و خيرخواه و كفايت كننده و بهبودى بخش، و به جلو اندازه و به تأخير اندازهى امور نيست، و خلق و امر تنها از آن اوست، و همهى خير و خوبى منحصراً به دست اوست. بلند مرتبه و منزّه است خداوندى كه پروردگار عالميان است
معناىأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، كه مؤذّن مىگويد اين است: گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند نيست، و حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستاده و پيامبر و برگزيده و منتخَبِ اوست كه خداوند او را همراه با هدايت خود و دين و آيين حقّ به سوى همهى مردم فرستاد، تا برتمام اديان چيره و غالب گرداند، هر چند مشركان بدشان بيايد. و تمام پيامبران و فرستادگان و ملائكه و همهى مردمانى را كه در آسمانها و زمين هستند گواه مىگيرم كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سرور اوّلين و آخرين مىباشد.
و مؤذّن دربار دوّمأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللَّهِ در واقع مىگويد: گواهى مىدهم كه هيچ كس جز به خداوند يگانهى قهّار كه از همه بندگان و خلائق بىنياز است، به كس ديگر نياز ندارد، و مسلّماً او حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به عنوان بشارت دهندهى مؤمنان و بيم دهندهى كافران و گناهكاران به اذن خود، به عنوان دعوت كنندهى همگان به سوى خود، و چراغ روشن براى هدايت مردم، به سوى آنان فرستاد، پس هر كس پيامبرىِ او را انكار نمود و نپذيرفت و به او ايمان نيآورده، خداوند - عزّوجلّ - او را وارد آتش جهنّم مىكند، در حالى كه جاودانه و پيوسته در آنجا بوده و هيچگاه از آنجا به جاى ديگر منتقل نخواهد شد [يا: هرگز از آن جدا نخواهد شد].
معناىحَىَّ عَلَى الصَّلاةِ يعنى اينكه: بياييد به سوى بهترين اعمالتان و آنچه كه پروردگار، شما را به سوى آن فراخوانده، و بشتابيد به سوى آمرزش از جانب پروردگارتان، و خاموش نمودن آتشى كه به واسطهى گناهانتان افروختهايد، و آزاد نمودن خود از گرو گناهانتان، تا خداوند بديهايتان را پوشانده، و گناهانتان را آمرزيده، و بديهايتان را به نيكىها مبدّل نمايد، كه او فرمانرواى با كرامت و بزرگوار و صاحب بخشش بزرگ است، و به ما جماعت مسلمانان اجازه داده كه در خدمت و بندگى او و در محضرش وارد شويم.
معناىحَىَّ عَلَى الصَّلاة در بار دوّم يعنى اينكه: بپا خيزيد به سوى مناجات با پروردگار و عرضه نمودن خواستههايتان بر او، و با كلام او به او توسّل جوييد، و آن را واسطهى بين خود و او قرار دهيد، و بسيار به ياد او قنوت و ركوع و سجود و خشوع و خضوع او بپردازيد، و حوايج خويش را به [درگاه ]او ببريد، كه خود اجازه اينها را به ما داده است.
معناىحَىَّ عَلَى الْفَلاحِ اين است كه در واقع مؤذّن مىگويد: رو آوريد به سوى پايداريى [يا: مالى] كه فنا و نيستى با آن نيست، و رهايى كه هيچ گونه نابودى با آن نخواهد بود، و بياييد به سوى زندگانىاى كه مرگى با آن نيست، و به سوى نعمت [معنوى]اى كه نابود نمىگردد، و به سوى سلطنتى كه زوال ندارد، و به سوى خوشحالى و سرورى كه اندوهى همراه آن نيست، و به سوى اُنسى كه هيچ احساس تنهايىاى با آن نيست، و به سوى نورى كه هيچ تاريكى با آن نيست، و به سوى گشايشى كه تنگى با آن نيست، و به سوى برافروختگى و شادمانىاى كه پايان پذير نيست. و به سوى توانگرىاى كه هيچ نيازى به ديگران با آن نيست، و به سوى تندرستىاى كه هيچ بيمارى با آن نيست، و به سوى سر افرازيى كه هيچ ذلّت و خوارى با آن نيست، و به سوى قدرتى كه هيچ ناتوانى با آن نيست، و به سوى كرامتى چه كرامت و بزرگواريى! بشتابيد به سوى شادمانى دنيا و آخرت، و نجات آخرت و اين جهان.
در بار دوّمحَىَّ عَلَى الْفَلاحِ مؤذّن در واقع مىگويد: از يكديگر پيشى گيريد به سوى آنچه كه شما را بدان دعوت نمودم، و به سوى كرامت بسيار و افزون، و منّت عظيم و نعمت بلند پايه و رستگارى بزرگ و نعمت جاودانى در جوار حضرت محمّد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در مقام صدق و راستى، نزد خداوندى كه پادشاه مقتدر و تواناست.
معناىأَللَّهُ أَكْبَرُ اين است كه در واقع مؤذّن مىگويد: خداوند، بالاتر و بزرگتر است از اينكه احدى از مخلوقاتش از كرامتى كه او براى بندهاش مهيّا نموده، آگاه باشند، آن بندهاى كه او را پذيرا گشته و از او اطاعت نموده و او را شناخته و بندگى نموده و به يادش مشغول گرديده و نسبت به او محبّت ورزيده و با او اُنس، و به او آرام گرفته و بر او اعتماد نموده، و از او بيم و هراس داشته و به او مشتاق گشته و با حكم و قضاى او موافقت نموده و بدان خشنود باشد.
در بار دوّمِأَللَّهُأَكْبَر در واقع مىگويد: خداوند، بزرگتر و بالاتر و بزرگوارتر از آن است كه احدى اندازهى كرامت او نسبت به دوستان خويش و اندازهى عقوبتش نسبت به دشمنانش، و اندازهى گذشت و آمرزش و نعمتش را براى كسى كه دعوت او و رسولش را پذيرفته، و اندازهى عذاب و عقوبت و اهانتش را نسبت به كسانى كه او را انكار نموده و نپذيرفتهاند، بداند.
معناىلا إِلهَ إِلاّ اللّهُ اين است كه در واقع مؤذّن مىگويد: به واسطهى فرستادن رسول، و رسالت و روشنگرى و دعوت او، حُجّت رساىِ خداوند بر مردم تمام شده است، و او بزرگتر از آن است كه احدى از آنان بر او حجّت داشته باشند، پس هركس دعوت او را بپذيرد، فوز و رستگارى و كرامت منحصراً براى اوست، و هركس او را انكار نمايد، براستى كه خداوند از همهى عالميان بىنياز است، و هم او زود حساب رس ترين مىباشد.
معناى قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ در اقامه اين است: كه وقتِ زيارت و ديدار و مناجات و برآورده شدن حوايج و نيل به آرزو و رسيدن و وصول به خداوند - عزّوجلّ - و به كرامت و عفو و خشنودى و آمرزشش فرا رسيد.٢١١
شيخ جليل ابوجعفر بابويه - رضوان اللّه عليه - مىگويد: راوى به خاطر تقيّهحَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَل را ذكر ننموده، ولى در روايات ديگر، از امام صادق(عليه‌السلام) دربارهى معناى آن پرسيدند، حضرت فرمود: بهترين عمل همان ولايت است.٢١٢
و در روايت ديگرى فرمود: بهترين عمل، نيكى كردن به حضرت فاطمه و فرزندان او(عليهم‌السلام) مىباشد.٢١٣
روايت منقول از ابن عبّاس رضوان اللَّه عليه
٢ - اينك روايت ديگرى را پيرامون اسرار اذان كه از ابن عبّاس رضوان اللّه عليه نقل شده - هم او كه شاگرد مولايمان علىّ(عليه‌السلام) بوده، و رواياتش در مثل اين موارد يا به پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) منتهى مىشود و يا به مولايمان علىّ(عليه‌السلام) - ذكر مىكنيم:
عطاء مىگويد: من [و ابو العالية] و سعيد بن جبير و عكرمة، در طائف در نزد ابن عبّاس بوديم كه مؤذّن آمد و گفت:
أَنَّ أَكْبَرُ، أَللَّهُأَكْبَرُ .
و نام مؤذن قثم بن عبدالرّحمن ثقفى بود.
عطايى گويد كه ابن عبّاس گفت: آيا مىدانيد مؤذّن چه مىگويد: ابوالعالية از او درخواست كرد و گفت كه ما را از تفسير آن آگاه نما.
ابن عبّاس گفت: وقتى مؤذّن مىگويد: أَللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُ أَكْبَرُ در واقع مىگويد: اى كسانى كه به زمين [و تعلّقات عالم خاكى] سرگرم هستيد، نماز واجب شد، پس خود را براى انجام آن آسوده و فارغ كنيد.
هنگامى كه مىگويد: أَشْهَدْ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ در واقع مىگويد: روز قيامت بپا خواهد شد، و تمام آنچه در آسمانها و زمين است به نفع من گواهى خواهند داد كه در هر روز پنج بار شما را آگاه نمودم.
وقتى مىگويد: أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ در حقيقت مىگويد: روز قيامت برپا خواهد شد و حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نفع من بر شما گواهى خواهد داد كه من در هر روز پنج بار شما را از اين مطلب باخبر نمودم، و حجّت و دليل من در نزد خدا موجّه و پابرجاست.
هنگامى كه مىگويد: حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ در واقع مىگويد: [بياييد به سوى نماز ]همان دين استوار و برپا دارنده٢١٤، و آن را بپا داريد.
وقتى كه مىگويد:حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، در واقع مىگويد: بياييد به سوى طاعت خداوند، و بهرهى خويشتن را از رحمت خداوند، يعنى نماز جماعت بگيريد.
وقتى بنده مىگويد:أَللُّه أَكْبَرُ در واقع مىگويد: بجاآوردن اعمال ديگر غير از نماز حرام گرديد.
و هنگامى كه مىگويد: لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ در حقيقت مىگويد: امانت آسمانها و زمينهاى هفتگانه و كوهها و درياها بر گردنتان نهاده شد، اگر مىخواهيد روى آوريد، و اگر نمىخواهيد روى گردان شويد.
٣ - اينك برخى از اسرار اقامه را بر اساس روايت ذكر مىكنيم: در روايتى محمّد بن مروان [يا: هارون] مىگويد: امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: آيا مىدانى كه تفسير گفتار كسى كه در اقامه مىگويدحَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَل چيست؟ وى مىگويد: عرض كردم: خير، فرمود: او تو را به سوى نيكى كردن مىخواند. آيا مىدانى نيكى نمودن به چه كسى؟ مىگويد عرض كردم: خير. فرمود: تو را به نيكى نمودن به حضرت فاطمه و فرزندانش(عليهم‌السلام) فرا مىخواند.
٤ - در حديث ديگر اصبغ بن نباته مىگويد: در حضور محمّد بن حنفيّه - رضى اللَّه عنه - اذان گفته شد. وى فرمود: هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى معراج به آسمان برده شد، و به آسمان ششم رسيد، فرشتهاى از آسمان هفتم - كه تا پيش از آن روز هرگز فرود نيامده بود، فرود آمد، و گفت:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُ أَكْبَرُ خداوند - جلّ جلاله - فرمود: من چنينم.
آن فرشته گفت:أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: من چنينم و معبودى جز من نيست.
وى گفت:أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُوُل اللَّهِ خداوند - عزّوجلّ - فرمود: او بندهى و امين من بر مخلوقات من مىباشد كه او را براى اَداى رسالتهاى خويش برگزيدهام.
سپس گفت:حَىَّ عَلَى الصَّلاة ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: نماز را بر بندگانم واجب نموده و آن را به عنوان دين و آيين خود قرار دادم.
سپس گفت:حَىَّ عَلَى الْفَلاح، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: رستگار گرديد هركس كه به سوى نماز برود و به خاطر، نيل به خشنودىام بر آن مواظبت نمايد.
سپس گفت:حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمل ، خداوند - جلّ جلاله - فرمود: نماز برترين و پاكيزهترين اعمال در نزد من است.
سپس گفت:قَدْ قامَتِ الصَّلاة و پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) جلو رفت و امام جماعت شد، وآسمانيان بهاواقتدا نمودند، از آنجا بود كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نزد آسمانيان شناخته شد
وقت اذان ظهر
حال كه بخشى از اسرار اذان و اقامه را از طريق روايات نقل نموده و يادآور شديم، لازم است بعضى از امورى را كه اهل استقامت در عمل بدان نياز پيدا مىكنند ذكر كنيم، پس مىگوييم: وقتى انسان از نافلههاى ظهر به همان صورتى كه شرح داديم فراغت پيدا كرد، لازم است به كيفيّتى كه با گفتار روشن بيان خواهيم كرد اذان بگويد، و اگر خواست اذان را جلوتر، يعنى بعد از بجا آوردن شش ركعت از نافلههاى ظهر مىگويد، و دو ركعت از ركعتهاى هشتگانه و دعاى مربوط به آن دو را بعد از اذان و اقامه بجا مىآورد، زيرا در اين باره رواياتى به طور عموم نقل شده است.
از آن جمله در روايتى آمده كه امام صادق و [يا] حضرت ابى الحسن امام كاظم(عليه‌السلام) فرمودند: اذان ظهر را بعد از خواندن شش ركعت از نافلههاى ظهر، و اذان نماز عصر را بعد از خواندن شش ركعت از نافلههاى عصر كه بعد از نماز ظهر خوانده مىشود، بگو
كيفيّت و بخشى از احكام اذان و اقامه
اذان و اقامه هر دو مستحبّ هستند، و در آن دو اسرارى است كه اينك بخشى ديگر از آن را به حسب مصلحت ذكر مىكنيم:
گفتن اذان و اقامه بر اساس روايات در نمازهاى جهريّه٢١٥ و بخصوص در نماز صبح و مغرب بيشتر مورد تأكيد واقع است؛ زيرا اذان و اقامه در نماز صبح ومغرب از امور مهمّ، و از كمال آن دو، و از نشانههاى حضور قلب بنده به پروردگار، و بيانگر آن است كه بنده خود را براى خدمت و بندگى پادشاه عالميان آماده نموده، و از رانده شدگان نيست. چنانكه خداوند - جلّ جلاله - درباره جهادگران مىفرمايد:
وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ، لاََعَدُّوا لَهُ عُدَّةً، وَلكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ، فَثَبَّطَهُمْ، وَ قيلَ: اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدينَ.٢١٦
- و اگر آنان مىخواستند كه براى جنگ خارج شوند، مسلّماً توشه و جنگ افزار براى آن آماده مىكردند، وليكن خداوند از برانگيخته شدن و حضور آنان ناخوشايند بود، لذا آنان را باز داشته و سرگرم ساخت، و به آنان گفته شد كه با نشستگان بنشينيد.
بنابراين، بايد بنده با طهارت و روى به قبله، و به خاطر تعظيم و بزرگداشت فرستنده (خداوند تبارك و تعالى) و فرستاده شده (رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )) و آيين دين مبين اسلام بپا خاسته، و فصول اذان را شمرده شمرده و فصول اقامه را پشت سر هم و تند، و هر كلمهى از آن دو را با صدق و همراه با موافقت باطن با ظاهر همانند صفت اهل استقامت بگويد. بنابراين مىگويد:
أَللّهُ أكْبَرُ، أَللّهُ أكْبَرُ، أَللّهُ أكْبَرُ، أَللّهُ أكْبَرُ.
أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ.
أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ .
حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ الصَّلاةِ.
حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ.
حَىَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ، حَىَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ.
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُ أَكْبَرُ.
لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ.
- خداوند بزرگتر است، خداوند بزرگتر است، خداوند بزرگتر است، خداوند بزرگتر است، گواهى مىدهم كه معبودى جز خدا نيست، گواهى مىدهم كه معبودى جز خدا نيست، گواهى مىدهم كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرستاده خداست، گواهى مىدهم كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسول خداست، بر نماز روى آوريد، بر نماز روى آوريد، بر رستگارى روى آوريد، بر رستگارى روى آوريد، بر بهترين عمل روى آوريد، بر بهترين عمل روى آوريد، خداوند بزرگتر است، خداوند بزرگتر است، معبودى جز خدا نيست، معبودى جز خداوند وجود ندارد.
اعمال بين اذان و اقامه از ديدگاه روايات
١ - مقدارى ميان اذان و اقامه مقدارى فاصله مىاندازد. چنانكه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) پيوسته به ياران خويش مى فرمود: هركس بين اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگويد:
رَبِّ، لَكَ سَجَدْتُ خاضِعاً خاشِعاً ذَليلاً .
- پروردگارا، با حالت خضوع و خشوع و خاكسارى و ذلّت براى تو سجده و كرنش نمودم.
خداوند متعال مىفرمايد: اى ملائكه و فرشتگان من، به عزّت و سرافرازى و جلال و عظمتم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمنم، و هيبت و بيم از او را در دل منافقان قرار خواهم داد.
٢ - و روايت ديگر اينكه: محمّد بن ابى عمير به نقل از پدرش مىگويد: ديدم كه امام صادق(عليه‌السلام) اذان گفت سپس براى سجده رفت و بين اذان و اقامه يك سجده نمود، و هنگامى كه سر از سجده برداشت، فرمود:
اى[ا]باعمير، هركس همانند من عمل كند، خداوند متعال تمام گناهان او را مىآمرزد.
و فرمود: هركس اذان بگويد و سپس سجده كند و در سجده بگويد:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، أَنْتَ رَبّى، سَجَدْتُ لَكَ خاضِعاً خاشِعاً .
- تويى پروردگار من، با حالت خضوع و خشوع و فروتنى براى تو سجده نمودم.
خداوند، گناهان او را مىآمرزد.
٣ - بعد از سر برداشتن از سجدهى (بين اذان و اقامه) دعايى را كه معاوية بن وهب به نقل از پدرش نقل كرده، مىخواند، وى مىگويد كه شنيدم امام صادق(عليه‌السلام) ميان اذان و اقامه مىفرمود:
سُبْحانَ مَن لاتَبيدُ مَعالِمُهُ، سُبْحانَ مَنْ لايَنْسَى[مَنْ] ذَكَرَهُ، سُبْحانَ مَنْ لا يَخيبُ سآئِلُهُ، سُبْحانَ مَنْ لَيْسَ لَهُ حاجِبٌ يُغْشى، وَلاَ بَوّابٌ يُرْشى، وَ لا تَرْجُمانٌ يُناجى، سُبْحانَ مَنِ اخْتارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الاَْسْمآءِ، سُبْحانِ مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِمُوسى، سُبْحانَ مَن لايَزْدادُ عَلى كَثْرَةِ الْعَطآءِ إِلاّ كَرَماً وَ جُوداً، سَبْحانَ مَنْ هُوَ هكَذا وَ لا هكَذا غَيْرُهُ .
- پاك و منزّه است خداوندى كه نشانههايش از بين نمىرود پاك و منزّه است خداوندى كه يادش فراموش نمىگردد [يا: كسانى را كه بر ياد او هستند فراموش نمىكند]، پاك و منزّه است خداوندى كه درخواست كنندهاش محروم نمىگردد، پاك و منزّه است خداوندى كه نه پردهدارى دارد كه او را پوشانده [و دور از دسترس نگاه دارد]، و نه دربانى كه به او رشوه داده شود، و نه مُتَرجِمى كه [تنها وى] با او مناجات و به صورت خصوصى گفتگو كند، پاك و منزّه است خداوندى كه بهترين نامها [و كمالات] را براى خود برگزيد، پاك و منزّه است خداوندى كه دريا را بر حضرت موسى(عليه‌السلام) شكافت، پاك و منزّه است خداوند كه در اثر فراوانى بخشش جز بر بزرگوارى و بخشش او افزوده نمىگردد، پاك و منزّه است خداوندى كه اينچنين است و غير او چنين نيست.
دعا براى امام زمان(عليه‌السلام) بين اذان و اقامه
٤ - سپس بين اذان و اقامه به هر چه كه خداوند - جلّ جلاله - به او مىآگاهاند دعا مىنمايد، و ابتدا براى بزرگترين و عزيزترين خلايق در زمان خويش در نزد خداوند -جلّجلاله-٢١٧ دعا مىكند، زيرا آن بزرگوار مقام بزرگى را جهت استجابت دعا داراست، البّته دعاى كسى را مستجاب مىكند كه آن را به همان صورتى كه بدان فرا خوانده شده (همراه با شرايطش) بجا آورد.
كيفيّت گفتن اقامه
سپس براى اقامه بپا خاسته و مىگويد:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُ أَكْبَرُ.
أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ.
أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ.
حَىَّ على الصَّلاةِ، حَىَّ على الصَّلاةِ.
حَىَّ على الْفَلاحِ، حَىَّ على الْفَلاحِ
حَىَّ على خَيْرِ الْعَمَلِ، حَىَّ على خَيْرِ الْعَمَلِ.
قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ، قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ.٢١٨
- براستى كه نماز بپا شد، براستى كه نماز برپا گشت.
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُ أَكْبَرُ.
لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ.
لزوم پاسخ به نداى اذان و خواندن نماز در اوّل وقت
اى بندهى ناتوانى كه ندانسته فراموش مىكنى، و ناآگاهانه مغلوبِ خواب مىگردى، و ناخواسته بيمار مىشوى، و ناخواسته پير و مُسنّ مىگردى، و ناآگاهانه به گرفتاريهاى سخت مُبتلا مىشوى، و ناخواسته به واسطهى از دست رفتن امورى كه دلخواهت مىباشد دردمند مىشوى، و سرانجام ندانسته جان مىسپارى، چه چيزى تو را بر سوء ادب نسبت به پادشاه عالَميان، توانا و گستاخ گردانيده است، كه نداىِ تلويحى او را كه تو را براى قيام به عبوديّت و بندگىاش فرا مىخواند، مكرّر مىشنوى، ولى آن را كوچك شمرده و التفاتى به دعوتش نمىكنى، تا اينكه تصريحاً ندايش را اعاده نمود و مكرّر در اذان و اقامه فرمود:
حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَلِ
در حالى كه تو - اى بيچاره - با دوگوش خويش آن را مىشنوى ولى التفاتى به پاسخ آن نمىكنى. اگر يهود و نصارى آن را مىشنوند و التفاتى به آن ندارند، و تو نيز مانند آنان مىشنوى و اصلاً التفاتى به آن نمىكنى، پس واقعاً فرق ميان و تو آنان چيست؟ آيا بر تو و بر هر شخص عاقل پوشيده است كه حال تو، مانند حال تصديق كنندگان نيست، واى بر تو، اگر از اهل بصيرت بودى، احتمال اينكه اين ندا ممكن است از سوى پادشاه اوّلين و آخرين باشد، كافى بود كه با شتاب بپا خاسته و نسبت به خواطر و باطن خويش اهتمام ورزى؛ زيرا اگر ندايى را از پشت خانهى خويش بشنوى و گويندهاى كه از صدقِ گفتارش با خبر نيستى به تو بگويد كه اين صداىِ فلان خليفه و پادشاه، و يا صداى كسى است كه به بخشش او اميد دارى - اى بيمار - آيا كارهايت را رها نمىكردى و براى پاسخ دادن به آن ندا بر نمىخاستى؟ بنابراين، نداى تَمام پيامبران و اوصيا(عليهم‌السلام) و تمام دعوت كنندگان به سوى پادشاهِ زمين و آسمان در نزد تو به جاى گفتار يك شخص كه يقيناً از راستگويى او باخبر نيستى نمىنشيند، خود را درمان كن، زيرا اگر عقل خود را بكار بياندازى مىبينى كه يا بيمار هستى و دردِ پنهان دارى، و يا به هلاكت و نابودى گرفتار آمدهاى.
پس هنگامى كه اين ندا را شنيدى، مبادا به آن پشت كنى، بلكه همچون كسى كه مژده دادهاند و مولايش به او اجازه داده كه در محضرِ گفتگو و اقبال و توجّه و پذيرش او وارد شود و به او خوشامد گفته است، بپاخيز، كه من در مقام خيرخواهى و مهربانى، عذرى را براى تو نمىيابم.
و اگر خود را معذور مىدانى، به تو مىگويم: خود توجّه دارى كه همه بر انجام نماز مكلّف هستند، حتّى جنگجو و زخم خورده و كسى كه در حال غرق، و يا بيمار و اسير است، و هيچ شخص [داراى عقل سالم] در انجام ندادن آن عذرى ندارد، پس به روح خود رحم كن، كه روز سخت و خطر بسيار و بزرگى را در پيش دارى.
اگر از كسانى باشى كه شدّت اين تهديد و وعدهى عذاب در بپا خاستن تو براى خواندن نماز اوّل وقت سود بخش نيست، ما برخى از نويدهايى را كه دربارهى تعجيل در نماز و خواندن آن در اوّل وقت وارد شده، مىآوريم:
از آن جمله در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: فضيلت اوّل وقت بر آخر آن، همانند فضيلت آخرت بر دنياست.
باز شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: مسلّماً فضيلت اوّل وقت بر آخر آن، براى مؤمن از فرزند و دارايىاش بهتر است.
حال اگر نه به خاطر وعدهى عذاب، و نه به خاطر نويدهاى خداوند براى انجام نماز اوّل وقت بپا نمىايستى، آيا واقعاً به گفتار مقدّس او يا حُرمت جلال و عظمت او باور دارى؟
دعاى بعد از اقامه
هنگامى كه بنده اقامهى نماز را گفت٢١٩، و پند و اندرز و دلسوزى ما را كه يادآور شديم پذيرفت، بايد دعايى را كه از امام رضا (عليه‌السلام) روايت شده بخواند، كه فرمود: بعد از اقامه و پيش از استفتاح و گفتن تكبيرهاى افتتاح در هر نماز مىگويى:
أَللّهُمَّ، رَبَّ هذِهِ الدَّعْوَةَ التّامَّةِ وَالصَّلاةِ الْقآئِمَةِ، بَلِّغْ مُحَمَّداً(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) الدَّرَجَةَ وَالْوَسيلَةَ وَ الْفَضْلَ وَ الْفَضيلَةَ. بِاللَّهِ أَسْتَفْتِحُ، و بِاللَّهِ أَسْتَنْجِحُ، وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَآلِ مُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) أَتَوَجَّهُ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَكَ وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ .
- خداوندا، اى پروردگار اين دعوت كامل و نماز برپا شده، حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به درجه و دستاويز و فضل و برترى نايل گردان، تنها به خدا طلب گشايش مىنمايم، و تنها به وسيلهى خدا طلب كاميابى مىكنم، و به واسطه حضرت محمّد فرستادهى خدا و خاندان او(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به سوى خدا متوجّه مىشوم، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا در نزد خود در دنيا و آخرت آبرومند و از مقرّبان درگاهت بگردان.
و نيز بخواند دعايى كه روايت شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هماره اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) به ياران خويش مىفرمود: هركس اقامه بگويد و پيش از احرام و گفتن تكبيرةُ الاحرام بگويد:
يا مُحْسِنُ، قَدْأَتاكَ الْمُسىءُ، وَ قَدْ أَمَرْتَ الُْمحْسِنَ أَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسىءِ، وَ أَنْتَ الُْمحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسىءُ، فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، صَلِّ على مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّى.
- اى نيكوكار، بدكار به درگاهت آمده، خود امر فرمودى كه نيكوكار از بدكار درگذرد، و تو نيكوكارى و من بدكارم، پس به حقّ محمّد و آل محمّد، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و از اعمال زشتم كه خود آگاهى، درگذر.
خداوند متعال مىفرمايد: اى ملائكهى من، شاهد باشيد كه من او را عفو نمودم و كسانى را كه پيامدهاى بد٢٢٠ از او مىخواهند، خشنود نمودم.
فصل نوزدهم: آداب و اسرار نماز ظهر و تعقيبات آن نماز
، فرونشانندهى آتشهاى وجودى انسان هنگامى كه بنده اقامه و دعاى بعد از آن را به پايان رساند، و به صورتى كه نگاشتيم با قلب و قالب و دل و تن، همانند ايستادن بنده در پيشگاه مولايش كه او را مىبيند، در پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - قرار گرفت، شايسته است كه افزون بر آنچه كه پيشتر ذكر نموديم، توجّه داشته باشد كه: به وسيله اين نماز مىتواند آتشهايى را كه بر خرمن قلب و هرچه كه در دنيا و آخرت مالك آن است زده و همگى شروع به سوختن و شعله ور شدن گرديدهاند، خاموش سازد، و در نتيجه در اهتمام به نماز كاملترين توفيق را داشته باشد، به گونهاى كه اگر مثلاً خانهى او يا كالايش در دنيا آتش مىگرفت، و فرزندان يا عيالش را كه در نزد او عزيز و ارجمند هستند مىسوختند، و نزديك بود كه آتش به تن او برسد، چنين مىكرد.
در روايت آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: وقت هر نماز كه فرا مىرسد، فرشتهاى در پيشاپيش مردم ندا مىدهد: بپا خيزيد به سوى خاموش كردن آتشهايى كه بر پشتتان شعلهور نمودهايد، و آنها را با نماز خواندن خاموش كنيد.
و نيز از طريق امام صادق(عليه‌السلام) نقل شده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: وقتِ هيچ نمازى فرا نمىرسد، مگر اينكه مناديى [يا: فرشتهاى] در پيشگاه خدا ندا مىكند: اى مردم، بپاخيزيد به سوى خاموش كردن آتشهايى كه بر پشت خويش شعلهور ساختهايد، و آنها را با نمازتان فرو نشانيد.
از طريق اهل تسنّن، نيز به نقل از عبداللَّه بن مسعود آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: آتش گناهان را پيوسته روشن مىكنيد تا اينكه نماز صبح را مىخوانيد و آن، آتش گناهانتان را مىشويد، سپس همچنان آتش روشن مىكنيد تا اينكه نماز ظهر را مىخوانيد و آن، آتش گناهانتان را مىشويد، سپس همچنان آتش گناهانتان را آتش روشن مىكنيد تا اينكه نماز عصر را مىخوانيد و آن، آتش گناهانتان را مىشويد، سپس پيوسته آتش گناهتان را روشن مىكنيد تا اينكه نماز مغرب را مىخوانيد و آن، آتش گناهانتان را مىشويد، سپس همچنان آتش گناهانتان را روشن مىكنيد تا اينكه نماز عشا را مىخوانيد و آن، آتش گناهانتان را مىشويد، سپس مىخوابيد و تا هنگام بيدار شدن براى شما گناه نوشته نمىشود.
بنابراين، اين مطلب از طريقِ فَريقَيْن (شيعه و سنّى) روايت شده پس كسى كه طالب سعادت و چشم روشنى است چگونه آن را كوچك و خوار مىشمارد؟
همچنين از عبداللَّه بن مسعود روايت شده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هنگام فرا رسيدن وقت هر نماز شنيدم كه مناديى مىگويد: اى فرزندان آدم، بپا خيزيد و آتشهايى را كه عليهِ نَفْس خود روشن نمودهايد خاموش كنيد، پس ايشان برمىخيزند و طهارت مىگيرند و خطاها و گناهانشان مىريزد، و نماز مىخوانند و گناهان ما بين دو نماز آمرزيده مىشود، سپس آتش گناهانشان را ما بين دو نماز روشن مىكنند، پس هنگامى كه وقت نمازِ نخست فرا مىرسد، ندا مىكند كه: اى فرزند آدم، بپا خيزيد و آتشهايى را كه عليهِ خود روشن نمودهايد خاموش كنيد، پس برمىخيزند و طهارت مىكنند و نماز مىخوانند و گناهان مابين دو نمازشان آمرزيده مىشود، پس هنگامى كه وقت نماز مغرب فرا مىرسد مانند آن را مىگويد، و هنگامى كه وقت نماز عشا فرا مىرسد نيز مانند آن را مىگويد، پس از خواب بيدار مىشوند در حالى كه گناهانشان آمرزيده شده است.
سپس رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: پس شبانگاهان گروهى در خير، و گروهى در شرّ سير مىكنند.
توجّه به اينكه اين نماز، آخرين نماز اوست از جمله امور مهمّ براى هركس كه مىخواهد نماز واجب را بخواند، اين است كه مانند كسى كه زندگانى را بدرود گفته و بيم آن را دارد كه ديگر بر انجام مثل آن نماز قادر نباشد، و نيز با مغتنم شمردن برترى جايگاه و تحفههاى فضيلت نماز بخواند، چنانكه روايت شده كه امام صادق( عليه‌السلام ) به عبداللَّه بن يعفور - رضوان اللَّه عليه - فرمود: اى عبداللَّه، هرگاه نماز واجب را خواندى، آن را در اوّل وقتش، و مانند كسى كه زندگانى را بدرود گفته و بيم آن را دارد كه هيچگاه به سوى آن بازنگردد نماز بخوان، و چشمت را به جاى سجدهات بدوز، زيرا اگر مىدانستى كه چه كسى در راست و چپ توست، بىگمان نماز را نيكو بجا مىآورى. و بدان كه در پيشاپيش كسى هستى كه تو را مىبنيد و تو او را نمىبينى.
نكوهش وارد شدن در نماز با حالت كراهت از ديگر امور مهمّ براى نماز گزار اين است كه: با حالت كراهت و ناخوشايندى از نماز، وارد آن نشده، و در بيرون آمدن از آن عجله نكند؛ زيرا خداوند - جلّ جلاله - دربارهى برخى از كسانى كه آرزوهايشان را نوميد، و امكان اقبال و توجّهشان به خود را از بين برده، مىفرمايد:
ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ، فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ .٢٢١
- و اين به خاطر آن بود كه آنان از آنچه خداوند فرو فرستاده بودن كراهت داشتند، و لذا خداوند اعمال آنان را نابود گردانيد.
و ياد نماز از مصاديق ماأَنزَلَ اللَّهُ مىباشد، پس از آن كراهت نداشته باش، تا مبادا به هلاكت و نابودى گرفتار گردى.
مبادا گفتار كسى را بپذيرى كه مىگويد: نماز تكليف است، و انجام تكليف بر دلها سنگين مىباشد.؛ زيرا اين سخن از خشنودى خداوندى كه به تمام اسرار آگاه است، بدور است. و تو را همين بس كه قرآن به صراحت هشدار داده كه نماز براى غير كسانى كه در برابر خداوندِ رحمان خشوع و فروتنى دارند، سخت و گران است، و خاشع نبودن صفت نقص است، آنجا كه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَ إِنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعينَ .٢٢٢
- و براستى كه نماز جز بر فروتنان سخت و سنگين است.
اگر نماز براى تمام نمازگزاران تكليفِ سنگين بود، خداوند - جلّ جلاله - خاشعان و فروتنان را مدح و ستايش ننموده و استثنا نمىكرد و نمىفرمود كه نماز بر آنان سنگين و گران نيست.
همچنين در پاسخ او اين كلام مقدّس صريح قرآن را بخوان كه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
حَبَّبَ إِلَيْكُمْ الاِْيمانَ، وَ زَيَّنَهُ فى قُلُوبِكُمْ، وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَالْعِصيانَ.٢٢٣
- خداوند ايمان را در نزد شما محبوب گردانيده و آن را در دلهايتان بياراست، و كفر و گناه و بدكارى و نافرمانى را در نزدتان ناخوشايند جلوه داد.
و بگو: تو بر خلاف اين سخن مىگويى، و نسبت به خداوند بهتان روا مىدارى، آيا با وجود كراهت داشتن تو از خدمت و بندگى و تقرّب به او، اين گفتار تو كه مىگويى او - جلّ جلاله - از تو خواسته كه حضرتش - جلّ جلاله - را دوست بدارى، و تو ادّعاى مىكنى كه او - جلّ جلاله - را دوست مىدارى، قابل قبول است؟ آيا نزد عقل صحيح است كه عاشق از عمل كردن براى كسب خشنودى محبوبش احساس سنگينى كند، يا از امورى كه او را به محبوبش نزديك مىكند بدش بيايد؟
اينك مىگويم: پيرامون مطلبى كه بدان اشاره نمودم، روايت نيز وارد شده و عقل را ستوده، از آن جمله محمّد بن ابى عمير به نقل از شخصى كه خود از امام صادق(عليه‌السلام) شنيده آورده كه فرمود: هركس معصيت خدا را بكند، او را دوست ندارد. سپس حضرت شعر زير را به عنوان شاهد بازگو نموده و فرمود:
تَعْصِى الْإِلهَ وَ أَنْتَ تُظْهِرُ حُبَّهُ لَوْ كانَ حُبُّكَ صادِقاً، لاََطَعْتَهُ هذا مَحالٌ فِى الْقِياسِ بَديعُ إِنَّ الُْمحِبَّ لِمَنْ يُحِبُّ مُطيعُ - آيا با اظهار محبّت معبودت از او نافرمانى مىكنى؟ مقايسه اين دو امر كار نوظهورى است.
اگر محبّتت راست بود، مسلّماً از او اطاعت مىنمودى، زيرا عاشق، همواره فرمانبر معشوق خويش است.
شايد كسى بگويد كه اين دو بيت از محمود وَرّاق است. ولى ما مىگوييم: امام صادق(عليه‌السلام) آنها را به عنوان شاهد بازگو نموده، و روايان اين حديث به اتّفاق مورد اعتماد هستند، و روايتهاى مُرْسَل محمّد بن ابى عمير در نزد همه و شيعيان مانند روايت سنددار مىباشد.
و نيز در روايت آمده كه يونس بن ظبيان مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) عرض كردم: آيا اين دو مرد را از آن مرد باز نمىداريد؟ فرمود: كدام مرد و كدامين دو مرد؟ عرض كردم: آيا حجربن زايده و عامر بن جذاعه [يا: خزاعه، يا: خداعه] را از مفضّل بن عمر باز نمىداريد؟ فرمود: اى يونس، از آن دو خواستم كه از او دست بكشند ولى اين كار را نكردند، سپس آن دو را خواندم و از آنها تقاضا نموده و درخواست كردم، ولى از وى دست برنداشتند، خداوند آن دو را نيآمرزد، به خدا سوگند، مسلّماً كثير عزّة در مودّت و دوستىاش از آن دو در آنچه از مودّت من به خود انتساب مىدهند، راستگوتر است آنجا كه مىگويد:
لَقَدْ عَلِمَتْ بِالْغَيْبِ أَنْ لا اُحِبُّها إِذا أَنَا لَمْ يَكْرُمْ عَلَىَّ كَريمُها از آنجا كه من كسى را كه نزد معشوقهام بزرگوار است گرامى نداشتم، به صورت نهانى دانست كه من عاشق او نيستم و او را دوست نمىدارم.
بلكه به خدا سوگند، اگر مرا دوست مىداشتند، مسلّماً هركس را من دوست مىدارم، دوست مىداشتند.
آيا به كلام منقول از امام صادق( عليه‌السلام ) كه با عقل نيز سازگار است، گوش فرا نمىدهى كه: هركس معصيت خدا را بكند، او را دوست نمىدارد. پس اگر معصيت كار دوستدار خداوند بزرگوار نباشد، چگونه كسى كه امورى را كه موجب قرب او به خداوند سبحان است، سنگين مىشمارد، دوستدار او به شمار خواهد آمد، و يا چگونه به بهرهها و فوايد اقبال خداوند و توجّه معرفت خواهد داشت؟
و نيز به حديث ديگر و سوگند پر فروغى كه دربردارد بنگر، آنجا كه فرمود: بلكه، به خدا سوگند، اگر مرا دوست مىداشتند، هركس را كه من دوست مىدارم. دوست مىداشتند
و آنگهى مگر چيزى عقل را از اعتقاد داشتن به اين مطلب باز مىدارد؟ پس مبادا با عذرهاى نادرست و باطل - كه در نزد خداوندى كه به اسرار آگاه است، و آنگاه كه با سَرِ باز و در حضور اوّلين و آخرين، در پيشگاه او براى محاسبه مىايستى سودى به حال تو نمىبخشد - مغالطه كنى. چگونه ممكن است با وجود كراهت داشتن از نماز و يا سنگين شمردن آن به مقام والاى خداوندى كه تو را به سوى نماز فرا خوانده و تشويق نموده معرفت داشته باشى؟ آيا نمىدانى كه خداوند با زبان اعلامكنندگان و راويانى كه تعداد آنها به تواتر [و به حدّ يقين] مُرْسَل و كار به آنجا رسيده كه گويى تو آن سخنان را از زبانِ سرور پيامبران فرستاده شده يعنى رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مىشنوى. باز خداوند - جلّ جلاله - به اين قناعت ننموده تا اينكه خود شفاهاً تو را به سوى نماز و محافظت بر آن فرا خوانده، و با جلال و عظمت و حُرمت و هيبت خويش بر تو روى آورده و توجّه نموده و به تو فرموده است كه:
حَافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى، وَ قُومُوا للَّهِِ قانِتينَ .٢٢٤
- بر همهى نماز و بويژه بر نماز ميانه محافظت نماييد، و با حالت خضوع براى خداوند بپا خيزيد و او را عبادت كنيد.
حال كه با وجود شناخت و معرفت به تمام آنچه كه خداوند از سعادت دنيا و دين تو را به سوى آن فرا خوانده شادمان نمىگردى، چگونه از مسلمانان و تسليم شوندگان و تصديق كنندگان خواهى بود؟
نكوهش عجله در خروج از نماز امّا دربارهى شتاب و عجله در خروج از حالت نماز، اى كاش مىدانستم كه به سوى چه چيز مىخواهى خارج شوى؟ اى لغزشكار،٢٢٥ اى سياه روى و سياه نامه، اى كسى كه نَفْس خويش را به دست خود در مهالك مىاندازى، آيا مىخواهى از سعادتمندىات خارج شوى به سوى غفلت و شقاوتت خارج گردى؟
در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه بنده به نماز بايستد، و نمازش را كوتاه بخواند، خداوند - تبارك و تعالى - [به فرشتگان] مىفرمايد: آيا به بندهى من نمىنگريد، گويا خيال مىكند كه برآورده شدن حوايجش به دستِ غيرِ من است، آيا نمىداند كه برآورده شدن و خواستههايش به دست من است؟
و نيز روايت شده كه مولايمان امام زين العابدين(عليه‌السلام) فرمود: امّا حقوق نماز آن است كه بدانى نماز وارد شدن به درگاه الهى است، و اينكه در حال نماز در پيشگاه خدا ايستادهاى؛ پس هرگاه اين را دانستى شايسته است كه مانند شخص ذليل و كسى كه هم ميل و رغبت دارد و هم بيم و هراس، و هم مىترسد و هم اميدوار است، ايستاده، و اظهار مَسْكَنت و تضرّع نموده، و با آرامش و وقار [و يا: سر به زير انداختن] و فروتنى اعضا و تواضع، و مناجات نيكو با كسى كه در برابر او ايستادهاى مقام او را تعظيم نموده، و از او درخواست نمايى وجودت را كه اشتباهاتت بدان احاطه نموده و گناهانت به هلاكت كشانيده، [از آتش جهنّم] آزاد كند. و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست مگر به خداوند.
همچنين در حديث است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: به خدا سوگند، گاهى پنجاه سال بر انسان مىگذرد در حالى كه خداوند يك نماز او را نپذيرفته است، چه چيز از اين سخت تر؟ به خدا سوگند، شما برخى از همسايگان و يارانتان را مىشناسيد كه اگر براى شما نماز مىخواندند، به خاطر استخفاف و سبك شمردن وى، آن را نمىپذيرفتيد، براستى كه خداوند - عزّوجلّ - جز عمل نيكو را نمىپذيرد، پس چگونه چيزى را كه سبك و كوچك شمرده شده قبول مىكند؟
ثمرهى نماز با حضور قلب پس هنگامى كه بنده از اين خطرها ايمن، و واقعاً بنده و تسليم خداوند گرديد و به او ايمان آورده، و قلب و باطنش پاك و سالم گرديد، و توجّه كرد كه در پيشگاه خداوندى قرار دارد كه سرافراز و بزرگ و چيره و توانا و جبّار است، و با مرحمتها و بزرگ منشىها و نيكىهايش او را شرمنده نموده، نزديك است كه حالش در نماز به همان صورتى گردد روايت شده امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هنگامى كه بندهى مؤمن براى انجام نماز بپا مىخيزد، خداوند به سوى او نظر رحمت مىكند (يا فرمود: خداوند به سوى او روى آورده و توجّه مىنمايد) تا اينكه نماز را به پايان ببرد، و رحمت از بالاى سرش تا كرانهى آسمان بر او سايه مىافكند، و فرشتگان از گرداگرد - [يا: بالاى سر] او تا كرانه آسمان او را در برمىگيرند، و خداوند فرشتهاى را او مىگمارد كه بر سرش ايستاده و بگويد: اى نمازگزار، اگر مىدانستى كه چه كسى به تو مىنگرد و با چه كسى مناجات مىكنى، هرگز روى خود را برنمىگرداندى، و هيچگاه از جايت تكان نمىخوردى.
حالات معصومين(عليهم‌السلام) در شروع نماز
اينك بعد از ذكر امورى كه اراده نموده بوديم پيش از وارد شدن در نماز يادآور شويم، مىگوييم: بنده بايد با حالت احساس بندگى و ذلّت و خاكساريى كه جنايتكاران دارند، به خاطر جنايتشان همانند و مقتدايان خود و اهل نجات رو به قبله بايستد، چنانكه روايت آمده كه: وقتى پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نماز مىايستاد، به خاطر ترس از خداوند متعال رنگ چهرهاش دگرگون مىشد، و از سينهى مباركش صدايى همانند صداى ظرفى كه غذا در آن پخته مىشود و به جوش مىآيد، شنيده مىشد.
و در روايت ديگر آمده كه: وقتى پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نماز مىايستاد، همانند جامهاى كه به زمين افتاده باشد مىشدند.
و نيز روايت شده كه حضرت علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) چنين بود كه هنگام فرا رسيدن وقت نماز به خود مىلرزيد و رنگ به رنگ مىشد. و وقتى به آن بزرگوار گفته مىشد: چه شده شما را اى اميرالمؤمنين، مىفرمود: وقت اداىِ آن امانت الهى فرا رسيده كه خداوند آن را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه نمود و آنها از حمل آن سرپيچى كرده و هراسيدند و تنها انسان آن را حمل نمود. نمىدانم آيا آنچه را كه حمل نمودم نيكو اَدا خواهم نمود، يا خير...؟
يا حالتت آنچنان باشد كه در روايت ديگر آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: پدر بزرگوارم پيوسته مىفرمود: وقتى علىّ بن الحسين(عليهما‌السلام) به نماز مىايستاد، به شاخه درختى مىمانست كه هيچ قسمت از آن حركت نكند، مگر اينكه باد آن را به حركت درآورد.
و نيز در حديث آمده كه :وقتى امام باقر و صادق(عليهما‌السلام) به نماز مىايستادند، رنگ چهرهشان دگرگون، و گاه سرخ و گاه زرد مىشد، و گويى با كسى كه مىبينند مناجات مىنمايند.
٢١١) توحيد، ص ٢٣٨، روايت ١؛ معانى الاخبار، ص ٣٨، روايت١.
٢١٢) توحيد، ٢٤١، روايت ٢؛ معانى الاخبار، ص ٤١.
٢١٣) توحيد، ٢٤١، روايت ٢؛ معانى الاخبار، ص
٢١٤) يعنى برپا دارنده و تأمين كنندهى تمام مصالح دنيوى و اُخروىو معنوى همه انسانها.
٢١٥) نمازهاى صبح و مغرب و عشاء.
٢١٦) توبه (٩): ٤٦.
٢١٧) يعنى امام زمان حضرت حجّة بن الحسن العسگرى عجّل اللَّهتعالى فرجه الشّريف.
٢١٨) ترجمه بقيه جملات در ترجمه فصول اذان گذشت.
٢١٩) ترجمه فوق بر اساس متن أَقامَ الْعَبْدُ للِصَّلاة است، كه ظاهراً بهتراز متن نسخههاىكتاب است كه قامَ الْعَبْدُ لِلصَّلاة آوردهاند.
٢٢٠) ظاهراً مقصود مظالم و حقوقى است كه ديگران به گردن او دارند.
٢٢١) محمّد (٤٧): ٩.
٢٢٢) بقره (٢): ٤٥.
٢٢٣) حجرات (٤٩): ٧.
٢٢٤) بقره (٢): ٢٣٨.
٢٢٥) به جاى اين كمله، در برخى از نسخههاى كتاب آمده است: يا مُعْترّ يعنى: اى كسىكه بدون درخواست خواهان نيكى هستى
[كيفيّت] انجام نماز ظهر
بايد بنده به همان صورتى كه در ركعت اوّل از نافلههاى ظهر و پيش از آن ذكر نموديم، در نماز وارد شود، و با بجا آوردن نماز به اين نيّت كه: نماز واجب ظهر را به خاطر وجوبش و به منظور اينكه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى عبادت است، پرستش كنم بجا مىآورم، در اخلاص نيّت و پالودن باطن خويش بكوشد، و با انجام تكبيرهاى هفتگانه و دعاهاى بين آنها نماز را شروع كند.
بهترين سورههايى كه در نماز واجب خوانده مىشود سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر و سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد از بهترين سورههايى هستند كه در نمازهاى واجب كه سورهى معيّنى بعد از حمد براى آنها مشخّص نشده - قرائت مىشود. چنانكه محمّد بن فرج امام كاظم(عليه‌السلام) نوشت و دربارهى بهترين سورههايى كه در نماز واجب قرائت مىشود پرسيد. و حضرت در پاسخ مرقوم فرمود: بهترين سورههايى كه در نمازهاى واجب قرائت مىشود، سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر ، و سورهىقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدَ است.
پس بنده دو ركعت اوّل فريضهى ظهر را به صورت ركعت اوّل از نافلههاى ظهر كه گذشت، بجا مىآورد، و وقتى نشست و شهادَتَيْن را گفت و بر پيامبر اكرم و آل او- صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - صلوات فرستاد، پيش از دادن سلام، باگفتن بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ : (به تحوّل دادن و نيرو و قدرت خداوند، برمىخيزم و مىنشينم.) در حال قيام برمىخيزد، و هنگامى كه راست ايستاد، يا سورهى حمد را قرائت مىكند و آن را بابِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ آغاز مىكند، و يا سه بارسُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُللَّهِِ وَلاإِلَه إِلاَّ اللّ هُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ مىگويد، و در اختيار اين دو مخيّر است البتّه خواندن تسبيحات اَفضل است.
و وقتى سورهى حمد و تسبيحات را به پايان برد، ركوع نموده و از ركوع برخاسته و راست مىايستد، و دو سجده را به همان صورت كه قبلاً توصيف نموديم بجا مىآورد، و بعد از دو سجده مىنشيند، و با گفتنبِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ، أَقُومُ وَ أَقْعُدُ در حالِ قيام برمىخيزد، و ركعت ديگر را درست مانند ركعت گذشته بجا مىآورد، و وقتى از دو سجدهى ركعت چهارم فراغت پيدا كرد، براى انجام تشهّد آخر به همان صورتى كه پيش از اين كيفيّت نشستن در پيشگاه مولى را ذكر نموديم، مىنشيند، و در اين تشهّد مىگويد:
تشهّد مستحبّى نماز بِسْمِ اللَّهِ، وَبِاللَّهِ، وَالاَْسْمآءُ الْحُسْنى كُلُّهاللَّهِِ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهِ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُوُلهُ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، أَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ، لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّينِ كُلِّهِ، وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ، أَلتَّحِيّاتُ للَّهِِ وَ الصَّلَواتُ الطَّيِّباتُ الطّاهِراتُ الزّاكِياتُ الرّائِحاتُ الغادِياتُ [الدّامِحاتُ الْعادِياتُ ]النّاعِماتُ، للَّهِِ ما طابَ وَ طَهُرَ وَ زَكى وَ خَلُصَ، وَ ما خَبُثَ فَلِغَيْرِ اللَّهِ.
أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشيراً وَ نَذيراً بَيْنَ يَدَىِ السّاعَةِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارِ حَقٌّ، وَأَنَّ الساعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ رَبّى نِعْمَ الرَّبُّ، وَأَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُولُ، أَشْهَدُ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبينُ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ بارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتُ وَ بَارَكْتَ [وَ رَحِمْتَ] وَ تَرَحَّمْتَ وَ تَحَنَّنْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَ آلِ إِبْراهيمَ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِىُّ، وَ رَحمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ، أَلسَّلامُ عَلى جَميعِ أَنْبِياءِ اللّهِ و مَلآئِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ، أَلسَّلامُ عَلَى الاَْئِمَّةِ الْهادينَ الْمَهْدِيِّينَ، أَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِاللَّهِ الصّالِحينَ.
- به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، و نامها [و كمالات] نيكوتر همگى از آن خداست، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند نيست و شريكى براى او وجود ندارد. و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستاده اوست، او را همراه با هدايت و دين حقّ فرستاده، تا بر تمام اديان چيره گرداند، هرچند ناخوشايندِ مشركان باشد. درودها و رحمتهاى پاك و پاكيزه و بىآلايش كه شام و صبح به وزش درمىآيند [و متواضعانه و جارى و روان] و پر نعمت هستند براى خداست، هرچه پاك و پاكيزه وبىآلايش و خالص باشد از آن خداست، و هر چه پليد و آلوده باشد از آن غير او.
گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست و شريكى براى او وجود ندارد، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )] بنده و فرستادهى اوست، او را همراه با حقّ و به عنوان مژده دهند و بيم دهنده پياپيش قيامت گسيل داشت، و گواهى مىدهم به اينكه بهشت و آتش [جهنّم ]حقّ است و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و اينكه خداوند تمام اهل قبور را بر خواهد انگيخت، و گواهى مىدهم كه پروردگارم بهترين پروردگار، و حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ] بهترين فرستاده است، گواهى مىدهم كه بر فرستاده، جز تبليغ و رسانيدن آشكار [دين] چيزى نيست.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و محمّد و آل محمّد را مورد رحمت خويش قرار ده، و بر محمّد و آل محمّد مبارك و خجسته گردان، چنانكه بهترين درود و بركت [و رحمت ]و ترحّم و مهربانى و عطوفت خويش را بر ابراهيم و آل ابراهيم فرستادى، براستى كه تو ستوده و بزرگى، و درود و رحمت و بركات خداوند بر تو اى پيامبر، سلام بر تمام پيامبران خدا و فرشتگان و فرستادگانش، سلام بر امامان هدايتگر هدايت يافته، سلام بر ما و بر بندگان شايستهى خدا.
نحوهى سلام گفتن در نماز فُرادى و جماعت سپس به همان صورت كه گفتيم سلام نماز را مىگويد، و اگر امام جماعت باشد و يا نماز را به فُرادى بخواند رو به قبله و با اشارهى گوشهى چشمانش به راست سلام مىدهد، و اگر مأموم باشد تنها با اشاره به راست سلام مىدهد، البتّه اگر كسى در طرف چپ او نيز نشسته باشد بر سمت چپ نيز اشاره نموده و سلام مىدهد، و اگر كسى نباشد، سلام دادن از راست٢٢٦ كفايت مىكند.
و اينكه گفتيم: اگر بر سمت چپش كسى باشد و نگفتيم: اگر بر سمت راستش كسى باشد. به خاطر اين بود كه در صورت وجود امام جماعت، مأموم در پشت سر او نماز مىگزارد، و براى مأموم وقتى تنها باشد، مستحبّ است كه در سمت راست امام بايستد.
تعقيبات مشترك نمازهاى واجب
١ - بعد از سلام، به همان صورت كه پيش از اين در سلام نافلههاى ظهر ذكر نموديم، سه بار تكبير بجا مىآورد.
علّت گفتن سه تكبير در تعقيب نماز: شيخ فقيه سعيد ابومحمّد جعفر بن احمد قمّى در كتاب أَدَبُ الاِْمام وَالْمَأْمُوم در باب علّت سه بار تكبير گفتن نماز گزار بعد از سلام نماز روايت نموده كه مفضّل بن عمر مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) عرض كردم: به چه علّت نمازگزار بعد از سلام نماز، سه بار تكبير مىگويد؟ حضرت فرمود: هنگامى كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مكّه را فتح نمود، و نماز ظهر را با اصحاب خويش در نزد حجرُ الاَسود به جماعت خواند، بعد از گفتن سلام نماز دو دستِ خويش را بلند نمود و سه بار تكبير گفت و بعد فرمود:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ، وَ هَزَمَ [يا: غَلَبَ ]الاَْحْزابَ وَحْدَهُ، لا شَريكَ لَهُ، لا قَبْلَهُ وَ لابَعْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- معبودى جز خداوند يگانه نيست، كه به وعدهى خود وفا، و بندهاش را يارى نمود، و لشگرش را سرافراز و پيروز گردانيد، و به تنهايى و بدون اينكه شريكى داشته باشد - نه پيش از آن و نه بعد از آن - تمام حزبها و گروهها را درهم شكست [يا: بر آنها غلبه كرد]، پس فروانروايى فقط براى اوست، و ستايش تنها او را سزد، زنده مىكند و مىميراند، و هم او بر هر چيز تواناست.
سپس رو به اصحاب خويش نموده و فرمود: اين تكبير و اين گفتار و دعا را در تعقيب هيچ نماز واجبى ترك نكنيد، زيرا هركس بعد از سلام نماز چنين كند و اين سخن و دعا را بخواند، شكر و سپاس خدا را بر تقويت اسلام و لشگر اسلام كه بر او واجب است، ادا نموده است.
و نيز به طريق ديگر از زراره روايت كرده كه باقر(عليه‌السلام) فرمود: وقتى سلام نماز را گفتى، همراه با گفتن سه بار تكبير دستهاى خود را بلند كن.
ثمرهى تعقيب با نشاط اينك مىگويم: شايسته است انسان همان گونه كه براى طلب امورى كه موجب سعادت اوست نشاط دارد، تعقيب نماز را با نشاط به جا آورد، چنانكه براى طلب سعادتمنديهاى خويش نشاط دارد، زيرا در روايت آمده كه حضرت جعفر بن محمّد صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوار، از پدران بزرگوارش فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند:
هركس در جايى كه نماز مىخواند، در حالى كه پاهايش را روى هم بگذارد و بنشيند و خدا را ياد كند، خداوند فرشتهاى را به او مىگمارد كه به او مىگويد: شرافت افزون باد، حسنات براى تو نوشته مىشود، و گناهانت پاك مىگردد، و درجاتى براى تو پايه گذارى مىگردد، تا اينكه تعقيب نماز را به پايان برده و از آن منصرف شوى.
سجدهى شكر ٢ - بعد از نماز واجب سجده شكر نمايد، چنانكه روايت شده كه امام رضا(عليه‌السلام) فرمود: سجده كردن بعد از نماز واجب، به جهت سپاسگزارى از خداوند متعال براى توفيق يافتن بنده به اداى نماز فريضه است، و كمترين سخنى كه در آن كفايت مىكند اين است كه سه بار بگويد:
شُكْراً للَّهِ ِ
- خدا را شكر و سپاس مىگويم.
[راوى مىگويد:] عرض كردم: معناى اين سخنشُكْراً للَّهِِ چيست؟ فرمود: يعنى اين سجده من، براى سپاسگزارى از خداست به خاطر اينكه مرا به خدمت و بندگى و اداى فرايض مؤفّق گردانيد. و شُكر، موجب افزونى است، و اگر كوتاهى و نقصى در نماز باشد كه با نمازهاى نافله كامل نشده باشد، با اين سجده كامل مىگردد.
روايتى پيرامون سجده و دعا بعد از سلام نماز اهل بيت ٣ - منقول است كه حسين بن زيد بن علىّ بن حسين - كه امام صادق(عليه‌السلام) بعد از شهادت پدرش او را تربيت نموده و فقيه گردانيد و از ديگران بىنياز نمود - گفت ما وقتى سلام نماز را گفتيم و خواستيم كه دعا بكنيم، هرچه مىخواهيم در حال سجده دعا مىكنيم. و زيرا از اهل بيت(عليهم‌السلام) را ديدم كه چنين مىكردند، و من نيز چنين مىكنم.
اينك مىگويم: من نيز اين عمل را انجام مىدهم، و افزون بر آن بعد از سلام نماز در حال سجده، از خدا مىخواهم كه تمام نقصهايى را كه ممكن است در نماز باشد عفو فرمايد و نمازم را به خداوند - جلّ جلاله - مىسپارم؛ زيرا اين مطلب سلام هر روز ماه رمضان در هنگام اخطار نقل شده است و ديگر اينكه: سجده، محلّ قرب و نزديكى است، آنجا كه خداوند متعال مىفرمايد:
وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ .٢٢٧
- و سجده و كرنش نما، و نزديكى جوى.٢٢٨
٣ - و بگويد آنچه را كه شايسته است در تعقيب هر نماز واجبى گفته شود، كه:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ إِلهاً واحِداً، وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ، [لا إلهَ إِلاَّ اللَّه إِلهاً واحِداً، وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونُ]، لا إلهَ إِلاَّ اللَّهُ لا نَعْبُدُ إِلاّ إِيّاهُ، مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ، وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّ آبائِنَا الاَْوَّلينَ، لا إِلهِ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ هَزَمَ الاَْحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَه المُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
- معبودى جز خداوند كه معبود يگانه است وجود ندارد، و ما [همگى] تسليم اوييم، [معبودى جز خداوند - يگانه - نيست و ما - اعمال خود را - براى او خالص و نمودهايم،] معبودى جز خدا نيست، در حالى كه عبادت خود را براى او پاكيزه نمودهايم جز او را نمىپرستيم، هرچند ناخوشايندِ مشركان باشد. معبودى جز خدا نيست، هم او پروردگار ما و پروردگار پدران نخست ماست. معبودى جز خداوند يگانهى يگانهى يگانه نيست، به وعدهى خويش وفا نمود، و بندهاش را يارى فرموده، و به تنهايى احزاب و گروهها را نابود كرد، پس فرمانروايى و ستايش تنها از آن اوست، و او بر هر چيز تواناست.
٤ - سپس مىگويد:
أَسْتَغْفِرُاللَّهَ الَّذى لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، وَ أَتُوبُ إلَيْهِ.
- طلب آمرزش مىكنم از خداوندى كه معبودى جز او نيست، و زنده و پاينده و برپا دارنده [خلق] است، و به سوى او توبه و بازگشت مىنمايم.
٥ - بعد مىگويد:
أَللّهُمَّاهْدِنى مِنْ عِنْدِكَ، وَ أَفِضْ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَ انْشُرْ عَلَىَّ مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ أَنْزِلْ عَلَىَّ مِنْ بَرَكاتِكَ، سُبْحانَكَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، إِغْفِرْلى ذُنُوبى كُلَّها جَميعاً، فَإِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ كُلَّها جَميعاً إِلاّ أَنْتَ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ أَحاطَ بِهِ عَلْمُكَ، وَ أَعوُذُ بِكَ مِنْ كُلِّ شَرٍّ أحاطَ بِهِ عِلْمُكَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ عافيَتكَ فى أُمُورى كُلِّها، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْىِ الدُّنْيا وَ عَذابِ الْآخِرَةِ، وَ أَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ، [وَ سُلْطانِكَ الْقَديمِ]، وَ عِزَّتِكَ الَّتى لا تُرامُ وَ قُدْرَتِكَ الَّتى لايَمْتَنِعُ مِنْها شَىْءٌ، مِنْ شَرِّ الدُّنْيا [وَالْآخِرَةِ] وَ شَرِّ الأَوْجاعِ كُلِّها، لا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَىِّ الَّذى لايَمُوتُ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ [صاحِبَةً وَلا] وَلَداً، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَك ْبيراً.
- خداوندا، مرا از ناحيهى خويش هدايت فرما، و از فضل و بخششت كاملاً بهرهمندم ساز، و از رحمتت بر من بگستران، و از خيرات فراوان و بركاتت بر من فرو فرست. پاك و منزّهى تو، معبودى جز تو نيست، همهى گناهان مرا بيامرز، زيرا همهى گناهان را كسى جز تو نمىتواند بيامرزد، خدايا، براستى كه من از تمام خيرات و خوبيهايى كه آگاهى تو آن را فرا گرفته خواستارم، و از تمام بديهايى كه آگاهىات فراگرفته به تو پناه مىبرم، خداوندا، همانا در تمام امورم عافيت تو را درخواست مىنمايم، و به تو پناه مىبرم از رسوايى دنيا و عذاب آخرت، و پناه مىبرم - به روى [و اسماء و صفات] گرامى و [سلطنت و فرمانروايى ديرينه و بى آغاز]، و عزّت و سربلندىات كه كسى نمىتواند آهنگ آن را بنمايد، و به قدرتت كه هيچ چيز نمىتواند از آن سرپيچى كند - از شرّ دنيا [و آخرت ]و شرّ همهى دردها. هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خداوند بلند مرتبه بزرگ، توكّل كردم بر خداوند زندهاى كه هرگز نمىميرد، و ستايش خدايى را كه هيچ كس را [به زنى و] فرزندى نگرفته، و شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و سرپرستى از روى خوارى و ذلّت براى او نيست، و او را به گونهى ويژهاى بزرگتر بدان.
فضيلت تسبيح فاطمهى زهراء(عليهما‌السلام)
٦ - سپس تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را مىگويد، كه ما شرح آن را با پيش از اين با دو روايت كه هر كدام مايهى چشم روشنى است، يادآور شديم.
از ديگر روايات دربارهى فضيلت تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب، اين است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس پيش از آنكه از نماز واجب پاهايش را روى هم بگذارد و آسوده بنشيند، تسبيح حضرت زهرا فاطمه(عليهما‌السلام) را بگويد، آمرزيده مىگردد. البتّه آن را با تكبير آغاز مىكند.
و نيز روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس پيش از اينكه پاهايش را باز كرده و آسوده بنشيند تسبيح فاطمه زهرا(عليهما‌السلام) را در تعقيب نماز واجب بگويد، خداوند بهشت را براى او واجب مىگرداند.
٧ - از تعقيبات مهمّ جهت استجابت دعا، است در روايت آمده است: هركس بعد از نماز واجب بگويد:
يا مَنْ يَفْعَلُ ما يَشآءُ، وَ لا يَفْعَلُ ما يَشآءُ غَيْرُهُ
- اى خداوندى كه هرچه را بخواهى انجام مىدهى، و غير تو نمىتواند هر چه را خواست انجام دهد.
سپس حاجت خويش را بخواهد، هر چه درخواست كند به او عطا مىشود.٢٢٩
فضيلت تسبيحات اربعه در تعقيبات نماز
٨ - از تعقيبات مهمّ در جهت افزونى سعادت و دفع چيزهايى كه از آنان هراس دارد، اين است كه روايت شده كه امامصادق(عليه‌السلام) فرمود: روزى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به اصحابش فرمود: اگر جامهها و ظروفى را كه داريد جمع كنيد و روى هم بگذاريد، آيا به آسمان مىرسد؟ عرض كردند: خير، اى رسول خدا، فرمود: وقتى از خواندن نماز فراغت پيدا كرديد، سى بار بگوييد:
سُبْحانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ، وَلا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ .
- پاك و منزّه است خداوند، و حمد و سپاس مختصّ خداست، و معبودى جز خدا نيست، و خداوند بزرگتر است.
زيرا اين كلمات، ويرانى و غرق شدن و سوختن و افتادن در چاه، و خورده شدن به وسيله درندگان، و جان سپردن به صورت بد، و هرگونه نكبت و گرفتارى و مصيبتى را كه بر بنده در آن روز فرو مىآيد، دفع مىكنند، و آنها مُعَقِّبات٢٣٠ هستند.
و در روايت ديگر آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: آنها معقّباتى هستند كه هر كس آنها را بگويد: (يا فرمود: انجام دهد)، يعنى سىوسه بارسُبْحانَ اللَّهِ، و سىوچهار أَلْحَمْدُللَّهِ ِ. بگويد، محروم و نوميد نمىگردد.
و نيز در حديث است كه حضرت صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس در تعقيب هر نماز واجب پيش از آنكه پاهايش را روى هم بگذارد و آسوده بنشيند، چهل بار بگويد:
سُبْحانَ اللَّهِ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ، وَ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ
سپس از خداوند درخواست نمايد، هر چه بخواهد به او عطا مىشود.
دعايى جهت محفوظ ماندن از خطرات
٩ - از تعقيبات مهمّ جهت محفوظ ماندن خود و خانه و دارايى و فرزندانش. اين است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس اين كلمات را بعد از نمازهاى واجب بگويد، خود و خانه و دارايى و فرزندانش محفوظ مىمانند:
أُجيرُ نَفْسى وَ مالى وَ وُلْدى وَأَهْلى وَ دارى وَكُلَّ ما هُوَ مِنّى، بِاللَّهِ الْواحِدِ الاَْحَدَ الصَّمَد الَّذى لَمْ يَلِد وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، وَ أُجيرُ نَفْسى وَ مالى وَ وُلْدى [وَ أَهْلى وَ دارى] وَ كُلَّ ما هُوَ مِنّى، بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ (تا آخر سوره) وَ بِرَبِّ النّاسِ (تا آخر سوره)
- خود و دارايى و فرزندان و خانواده و خانه و هرچه متعلّق به من است را در پناه خداوند يگانه بىهمتا و بىنياز[ى كه همه بدو نيازمندند] كه نه زاده و نه زاده شده و هيچ كس همتاى او نيست درآوردم، و خود و دارايى و فرزندانم [و خانواده و خانه] و هرچه متعلّق به من است را در پناه پروردگار مخلوقات درمىآورم از شرّ هرچه خداوند آفريده (تا آخر سورهقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ) و در
پناه پروردگار مردم (تا آخر سورهىقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاس )و...
و نيز آية الكرسى را تا آخرش مىخواند.
همچنين منقول است كه حضرت حسن بن علىّ(عليهما‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هركس آيةالكرسى را در تعقيب نماز واجب بخواند، تا نماز ديگر در ضمانت خداوند خواهد بود.
قرائت سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد و دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) ١٠ - از ديگر تعقيبات مهمّ در تعقيب نماز براى كسانى كه خواهان ايمنى از گناهان و پيامدهاى بد آنها هستند، اين است كه نقل شده اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) فرمود: هركس دوست دارد كه از دنيا بيرون برود، در حالتى كه از گناهان خالص باشد چنانكه طلا، خالص و ناب مىگردد و هيچ كدورتى در آن باقى نماند باشد. و هيچ كس از او مظلمهاى نخواهد، بعد از نمازهاى پنجگانه توصيف پروردگار - تبارك و تعالى - يعنى سورهىقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد را بخواند و دستهايش را گشوده و بگويد:
أَللّهُمَّ، إنّى أَسْأَلُكَ باسْمِكَ الْمَكْنُونِ الَْمخْزُونِ الطّاهِرِ الْمُطَهَّرِ [يا: أَلْطُّهْرِ] الْمُبارَكِ، وَ [أَسْأَلُكَ] بِاسْمِكَ الْعَظيمِ و سُلْطانِكَ الْقَديم، يا واهِبَ الْعَطايا، يا مُطْلِقَ الْأُسارى، يا فَكّاكَ الرِّقابِ مِنَ النّارِ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُعْتِقَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، وَ أَخْرِجْنى مِنَ الدُّنْيا سالِماً، وَ أَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ آمَناً، وَاجْعَلْ يَوْمى أَوَّلَهُ فَلاحاً، وَ أَوْسَطَهُ نَجاحاً، وَ آخِرَهُ صَلاحاً، إِنَّكَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ.
- خداوندا، بدرستى كه از تو به اسم پوشيدهى مخزون پاكيزهى پاك خجستهات درخواست مىنمايم، و به اسم بزرگ و فرمانروايى ديرينه و بى آغازت تقاضا مىنمايم، اى بخشندهى عطايا، اى رها كنندهى اسيران، اى آزاد كنندهى بندگان از آتش جهنّم، از تو مسألت دارم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و مرا از آتش جهنّم آزاد نمايى، و سالم و بىگزند از دنيا خارج، و ايمن و آسوده در بهشت داخلم فرما، و آغاز اين روزم را رستگارى، و ميانهاش را كاميابى، و پايانش را اصلاح و درستى قرار ده، براستى كه تويى بسيار آگاه بر نهانها.
سپس اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: اين دعا از دعاهاى مستجابى است كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به من آموخت، و دستور داد كه آن را به امام حسن و حسين(عليهما‌السلام) بياموزم.
ناگفته نماند كه: روايت ديگرى دربارهى اين دعا به عنوان ذكرِ دعاى مصون و محفوظى كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) ، و اميرالمؤمنين به امام حسن و حسين(عليهما‌السلام) آموخت. آمده است اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: هركس دوست دارد در حالتى از دنيا بيرون رود، كه چنانكه طلا خالص و ناب گردد و هيچ چيز با آب مشوب و مخلوط نيست، از گناهان خالص ورها گردد، و هيچ كس از او مظلمهاى نخواهد، در تعقيب نمازهاى پنجگانه، دوازده بار توصيف پروردگار عزّوجلّ يعنى سورهى قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد را بخواند، سپس دستهايش را گشوده و بگويد:... (و دعايى را كه يادآور شديم ذكر شده است.)
١١ - از ديگر تعقيبات مهمّ اين است كه روايت شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس به خدا و روز آخرت ايمان دارد قرائت سورهىقُلْ هُوَاللّهُ أَحَد را در تعقيب نماز واجب ترك ننمايد، زيرا هركس آن را بخواند، خداوند خير دنيا و آخرت را براى او جمع نموده و خود وى و پدر و مادر و فرزندان آن دو آمرزيده مىشوند.
دعايى جهت آمرزش گناهان
١٢ - از ديگر تعقيبات مهمّ براى آمرزيده شدن گناهان، آن است در حديث است محمّد بن حنفيّه مىگويد: اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) گرد خانهى خدا طواف مىنمود، ناگهان ديدند مردى به پردههاى كعبه آويخته و مىگويد:
يا مَنْ لايَشْغَلُهُ سَمْعٌ [عَنْ سَمْعٍ]، يا مَنْ لا يُغَلِّطُهُ السّآئِلُونَ، يا مَنْ لايُبْرِمُهُ إِلْحاحُ الْمُلِحِّينَ، أَذِقْنى بَرْدَ عْفْوِكَ، وَ حَلاوَةَ رَحْمَتِكَ.
- اى خداوندى كه شنيدن [دعايى تو را از شنيدن ديگر دعاها ]به خود مشغول نمىكند، اى كسى كه درخواست كنندگان او را به اشتباه وانمىدارند، اى كسى كه پافشارى اصرار كنندگان او را به ستوده نمىآورد، خنكى عفو و گذشتت و شيرينى رحمتت را به من بچشان.
اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: اين دعاى توست؟ و من خود شنيدم كه آن مرد عرض كرد: بله، تو نيز آن را در تعقيب نمازهايت بخوان: به خدا سوگند، هيچ مؤمنى آن را در تعقيب نماز نمىخواند، مگر اينكه خداوند گناهان او را مىآمرزد، هر چند گناهانش به شمارهى ستارگان آسمان و قطرههاى باران و سنگريزهها و خاكهاى زمين باشد.
اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: دانش اين در نزد من است، و خداوند وسعت دهنده و بزرگوار است. آن مرد كه حضرت خضر(عليه‌السلام) بود گفت: به خدا سوگند، راست گفتى، اى اميرالمؤمنين، وليكن بالاى هر صاحب دانشى، دانايى است.
دعا براى طول عمر
١٣ - از تعقيبات مهمّ براى جهت طول عمر آن است كه از جملهى تعقيبش بعد از هر نماز اين باشد كه در روايت آمده جميل بن درّاج مىگويد مردى به خدمت امام صادق(عليه‌السلام) وارد شد و عرض كرد: اى آقاى من، سنّم زياد شده و بستگانم مردهاند و مىترسم كه مرگ مرا دريابد، و كسى ندارم كه با او اُنس بگيرم و همنشين شوم. حضرت فرمود: از برادران مؤمنت هستند كسانى كه از لحاظ نسبى و سببى به تو نزديكترند، و اُنس تو به آنان از اُنست به بستگانت بهتر است، با وجود اين بر تو باد كه اين دعا را بخوانى، و در تعقيب هر نماز واجب بگو:
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، أَللّهُمَّ، إِنَّ الصّادِقَ (عليه‌السلام) قالَ: إِنَّكَ قُلْتَ:ما تَرَدَّدْتُ فى شَىْءٍ أَنَا فاعِلُهُ كَتَرَدُّدى فى قَبْضِ رُوحِ عَبْدِىَ الْمُؤمِنِ، يَكْرَهُ الْمَوْتَ وَ [أَنَا] أَكْرَهُ مَسآئَتَهُ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَعَجِّلْ لِوَلِيِّكَ الْفَرَجَ وَالعافِيَةَ وَ النَّصْرَ، وَلا تَسُؤْنى فى نَفْسى و لا فى أَحَدٍٍ مِنْ أَحِبَّتى .
- خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، خدايا، براستى كه حضرت صادق(عليه‌السلام) فرمود: كه تو فرمودهاى: من در هيچ كارى همانند تردّد و دو دلىاى كه در گرفتن روح بندهى مؤمن دارم، دو دلى ندارم، [زيرا] او از مرگ بدش مىآيد، و من از بدى رساندن به او بدم مىآيد. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و در فرج و تندرستى و پيروزى ولىّات تعجيل فرما، و در رابطه خود و هيچ كدام از دوستانم به من بدى مرسان.
اگر خواستى دوستانت را يكايك نام مىبرى. يا به صورت جداگانه، و يا مجموعاً) آن مرد مىگويد: به خدا سوگند، آن قدر زنده ماندم تا اينكه از زندگانى خسته و رنجور شدم.
ابومحمّد هارون بن موسى - رَحِمَهُ اللّه - مىگويد: محمّد بن حسن بن شمون[يا: سمون] بصرى پيوسته اين دعا را مىخواند، تا اينكه صدوبيست و هشت سال همراه با آسايش زندگانى كرد، تا اينكه از زندگانى خسته شد و اين دعا را ترك كرد و از دنيا رفت. خداوند رحمتش كند.
دعا جهت حفظ
١٤ - از تعقيبات مهمّ دعايى است كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به علىّ(عليه‌السلام) آموخت تا هر چيزى را كه مىشنود حفظ كند. از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) روايت شده كه به اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: هرگاه خواستى هر چه را كه مىشنوى و مىخوانى حفظ كنى، اين دعا را در تعقيب تمام نمازها بخوان، و آن دعا به اين صورت است:
سُبْحانَ مَنْ لايَعْتَدى عَلى أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ، سبُحْانَ مَنْ لاَيَأْخُذُ أَهْلَ الاَْرْضِ بِأَلْوانِ الْعَذابِ، سُبْحانَ الرَّؤُفِ الرَّحيمِ، أَللّهُمَّ، اجْعَلْ لى فى قَلْبى نُوراً وَ بَصَراً وَ فَهْماً وَ عِلْماً، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- پاك و منزّه است خداوندى كه بر اهل مملكت خود ستم و تجاوز روا نمىدارد، و پاك و منزّه است خدايى كه اهل زمين را به انواع گوناگون عذاب، نمىگيرد، پاك و منزّه است خداوند رؤوف مهربان،، خداوندا، در قلب من نور و بينايى و فهم و آگاهى قرار ده، براستى كه تو بر هر چيز توانايى.
دعا جهت برآورده شدن حوايج
١٥ - از تعقيبات مهمّ جهت برآورده شدن حوايج، آن است كه وقتى از نماز فراغت پيدا كرد، بخواند دعايى را كه ادريس بن عبداللَّه مىگويد: از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم مىفرمود: وقتى از نماز فراغت پيدا كردى بگو:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَدينُكَ بِطاعَتِكَ وَ وِلايَتِكَ وَ وِلايَةِ رَسُولَكِ وَ وِلايَةِ الاَْئِمَّةِ مِنْ أَوَّلِهِمْ وَ [يا: إِلى] آخِرِهِمْ .
و همه ائمّه[(عليهم‌السلام)] را يكايك نام مىبرى، سپس مىگويى:
أَللّهُمَّ، أَدينُكَ بِطَاعَتِهِمْ وَ وِلايَتِهِمْ وَ الرِّضا بِما فَضَّلْتَهِمْ بِهِ غَيْرَ مُتَكَبِّرٍ [يا: مُنْكِرٍ] وَ لا مُسْتَكْبِرٍ عَلى مَعْنى ما أَنْزَلْتَ فى كِتابِكَ عَلى حُدُودِ ما أَتانا فيهِ وَ مالَمْ يَأْتِنا، مُؤْمِنٌ مُعْتَرِفٌ مُسَلِّمٌ بِذلِكَ، راضٍ بِما رَضيتَ بِهِ، يارَبِّ، أُريدُ بِهِ [وَجْهَكَ الْكَريمَ وَ] الدّارَ الْآخِرَةَ مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إِلَيْكَ فيهِ، فَأَحْيِنى عَلى ذلِكَ وَ أَمِتْنى إِذا أَمَتَّنى عَلى ذلِكَ، وَ ابْعَثْنى عَلى ذلِكَ. وَ إِنْ كانَ مِنّى تَقْصيرٌ فيما مَضى، فَإِنّى أَتُوبُ إِلَيْكَ، وَأَرْغَبُ إِلَيْكَ فيما عِنْدَكَ، وَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَعْصِمَنى بِوِلايَتِكَ عَنْ مَعْصِيَتِكَ، وَ لا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً وَ لا أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ، إِنَّ النَّفْسَ لاََمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلّا ما رَحِمْتَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، وَ أَسْأَلُكَ بِحُرْمَةِ وَجْهِكَ الْكَريمِ وَ بِحُرْمَةِ اسْمِكَ الْعَظيمِ وَ بِحُرْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) وَ بِحُرْمَةِ أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِكَ (عليهم‌السلام) و آن بزرگواران را [يك به يك] نام مىبرى -أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تَفْعَلُ بى كَذا وَ كَذا .
خدايا، من به طاعت و ولايت و دوستى تو ولايت رسولت و ولايت امامان از اوّل تابه آخرشان، از تو اطاعت نموده و مىپرستمت. خداوندا، من به واسطهى اطاعت و ولايت و دوستى آنان، و خشنودى از آنچه كه ايشان را به آن برترى دادى، بدون اينكه تكبّر نموده [يا: انكار نموده] و يا گردنكشى نمايم، بر اساس آنچه كه در كتابت فرو فرستادى، و بر اساس احكام و حدودى كه در آن به ما رسيده و يا نرسيده، از تو اطاعت نموده و مىپرستمت. و به آن ايمان آورده و معترف و تسليم آن هستم، و به هرچه كه تو بدان خشنودى، خرسندم، پروردگارا، مقصودم از اين [روى و اسماء و صفات - گرامىات و رضاى تو و ]دار آخرت مىباشد، در حالى كه در اين باره هم از تو هراسانم و هم به سوى تمايل و رغبت دارم. پس مرا بر همين [اعتقاد] زندهبدار، و هنگامى كه مىميرانى بر همان بميرانم، و بر همان [در قيامت] مبعوثم بدار، و اگر در گذشته تقصير و كوتاهى از من سرزده [از آن] به سوى تو توبه مىنمايم، و نسبت به آنچه در نزد توست ميل و رغبت دارم، و از تو درخواست مىكنم كه مرا به سرپرستى خود از نافرمانىات نگاه دارى، و هيچگاه به اندازهى چشم برهم زدنى مرا به خود وامگذار، نه كمتر از اين و نه بيشتر از آن، زيرا نفس بسيار بدفرماست، مگر اينكه تو رحم آرى. اى مهربانترين مهربانان، و از تو درخواست مىنمايم به حرمت روى [و اسماء وصفات ]گرامىات، و به احترام اسم بزرگت، و به حرمت رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و به احترام اهل بيت رسولت(عليهم‌السلام) - و ايشان را نام مىبرى - اينكه بر محمّد و آل او درود فرستى، و به من چنين و چنان كنى.
به جاى اين لفظ چنين و چنان كن حوايج خويش را ذكر مىكنى كهإِنْ شاءَ اللَّه . برآورده مىشود.
دعاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازها
١٦ - از تعقيبات مهمّ در تعقيب نمازها براى نيل به سعادتمنديهاى افزونتر، اقتدا به امام صادق(عليه‌السلام) در دعاهايى است كه ذكر مىكنيم.
در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: روزى به خدمت پدر بزرگوارم وارد شدم كه [در همان روز] هشت هزار دينار به فقراى اهل مدينه صدقه داده و خانوادهاى را كه به يازده برده مىرسيدند آزاد فرمود بود، و اين كار مرا به شگفت آورد. حضرتش به من نگريست و فرمود: آيا مىخواهى كارى انجام دهى كه اگر آن را يكبار در تعقيب نمازهاى واجب انجام دهى، برتر از كارى كه من انجام دادم باشد، اگر چه من آن را در هر روز به اندازهى عمرت حضرت نوح(عليه‌السلام) انجام دهم، حضرت فرمود: عرض كردم آن چيست؟ فرمود بعد از نماز مىگويى:
أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ، وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ يُميتُ وَ يُحْيى، بَيْدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، وَلا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ. سُبْحانَ ذِى الْمُلْكِ وَالْمَلَكُوتِ، سُبْحانَ ذِى الْعِزَّةِ وَ الْجَبَروُتِ، سُبْحانَ ذِى الْكِبْرِيآءِ وَ الْعَظَمَةِ، سُبْحانَ الْحَىِّ الَّذى لا يَمُوُت، سُبْحانَ رَبِّىَ الأَعْلى، سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ، كُلُّ هذا قَليلٌ يا رَبِّ، وَ عَدَدَ خَلْقِكَ وَ مِلاَْ عَرْشِكَ وَ رِضى نَفْسِكَ وَ مَبْلَغَ [يا: يَبْلُغُ ]مَشِيَّتَكَ وَ عَدَدَ ما أَحْصى كِتابُكَ وَ مِلاَْ ما أَحْصَى كِتابُكَ وَ زِنَةَ ما أَحْصى كِتابُكَ وَ مِثْلَ ما أَحْصَى كِتابُكَ، وَ مِثْلَ ذلِكَ أَضْعافاً مُضاعَفَةً [لا تُحْصى وَ عَدَدَ خَلْقِكَ وَ مِلْءَ خِلْقِكَ وَ زِنَةَ خَلْقِكَ، وَ مِثْلَ ذلِكَ أَضْعافاً لا تُحْصى، وَعَدَدَ بَرِّيَّتِكَ وَ مِثْلَ ذلِكَ وَ مِلْءَ بَرِيَّتِكَ، وَ زِنَةَ بَرِيَّتِكَ وَ مِثْلَ ذلِكَ أَضْعافاً لاتُحْصى وَ عَدَدَ ما تَعْلَمُ، و زِنَةَ ما تَعْلَمُ وَ مِلْءَ مَا تَعْلَمُ وَ مِثْلَ ذَلِكَ أضْعافاً لايُحْصى، وَ مِنَ التَّحْميدِ وَ التَّعْظيمِ وَ التَّقْديسِ وَ الثَّنآءِ وَالشُّكْرِ وَ الْخَيْرِ وَالْمَدْحِ وَ الصَّلاةِ عَلَى النَّبِىِّ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ - عليه‌السلاموَ عَلَيْهِمْ - [مِثْلَ ذلِكَ ]وَ أَضْعافَ ذلِكَ وَ عَدَدَ ما خَلَقْتَ وَ ذَرَأْتَ وَ بَرَأْتَ وَ عَدَدَ مَا أَنْتَ خالِقُهُ مِنْ شَىْءٍ وَ مِلاَْ ذلِكَ كُلِّهِ وَ أَضْعافَ ذلِكَ كُلِّهِ أَضْعافاً لَوْ خَلَقْتَهُمْ فَنَطَقُوا بِذلِكِ مُنْذُ قَطُّ إِلَى الاَْبَدِ لاَ انْقِطاعَ لَهُ يَقُولُونَ كَذلِكَ، لا يَسْأَمُونَ وَ لا يَفْتُرُونَ أَسْرَعَ مِنْ لَحْظِ الْبَصَرِ، وَ كَما يَنْبَغى لَكَ، وَ كَما أَنْتَ لَهُ أَهْلٌ، وَ أَضْعافَ ما ذَكَرْتُ، وَرِنَةَ ما ذَكَرْتُ، وَ عَدَدَ ما ذَكَرْتُ، وَ مِثْلَ جَميعِ ذلِكَ، كُلُّ هذا قَليلٌ يا إِلهى، تَبارَكْتَ وَ تَقَدَّسْتَ وَ تَعالَيْتَ عُلُوّاً كبيراً، يا ذَاالْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ، أَسْأَلُكَ عَلى إِثْرِ هذَا الدُّعآءِ بِأَسْمآئِكَ الْحُسْنى وَ أَمْثالِكَ الْعُلْيا وَ كَلِماتِكَ التَّامّآتِ، أَنْ تُعافِيَنى فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ .
- گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه وجود ندارد و شريكى براى او نيست، و سلطنت و فرمانروايى تنها از آن توست، و حمد وستايش مختصّ اوست، زنده مىگرداند و مىميراند، و مىميراند و زنده مىگرداند، خير و خوبى تنها به دست [جمال ]اوست، و او بر هر چيز تواناست، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خداوند بلند مرتبه بزرگ. پاك و منزّه است خداوند صاحب مُلك و ملكوت، پاك و منزّه است خداوند صاحب عزّت و جبروت، و پاك و منزّه است خداوند صاحب كبرياء و عظمت، پاك و منزّه است خداوند زندهاى كه هرگز نمىميرد. پاك و منزّه است پروردگار برترم. همراه با حمد و ستايش پروردگار بزرگم را به پاكى مىخوانم، همهى اينها اندك است، اى پروردگار من، بلكه به شمارهى مخلوقاتت و پُرىِ عرشت و به اندازه خشنودىات و تا آنجا كه مشيّت و خواستت مىرسد و به شماره و پُرى و وزن و مشابهِ آنچه كه كتابت به شمار درآورده، و چندين و چندين برابر آن، [كه به شمار نمىآيد و به شماره و پُرى و وزن مخلوقاتت، و مثل و چندين برابر آن كه به شمار درنمىآيد، و به شماره و مشابه ويرى، و وزن خلائقت و مثل و چندين برابر آن كه به شمار درنمىآيد، و به شماره و وزن و پُرى و مثل آنچه كه خود مىدانى [و چندين برابر آن كه به شمار درنمىآيد] تو را مىستايم، و از ستايش و تعظيم و تقديس و ثناء و سپاسگزارى و خير و مدح و درود بر پيامبر اكرم و اهل بيتش كه درود خداوند بر او و ايشان باد - [مثل آن] و چندين برابر آن، و به شمارهى آنچه آفريده و خلق فرموده و پديد آوردى، و به شمارهى اشيايى كه مىآفرينى، و به اندازهى پُرى همه اينها و چندين و چندين برابر همه اگر بيافرينى و زبان بگشايند و از ازل تا زمانى كه پايانى نداشته باشد، در حالى كه به اندازهى كم تر از چشم بر هم زدن نه خسته شده و نه سستى كنند، چنين بگويند، و به همان صورتى كه شايسته توست، و تو زيبندهى آن هستى، و به اندازهى چندين برابر و وزن و شماره آنچه يادآور شدم، و همانند همهى اينها تو را مىستايم، اى معبود من، همهى اينها كم و اندك است، تو بلند مرتبه و مقدّس و برترى، به برترى بزرگ. اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، در تعقيب اين دعا، به حقّ نامها [و كمالات] نيكوتر و صفات والاتر، و كلمات كاملت از تو درخواست مىكنم كه در دنيا و آخرت به من عافيت و تندرستى عنايت فرمايى.
ابويحيى مىگويد: از امام باقر(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: اين دعا، مستجاب است.
دعا براى حضرت مهدى(عليه‌السلام)
١٧ - از تعقيبات مهمّ نماز ظهر، اقتدا به حضرت صادق(عليه‌السلام) در دعا براى حضرت مهدى(عليه‌السلام) است (هم او كه حضرت محمّد، رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در روايات صحيح بشارتش را به اُمّت خود داده، و نويد داده كه حضرتش در آخر زمان ظهور مىنمايد.) چنانكه عباد بن محمّد مداينى مىگويد: در مدينه به حضور امام صادق(عليه‌السلام) وارد شدم، در حالى كه از نماز واجب ظهر فراغت پيدا نموده و دستانش را به سوى آسمان بالا برده و مىفرمود:
أَىْ سامِعَ كُلِّ صَوْتٍ، أَىْ جامِعَ كُلِّ فَوْتٍ، [يا: أَىْ جامِعَ كُلِّ شَمْلٍ]، أَىْ بارِىءَ كُلِّ نَفْسٍ بَعْدَ الْمَوْتِ، أَىْ باعِثُ، أَىْ وارِثُ، أَىْ سَيِّدَ السّادَةِ، أَىْ إِلهَ الْآلِهَةِ، أَىْ جَبّارَ الْجَبابِرَةِ، أَىْ مَلِكَ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ، أَىْ رَبَّ الاَْرْبابِ، أَىْ مَلِكَ الْمُلُوكِ، أَىْ بَطّاشُ، أَىْ ذِى الْبَطْشِ الشَّديدِ، أَىْ فَعّالا
ً لِما يُريدُ، أَىْ مُحْصِىَ عَدَدِ الاَْنْفاسِ وَ نَقْلِ الاَْقْدامِ، أَىْ مَنِ السِّرُّ عِنْدَهُ عَلانِيَةٌ، أَىْ مُبْدِئُ، أَىْ مُعيدُ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّكَ عَلى خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَ بِحَقِّهُمُ الَّذى أَوْجَبْتَ لَهُم [عَلى نَفْسِكَ]، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَىَّ السّاعَةَ بِفَكاكِ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، وَ أَنْجِزْ لِوَلِيِّكَ وَ ابْنِ نَبِيِّكَ الدّاعى إِلَيْكَ بِإِذْنِكَ، وَ أَمينِكَ فى خَلْقِكَ، وَ عَيْنِكَ فى عِبادِكَ، وَ حُجَّتِكَ عَلى خَلْقِكَ - عَلَيْه صَلَواتُكَ وَ بَرَكاتُكَ - وَعْدَهُ، أَللّهُمَّ، أَيِّدْهُ بِنَصْرِكَ، وَ انْصُرْ عَبْدَكَ، وَ قَوِّ[يا: وَفِّقْ] أَصْحابَهُ، وَ صَبِّرْهُمْ، وَافْتَحْ لَهُمْ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصيراً، وَعَجِّلْ فَرَجَهُ، وَ أَمْكِنْهُ مِنْ أَعْدائِكَ وَ أَعْدآءِ رَسُولِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ ،
- اى شنوندهى هر صدا، اى گرد آورنده هر امرى كه از دست رفته باشد [يا: اى گردآورندهى امور پراكنده] آفرينندهى هر جان دار بعد از مرگ، اى برانگيزاننده، اى وارث، اى سرور سروران، اى معبود معبودها، اى سركش سركشان، اى فرمانرواى دنيا و آخرت، اى پروردگار پروردگاران، اى پادشاه پادشاهان، اى خدايى كه سخت با سلطه و چيرگى مىگيرى، اى خدايى كه هر چه را بخواهى [بىدرنگ] انجام مىدهى، اى شمارندهى شمارهى نَفَسها و گامهاى برداشته شده، اى خدايى كه نهان در نزد تو آشكار است، اى آغازگر، اى برگرداننده، به حقّى كه بر برگزيدگان از خلقت دارى و به حقّى كه نسبت به ايشان [برخود ]واجب فرمودهاى، از تو مسألت دارم كه بر محمّد و اهل بيت او درود فرستى، و در همين لحظه به آزادىام از آتش جهنّم منّت نهى و به وعدهى ولىّات و پسر پيامبرت كه به اذن تو [بندگان را] به سويت مىخواند، و امين تو در ميان خلق، و حجّت و راهنماى تو بر خلق مىباشد - كه درودها و بركاتت بر او باد - وفا نمايى، خداوندا، به يارى خويش او را يارى فرما، و آن بندهات را ياورى كن، و يارانش را نيرومند [يا: مؤفَّق ]فرما، و آنان را شكيبا گردان و از جانب خويش تسلّط يارى گرى براى ايشان عنايت فرما، و در فرج او تعجيل فرما، و او را بر دشمنانت و دشمنان رسولت چيره گردان، اى مهربانترين مهربانان.
عرض كردم: فدايت شوم، آيا براى خودتان دعا نموديد؟ فرمود: براى نور آل محمّد و راهبر و ايشان و كسى كه به فرمان خدا از دشمنانشان انتقام مىگيرد دعا نمودم. عرض كردم: خداوند مرا فداى تو گرداند، آن بزرگوار كى خروج خواهد نمود، فرمود: هر گاه كه خداوندى كه خلق و امر به دست اوست بخواهد. عرض كردم: آيا او نشانهاى پيش از خروج خواهد داشت؟ فرمود: بله، نشانههاى گوناگون، عرض كردم: مانند چه؟ فرمود: خروج پرچمى از مشرق زمين، و پرچمى از مغرب زمين، و فتنه و آشوبى كه بر اهل زوراء (و بغداد) سايه مىافكند، و خروج مردى از فرزندان عمويم زيد در يَمَن، و به غارت و تاراج رفتن پوشش و پردهى خانهى خدا. خداوند هرچه بخواهد انجام مىدهد.
دعاى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در تعقيب نمازظهر
١٨ - از تعقيبات مهمّ نماز ظهر، دعايى است كه روايت شده رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آن را بعد از نماز ظهر مىخواندند، بنابر روايتى كه نقل شده حضرت ابوالحسن علىّ بن محمّد عسگرى(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش از پدرانش از امام صادق -(عليه‌السلام) - از اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)، از رسول خدا -(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) - فرمود كه از جمله دعاهاى آن بزرگوار در تعقيب نمازظهر اين بود:
لا إِلهَ إِلاّ اللَّهُ الْعَظيمُ الْحَليمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَريمُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ مُوجِباتِ رَحْمَتِكَ وَ عَزآئِمَ مَغْفِرَتِكَ وَ الْغَنيمَةَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ، وَ السَّلامَةَ مِنْ كُلِّ إثْمٍ، أَللّهُمَّ لاتَدَعْ لى ذَنْباً إِلاّ غَفَرْتَهُ، وَ لا هَمّاً إِلاّ فَرَّجْتَهُ، وَ لا سُقْماً إِلاّ شَفَيْتَهُ، وَ لا عَيْبَاً إِلاّ سَتَرتَهُ، وَ لارِزْقاً إِلاّ بَسَطْتَهُ، وَ لا خَوْفَاً إِلاّ آمَنْتَهُ، وَ لا سُوءاً إِلاّ صَرَفْتَهُ، وَ لا حاجَةً هِىَ لَكَ رِضا وَ لِىَ صَلاحٌ إِلاّ قَضَيْتَها، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، آمينَ، [يا] رَبَّ الْعالَمينَ.
- معبودى جز خداوند بزرگ بردبار نيست، معبودى جز خداوندى كه پروردگار عرش بزرگوار است وجود ندارد، و ستايش خدايى را كه پروردگار عالميان است، خداوندا، از تو رحمتهاى لازم، و آمرزشهاى حتمى و مسلّم، و بهرهمند شدن از هر خير و خوبى، و سلامتى از هرگناه را درخواست مىنمايم. خداوندا، گناهى بر من مگذار مگر اينكه آن را آمرزيده باشى، و نه همّ و غمّى مگر اينكه برطرف نموده باشى، و نه بيمارى و مرضى مگر اينكه بهبودى بخشيده باشى، و نه عيبى مگر اينكه پوشانده باشى، و نه روزىاى مگر اينكه وسعت داده باشى، و نه ترسى مگر اينكه از آن ايمن فرموده باشى، و نه بدىاى مگر اينكه بر طرف نموده باشى، و نه حاجتى كه خشنودى تو در آن و به صلاح من است، مگر اينكه برآورده نموده باشى، اى مهربانترين مهربانان، اجابت فرما، اى پروردگار عالميان.
٢٢٦) در برخى از نسخههاى كتاب در ادامه وچپ دارد، كه اشتباه است.
٢٢٧) علق (٩٦): ١٩.
٢٢٨) و روشن است كه دعا كردن و درخواست عفو نقصهايى كه در نماز پيش مىآيد، و سپردن آن به خداوند - جلّ جلاله - از مصاديق قرب به اوست. (مترجم)
٢٢٩) كافى، ج ٢ ص ٥٤٩، روايت ٩ - البتّه در كافى عبارت به اينصورت آمده است: وَلا يَفْعَلُ ما يَشاءُ أَحَدٌ غَيْرُهُ و نيز اينكه تمام دعا را سه بار بگويد.
٢٣٠) يعنى امور خوشايند (از آن جمله دفع موارد مذكور درروايت) را در پى دارند.
دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در تعقيب نمازظهر
١٩ - از ديگر تعقيبات مهمّ، اقتدا به مولايمان اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در دعاهاى تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب است، از آن جمله دعاى آن بزرگوار در تعقيب نمازظهر كه به اين صورت است:
أَللّهُمَّ، لَكَ الَحَمْدُ كُلُّهُ، [وَلَكَ الْمُلْكُ كُلُّهُ]، وَ بِيَدِكَ الْخَيْرُ كُلُّهُ، وَ إِلَيْكَ يَرْجِعُ الاَْمْرُ كُلُّهُ، عَلانِيَتُهُ وَ سِرُّهُ، وَ أَنْتَ مُنْتَهَى الشَّأْنِ كُلُّهُ، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ عَلى عَفْوِكَ بَعْدَ قُدْرَتِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلى غُفْرانِكَ بَعْدَ غَضَبِكَ [يا: عَظَمَتِكَ]، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ رَفيعَ الدَّرَجاتِ، مُجيبَ الدَّعَواتِ، مُنَزِّلَ الْبَرَكاتَ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ سَماواتٍ، مُعْطِىَ السُّؤُلاتِ [يا: السُّؤالاتِ]، مُبَدِّلَ السَّيِّئآتِ، وَ جاعِلَ الْحَسَناتِ دَرَجاتٍ، وَ الُْمخْرِجَ إِلَى النُّورِ مِنَ الظُّلُماتِ، لَكَ الْحَمْدُ غافِرَ الذَّنْبِ، وَ قابِلَ التَّوْبِ، شَديدَ الْعِقابِ، ذَاالطَّوْلِ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَ إلَيْكَ الْمَصيرُ، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ فِى اللَّيْلِ إِذا يَغْشى، وَلَكَ الْحَمْدُ فِى النَّهارِ إِذا تَجَلّى، وَلَكَ الْحَمْدُ فِى الْآخِرَةِ وَالْأُولى، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ فِى اللَّيْلِ إِذا عَسْعَسَ، وَلَكَ الْحَمْدُ فِى الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ، وَلَكَ الْحَمْدُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ غُرُوبِها، وَلَكَ الْحَمْدُ عَلى نِعَمِكَ الَّتى لا تُحْصى عَدَداً، وَ لاتَنْقَضى مَدَداً سَرْمداً، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ فيما مَضى، وَلَكَ الْحَمْدُ فى مابَقِىَ.
أَللّهُمَّ، أَنْتَ ثِقَتى فى كُلِّ أَمْرٍ، وَعُدَّتى فى كُلِّ حاجَةٍ، وَ صاحبى فى كُلِّ طَلِبَةٍ، وَ أُنْسى فى كُلِّ وَحْشَةٍ، وَ عِصْمَتى عِنْدَ كُلِّ هَلَكَةٍ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ وَسِّعْ لى فى رِزْقى، وَبارَكْ لى فيما آتَيْتَنى، وَاقْضِ عَنّى دَيْنى، وَأَصْلِحْ لى شَأْنى، إِنَّكَ رَؤُوفٌ رَحيمٌ، لا إِلهَ إِلاّ اللَّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمينَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْألُكَ مُوجِباتِ رَحْمَتِكَ، وَ عَزآئِمَ مَغْفِرَتِكَ، وَالْغَنيمَةَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ [يا: بِرِّ]، وَالسَّلامَةَ مِنْ كُلِّ إِثْمٍ، وَالْفَوْزَ بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النّارِ، أَللّهُمَّ، لا تَدَعْ لى ذَنْباً إِلاّ غَفَرْتَهُ، وَ لاَهمّاً إِلاّ فَرَّجْتَهُ، وَلا غَمّاً إِلاّ كَشَفْتَهُ، وَلا سُقْماً إِلاّ شَفَيْتَهُ، وَلا دَيْناً إِلاّ قَضَيْتَهُ، وَ لا خَوْفاً إِلاّآمَنْتَهُ، وَ لا حاجَةً إِلاّ قَضَيْتَها بِمَنِّكَ وَلُطْفِكَ، بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
- خداوندا، همه ستايش براى توست، [و فرمانروايى همگى براى توست]، و خوبى همگى به دست [جمال] توست، و تمام امر و آشكار و نهان امور به سوى تو رجوع مىكند، و تويى منتهى و سرانجام همهى امور. خدايا، ستايش براى توست به جهت عفو و گذشتت با وجود قدرتت، و ستايش براى تو به خاطر آمرزشت با وجود خشم و غضبت [يا: با وجود عظمتت]. خداوندا، ستايش مىكنم تو را، اى بالا برندهى درجات، اجابت كنندهى دعاها، فرو فرستندهى نيكيها از بالاى آسمانهاى هفتگانه، عطا كنندهى درخواستها و حوايج، [يا: پرستشها] و تبديل كنندهى گناهان و بديها به كارهاى خوب و تبديل كنندهى حسنات و كارهاى نيك به درجات و پايههاى ايمانى، و بيرون برنده از تاريكيها به سوى نور، خدايا، ستايش براى توست اى آمرزندهى گناه و قبول كنندهى توبه، سخت كيفر دهنده، صاحب عطا و بخشش، معبودى جز تو نيست، و بازگشت همهى مخلوقات تنها به سوى توست، خداوندا، ستايش تو را در هنگامى كه شب فرا مىگيرد، و سپاس تو را هنگامى كه روز آشكار مىگردد، و حمد براى تو در آخرت دنيا. خداوندا، سپاس براى تو در وقتى كه شب روى مىآورد، و پشت مىكند، و ستايش براى تو هنگامى كه صبح گشوده مىگردد، و سپاس براى تو هنگام طلوع و غروب آفتاب. و سپاس براى تو به جهت نعمتهايت كه به شماره در نمىآيد، و از لحاظ افزونى و جاودانگى پايان نمىپذيرد. خدايا، ستايش براى تو درگذشته، و ستايش براى تو در باقى ماندهى عمر.
خداوندا، تويى مورد اعتماد من در هر امر، و توشهام در هر حاجت، و دوست و همراهم در هر خواسته، و انيس و مونسم در هر وحشت و تنهايى، و نگاهدارندهام در هر هلاكت و نابودى. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و روزىام را وسعت ده، و هرچه را كه به من عطا فرمودهاى مبارك گردان، و قرضم را ادا كن، و حالم را اصلاح فرما، براستى كه تو رؤوف و مهربانى. معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز پروردگار عالميان نيست، معبودى جز خداوندى كه پروردگار عرش بزرگ است وجود ندارد.
خداوند براستى كه از تو رحمتهاى لازم و مغفرتهاى حتمى، و بهرهمندى از هر خوبى [يا: نيكى]، و سلامتى از هر گناه، و كاميابى به بهشت، و رهايى از آتش جهنّم را درخواست مىنمايم. خداوندا، هيچ گناهى براى من مگذار مگر اينكه آن را آمرزيده باشى، و نه اندوهى مگر اينكه برطرف فرموده، و نه ناراحتى و غمى مگر اينكه زدوده باشى، و نه بيمارىاى مگر اينكه بهبودى بخشيده، و نه وامى مگر اينكه ادا نموده، و نه خوف و هراسى مگر اينكه ايمنى بخشيده، و نه حاجتى مگر اينكه به منّت و لطف خود برآورده باشى. به رحمتت، اى مهربانترين مهربانان.
دعاى حضرت فاطمه زهراء(عليهما‌السلام) در تعقيب نمازظهر
٢٠ - از تعقيبات مهمّ نمازهاى پنجگانه، دعاهايى است كه حضرت زهرا، فاطمه، سرور زنان عالمين(عليهما‌السلام) مىخواندند. از آن جمله دعاى حضرتش در تعقيب نمازظهر، كه به اين صورت است:
سُبْحانَ ذِى الْعِزِّ [الشّامِخِ الْمُنيفِ، سُبْحان ذِى الْجَلالِ الْباذِخِ الْعَظيمِ]، سُبْحان ذِى الْمُلْكِ الْفاخِرِ الْقَديمِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى بِنِعْمَتِهِ بَلَغْتُ ما بَلَغْتُ مِنَ الْعِلْم بِهِ وَالْعَمَلِ لَهُ، وَ الرَّغْبةِ إِلَيْهِ، وَ الطّاعَةِ لاَِمْرِهِ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَجْعَلْنى جاحِدةً [يا: جاحِداً ]لِشَىْءٍ مِنْ كِتابِهِ، وَ لا مُتَحَيِّرةً [يا: مُتَحَيِّراً] فى شَىْءٍ مِنْ أَمْرِهِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى هَدانى إِلى دينِهِ، وَ لَمْ يَجْعَلْنى أَعْبُدُ شَيْئاً غَيْرَهُ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ قَوْلَ التَّوّابينَ وَ عَمَلَهُمْ، وَ نَجاةَ الُْمجاهِدينَ وَ ثَوابَهُمْ، وَ تَصْديقَ الْمُؤْمِنينَ وَ تَوَكُّلَهُمْ، وَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ، وَالاَْمْنَ عِنْدَ الْحِسابِ، وَاجْعَلِ الْمَوْتَ خَيْرَ غآئِبٍ أَنْتَظِرُهُ، وَ خَيْرَ مُطَّلِعٍ يَطَّلِعُ عَلَىَّ، وَ ارْزُقْنى عِنْدِ حُضُورِ الْمَوْتِ وَ عِنْدَ نُزُولِهِ وَ فى غَمَراتِهِ، وَ حينَ تَنْزِلُ النَّفَسُ مِنْ بَيْنِ التَّراقى، وَ حينَ تَبْلُغُ الْحُلْقُومَ، وَ فى حالِ خُرُوجى مِنَ الدُّنْيا، وَ تِلْكَ السّاعَةَ الَّتى لا أَمْلِكُ لِنَفْسى فيها ضَرّاً وَ لا نَفْعاً وَ لاشِدَّةً وَلا رَخاءً، رَوْحاً مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ حَظّاً مِنْ رِضْوانِكَ، وَ بُشْرى مِنْ كَرامَتِكَ، قَبْلَ أَنْ تَتَوفّى نَفْسى، وَ تَقْبِضَ رُوحى، وَ تُسَلِّطَ مَلَكَ الْمَوْتِ عَلى إِخْراجِ نَفْسى، بِبُشْرى مِنْكَ يارَبِّ ، لَيْسَتْ مِنْ أَحَدٍ غَيْرِكَ، تُثْلِجُ بِها صَدْرى، وَ تُسِرُّ بِها نَفْسى، وَ تُقِرُّ بُها عَيْنى، وَ يَتَهَلَّلُ بِها وَجْهى، وَ يُسْفِرُ بِها لَوْنى، وَ يَطْمَئِنُّ بِها قَلْبى، و يَتَباشَرُ بِها سائِرُ جَسَدى، يَغْبِطُنى٢٣١ بِها مَنْ حَضَرَنى مِنْ خَلْقِكَ، وَ مَنْ سَمِعَ بى مِنْ عِبادِكَ، تُهَوِّنُ عَلَىَّ بِها سَكَراتِ الْمَوْتِ، وَ تُفَرِّجُ عَنّى بِها كُرْبَتَهُ، وَ تُخَفِّفُ عَنّى بِها شِدَّتَهُ، وَ تَكْشِفُ عَنّى بِها سُقْمَهُ، وَ تَذْهَبُ عَنّى بِها هَمَّهُ وَ حَسْرَتَهُ، وَ تَعْصِمَنى بِها مِنْ أَسَفِهِ وَ فِتْنَتِهِ، وَ [تُجيرُنى] بِها مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ ما يَحْضُرُ أَهْلَهُ، وَ تَرْزُقُنى بِها خَيْرَهُ وَ خَيْرَ ما يَحْضُرُ عِنْدَهُ، وَ خَيْرَ ما هُوَ كآئِنٌ بَعْدَهُ.
ثُمَّ إِذا تَوَفَّيْتَ نَفْسى، وَ قَبَضْتَ رُوحى، فَاجْعَلْ رُوحى فِى الاَْرْواحِ الرّابِحَةِ، وَاجْعَلْ نفسى فِى الاَْنْفُسِ الصّالِحَةِ، وَاجْعَلْ جَسَدى فِى الاَْجْسادِ الْمُطَهَّرَةِ، وَاجْعَلْ عَمَلى فِى الاَْعْمالِ الْمُتَقَبَّلَةِ، ثُمِّ ارْزُقْنى فى خِطَّتى مِنَ الاَْرضِ حِظَتى [يا: حِصَّتى]، وَ مَوْضع جُثَّتى [يا: جَنْبى] حَيْثُ يُرْفَتُ٢٣٢ لَحْمى، وَ يُدْفَنُ عَظْمى وَ أُتْرَكَ وَحيداً لاحيلَةَ لى، قَدْ لَفَظَتْنِى الْبِلادُ، وَ تَخَلّى [يا: يَجْلى ]مِنِّى الْعِبادُ، وَافْتَقَرْتُ إِلى رَحْمَتِكَ، وَاحْتَجْتُ إِلى صالِحِ عَمَلى، وَأَلْقى ما مَهَّدْتُ لِنَفْسى، وَ قَدَّمْتُ لِآخِرَتى، وَ عَمِلْتُ فى أَيّامِ حَياتى، فَوْزاً مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ ضِيآءً مِنْ نُورِكَ، وَ تَثْبيتاً مِنْ كَرامَتِكَ بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِى الْآخِرَةِ، إِنَّكَ تُضِلُّ الظّالِمينَ، وَ تَفْعَلُ ما تَشآءُ.
ثُمَّ بارِكْ لى فِى الْبَعْثِ وَالْحِسابِ إِذَا انْشَقَّتِ الاَْرْضُ عَنّى، وَ تَخَلَّى الْعِبادُ مِنّى، وَ غَشِيَتْنِى الصَّيْحَةُ، وَ أَفْزَعَتْنِى النَّفْخَةُ، وَ نَشَرْتَنى بَعْدَ الْمَوتِ، وَ بَعَثْتَنى لِلْحسابِ، فَابْعَثْ مَعَى يا رَبِّ، نُوراً مِنْ رَحْمَتِكَ، يَسْعى بَيْنَ يَدَىَّ وَ عَنْ يَمينى، تُؤْمِنّى بِهِ، وَ تَرْبِطُ بِهِ عَلى قَلْبى، وَ تُظْهِرُ بِهِ عُذْرى، وَ تُبَيِّضُ بِهِ وَجْهى، وَ تُصَدِّقُ بِها حَديثى، وَ تُفْلِجُ بِهِ حُجَّتى، وَ تُبَلِّغُنى بِهَا الْعُرْوَةَ الْقُصْوى [يا: الْوُثْقى] مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ تُحِلِّنى الدَّرَجَةَ الْعُلْيامِنْ جَنَّتِكَ، وَ تَرْزُقُنى بِهِ مُرافَقَةَ مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فى أَعْلَى الْجَنَّةِ دَرَجَةً، وَ أَبْلَغِها فَضيلَةً، وَأَبَرِّها عَطِيَّةً، وَ أَوْفَقِها نَفْسَةً، مَعَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّينَ وَالصِّدِّيقينَ وَالشُّهَدآءِ وَ الصّالِحينَ، وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفيقاً.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ عَلى جَميعِ الاَْنْبِيآءِ وَ الْمُرْسَلينَ، وَ عَلَى الْمَلآئِكَةِ أَجْمَعينَ، وَ عَلى آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ، وَ عَلى أَئِمَّةِ الْهُدى أَجْمَعينَ، آمينَ، رَبَّ الْعالَمينَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما هَدَيْتَنا بِهِ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما رَحِمْتَنا بِهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما عَزَّزْتَنا بِهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما فَضَّلْتَنا بِهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما شَرَّفْتَنا بِهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما بَصَّرْتَنا بِهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما أَنْقَذْتَنا بِهِ مِنْ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ. أَللّهُمَّ، بَيِّضْ وَجْهَهُ، وَ أَعْلِ كَعْبَهُ، وَ أَفْلِجْ حُجَّتَهُ، وَ أَتِمَّ نُورَهُ، وَثَقِّلْ ميزانَهُ، وَ عَظِّمْ بُرْهانَهُ، وَافْسَحْ لَهُ حَتّى يُرْضى، وَبَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ وَ الْوَسيلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ، وَابْعَثْهُ الْمَقامَ الَْمحْمُودَ الَّذى وَعَدْتَهُ، وَاجْعَلْهُ أَفْضَلَ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلينَ عِنْدَكَ مَنْزِلَةً وَ وَسيلَةً، وَاقْصُصُ بِنا أَثَرَهُ، وَاسْقِنا بِكَأْسِهِ، وَ أَوْرِدْنا حَوْضَهُ، وَاحْشُرْنا فى زُمْرَتِهِ، وَ تَوَفَّنا عَلى مِلَّتِهِ، وَ اسْلُكْ بِنا سَبيلَهُ [يا: سُبُلَهُ]، وَاسْتَعْمِلْنا بِسُنَّتِهِ، غَيْرَ خَزايا وَ لا نادِمينَ، وَلا شاكِّينَ وَلا مُبَدِّلينَ [يا: مُذَلّينَ].
يا مَنْ بابُهُ مَفْتُوحٌ لِداعيهِ، وَ حِجابُهُ مَرْفُوعٌ لِراجيهِ، يا ساتِرَ الاَْمْرِ الْقَبيحِ وَ مُداوِىَ الْقَلْبِ الْجَريحِ، لا تَقْضَحْنى فى مَشْهَدُ الْقِيامَةِ بِمُوبِقاتِ الْآثامِ، وَ لا تُعْرِضْ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ عَنّى مِنْ بَيْنِ الاَْنامِ، يا غايَةَ الْمُضْطَرِّ الْفَقيرِ، و يا جابِرَ الْعَظْمِ الْكَسيرِ، هَبْ لى مُوبِقاتِ الْجَرآئِرِ، وَاعْفُ عَنْ فاضِحاتِ السَّرآئِرِ، وَاغْسِلْ قَلْبى مِنْ وِزْرِ الْخَطايا، وَ ارْزُقْنى حُسْنَ الاِْسْتِعْدادِ لِنُزُولِ الْمَنايا، يا أَكْرَمَ الاَْكْرَمينَ وَ مُنْتَهى أُمْنِيَّةِ السّآئِلينَ، أَنْتَ مَوْلاىَ، فَتَحْتَ لى بابَ الدُّعآءِ وَالاِْنابَةِ، فَلا تُغْلِقْ عَنّى بابَ الْقَبُولِ وَالاِْجابَةِ، وَ نَجِّنى بِرَحْمَتِكَ مِنَ النّارِ، وَ بَوِّئْنى غُرُفاتِ الْجِنانِ، وَاجْعَلْنى مُسْتَمْسِكاً بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى، وَاخْتِمْ لى بِالسَّعادَةِ، وَأَحْيِنى بِالسَّلامَةِ، ياذَا الْفَضْلِ وَالْكَمالِ وَ الْعِزَّةِ وَالْجَلالِ، لا تُشْمِتْ بى عَدُوّاً وَ لا حاسِداً، وَلا تُسَلِّطْ عَلَىَّ سُلْطاناً عَنيداً، وَلا شَيْطاناً مَريداً، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، وَلا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ، وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْليماً.
- پاك و منزّه است خداوند صاحب عزّت [والا و بلند، پاك و منزّه است خداوند صاحب جلال و عظمت بلند و بزرگ، ]پاك و منزّه است خداوند صاحب فرمانروايى بالنده و گرانمايه و ديرينه، حمد و سپاس خدايى را كه منحصراً به وسيلهى نعمت او، به شناخت او، و عمل براى او و ميل و رغبت به سوى او و اطاعت از دستورش نايل گشتم، ستايش خداوندى را كه مرا منكر چيزى از كتابش نگردانيد، و در هيچ امرى سرگشته نفرمود، سپاس خداوندى را كه مرا به دين خود رهنمون گشت، و به گونهاى قرار نداد كه چيزى غير او را بپرستم.
خداوندا، از تو گفتار و عمل توبه كنندگان، و نجات و پاداش جهاد گران، و تصديق و توكّل مؤمنان، و آسودگى در هنگام مرگ، و ايمنى هنگام حساب و بازپرسى را خواستارم، مرگ را در نزد من بهترين چيز غايبى كه انتظارش را مىكشم، و بهترين چيزى كه بر من مُشْرِف مىگردد قرار ده، و در هنگام حضور مرگ و در نزد فرود آمدن آن، و در سختيها و ناگواريهاى آن، و هنگامى كه نَفَس از ميان دو استخوان كنار گلويم فرو مىآيد، و هنگامى كه نَفَسم به گلو مىرسد، و در حال بيرون رفتنم از دنيا، و در آن ساعت و لحظهاى كه بر هيچ ضرر و سود و يا سختى و آسايش قادر نيستم، نسيمى از رحمتت، و بهرهاى از خشنودىات، و مژدهاى از كرامتت را - پيش از آنكه جانم را كاملاً بگيرى، و روحم را قبض فرمايى، و فرشته مرگ را بر بيرون آوردن جانم چيره گردانى - همراه با بشارتى از جانب خويش اى پروردگار من، روزىام گردان، به گونهاى كه آن مژده از جانب هيچ كس جز تو نباشد، و سينهام را بدان خُنَك، و جانم را شادمان، و چشمم را روشن گردانى، و چهرهام برافروخته، و رنگم باز و روشن، و قلبم آرام و آسوده، و ساير [و يا همه] اعضاى بدنم خوشحال گردد [و يا: آنها به يكديگر بشارت دهند.]، به گونهاى كه هركس از آفريدگانت كه مرا مىبيند و هر كدام از بندگانت كه مىشنود، به من رشك بَرَد، و به گونهاى كه بىهوشهاى مرگ را به واسطهى آن را بر من آسان، و ناراحتى سخت و گلوگير هنگام مرگ را از من برطرف گردانده، و سختى آن را بر من تخفيف داده، و بيمارى و درد آن را برطرف نموده، و غم و اندوه و حسرت آن را از بين برده، و از افسوس خوردن و امتحان و گرفتارى مرگ نگاه داشته، و به واسطهى آن از شرّ مرگ و شرّ آنچه بر اهل مرگ پيش مىآيد، [در پناه خويش درآورده،] و خير مرگ و خير آنچه را كه در هنگام مرگ و بعد از آن پيش مىآيد روزىام گردانى.
سپس وقتى كه نَفْسم را كاملاً ستانيده و روحم را گرفتى، روحم را در ميان ارواح برخوردار، و جانم را در ميان جانهاى شايسته، و جسمم را در ميان پيكرهاى پاكيزه، و عملم را در ميان اعمال پذيرفته شده قرار ده، سپس در محدودهى مشخّص و سهم من از زمين، و جايگاه جَسَدم [يا: پهلويم] - همآنجا كه گوشتم خورد و كوبيده؟، و استخوانم به خاك سپرده شده، و تنها و در حالى كه هيچ راه چارهاى ندارم رها مىشوم، و شهرها [و آباديها] مرا بيرون رانده، و بندگان از من كنار گرفته، و به رحمتت نيازمندم، و محتاج عمل صالح خود مىباشم، و با آنچه كه براى خود آماده نموده و براى آخرت خويش پيش فرستاده و در روزگار زندگىام عمل نمودهام ملاقات مىكنم - رستگاريى از رحمتت، و روشنايى از نورت، و استواريى از كرامتت را با گفتار و اعتقاد استوار در زندگانى دنيا و در آخرت روزىام فرما، براستى كه تو ستمكاران را گمراه نموده و هر چه بخواهى انجام مىدهى.
سپس وقت برانگيختن و حساب كشى بر من مبارك گردان، آن هنگام كه زمين براى من شكافته شده و بندگان از من كناره گرفته، و صداى آسمانى مرا فرا گرفته، و صداى دميدن [در صُور ]هراسناكم نموده، و بعد از مرگ محشورم مىفرمايى، و براى حساب كشى بر مىانگيزانى اى پروردگار من، پس نورى از رحمتت را همراه من برانگيز، به گونهاى كه در پيشاپيش و از سمت راستم پيش رفته و مرا به آن ايمنى بخشيده، و قوّت قلبم عنايت فرموده، و عُذر و دليلم را آشكار و محكم، و روى و تمام وجودم را بدان سپيد گردانيده، و سخنم را تصديق فرموده، و حجّتم را پيروز، و به دستاويز بلند [يا: استوار] از رحمتت نايل گردانيده، و در درجهى والاى از بهشتت جاى داده، و رفاقت با حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پيامبر، بنده و رسولت را در بالاترين درجهى بهشت، و برترين و پر عطاترين، و سازگارترين جاى بهشت از لحاظ گشايش و گستردگى، با كسانى كه نعمت [ولايت ]خويش را بر آنان ارزانى داشتهاى، يعنى پيامبران و صدّيقان و گواهان [اعمال] و شايستگان - و چه همراهان و رفيقان خوبى، - روزىام گردان.
خداوندا، بر حضرت محمّد خاتم پيامبران و بر تمام پيامبران و فرستادگان و بر همهى فرشتگان و بر خاندان پاك و پاكيزهى او، و بر همهى ائمّهى هدى درود فرست. اجابت فرما، اى پروردگار عالميان، خدايا، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه كه ما را به وسيلهى او هدايت فرمودى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه ما را به واسطهى او مورد رحمت خويش قرار دادى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه ما را به واسطهى او سرافراز فرمودى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه ما را به وسيلهى او برترى دادى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه كه ما را به وسيلهى او شرافت دادى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه ما را به وسيلهى او بينا گردانيدى، بر حضرت محمّد درود فرست همان گونه ما را به او از كناره و پرتگاه گودال آتش جهنّم رهايى بخشيدى، خداوندا، روى او را سپيد، و شرافت او را افزون و بلند، و حجّتش را پيروز، و نورش را كامل، و ميزان و ترازوى [عملش ]را سنگين، و برهان و دليلش را بزرگ گردان، و جاى او را بحدّى گسترده بگردان تا اينكه خشنود گردد، و او را به دو مقام والاىِ درجه و وسيله از بهشت نايل گردان، و به مقام ستودهاى كه وعدهاش دادهاى برانگيز، و او را برترين پيامبران و فرستادگان از لحاظ منزلت و وسيله قرار ده، و ما را پيرو آثار [و راه و روش آن بزرگوار] قرار ده، و به پيمانهى او ما را سيراب، و در حوضش وارد، و در گروه آن بزرگوار محشور گردان، و بر آيينش بميران، و در راهش [يا: راههايش] رهسپار گردان، و به سنّت و سيرهاش بكارمان گير، بدون اينكه رسوا و پشيمان و يا شكّ و ترديد داشته و يا آن را تغيير دهيم.[يا: خوار گرديم.]
اى كسى كه دَرِ رحمتش به روى دعا كنندگانش گشوده، و حجاب و پردهى درگاهش براى اميدوارانش برداشته شده و باز است، اى پوشاننده امر زشت و درمان كنندهى قلب مجروح، مرا در محلّ حضور [مردمان در روز] قيامت با گناهان هلاك كننده رسوا و مفتضح منما، و ميان مردمان روى [و اسماء و صفات ]گرامىات را از من برمگردان، اى منتهاى آرزوى شخص درمانده و بيچاره و نيازمند، و اى به هم آورندهى استخوان شكسته، گناهان هلاكت كنندهى مرا ببخش، و از امور درونى و نهانى رسوا كنندهام درگذر، و قلبم را از بار گناهان شستشو ده، و آمادگى نيكو براى فرود آمدن مرگ را روزىام گردان، اى بزرگوارترين بزرگواران و منتهاى آرزوى درخواست كنندگان، تويى مولاى من، دَرِ دعا و توبه و بازگشت و به تمام وجود به سوى خود را براى من گشودى، پس دَرِ قبول و اجابتت را به روى من مبند، و به رحمت خويش از آتش جهنّم نجات ده، و در طبقات بالاى بهشت جايم ده، و از چنگ زنندگان به دستاويز استوارت بگردان، و نهايت امر مرا به نيكبختى ختم فرما، و با تندرستى زندهام بدار. اى صاحب فضل و كمال و عزّت و جلال، هيچ دشمن و يا حسودى را نسبت به من دشْمن شادْ مگردان، و هيچ فرمانرواى خيره و سركش و يا شيطان گردنكش را بر من چيره مگردان، به رحمتت اى مهربانترين مهربانان، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خداوند بلند مرتبهى بزرگ، و درود و رحمت وسلامتى و امنيّت بر محمّد و آل او باد.
دعاهاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب
٢١ - از ديگر تعقيبات مهمّ امتثال فرمايش مولايمان حضرت صادق جعفر بن محمّد(عليهما‌السلام) در دعاهاى وارده در تعقيب نمازهاى واجب است، به صورتى كه ابوبصير نقل مىكند كه امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب اين دعاهاى مبارك را مىخواندند:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ بَرآئَةً مِنَ النّارِ، فَاكْتُبْ لَنا بَرآئَتَنا، وَ فى جَهَنَّم فَلا تَجْعَلْنا، وَ فى عَذابِكَ وَ هَوانِكَ فَلا تَبْتَلِنا، وَ مِنَ الضَّريعِ وَالزَّقُومِ فَلا تُطْعِمْنا، وَ مَعَ الشَّياطينِ فِى النّارِ فَلا تَجْعَلْنا، وَ عَلى وُجُوهِنا فَلا تَكْبُبْنا، وَ مِنْ ثِيابِ النّارِ وَ سَرابِيلِ الْقَطِرانِ فَلا تُلْبِسْنا، وَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَنَجِّنا، وَ بِرَحْمَتِكَ فِى الصّالِحينَ فَأَدْخِلْنا، وَ فى عِلِّيّينَ فَارفَعْنا، وَ مِنْ كَأْسٍ مَعينٍ وَ سَلْسَبيلٍ فَاسْقِنا، وَ مِنَ الْحُورِالْعينِ بِرَحْمَتِكَ فَزَوِّجْنا، وَ مِنَ الْوِلْدانِ الُْمخَلَّدينَ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ [مَكْنُونٌ] فَأَخْذِمْنا، وَ مِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ وَلُحُومِ الطَّيْرِ فَأَطْمِعْنا، وَ مِنْ ثِيابِ الحَريرِ وَ السُّنْدُسِ وَ الاِْسْتَبْرَقِ فَاكْسُنا، وَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فَارْزُقْنا، وَ سَدِّدْنا، وَ قَرِّبْنا إِلَيْكَ زُلْفى، وَ صالِحَ الدُّعآءِ وَ الْمَسْأَلَةِ فَاسْتَجِبْ لَنا، يا خالِقَنا، إِسْمَعْ لَنا، وَ اسْتَجِبْ [دَعْوَتَنا]، وَ إِذا جَمَعْتَ الاَْوَّلينَ وَالْآخِرينَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَارْحَمْنا، يارَبِّ، عَزَّ جارُكَ، وَ جَلَّ ثَنآؤُكَ، وَ لا إِلهَ غَيْرُكَ.
- خداوندا، به حقّ محمّد و آل محمّد از تو برائت از آتش جهنّم را درخواست مىنمايم، پس براى ما برائت از آتش جهنّم را بنويس، و در جهنّم قرارمان مده، و به عذاب و خوارىات گرفتار منما، و ضريع و زقّوم [دو خوراك اهل جهنّم] را خوراك ما قرار مده، و همراه با شياطين در آتش يك جا جمع مگردان، و به رو بر زمين مزن، و از جامههاى آتشين و پيراهنهايى را كه از مسِ مُذاب هستند به تنمان مفرما، و از هر بدى - اى خدايى كه معبودى جز تو نيست - در روز قيامت نجات بخش، و به رحمت خود ما را در ميان صالحان داخل فرما، و در عليّين [و والاترين مقام بهشتى] بالايمان بر، و از پيمانه پر از آب دو چشمهى مَعين و سَلْسَبيل سيرابمان گردان، و به رحمتت از حورعين و زنان سياه و درشت چشم به ازدواجمان درآور، و از پسرانى جاودانه [كه همواره در حالت خود باقى هستند و پير نمىشوند] كه گويى لؤلؤ و مَروايدند پيشْ خِدمتهمان گردان، و از ميوههاى بهشت و گوشت پرندگان خوراكمان قرار ده، و از جامههاى ابريشمى سُنْدُس و پرنيان نازك و اِسْتَبْرَق و پرنيان ضخيم به تنمان كن، و شب قدر و حجّ خانهى ارجمندت را روزىمان فرما، و مؤفّق و استوارمان بدار، و مقرّب درگاه خويش بگردان قُرب و منزلت يافتن ويژهاى، و دعا و درخواست شايستهىمان را اجابت فرما، اى آفريدگار ما، از ما بشنو و [دعايمان را ]اجابت فرما، و هنگامى كه اوّلين و آخرين را در روز قيامت گردآوردى، بر ما رحم آر، اى پروردگار ما، همسايهات بلند و عزيز، و ثنايت بزرگ است، و معبودى غير تو نيست.
٢٢ - و از ديگر تعقيبات مهمّ، اقتدا به حضرت صادق جعفر بن محمّد(عليهما‌السلام) در دعاهايى است كه آن بزرگوار در تعقيب هر نماز واجب مىخواندند، چنانكه خادم حضرت صادق، جعفر بن محمّد -(عليه‌السلام) - مىگويد كه آن بزرگوار(عليه‌السلام) در تعقيب هر نماز واجب دعاهايى را مىخواندند. به حضرتش عرض كردم: اى پسر رسول خدا، دعاهايى را كه مىخوانى به من بيآموز، حضرت (عليه‌السلام) فرموده: وقتى نماز ظهر را خواندى سه بار در تعقيب نماز بگو:
بِاللَّهِ اعْتَصَمْتُ، وَ بِاللَّهِ أَثِقُ، وَ عَلَيْهِ أَتَوَكَّلُ.
- تنها به خدا پناه برد، و چنگ زدم، و فقط به او اعتماد دارم، و تنها بر او توكّل نمودم.
سپس بگو:
أَللّهُمَّ، إِنْ عَظُمَتْ ذُنُوبى فَأَنْتَ أَعْظَمُ، وَ إِن كَبُرَ تَفْريطى فَأَنْتَ أَكْبَرُ، وَ إِنْ دامَ بُخْلى فَأَنْتَ أَجْوَدَ، أَللّهُمَّ، اغْفِرْلى عَظيمَ ذُنُوبى بِعَظيمِ عَفْوِكَ، وَ كَبيرَ تَفْريطى بِظاهِرِ كَرَمِكَ، وَاقْمَعْ بُخْلى بَفَضْلِ جُودِكَ، أَللّهُمَّ، ما بِنا مِنْ نَعْمَةٍ فَمِنْكَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ .
- خداوندا، اگر گناهانم بزرگ است، تو بزرگترى، و اگر كوتاهى و تقصيرم بزرگ است، تو بزرگترى، و اگر بخل و تنگ چشمىام پيوسته است، تو بخشندهترى، خدايا، گناهانم بزرگم را به عفو و گذشت عظيمت، و كوتاهى بزرگ مرا به كَرَم آشكارت بيآمرز، و بخلم را با فزونى بخششت بركَن. خدايا، هر نعمتى كه داريم از توست، معبودى جز تو نيست، از تو طلب آمرزش نموده و به سوى تو توبه مىكنم.
دعاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازظهر ٢٣ - از جمله تعقيبات مهمّ، عمل به روايت معاوية بن عمار از حضرت صادق (عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب است. معاوية بن عمّار دُهْنى [ذَهَبى] مىگويد: اين دعاى آقاى من ابى عبداللَّه، جعفر بن محمّد (عليه‌السلام) در تعقيب نمازش مىباشد كه بر من املاء نمود. اوّلين نمازها، نماز ظهر است، و به همين جهت نماز اُولى و نخست ناميده شده، زيرا نخستين نمازى است كه خداوند متعال بر بندگانش واجب فرموده است، و دعاى آن به اين صورت است:
يا أَسْمَعَ السّامِعينَ، وَ يا أَبْصَرَ النّاظِرينَ، وَ يا أَسْرَعَ الْحاسِبينَ، وَ يا أَجْوَدَ الاَْجْوَدينَ، وَ يا أَكْرَمَ الاَْكْرَمينَ، صَلِّ عَلى مُحَمُّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَأَفْضَلِ وَ أَجْزَلِ وَ أَوْفى وَ أَكْمَلِ وَ أَحْسَنِ وَ أَجْمَلِ وَ أَكْبَرِ وَ أَطْهَرِ وَ أَزْكى وَ أَنْورِ وَ أَعْلى وَأَبْهى وَ أَسْنى وَ أَنْمى وَأَدْوَمِ [وَ أَعَمِّ وَأَتَمِّ ]وَأَبْقى ما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ وَ مَنَنْتَ وَ سَلَّمْتَ وَ تَرَحَّمْتَ [وَ تَحَنَّنْتَ] عَلى إِبْراهيمَ وَ عَلى آلِ إِبْراهيمِ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ [أَللّهُمَّ، امْنُنْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَما مَنَنْتَ عَلى مُوسى وَ هارُونَ، وَ سَلِّمْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ] كَما سَلَّمْتَ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمينَ، أَللّهُمَّ، وَ أَوْرِدْ عَلَيْه مِنْ ذُرِّيَّتِهِ وَ أَزْواجِهِ وَ أهْلِ بَيْتِهِ وَأَصْحابِهِ وَ أَتْباعِهِ مِنْ تَقِرُّ بِهِمْ [يا: بِهِ ]عَيْنُهُ، وَاجْعَلْنا مِنْهُمْ وَ مِمَّنْ تَسقيهِ بِكَأْسِهِ، وَ تُورِدُهُ حَوْضَهُ، وَ احْشُرْنا فى زُمْرَتِهِ وَ تَحْتَ لِوآئِهِ، وَ أَدْخِلْنا فى كُلِّ خَيْرٍ أَدْخَلْتَ فيهِ مُحَمَّداً وَ آل مُحَمَّدٍ، وَ أَخْرَجْنا مِنْ كُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ، وَ لا تُفَرِّقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً وَ لا أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْنى مَعَهُمْ فى كُلِّ عافِيَةٍ وَبَلآءٍ، وَاجْعَلْنى مَعَهُمْ فى كُلِّ شِدَّةٍ وَ رَخآءٍ، [وَ اجْعَلْنى مَعَهُمْ فى كُلِّ أَمْنٍ وَخَوْفٍ]، وَاجْعَلْنى مَعَهُم فى كُلِّ مَثْوىً وَ مُنْقَلَبٍ، أَللّهُمَّ، أحْيِنى مَحْياهُمْ، وَ أَمِتْنى مَماتَهُمْ، وَ اجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَكَ وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ، وَاكْشِفْ عَنّى بِهِمْ، وَ نَفِّسْ عَنّى بِهِمْ كُلَّ هَمٍّ، وَ فَرِّجْ بِهِمْ [يا: بِهِ] عَنّى كُلَّ غَمِّ، وَ اكْفِنى بِهِمْ كُلَّ خَوْفٍ، وَاصْرِفْ عَنّى بِهِمْ مَقاديرَ الْبَلآءِ وَ سُوءِ الْقَضآءِ وَ دَرَكَ الشَّفآءِ وَشَماتَةَ الاَْعْداءِ.
أَللّهُمَّ، اغْفِرْلى ذَنْبى، وَ طَيِّبْ كَسْبى، وَقَنِّعْنى بِما رَزَقْتَنى، وَ بارِكْ لى فيهِ، وَلا تَذْهَبْ بِنَفْسى إِلى شَىْءٍ صَرَفْتَهُ عَنّى. أَللّهُمَّ،إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ دنُيْاً تَمْنَعُ خَيْرَ الْآخِرَةِ، وَ عَاجِلٍ يَمْنَعُ خَيْرَ الآجِلِ، وَ حَياةٍ تَمْنَعُ خَيْرَ الْمَماتِ، وَ أَمَلٍ يَمْنَعُ خَيْرَ الْعَمَلِ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ الصَّبْرَ عَلىطاعَتِكَ، وَالصَّبْرَ عَلى مَعْصِيَتِكَ، وَ الْقِيامَ بِحَقِّكَ، وَ أَسْأَلُكَ حَقآئِقَ الاِْيمانِ، وَ صِدْقَ الْيَقينِ فِى الْمَواطِنِ كُلِّها، وَ أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَ الْمُعافاةَ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ، عافِيَةَ الدُّنْيا مِنَ الْبَلآءِ، وَ عافِيَةَ الْآخِرَةِ مِنَ الشَّقآءِ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ العافِيَةَ وَ تَمامَ الْعافِيَةَ وَ دَوامَ الْعافِيَةِ، وَالشُّكْرَ عَلَى الْعافِيَةِ، وَ أَسْأَلُكَ الظَّفَرَ وَالسَّلامَةَ وَ حُلُولَ دارِ الْكِرامَةِ. أَللّهُمَّ، اجْعَلْ فى صَلاتى وَ دُعآئى رَهْبَةً مِنْكَ وَ رَغْبَةً إِلَيْكَ، وَ راحَةً تَمُنُّ بِها عَلَىَّ، أَللّهُمَّ، لا تَحْرِمْنى سَعَةَ رَحْمَتِكَ وَ سُبُوغَ نِعْمَتِكَ وَ شُمُولَ عافِيَتِكَ وَ جَزيلَ عَطآئِكَ وَ مِنَحَ مَواهِبِكَ لِسُوءِ ما عِنْدى، وَ لا تُجازِنى بِقَبيحِ عَمَلى، وَ لا تَصْرِفْ وَجْهَكَ الْكَريمَ عَنّى، أَللّهُمَّ، لاتَحْرِمْنى وَ أَنَا أَدْعُوكَ، وَ لا تُخَيِّبْنى وَ أَنَا أَرْجُوكَ، وَلا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، وَ لا إِلى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ فَيَحْرِمَنى وَ يَسْتَأْثِرَ عَلَىَّ. أَللّهُمَّ، إِنَّكَ تَمْحُو ماتَشآءُ وَ تُثْبِتُ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ، أَسْألُكَ بِآلِ ياسينَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ صَفْوَتِكَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَ أُقَدِّمَهُمْ بَيْنَ يَدَىْ حَوآئِجى وَ رَغْبَتى إِلَيْكَ. أَللّهُمَّ، إِنْ كُنْتَ كَتَبْتَنى فى أُمِّ الْكِتابِ شَقِيّاً مَحْرُوماً مُقْتَرّاً عَلَىَّ فِى الرِّزْقِ، فَامْحُ مِنَ الْكِتابِ شَقآئى وَ حِرْمانى، وَ أَثْبِتْنى عِنْدَكَ سَعيداً مَرْزُوقاً، فَإِنَّكَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَ تُثْبِتُ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ. أَللّهُمَّ، إِنّى لِما أَنْزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقيرٌ، وَ أَنَا مِنْكَ خآئِفٌ، وَ بِكَ مُسْتَجيرٌ، وَ أَنَا حَقيرٌ مِسْكينٌ، أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنى، فَاسْتَجِبْ لى كَما وَعَدْتَنى، إِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْميعادَ، يا مَنْالَ: أُدْعُونى، أَسْتَجِبْ [لَكُمْ]٢٣٣ نِعْمَ الُْمجيبُ أَنْتَ يا سَيِّدى، وَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ نِعْمَ الْمَوْلى، [وَ] بِئْسَ الْعَبْدُ أَنَا، وَ هذا مَقامُ الْعآئِذِ بِكَ مِنَ النّارِ، يا فارِجَ الْهَمِّ، وَ يا كاشِفَ الْغَمِّ، يا مُجيبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرّينَ، يا رَحْمانَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحيمَهُما، إِرْحَمْنى رَحْمَةً تُغْنينى بِها عَنْ [قَصْدِ] رحْمَةِ مِنْ سِواكَ، وَ أَدْخِلْنى بِرَحْمَتِكَ فِى عِبادِكَ الصّالِحينَ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى قَضى عَنّى صَلاةً كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مُوْقُوتاً، [بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ].
- اى شنواترين شنواها، و اى بيناترين بينندگان، و اى كسى كه زودتر از همه به حساب مىرسى، و اى بخشندهترين بخشندگان، و اى بزرگوارترين بزرگواران، همانند برترين و فراوانترين و فراگيرترين و كاملترين و نيكوترين و زيباترين و بزرگترين و پاكيزهترين و خوشترين و نورانىترين و بالاترين و درخشندهترين و والاترين و بالندهترين و پيوستهترين و شاملترين [و كاملترين] و پايندهترين درود و بركت و بخشش و سلامتى و ترحّم [و مهربانى ]را كه بر حضرت ابراهيم و آل ابراهيم فرستادى، بر محمّد و آل محمّد فرست، براستى كه تو ستودهى بلند مرتبه هستى. [خداوندا، چنانكه بر حضرت موسى و هارون(عليهما‌السلام) منّت نهادى بر محمّد و آل محمّد منّت نِهْ، و بر محمّد و آل محمّد سلام فرست] ِچنانكه بر حضرت نوح از ميان عالميان سلام فرستادى، خدايا، از فرزندان و همسران و اهل بيت و ياران و پيروان آن بزرگوار كسانى را كه چشمش به آنها روشن مىگردد، بر او وارد گردان، و ما را از آنان و نيز از كسانى كه با جام آن بزرگوار سيرابشان نموده و در حوض حضرتش وارد مى نمايى قرار ده، و ما را در گروه آن بزرگوار و زيرِ پرچمش محشورگردان، و در هر خير و خوبى كه محمّد و آل محمّد را در آن وارد گرداندهاى داخل گردان، و از هر بدى كه محمّد و آل محمّد را از آن خارج نمودهاى خارج گردان، و هيچگاه به اندازهى چشم برهم زدنى نه كمتر از اين و نه بيشتر از آن، ميان ما و محمّد و آل محمّد جدايى ميانداز، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ما را در هر عافيت و گرفتارى همراه با آنان قرار ده، و در هر سختى و خوشى همراه با ايشان بگردان، [و در حال ايمنى و خوف و هراس با آنان همراه بفرما]، و در هر ايستادن و رفتن همراه با ايشان قرار ده. خداوندا، زندگانىمان را بسان زندگانى آن بزرگواران، و مردنمان را همانند مرگ ايشان قرار ده، و مرا به واسطهى آنان در دنيا و آخرت در نزد خويش آبرومند و از مقرّبان درگاهت بگردان، خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست. و تمام اندوههاى مرا به واسطهى آنان برطرف نموده و از بين ببر، و تمام غمهايم را بگشاى، و به واسطهى آن بزرگواران هر ترس و هراسى را از من كفايت فرما، و گرفتاريهاى مقدّر شده و قضاى بد و دركِ [و يا: پيآمدِ ]بدبختى و شماتت و خوشحالى دشمنان را از من دورگردان.
خداوندا، گناهم را بيآمرز، و كسبم را پاكيزه، و به آنچه روزىام فرموهاى قانع، و برايم پرخير و بركت گردان، و نَفْسم را نسبت به چيزى كه از من بازداشتهاى متمايل مفرما، خدايا، به تو پناه مىبرم از دنيايى كه جلو خير آخرت را مىگيرد، و از دنياى زودرسى كه مانع خير آخرت آينده مىگردد، و از زندگانىاى كه از مردن بهتر جلوگيرى مىكند، و از آرزويى كه مانع عمل خير مىگردد، خداوندا، از تو شكيبايى بر طاعتت، و صبر از ارتكاب معصيت و نافرمانى است، و بجاآوردن حقّت را خواستارم، و از تو ريشهها و حقايق ايمان و يقين راستين در تمام جايگاهها را مسألت دارم، و از تو عفو و عافيت و تندرستى در دنيا و آخرت، عافيت دنيا از بلا و گرفتارى، و عافيت آخرت از شقاوت و بدبختى را مسألت مىنمايم. خدايا، عافيت و كمال و دوام عافيت و شكر بر عافيت را از تو درخواست مىنمايم، و كاميابى و سلامتى و وارد شدن در دارد كرامتت را مىخواهم. خداوندا، در نماز و دعايم هراس از خود، و ميل و رغبت به سوىات و راحتى و آسودگىاى كه بر منّت نهى قرار ده، خدايا، به خاطر بدىِ آنچه كه در نزد و وجود من است [يعنى اعمال و صفات بدم] از رحمت گسترده و نعمت گوارا، و عافيت فرا گير، و عطاى فراوان، و بخششهاى مواهبت محروم مگردان، و به عمل زشتم پاداش مده، و روى [و اسماء و صفات ]گرامىات را از من برمگردان. خداوندا، در حالى كه تو را مىخوانم محرومم مگردان، و در حالى كه به تو اميدوارم دست خالى برمگردان، و هيچگاه به اندازهى چشم بر هم زدنى نه به خود و نه به هيچ كس از مخلوقاتت واگذارم مكن، تا مرا محروم گردانده و ديگرى را بر من مقدّم بدارد. خداوندا، براستى كه تو هرچه را بخواهى محو و يا اثبات مىفرمايى، و كتابِ مادر تنها در نزد توست، به [حقّ] آل ياسين كه برگزيدگان خلق، و نابترين مخلوقاتت مىباشند از تو درخواست نموده و آن بزرگواران را پيشاپيش خواستهها و ميل و رغبتم به تو مقدّم مىدارم، خديا، اگر مرا در و كتابِ مادر بدبخت و محروم و گرفتار به تنگى روزى نوشتهاى، بدبختى و محروميّتم را از آن محو، و در نزد خويش نيكبخت و پر روزى ثبت بفرما، خدايا، بىگمان من به هر خيرى كه به سوى من فرو فرستادهاى نيازمندم، و از تو هراسناكم، و به تو پناه آوردهام، و من حقير و بيچاره و درمانده هستم، همان گونه كه امر فرمودهاى مىخوانمت، پس چنانكه وعده فرمودى، كه تو هيچگاه خلف وعده نمىنمايى، [دعاى ]مرا اجابت فرما. اى خدايى كه فرمودى: مرا بخوانيد، تا [دعاى] شما را اجابت نمايم. چه خوب اجابت كنندهاى هستى تو، اى سرور من، و چه خوب پروردگارى و چه نيكو مولى و سرپرستى، و چه بد بندهاى هستم من، و اين است ايستادن بنده پناه آورده به تو از آتش جهنّم، اى گشايندهى ناراحتى، و اى برطرف كنندهى غم و اندوه، اى اجابت كنندهى دعاى درماندگان، اى رحمان و رحيم دنيا و آخرت، مرا به چنان رحمتى مورد مِهْر و رحمت خويش قرار ده كه به آن از [آرزو كردن و نيّت] رحمت غيرِ خود بىنيازم گردانى، و به رحمتت مرا در ميان بندگان شايستهات داخل فرما، ستايش خداوندى را كه يك نماز از نمازهايى را كه بر مؤمنين نوشته و واجب نموده از من برآوَرَد،[به رحمتت، اى مهربانترين مهربانها].
دعاى حضرت مهدى(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب
٢٤ - از جمله تعقيبات مهمّ. دعاى است كه به روايت صحيح از مولايمان حضرت مهدى(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب وارد شده است.
ابو نعيم محمّد بن احمد انصارى مىگويد: من و گروهى به تعداد سى نفر مرد - كه فرد مُخْلِص و شيعه جز محمّد بن ابى القاسم در ميان آنان نبود، - در روز ششم ذى الحجّة سال ٢٩٣ [هجرى قمرى] در مكّه نزد مستجار بوديم، كه ناگهان جوانى كه دو لنگِ ناصِح كه در آن احرام بسته بود و بر تن داشت و نعلين او در دستش بود، از طوافِ خانهى خدا فراغت پيدا كرد و به سوى ما آمد، وقتى او را ديديم، همگى به خاطر هيبت و ابّهت او بپا خاستيم و هيچ كس از ما بر زمين نشسته نماند، او بر ما سلام نمود و در وسط نشست و ما در گرد او، سپس به راست و چپ نگاه كرد و آنگاه فرمود: آيا مىدانيد كه امام صادق (عليه‌السلام) در دعاى اِلْحاح چه مىفرمود؟ عرض كرديم: چه چيزى مىفرمود؟ فرمود كه آن بزرگوار مىفرمودند:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذى بِهِ تَقُومُ السَّمآءُ، وَ بِهِ تَقوُمُ الاَْرْضُ، وِ بِهِ تُفَرِّقُ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ، وَ بِهِ تَجْمَعُ بَيْنَ الْمُتَفَرِّقِ، وَ بِهِ تُفَرِّقُ بَيْنَ الُْمجْتَمِعِ، وَ بِهِ أَحْصَيْتَ عَدَدَ الرِّمالِ وَ زِنَةَ الْجِبالِ وَ كَيْلَ الْبِحارِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ لى مِنْ أَمْرى فَرَجاً.
- خداوندا، به [حقّ] آن اسمت كه به [وسيلهى] آن آسمان برپا، و زمين پابرجاست، و ميان حقّ و باطل جدا مىافكنى، و ميان [امور و يا اشخاصِ] جدا و پراكنده جمع مىنمايى، و بين جمع جدايى مىافكنى، و شمارهى سنگريزهها و وزن كوهها و پيمانهى درياها را به آن حساب مىنمايى، از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و در امر من فرج و گشايشى قرار دهى.
سپس برخاست و داخل طواف شد، و ما نيز به واسطهى قيام او بپا خواستيم، تا اينكه رفت، و ما او را از ياد برديم. و تا فرداىِ همان وقت به خود مىگفتيم: او چه كسى بود؟ تا اينكه باز فردا از طواف خارج شد، و به سوى ما آمد و مانند روز گذشته در برابر او قيام نموديم، و در وسط مجلس ما جلوس فرمود، و نظر به راست و چپ انداخت و فرمود: آيا مىدانيد اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) بعد از نماز واجب چه مىفرمود؟ عرض كرديم: چه مىفرمود؟ فرمودند: حضرتش همواره مىفرمودند:
إِلَيْكَ رُفِعَتِ الاَْصْواتُ، وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ، وَلَكَ خَضَعَتِ الرِّقابُ، وَ إِلَيْكَ التَّحاكُمُ فِى الاَْعْمالِ، يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَ خَيْرَ مَنْ أَعْطى، يا صادِقُ يا بارُّ، يا مَنْ لايُخْلِفْ الْميعادَ، يا مَنْ أَمَرَ بِالدُّعآءِ وَ وَعَدَ بِالاِْجابَةِ، يا مَنْ قالَ: أُدْعُونى، أَسْتَجِبْ لَكُمْ ،٢٣٤ يا مَنْ قالَ: وَ إِذا سَأَلُكَ عِبادى عَنّى، فَإِنّى قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَة الدّاعِ إِذا دَعانِ، فَلْيَسْتَجيبُوا لى، وَ لْيُؤْمِنُوا بى، لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ .،٢٣٥ وَ يا مَنْ قالَ: يا عِبادِىَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلىأَنْفُسِهِمْ، لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمعياً، إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ .٢٣٦، لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، ها، أَنَا ذا بَيْنَ يَدَيْكَ، أَلْمُسْرِفُ، وَ أَنْتَ الْقائِلُ: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً.
- صداها تنها به سوى تو بلند، و چهرهها تنها در برابر تو فروتن، و گردنها فقط براى تو خاضع هستند، و داورى در اعمال تنها به درگاه توست. اى بهترين كسى كه از او درخواست مىشود، و بهترين كسى كه عطا مىفرمايى، اى راستگو، اى نيكوكار، اى كسى كه خلف وعده نمىفرمايى، اى كسى كه دستور دعا كردن و وعده اجابت دادى، اى كسى كه فرمودى: مرا بخوانيد، تا دعاى شما را اجابت نمايم. اى كسى كه فرمودى: و هرگاه كه بندگانم دربارهى من درخواست نمايند، [بگو] كه همانا من نزديكم و دعاى دعا كنندگان را هرگاه كه مرا بخوانند اجابت مىنمايم، پس بايد آنان [يعنى بندگان ]دعوت مرا پذيرفته و به من ايمان آوَرَند، اميد آنكه كه رهنمون گردند. و اى كسى كه فرمودى: اى بندگان من كه بر نَفْسِ خويش اسراف نموديد، از رحمت خدا نوميد نشويد، كه بىگمان خداوند همهى گناهان را مىآمرزد، براستى كه اوست بسيار آمرزندهى مهربان. آرى و آرى، هان، اينك من همان اسراف كنندهى [بر نَفْس خويش ]هستم، و تو فرمودهاى كه: از رحمت خدا نوميد نشويد، براستى كه خداوند همهى گناهان را مىآمرزد.
بعد از اين دعا، به راست و چپ نظر انداخت و بعد فرمود: آيا مىدانيد كه اميرالمؤمنين -(عليه‌السلام) - در سجدهى شكر چه مىفرمود؟ عرض كرديم: چه چيزى مىفرمود؟ فرمود: آن بزرگوار مىفرمودند:
يا مَنْ لا يَزيدُهُ كَثْرَةُ الدُّعآءِ إِلاّ سَعَةً وَ عَطآءً، يا مَنْ لا تَنْفَدُ خَزآئِنُهُ، يا مَنْ لَهُ خَزآئِنُ السَّمآءِ وَالاَْرْضِ، يا مَنْ لَهُ خَزآئِنُ ما دَقَّ وَجَلَّ، لا تَمْنَعْكَ إِسْآئَتى مِنْ إِحْسانِكَ أَنْ تَفْعَلَ بِىَ الذَّى أَنْتَ أَهْلُهُ، [فَأنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَالكَرَمِ وَالْعَفْوِ وَالتَّجاوُزِ، يارَبِّ، يا أَللَّهُ، لا تَفْعَلْ بِىَ الَّذى أَنَا أَهْلُهُ، فَإِنّى أَهْلُ الْعُقُوبَةِ] وَ قَدِ اسْتَحْقَقْتُها، لا حُجَّةَ لى وَ لا عُذْرَلى عِنْدكَ، أُبوءُ لَكَ بِذُنُوبى كُلِّها، وَ أَعْتَرِفُ بِها كَىْ تَعْفُوَ عَنّى، وَ أَنْتَ أعْلَمُ بِها مِنّى، أَبُوءُ لَكَ بِكُلِّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ كُلِّ خَطيئَةٍ احْتَمَلْتُها [يا: أَخْطَأْتُها]، وَ كُلَّ سَيِّئَةٍ عَمِلْتُها، رَبِّ، اغْفِرْ وَارْحَمْ، وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، إِنَّكَ أَنْتَ الاَْعَزُّ[الاَْجَلُ] الاَْكْرَمُ.
- اى خدايى كه بسيار دعا كردن جز بر گسترش [عنايت] و عطاى او نمىافزايد، اى كسى كه گنجينههايش تمام نمىشود، اى كسى كه گنجينههاى آسمان و زمين از آنِ اوست، اى خدايى كه گنجينههاى تمام امور كوچك و بزرگ براى اوست؛ بدى من جلوى احسان و نيكى تو را نگيرد كه آنچه را كه شايسته آن هستى به من روا دارى، [زيرا تو اهل بخشش و بزرگوارى و عفو و گذشت هستى. اى پروردگار من، اى خدا، با من آنچه را كه سزاوارم مكن، كه من زيبندهى عذاب هستم،] و اينك مستحقّ عقوبت توام، و حجّت و دليلى و عُذرى در نزد تو ندارم، به همهى گناهانم در نزد تو اقرار و اعتراف مىكنم تا از من درگذرى. و تو نسبت به من از خودم آگاهتر هستى، در درگاه تو به هر گناهى كه كردم و هر بدى كه مرتكب شدم و هر بدى كه انجام دادم اقرار مىنمايم، پروردگارا، بيامرز و رحمآر، و از تمام آنچه مىدانى درگذر، كه تو سرافرازترين [بزرگترين] و بزرگوارترين هستى.
بعد بپا خاست و داخل طواف شد، و ما نيز به خاطر قيام او ايستاديم، فردا نيز در همان وقت بازگشت و باز ما به خاطر روى آمدن او به سوى ما مانند گذشته بپا خاستيم، و او در وسط مجلس نشست و به راست و چپ نظر افكند و فرمود: علىّ بن الحسين،(عليهما‌السلام) سرور عبادت كنندگان پيوسته در سجدهاش در همين جا - و با دست به حِجْرِ اسماعيل زير ناودان اشاره فرمود - مىفرمودند:
بَيْدُكَ بِفِنآئِكَ، مِسْكينُكَ بِفِنآئِكَ، فَقيرُكَ بِفِنآئِكَ، [سآئِلُكَ بِفِنآئِكَ]، يَسْأَلُكَ مالا يَقْدِرُ عَلَيْهِ غَيْرُكَ .
- بندهى كوچك تو در آستانه توست، مسكين و بيچارهات در درگاه توست، نيازمند به تو در درگاه توست، [سائل تو در آستانهى توست]، و از تو آنچه را كه غيرِ تو بر آن قادر نيست، درخواست مىنمايد.
سپس به راست و چپ نظر انداخت و از ميان ما به محمّد بن قاسم نگريست و فرمود: اى محمّد بن قاسم، ان شاء اللَّه تو بر عقيدهى خوبى هستى، و محمّد بن قاسم به اين امر [يعنى تشيّع و ولايت ائمّه(عليهم‌السلام) ] اعتقاد داشت.
بعد بپا خاست و داخل طواف شد و هيچ كدام از ما نبود كه دعايى را كه ذكر كرده بود به ياد نداشته باشيم، ولى همگى از يادمان رفت كه اين امر را به ياد يكديگر آورديم تا اينكه در آخر آن روز ابوعلى محمودى گفت: اى قوم، آيا اين شخص را مىشناسيد، به خدا سوگند، اين صاحب زمان شماست، گفتيم: اى اباعلى، چگونه دانستى؟
وى گفت كه مدّت هفت سال به درگاه پروردگارش دعا مىنموده و درخواست مىكرده كه صاحب الزمان را به او نشان دهد.
و نيز گفت: عصر روز عرفه با دوستان گردِ هم بوديم، ناگهان درست همان مرد را ديدم كه دعايى را كه من نيز حفظ بودم، مىخواند، از او پرسيدم: كيستى؟ فرمود: از مردم. گفتم: از كدامين مردم؟ فرمود: از عرب. عرض كردم: از كدام عرب؟ فرمود: از برترين آنها. عرض كردم: آنان كيانند؟ فرمود: بنىهاشم. عرض كردم: از كدام بنى هاشم؟ فرمود: از بلندمرتبهترين و نابترين آنها، عرض كردم: از چه كسى؟ فرمود: از كسى كه سرهاى كافران را مىشكافت، و نيازمندان را اطعام مىنمود، و در حالى كه مردم در خواب بودند شبها به نماز مشغول مىشد. دانستم كه علوىّ است و به همين خاطر او را دوست داشتم. سپس او را از پيش رُويم گم كردم، و ندانستم كه چگونه رفت. از مردمى كه گرداگردِ او بودند پرسيدم: آيا اين علوىّ را مىشناسيد؟ گفتند: بله، هر سال با ما پياده حجّ بجا مىآورد. از روى تعجّب، به خود گفتم: سبحان اللَّه، به خدا سوگند، كه من اَثَر و ردِّپاى شخصى را نمىبينم. تا اينكه غمگين و اندوهگين بر فراقش به سوى مُزْدَلِفه روانه شدم، و آن شب را خوابيدم، ناگهان رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را ديدم. به من فرمود: اى احمد، كسى را كه مىخواستى ديدى؟ عرض كردم: اى آقاى من، چه كسى را؟ فرمود: كسى را كه عصر و شام گذشته ديدى، صاحب زمان تو بود.
وقتى ما اين جريان را از وى شنيديم، او را سرزنش كرديم كه چرا ما را آگاه ننمودى، وى گفت: اين امر را زمانى كه به ما بازگو كرد فراموش نموده بود.
توضيح يك نكته از حديث گذشته
دربارهى اين سخن در حديث گذشته كه: حضرت دو لنگِ ناصح داشت از بعضى از اهل حجاز پرسيديم. وى گفت: لباسهايى از يَمَن آورده مىشود كه بدان ناصِح گفته مىشود، و آنها را گاهى سفيد و گاهى رنگارنگ درست مىكنند. و صاحب كتاب أّلصِّحاحُ فِى اللُّغَة گفته كه ناصح بانون والف، وصاد وحاء بدون نقطه يعنى خالص.٢٣٧
٢٣١) در برخى از نسخهها به جاى يَغْبِطُنى لفظيُعْطينى آمده است كه ظاهراً اشتباه كاتب و ناسخ مىباشد.
٢٣٢) به جاى اين كلمه در برخى از نسخهها «يُرْفَثُآمده است كه ظاهراً درست نيست.
٢٣٣) غافر (٤٠): ٦٠
٢٣٤) غافر (٤٠): ٦٠.
٢٣٥) بقره(٢): ١٨٦.
٢٣٦) زمر (٣٩): ٥٣.
٢٣٧) صحاح، مادّهى نصح، ج ١، ص ٤١١.
دعا براى جبران غفلتها و گناهان قلبى در نماز
٢٥ - از ديگر تعقيبات مهمّ بعد از فراعت از نمازها، جهت تلافى و جبران غفلتها و گناهان قلبى كه در نماز حاصل مىشود، خواندن دعايى است كه در كتاب احمد بن عبداللَّه بن خانبه آمده، هم او كه جدّ سعيدم ابوجعفر طوسى در كتاب الفهرست ذكر كرده كه از اصحاب مورد اعتماد ماست، و عمل به دعاهايى كه كتابش متضمّن آن است، روايت شده است٢٣٨.
سعيد بن عبداللّه اشعرى مىگويد: احمد بن عبداللّه بن خانبه كتابش را بر مولايمان ابى محمّد حسن بن علىّ بن محمّد عسكرى(عليه‌السلام) عرضه كرد، و حضرتش آن را قرائت نمود، و فرمود: صحيح است و بدان عمل كنيد.
احمد بن خانبه در كتابى كه بدان اشاره شد و در زمينه دعا و مناجات است، گفته است: نمازگزار بعد از فراغت از نماز بگويد:
أَللّهُمَّ، لَكَ صَلَّيْتُ، وَ إِيّاكَ دَعَوْتُ، وَ فى صَلاتى وَ دُعآئى ما عَلِمْتَ مِنَ النُّقْصانِ وَ الْعَجَلَةِ وَ السَّهْوِ وَالْغَفْلَةِ وَالْكَسَلِ وَالْفَتْرَةِ وَالنِّسْيانِ وَالمُدافَعَةِ وَالرِّيآءِ وَالسُّمْعَةِ وَ الرَّيْبِ وَ الْفِكْرِ [يا: أَلْفِكْرَةِ ]وَ الشَّكِّ وَالْمَشْغَلَةِ [وَ الشَّنيعَةِ] وَاللَّحْظَةِ الْمُلْهِيَةِ عَنْ إِقامَةِ فَرآئِضِكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْ مَكانَ نُقْصانِها تَماماً، وَ عَجَلتى تَثْبيتاًوَ تَمَكُّناً، وَ سَهْوى تَيَقُّظاً، وَ غَفْلَتى تَذَكُّراً، وَ كَسَلى نَشاطاً، وَ فُتُورى قُوَّةً، وَ نِسْيانى مُحافَظَةً، وَ مُدافَعَتى مُواظَبَةً، وَ رِيآئى إِخْلاصاً، وَ سُمْعَتى تَسَتُّراً، وَ رَيْبى بَياناً، وَ فِكْرى خُشُوعاً، وَ شَكّى يَقيناً، وَ تَشاغُلى فَراغاً، وَلَحاظى خُشُوعاً، فِإِنّى لَكَ صَلَّيْتُ، وَإِيّاكَ دَعَوْتُ، وَ وَجْهَكَ أَرَدْتُ، وَإِلَيْكَ تَوَجَّهْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ ما عِنْدَكَ طَلَبْتُ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْ لى فى صَلاتى و دُعآئى رَحْمَةً وَ بَرَكَةً تُكَفِّرُ بِها سَيِّئآتى، وَ تُضاعِفُ بِها حَسَناتى، وَ تَرْفَعُ بِها دَرَجَتى، وَ تُكْرِمُ بِها مَقامى، وَ تُبَيِّضُ بِها وَجْهى، وَ تَحُطُّ بِها وِزْرى، وَاجْعَلْ ما عِنْدَكَ خَيْراً لى مِمّا يَنْقَطِعُ عَنّى.
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى قَضى عَنّى صَلاتى إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً٢٣٩ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى هَدانا لِهذا، وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللَّهُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى أَكْرَمَ وَجْهى عَنِ السُّجُودِ إِلّا لَهُ، أَللّهُمَّ، كَما أَكْرَمْتَ وَجْهى عَنِ السُّجُودِ إِلاّ لَكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ صُنْهُ عَنِ الْمَسْأَلَةِ إِلاّ مِنْكَ [يا: لَكَ]، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَقَبَّلْها مِنّى بَأَحْسَنِ قَبُولِكَ، وَلا تُؤاخِذْنى بِنُقْضانِها. وَ ما سَهى عَنْهُ قَلْبى مِنْها فَتَمِّمْهُ لى بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
أَللّهُمَّ، فَصَلِّ [يا: صَلِ] عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، اُولِى الاَْمْرِ الَّذينَ أَمَرْتَ بِطاعَتِهِمْ، وَ اُولِى الاَْرْحامِ الَّذينَ أَمَرْتَ بِصِلَتِهِمْ، وَ ذَوِى الْقُرْبَى الَّذينَ أَمَرْتَ بِمَوَدَّتِهِمْ، وَ أَهْلِ الذِّكْرِ الَّذينَ أَمَرْتَ بِمَسْأَلَتِهِمْ، وَ الْمَوالِى الَّذينَ أَمَرْتَ بِمُوالاتِهِمْ وَ مَعْرِفَةِ حَقِّهِمْ، وَ أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذينَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهيراً، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْ ثَوابَ صَلاتى وَ ثَوابَ مَنْطِقى وَ ثَوابَ مَجْلسى رِضاكَ وَ الْجَنَّةَ، وَاجْعَلْ ذلِكَ كُلَّهُ خالِصاً مُخْلِصاً يُوافِقُ [يا: يُوافى] مِنْكَ رَحْمَةً وَإِجابَةً، وَافْعَلْ فى جَميعِ ما سَأَلْتُكَ مِنْ خَيْرٍ، وَ زِدْنى مِنْ فَضْلِكَ، إِنّى إِلَيْكَ مِنَ الرّاغِبينَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، يا ذَا الْمَنِّ الَّتى لا يَنْقَطِعُ أَبَداً، يا كَريمُ يا كَريمُ يا كَريمُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاجْعَلْنى مِمَّنْ آمَنَ بِكَ فَهَدَيْتَهُ، وَ تَوَكَّلَ عَلَيْكَ فَكَفَيْتَهُ، وَ سَأَلَكَ فَأَعْطَيْتَهُ، وَ رَغِبَ إِلَيْكَ فَأَرْضَيْتَهُ، وَ أَخْلَصَ لَكَ فَأَنْجَيْتَهُ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَحْلِلْنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِكَ، لا يَمَسُّنا فيها نَصَبٌ، وَ لا يَمَسُّنا فيها لُغُوبٌ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الذَّليلِ الْفَقيرِ [يا: الْفَقيرِ الذَّليلِ]، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تَغْفِرَلى جَميعَ ذُنُوبى، وَ تَقْلِبَنى بِقَضآءِ جَميعَ حَوائِجى إِلَيْكَ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، أَللّهُمَّ، ما قَصُرَتْ عَنْهُ مَسْأَلَتى وَ عَجَزَتْ مِنْهُ قُوَّتى وَ لَمْ تَبْلُغْهُ فِطْنَتى مِنْ أَمْرٍ تَعْلَمُ فيهِ صَلاحَ أَمْرِ دُنْياىَ وَ آخِرَتى، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَافْعَلْهُ بى يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّأَنْتَ، بِرَحْمَتِكَ فى عافِيَةٍ، ماشآءَ اللَّهُ، وَ لا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ.
- خداوندا، تنها براى تو نماز گزاردم، و فقط تو را خواندم، و در نماز و دعايم هر چه از كاستى و شتاب و سهو و غفلت و تنبلى و سستى و فراموشى و حواس پرتى و رياء و سمعه و دو دلى و انديشه و شكّ و مشغله [يا: عمل زشت و ناپسند] و سرگرمى و نگاه باز دارنده و سرگرم كننده از برپا داشتن فرايضت مىدانى، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و به جاى نقص و كاستى آن تمام و كمال قرار ده، و عجله و شتابم را استوارى به ثبات و، و سهوم را به هوشيارى، و غفلتم را به تذكّر و به ياد بودن، و تنبلىام را به نشاط و شادابى، و سستىام را به نيرومندى، و فراموشىام را به حفظ، و حواس پرتىام را به مواظبت و نگاهدارى، و و ريايم را به اخلاص، و سمعهام را به پوشانيدن [اعمالم از مردم]، و دو دلىام را به روشنگرى، و انديشهام را به فروتنى، و شكّم را به يقين، و مشغول بودنم را به آسودگى، و نگاه كردنم را به خشوع و خضوع مبدّل گردان. زيرا من تنها براى تو نماز گزاردم، و فقط تو را خواندم، و روى [و اسماء و صفات و خشنودى] تو را اراده نمودم، و به سوى تو متوجّه شدم، و به تو ايمان آورده و بر توكّل نمودم، و آنچه را كه در نزد توست درخواست نمودم، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و براى من در نماز و دعايم رحمت و بركتى قرار ده كه بديها و گناهانم را بدان پوشانده، و كارهاى نيكم را دو چندان گردانده، و درجه و پايهام را بالا برده، و مقام و منزلتم را گرامى، و رويم را سپيد گردانيده، و بار گناهانم را بريزى. و آنچه را كه در نزد توست براى من، از آنچه كه پايان مىپذيرد بهتر گردان.
سپاس خداوندى را كه نمازم را از سوى من ادا نمود براستى كه نماز، نوشته و واجبى با وقت معيّن براى مؤمنان است. اى مهربانترين مهربانها، سپاس خدايى را كه ما را به اين رهنمون شد، و اگر خدا هدايت نمىفرمود، ما نمىتوانستيم هدايت پذير گرديم. ستايش خداوندى را كه رويم را از سجده كردن براى غير خود گرامى داشت. خداوندا، چنانكه رويم را از كرنش نمودن براى غير خود گرامى داشتهاى، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و آن را از مسألت نمودن از غير خود محفوظ بدار. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و نمازم را از من با نيكوترين پذيرش بپذير، و مرا به كمبود و كاستى آن مؤاخذه فرما، و آنچه كه دلم از آن سهو نموده به رحمتت كامل گردان. اى مهربانترين مهربانها.
خداوندا، [پس] بر محمّد و آل محمّد درود فرست، همان فرمانروايانى كه به پيروى از آنان دستور دادهاى، و خويشاوندانى كه امر به رسيدگى آنان فرمودهاى، و نزديكان [پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ] كه به مودّت و مهربانى ايشان فرمان دادهاى، و اهل ذكرى كه دستور به پرسيدن از ايشان دادهاى، و سروران و سرپرستانى كه به موالات و دوستى و شناختن حقّشان دستور دادهاى، و اهل بيتى كه پليدى را از ايشان دور و به گونهى ويژهاى پاكيزهشان نمودى. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و ثواب نمازم و ثواب گفتارم و ثواب نشستنم را خشنودىات و بهشت قرار ده، و همهى اينها را خالص و پاكيزه و بىآلايش گردان، به گونهاى كه با رحمت و اجابتى از جانب تو سازگار گردد، و تمام خيراتى را كه از تو درخواست نمودم دربارهى من انجام ده، و از فضل خويش افزون گردان، بىگمان من به سوى تو ميل و رغبت دارم، اى مهربانترين مهربانها، اى صاحب بخششى كه هرگز بخششات بريده نمىگردد، اى صاحب نيكىاى كه هرگز نيكىات گسسته نمىگردد، اى صاحب نعمتى كه هيچگاه نعمتت به شمار در نمىآيد، اى بزرگوار، اى بزرگوار، اى بزرگوار، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا از كسانى كه به تو ايمان آورده، و در نتيجه هدايشتان نمودى، و بر تو توكّل نموده و كفايتشان فرمودى، و از تو درخواست نموده و عطايشان فرمودى، و به تو گراييد و خشنودشان گردانيدى، و [اعمال ]خود را براى تو خالص گردانيد و نجاتشان دادى قرار ده، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و به فضل خود ما را در خانهى جاودانىاى جاى ده كه هيچ رنجورى و ستوهى به ما در آن نرسد.
خدايا، از تو همانند درخواست شخص - ذليل نيازمند [يا: نيازمند ذليل] مسألت دارم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و تمام گناهانم را بيامرزى، و با برآورده نمودن همهى خواستههايم برگردانى، براستى كه تو بر هر چيز توانايى. خداوندا، هر چيزى كه درخواستم از آن كوتاه، و نيرويم از آن ناتوان گشته، و هوشيارى و ذهنم به آن نرسيده، در تمام امورى كه صلاح امر دنيا و آخرتم را در آن مىدانى، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست - اى خداوندى كه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست - به رحمتت همراه با عافيت آن را براى من انجام ده، آنچه خدا خواست همان مىشود، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خدا.
دعاى گذشته به روايت ديگر
اين دعا از اوّل تا جملهكانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً، يا أَرْحَمَ الرّاحمين از مولايمان علىّ بن طالب(عليه‌السلام) نيز روايت شده، و اين دو روايت باهم اختلاف دارند. درادامهى روايت اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) آمده است: سپس بگو:
يا أَللّهُ الْمانِعُ قُدْرَتُهُ خَلْقَهُ، وَالْمالِكُ بِها سُلْطانَهُ، وَ الْمُتَسَلِّطُ بِها فى يَدَيْهِ، كُلُّ مَرْجُوٍّ دُونَكَ يُخَيِّبُ رَجآءَ راجيهِ، وَ راجيك مَسْرورٌ لا يُخَيَّبُ، أَسْأَلُكَ بِكُلِّ رِضاً لَكَ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ أَنْتَ فيهِ، وَ بِكُلِّ شَىْءٍ تُحِبُّ أَنْ تُذْكَرَ بِهِ وَ بِكَ يا أللّهُ، فَلَيْسَ يَعْدِلُكَ شَىْءٌ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تَحُوطَنى وَ إِخْوانى وَ وُلْدى، وَ تَحْفَظَنى بِحِفْظِكَ، وَ أَنْ تَقْضِىَ حاجَتى فى كَذا وَ كَذا.
- اى خداوندى كه با قدرتت مخلوقات را منع نموده و به واسطهى آن مالك سلطنت و فرمانروايى گشته، و در دو دست [جمال و جلال ]خويش تسلّط و چيرگى دارى، هركسى غير تو كه به او اميد بسته مىشود اميدِ اميدوارانش را نوميد مىگرداند، ولى اميدوار به تو هرگز نوميد و محروم نمىگردد. از تو به [حقّ ]هر خشنوديى كه از هر چيزى كه در آن هستى دارى، و به هر چيزى كه دوست دارى به آن ياد شوى، و به تو اى خدا كه هيچ چيز با تو برابرى نمىكند، درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و من و برادران و فرزندانم را نگاهدارى نموده، و به حفظ خويش محافظت نمايى، و حاجتم را دربارهى فلان چيز و فلان چيز برآورده سازى.
و هر خواستهاى داشتى ذكر مىكنى، زيرا روايت شده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله ) فرمود: هر كس اين دعا را، بخواند پيش از اينكه از جايش تكان خورده و جاى ديگر برود، حاجتش برآورده مىشود.
آخرين دعا در تعقيب نماز
٢٦ - از تعقيبات مهمّ خواندن دعايى كه است كه در پايان تعقيبات و دعاهاى بعد از نماز خوانده مىشود. در روايت آمده كه: لازم است اين دعا در آخر دعاها خوانده شود:
أَللّهُمَّ، إِنّى وَجَّهْتُ وَجْهى إِلَيْكَ، وَ أَقْبَلْتُ بِدُعآئِى عَلَيْكَ، راجِياً إِجابَتَكَ، طامِعاً فى مَغْفِرَتِكَ، طالباً ما وَأَيْتَ بِهِ عَلى نَفْسِكَ، مُسْتَنْجِزاً [يا: مُتَنَجِّزاً] وَعْدَكَ، إِذْ تَقُولُ: أُدْعُونى، أَسْتَجِبْ لَكُمْ ٢٤٠، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ أَقْبِلْ إِلَىَّ بِوَجْهِكَ، وَاغْفِرْلى، وَارْحَمْنى، وَ اسْتَجِبْ دُعآئى، يا إِلهَ الْعالَمينَ ،
- خداوندا، براستى كه روى و تمام وجودم را به سوى تو نمودم، و با دعا كردنم بر تو روى آوردم، در حالى كه اميد به اجابت، و طمع در آمرزشت داشته، و آنچه را خودت بر خودت روا دانسته و وعده دادهاى، درخواست نموده، و وفاى به وعدهات را جويايم. زيرا خود فرمودى كه: مرا بخوانيد، تا دعاى شما را اجابت نمايم. پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به روى [واسماء و صفات]ات بر من روى آور، و بيآمرز و مورد رحمت خويش قرار ده، و دعايم را مستجاب گردان. اى معبود عالميان.
سجدهى شكر، و آداب ظاهرى و معنوى آن
٢٧ - وقتى از خواندن اين دعا فراغت پيدا كردى، مانند كسى كه آگاهانه سجده مىكند، و با خضوع و سجده كردن خواهان قُرب به خداوندگار و معبودش مىباشد، سجدهى شكر بجا آور، و بسان بندهى حقير [و نيازمندى كه خواهان داخل شدن به محضر قرب مولاى عظيم و بزرگ خويش است خود را آماده و مُهيّا نما؛ و حدّاقل حضور قلب داشته باش و خواطر خود را جمع كن، وگرنه [اگر سجده را با حالت غفلت بجا آورى، مانند كسى خواهى بود كه به هلاكت گرفتار شده، و يا خود را به خطر انداخته است، ببين سجدهى مولايمان امام كاظم(عليه‌السلام) را كه براى تو روايت خواهيم نمود چگونه بوده و چه ذلّت و خاكسارى و بندگىاى را دربرداشته است. و حضرتش الگويى است كه بندگان را به سوى خداوند - جلّ جلاله - خوانده و رهنمون مىگردد، و نگو كه: من توان پيمودن اين راه را ندارم. بلكه به خود بگو: واى بر تو، چگونه مىگويى كه من نمىتوانم؟ و حال آنكه اگر در پيشگاه پادشاه بزرگى ايستاده بودى، مانند بندهى ذليل و خاكسار مىشدى، پس همان گونه كه براى بندهاى از بندگانِ مولايت خاكسارى مىنمايى، تذلّل و افتادگىات براى خدا نيز چنين باشد، كه اگر تو او را نمىبينى، او تو را مىبيند. و اگر نمىتوانستى، مانندِ آن تذلّل را در برابر بندهاى از بندگان سلطانِ عالميان انجام نمىدادى. و اگر آنان به تو مىگفتند كه هيچ ترسى از ناحيهى ما نداشته باش و از سوى ما در اَمان هستى، بر تذلّل و خضوع و فروتنى تو در محضرشان افزوده مىشد، تا به اين وسيله به سوى آنان و محبّتشان تقرّب بجويى.
پس حال كه مقام و منزلت بندهاى از بندگان در نزد نَفْسِ تو بالاتر از حرمت سلطان دنيا و آخرت مىباشد، خويش را معذور مدان، و حال كه سجدهى ويژگان درگاه الهى دربردارندهى خضوع و فروتنىاى است كه ذكرش خواهد آمد، پس شايسته است كه تو نيز صاحب گناهان و جنايات هستى، بيم و خشوع و فروتنى مضاعف داشته باشى.
سجدهى شكر امام كاظم(عليه‌السلام)
بعد از نماز ٢٨ - در روايت آمده كه حضرت ابى الحسن موسى بن جعفر(عليه‌السلام) به سوى بعضى از املاك او رفتيم تا اينكه حضرت به نماز ظهر ايستاد وقتى از نماز فراغت پيدا كرد، به سجده رفت، شنيدم كه آن بزرگوار با صداى اندهناك و در حالى كه اشكها در چشمش حلقه زده بود، مىفرمود:
رَبِّ، عَصَيْتُكَ بِلِسانى، وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لاََخْرَسْتَنى، وَ عَصَيْتُكَ بِبَصَرى، وَ لَو شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لاََكْمَهْتَنى [يا: لَكَمَّهْتَنى]، وَ عَصَيْتُكَ بِسَمْعى، وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لاََصْمَمْتَنى، وَ عَصَيْتُكَ بِيَدى، وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لَكَنَّعْتَنى، وَ عَصَيْتُكَ بِرِجْلى، وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لَجَذَمْتَنى، وَ عَصَيْتُكَ بِفَرْجى، وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِكَ لَعَقَّمْتَنى، وَ عَصَيْتُكَ بِجَميعِ جَوارِحِىَ الَّتى أَنْعَمْتَ بِها عَلَىَّ، وَ لَيْسَ هذا جَزآؤَك مِنّى.
- پروردگار، با زبانم از تو نافرمانى نمودم به عزّتت سوگند اگر خواسته بودى مسلّماً لالم نموده بودى، و با ديدهام معصيت تو را نمودم، به عزّتت سوگند، اگر خواسته بودى بىگمان نابينايم فرموده بودى، و با گوشم نافرمانى تو را نمودم، به سربلندىات سوگند، اگر مشيّتت تعلّق گرفته بود حتماً ناشنوايم نموده بودى، و با دستم معصيت تو را نمودم، به سرافرازىات سوگند، اگر خواسته بودى مسلّماً دست مرا شل و خشك فرموده بودى، و با پايم معصيت نمودم، به عزّتت سوگند اگر خواسته بودى آن را قطع [و يا به بيمارى جذام گرفتارم] نموده بودى، و با عورتم معصيت تو را نمودم، به عزّتت سوگند اگر مىخواستى مسلّماً نازايم مىفرمودى، و با تمام اعضاء و جوارحم كه آنها را من ارزانى داشتى گناه تو را نمودم، و اين پاداش مناسب تو نبود.
راوى گويد: شمردم حضرت هزار بارأَلْعَفْو أَلْعَفْو فرمود، سپس طرف راست صورت خود را بر زمين گذاشت، و شنيدم كه با صداى حزن آلود سه بار فرمود:
بُؤْتُ إِلَيْكَ بِذَنْبى، عَمِلْتُ سُوءاً، وَ ظَلَمْتُ نَفْسى، فَاغْفِرْلى، فَإِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَيْرُكَ، يا مَوْلاىَ، [يا مَوْلاىَ.]
- به گناهم در نزد اعتراف نمودم، عمل زشت انجام دادم و به خود ستم نمودم، پس مرا بيآمرز، كه جز تو گناهان را نمىآمرزد، اى مولاى من، [اى آقاى من].
سپس طرف چپ صورت خود را به زمين گذاشت. شنيدم كه سه بار فرمود:
إِرْحَمْ مَنْ أَسآءَ وَاقْتَرَفَ، وَ اسْتَكانَ وَاعْتَرَفَ.
- رحم آر بر كسى كه عمل بد انجام داده و مرتكب گناه شد، و فروتنى و خاكسارى نموده و اعتراف كرد.
سپس سر از سجده برداشت.
اعمال بعد از سجدهى شكر
٢٩ - وقتى سر از سجده برداشتى، آنچه را كه در روايت آمده كه: پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هماره وقتى مىخواست از جايى كه نماز خوانده بود بر خيزد، دست راستش را بر پيشانىاش مىكشيد و مىفرمود:
لَكَ الْحَمْدُ، وَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ عالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهادَةِ، الرَّحْمنُ الرَّحيمُ، إِذْهَبْ عَنِّى الْغَمَّ وَ الْحُزْنَ وَالْفِتَنَ، ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ .
- حمد و ستايش تنها تو راست، و معبودى جز تو كه آگاه به نهان و آشكار، و رحمت گستر و مهربان [ويژه به مؤمنان ]هستى، وجود ندارد، غم و اندوه و فتنهها و گرفتاريها و امتحانات آشكار و نهان را از من برطرف فرما.
و فرمود: هيچ يك از امّت من اين را نمىگويد، مگر آنكه خداوند هر چه مىخواهد به او عطا مىفرمايد.
و نيز در حديث ديگرى آمده است كه: وقتى خواستى اين كلمات را بگويى، سه بار دست راست خويش را بر جاى سجدهات بكش و در هر بار دستت را بر صورتت بكش، و در هر بار كلمات مذكور را بگو.
٣٠ - اگر درد و بيمارى داشته باشى، آنچه را كه از امام صادق(عليه‌السلام) روايت شده انجام بده، كه حضرت(عليه‌السلام) فرمود: دعايى است كه در تعقيب هر نمازى كه مىخواهى از آن خارج گردى، خوانده مىشود. پس اگر درد و بيماريى داشتى وقتى نمازت را تمام كردى، دستت را بر سجده گاهت از زمين بكش و اين دعا را بخوان، و هفت بار دستت را بر جاى درد بكش، و در آن حال بگو:
يا مَنْ كَبَسَ الاَْرْضَ عَلَى الْمآءِ، وَ سَدَّ الْهَوآءَ بِالسَّمآءِ، وَ اخْتارِ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الاَْسْمآءِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَافْعَلْ بى كَذا وَ كَذا، [وَ ارْزُقْنى كَذا وَ كَذا]، وَعافِنى مِنْ كَذا وَ كَذا .
- اى خدايى كه زمين را بر روى آب [و هوا] گسترانيده و آن را پوشاندى، و هوا را با آسمان بر بسته و مسدود نمودى، و نيكوترين نامها [و كمالات] را براى خويش برگزيدى، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من چنين و چنان كن، [و فلان چيز و فلان چيز را روزىام گردان]، و از فلان چيز و فلان چيز عافيت بخش.
٣١ - همچنين جدّ سعيدم ابوجعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - فرمود: و مستحبّ است كه نمازگزار در سجدهى شكر براى برادران مؤمن خود دعا نمايد، و نيز بگويد:
أَللّهُمَّ، رَبَّ الْفَجْرِ وَاللَّيالِى الْعَشْرِ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ، وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ، وَ رَبَّ كُلِّ شَىْءٍ، وَإِلهَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ خالِقَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ مَليكَ كُلِّ شَىْءٍ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدً وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بى وَ بِفُلانٍ ما أَنْتَ أَهْلُهُ، وَ لا تَفْعَلْ بِنا ما نَحْنُ أَهْلُهُ، فَإِنَّكَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ
- خداوندا، اى پروردگار سپيده دم [روز دهم ذى الحجّه] و شبهاى دهگانهى [نخست ذى الحجّه] و آن [روز] زوج و فرد [يعنى روز ترويه كه زوج هشتم ذى الحجّه است و روز عرفه كه فرد و نهم ذى الحجّه مىبارد] و پروردگار آخر شب و پروردگار هر چيز و معبود تمام اشياء و آفريننده تمام موجودات و فرمانرواى و هرچيز، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من و به فلانى هر چه را كه خود زيبندهى آن هستى بكن، و آنچه را كه ما سزاوار آنيم مكن، كه تو اهل تقوى و نگاهدارى و زيبندهى آمرزش مىباشى.
سپس سر از سجده بردار و بگو:
أللّهُمَّ، أَعْطِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ السَّعادَةَ فِى الرُّشْدِ وَ إِيمانَ الْيُسْرِ وَ فَضيلَةً فِى النِّعَمِ وَ هَنآئَةً فِى الْعِلْمِ، حَتّى تُشَرِّفَهُمْ عَلى كُلِّ شَريفٍ. أَلْحَمْدللَّهِِ وَلِىِّ كُلِّ نِعْمَةٍ، وَ صاحِبِ كُلِّ حَسَنَةٍ، وَ مُنْتَهى كُلِّ رَغْبَةٍ، لَمْ يَخْذُلْنى عِنْدَ شَديدَةٍ، وَ لَمْ يَفْضَحْنى [سوء ]بِسَريرَةٍ ،٢٤١ فَلَِسيِّدِى الْحَمْدُ كَثيراً .
- خداوندا، نيكبختى در رشد و هدايت، و راحتى ايمان، برترى در نعمتها، و گوارايى بدون سختى و رنج در دانش را به محمّد و آل محمّد عطا فرما، تا اينكه آنان را بر هر بزرگى برترى دهى. ستايش خدا را، [كه] سرپرست هر نعمت، و صاحب هر نيكى، و منتهاى هر ميل و رغبت است، [هم او كه] در هر سختى و ناگوارى مرا بىياور نگذاشت، و به واسطهى باطن و درون [و صفات بد ]مرا رسوا نفرمود، پس ستايش فراوان تنها براى آقا و سرورم مىباشد.
سپس بگو:
أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ كَما خَلَقْتَنى وَ لَمْ أَكُنْ شَيْئاً مُذْكُوراً، رَبِّ، أَعِنّى عَلى أَهْوالِ الدُّنْيا وَ بَوائِقِ الدَّهْرِ وَ نَكَباتِ الزَّمانِ وَ كُرُباتِ الْآخِرَةِ وَ مُصيباتِ اللَّيالى وَ الاَْيّامِ، وَ اكْفِنى شَرَّ ما يَعْمَلُ الظّالِمُونَ فِى الاَْرْضِ، وَ فى سَفَرى فَاصْحَبْنى، وَ فى أَهْلى فَاخْلُفْنى، وَ فيما رَزَقْتَنى فَبارِكْ لى، وَ فى نَفْسى لَكَ فََذلِّلْنى، وَ فى أَعْيُنِ النّاسِ فَعَظِّمْنى، وَ إِلَيْكَ فَحَبِّبْنى، وَ بِذُنُوبى فَلا تَفْضَحْنى، وَ بِعَمَلى فَلا تَبْتَلِنى، وَ بِسَريرَتى فَلا تُخْزِنى، وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَالْأِنْسِ فَسَلِّمْنى، وَلَِمحاسِنِ الاَْخْلاقِ فَوَفِّقْنى، وَ مِنْ مَساوِى الاَْخْلاقِ فَجَنِّبْنى.
إِلى مَنْ تَكِلُنى يا رَبَّ الْمُسْتَضْعَفينَ، وَ أَنْتَ رَبّى؟ إِلى عَدُوٍّ مَلَّكْتَهُ أَمْرى، أَمْ إِلى بَعيدٍ فَيَتَهَجَّمُنى [يا: فَيَتَجَّهُمنى] فَإِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَىَّ يارَبِّ فَلا أُبالى، غَيْرَ أَنَّ عافِيَتَك أَوْسَعُ لى وَ أَحَبُّ إِلَىَّ. أَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ الَّذى أَشْرَقَتْ لَهُ السَّماواتُ وَ الاَْرْضُ، وَ كُشِفَتْ بِهِ الظُّلْمَةُ، وَ صَلُحَ عَلَيْهِ أَمْرُ الاَْوّلينَ وَالْآخِرينَ، مِنْ أَنْ يَحُلَّ عَلَىَّ غَضَبُكَ، أَوْ يَنْزِلَ بى سَخَطُكَ، لَكَ الْحَمْدُ حَتّى تَرْضى وَ بَعْدَ الرِّضا، وَ لا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلاّ بِكَ .
- خداوندا، سپاس تو را همان گونه كه مرا آفريدى در حالى كه هيچ چيز قابل ذكر نبودم. پروردگار، مرا بر هول و هراسهاى دنيا و مصيبتهاى روزگار و گرفتاريهاى زمانه و ناراحتيهاى گلوگير آخرت و مصيبتهاى شبانه روز يارى فرما، و از شرّ آنچه كه ستمگران در زمين انجام مىدهند كفايت فرما، و در سفرم همراه من، و در خانوادهام جانشين من باش، و آنچه را به من روزى دادى پر خير و بركت گردان، و مرا در نزد خويش ذليل، و در چشم مردم بزرگ گردان. و در نزد خود مرا محبوب نما، و به واسطهى گناهانم مفتضح، و به جهت كردارم گرفتارم، و به واسطهى درون [و صفات بدم] رسوايم مفرما، و از شرّ جنّ و انس سلامتم بدار، و به اخلاق نيكو مؤفّقم گردان، و از اخلاق ناپسند دورم بدار.
اى پروردگار ناتوانان، مرا به چه كسى مرا واگذار مىكنى، در حالى كه تو پروردگار من هستى؟ (آيا) به دشمن [و شيطان]ى كه مالك امرم گردانيدهاى، يا به شخص دورى بر من هجوم آورد [يا: كه با روى ناخوش با من برخورد كند]؟! پس اى پروردگار من، اگر تو بر من خشم نگيرى، با كى ندارم، جز اينكه عافيت تو براى من وسيعتر و دوست داشتنىتر است. پناه مىبرم به روى [و اسماء و صفات] بزرگوارت كه آسمانها و زمين بدان روشن گرديده، و تاريكى به واسطهى آن برطرف شده، و امر اوّلين و آخرين بدان شايسته و درست گشته، از اينكه مشمول غضبت گردم، يا خشمت بر من فرود آيد. ستايش مخصوص توست تا اينكه خشنود گردى، و [تا حتّى] بعد از خشنودىات. و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به تو.
فضيلت نماز واقعى از ديدگاه روايت
اينك فضيلت نماز كسانى را كه به تدبير خداوند - جلّ جلاله - راضى و خرسند هستند، و به شرطها و پيمانهاى خود با خداوند - جلّ جلاله - وفا مىكنند، ذكر مىكنيم:
در روايت آمده كه ابن عبّاس گفت: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: خداوند متعال فرشتهاى دارد كه سخائيل [يا: سنحائيل ]ناميده مىشود، كه وقت هر نماز برائتهاى نماز گزاران را از پروردگار عالميان - جلّ جلاله - مىگيرد.
پس وقتى مؤمنين صبح بپا خاسته و وضو گرفته و نماز صبح را خواندند، برائتى از خداوند - عزّوجلّ - براى آنان مىستاند كه در آن نوشته شده است: منم خداوند باقى و پايدار، بندگان و كنيزان من، شمارا در حرز و حراست خود قرار داده و در حفظ و تحتِ كَنَف و حمايتم گردانيدم. به عزّتم سوگند، هرگز شما را بىياور نخواهم گذاشت، و تا ظهر گناهانتان آمرزيده است.
و هنگامى كه ظهر شد و مؤمنين بپا خاسته و وضو گرفته و نماز خواندند، برائت دوّم را از خدا - عزّوجلّ - براى آنان مىگيرد، كه در آن نوشته شده: منم خداوند قادر و توانا، اى بندگان و كنيزان من، گناهان شما را به كارهاى نيك مبدّل گردانيده، و بديهايتان را آمرزيدم، و به واسطه خشنودىام، شما را در خانهى جلال و عظمتم داخل گردانيدم.
و هنگامى كه عصر شد و بپا خاستند و وضو گرفتند و نماز خواندند، برائت سوّم را از خداوند - عزّوجلّ - براى آنان مىگيرد كه در آن نوشته شده: منم خداوند جليل و بزرگوار، كه يادم بزرگ و پاك، و سلطنت و پادشاهىام عظيم است. بندگان و كنيزان من، بدنهاى شما را بر آتش حرام گردانيده و شما را در جايگاه ابرار و نيكان جاى دادم، و به رحمت خويش شرّ اشرار را از شما دور نمودم.
و هنگامى كه وقت نماز مغرب شد، و مؤمنين بپا خاسته و وضو گرفته و نماز خواندند، برائت چهارم را از خداوند - عزّوجلّ - براى آنان مىگيرد كه در آن نوشته شده: منم خداوند جبّار بزرگ متعال، بندگان و كنيزان من، فرشتگانم از نزد شما با خرسندى و خشنودى به بالا آمدند، و بر من سزاوار است كه شما را خشنود و خرسند گردانم و هرچه را كه آرزو داريد در روز قيامت به شما عطا كنم.
و هنگامى كه وقت نماز عشا رسيد و آنان بپا خاسته و وضو گرفته و نماز خواندند، برائت پنجم را از خداوند - عزّوجلّ - براى آنان مىگيرد كه در آن نوشته شده: منم خدايى كه معبودى جز من نيست و پروردگارى جز من وجود ندارد. بندگان و كنيزان من، در خانههايتان طهارت نموده، و به خانههاى من و مساجد رفتيد، و مستغرق در ذكر و ياد من شده، و حقّ مرا شناختيد، و نمازهايى كه بر شما واجب كرده بودم ادا نموديد، تو را گواه مىگيرم اى سنحائيل و اى ساير [و يا: همهى] فرشتگانم، براستى كه من از آنان خرسند و خشنود گرديدم.
حضرت فرمود: آنگاه سنحائيل هر شب بعد از نماز عشا سه بار ندا مىكند: اى فرشتگان خدا، براستى كه خداوند - تبارك و تعالى - نمازگزاران مُوَحِّد را آمرزيد. پس هيچ فرشتهاى در آسمانهاى هفتگانه نمىماند مگر اينكه براى نمازگزاران طلب آمرزش و استغفار مىنمايد و براى آنان به مداومت بر نمازگزاردن دعا مىكند.
پس هر بنده (زن و يا مرد) كه نمازِ شب روزىاش شده، و با اخلاص براى خدا بپا خاسته و وضوى كامل گرفته و با نيّت صادق و قلب سليم و بدن فروتن و چشمِ اشكبار براى خداوند - عزّوجلّ - نماز بخواند، خداوند تبارك در پشت او نُه صف از فرشتگان را قرار مىدهد، كه در هر صف عدّهاى كه شمارهاش را جز خداوند - تبارك و تعالى - نمىتواند بشمارد قرار مىگيرند، يك طرف صف در مشرق و ديگرى در مغرب قرار دارد. حضرت فرمود: پس وقتى وى از نماز فراغت پيدا كرد، به عدد آنان براى او درجه و پايهى ايمانى نوشته مىشود.
راوى حديث منصور مىگويد: وقتى ربيع بن بدر اين حديث را نقل مىكرد، مىگفت: كجايى تو اى كسى كه از اين كَرَمَ و بزرگوارى غفلت دارى؟ و كجايى از اين برخاستن و عبادت در شب، و از اين پاداش فراوان و بزرگ، و از اين كرامت و بخشش؟
توضيح نكاتى چند دربارهى حديث گذشته مبادا گمان كنى به كسى كه با حالت غفلت از خداوند - جلّ جلاله - و همراه با خوار و كوچك شمردن حُرمت خداوند - جلّ جلاله - نماز مىخواند نيز اين گونه عطا و بخشش مىشود، زيرا همان گونه كه پيش از اين توجّه داديم نماز اين دسته، از بديها و گناهان محسوب مىشود و بنده در هنگام فراغت از اين گونه نمازها نيازمند به درخواست عفو و گذشت از درگاه الهى است.
آيا نمىبينى كه در همين حديث چگونه خداوند دربارهى نمازگزارانى كه آن نويدها و آن جُود و بخشش وعده داده شده مىفرمايد: براستى كه فرشتگانم از نزد شما با خشنودى و رضايت بالا آمدند. و تو خود مىدانى كه نَفْس تو به تدبير خداوند نسبت به خود و عيال و آرزوها و حالاتت خشنود نيست.
و همچنين در آن قسمت حديث كه مىفرمايد: مستغرق در ذكر و ياد من شده و حقّم را شناخته و نمازهايى را كه بر شما واجب كرده بودم ادا نموديد. و تو مىدانى كه در بيشتر اوقات مستغرق در ياد دنيا هستى، و نسبت به حقّ خداوند - جلّ جلاله - معرفت ندارى، و حداقلّ آن را مانند بجا آوردن حقّ برخى از بندگان خدا كه در نزدت عزيز و ارجمند است، انجام نمىدهى.
و نيز آنجا كه پيرامون نماز نافلهى شب مىفرمايد كه: با قلب سليم و بدن خاشع و فروتن و چشم اشكبار نماز مىگزارند. و توجّه دارى كه اگر حال تو اينچنين نباشد، تمام نمازت ضايع و نابود، و يا جنايت و گناهى است از ناحيه تو.
فصل بيستم: آداب و اسرار و تعقيبات نافلههاى نماز عصر
اهميّت دعاهاى وارده در تعقيب نافلههاى عصر دعاهايى كه براى نافلههاى نماز عصر ذكر مىكنيم، دعاهايى است كه مورد نظر پروردگار است، و هركس آنها را بخواند در مقام استجابت قرار مىگيرد، لذا بايد در اواخر آنها ذكر حوايج مهمّ را مغتنم شمرد.
كيفيّت انجام نوافل عصر
وقتى بنده از تعقيب نماز ظهر به همان صورت كه شرح داديم فراغت پيدا كرد، براى انجام نافلههاى نماز عصر بپا مىخيرد، و هر دو ركعت آن را به اين نيّت آغاز مىكند كه: دو ركعت نماز مستحبّى بجا مىآورم، تا بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى پرستش است عبادت نمايم و تكبيرة الاحرام وأَعوُذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ مىگويد و بعد سورهى حمد و بعد از آن هر سوره قرآن را كه خواست مىخواند، و اگر در هر ركعت همراه با حمد، سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدَ، و إِنّا أَنْزَلْناه، و آية الكرسىّ را بخواند، پيش از اين يعنى هنگام ذكر نافلههاى نماز ظهر - فضيلت آن را يادآور شده و راه عمل به آن را تسهيل نموديم - بهتر خواهد بود.
وقتى بنده سلام دو ركعت اوّل از نوافل عصر را گفت و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را به همان كيفيّتى كه گفتيم بجا آورد، بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنَّهُ لا إلهَ إِلاّ أَنْتَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ الْعَليمُ الْعَظيمُ الْحَليمُ الْكَريمُ الْخالِقُ الرّازِقُ الُْمحِى الْمُميتُ الْبَدىءُ الْبَديعُ، لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الْكَريمُ، وَ لَكَ الْمَنُّ وَ لَكَ الْجُودُ وَالاَْمْرُ وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ، يا واحِدُ، يا أَحَدُ، يا صَمَدُ، يا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، وَ لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بى كَذا وَ كَذا .
- خداوندا، همانا معبودى جز تو كه زنده و پاينده [و بر پا دارندهى مخلوقات] و آگاه و بزرگ و بردبار و بزرگوار و آفريننده و روزى دهنده و زنده كننده و ميراننده و آغاز كننده و نو آفرين هستى، وجود ندارد. حمد و سپاس از آن توست، و بزرگوارى تو راست، و منّت و بخشش براى توست، و جُود و امر [و دستور، و يا: عالم امر] تنها براى توست و شريكى براى تو نيست. اى يگانه، اى بىهمتا، اى بىنياز، اى كسى كه نه زادهاى و نه زاده شدهاى و هيچ كس همتاى تو نيست، و هيچ كس را نه به زنى و نه به فرزنداى گرفتهاى، بر محمّد و آل محمد درود فرست و به من چنين و چنان كن.
سپس بگويد:
يا عُدَّتى فى كُرْبتَى، يا صاحِبى فى شِدَّتى، يا مُونِسى فى وَحْشَتى [يا: وَحْدَتى]، وَ يا وَلِىَّ نِعْمَتى، و يا إِلهى وَ إِلَهَ آبائِىَ الاَْوَّلينَ، إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَالاَْسْباطِ، وَ رَبَّ مُوسى وَ عِيْسى وَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ - عَلَيْهِ وَ عليهم‌السلام - صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بىكَذا وَ كَذا .
- اى توشه و ذخيرهى من در هنگام ناراحتى سخت، اى همراه من در هنگام سختى، اى انيس و مونس من در حال تنهايى، اى سرپرست نعمت من، و اى معبود من و معبود پدران نخستم حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط، و پروردگار حضرت موسى و عيسىو محمّد و آل او - عليه وعليهم‌السلام - بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من چنين و چنانكن.
و هر خواستهاى كه داشت، ذكر مىكند.
دعاى بعد از سلام دو ركعت دوّم در روايتى محمّد بن مسلّم مىگويد: به آن حضرت٢٤٢ عرض كردم: دعايى به من بيآموز. فرمود: چرا از دعاى اِلْحاح غفلت دارى؟ عرض كردم: دعاى اِلْحاح كدام است؟ فرمود:
أَللّهُمَّ، رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ، وَ رَبَّ الاَْرْضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ [وَ ما بَيْنَهُنَ]، وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، [وَ رَبَّ جَبْرَئيلَ وَ ميكائيلَ وَ إِسْرافيلَ، وَ رَبِّ السَّبْعِ الْمَثانى وَ الْقُرْآنِ الْعَظيمِ،] وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِيِّينَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَسْأَلُكُ بِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ الَّذى بِهِ تَقُومُ السَّمآءُ وَ بِهِ تَقُومُ الاَْرْضُ [يا: تَقُوُم بِهِ السَّمآءُ وَالاَْرْضُ]، [وَ بِهِ تُحْىِ الْمَوْتى وَ تُميتُ الاَْحيآءَ]، [وَ تَرْزُقُ الاَْحْيآءَ ]وَ تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَميعِ، وَ تجْمعُ بَيْنَ الْمُتَفَرِّقِ، وَ بِهِ أَحْصَيْتَ عَدَدَ الْآجالِ وَ وَزْنَ الْجِبالِ وَ كَيْلَ الْبِحارِ أَسْأَلُكَ يا مَنْ هُوَ كَذلِكَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بى كَذا وَ كَذا .
- خداوندا، اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه، و اى پروردگار زمينهاى هفتگانه و هرچه در آنها [و در ميان آنها] است، و پروردگار عرش بزرگ [و پروردگار جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و پروردگار هفت آيه پى در پى - يعنى سورهى حمد - و قرآن بزرگ، ]و پروردگار حضرت محمّد خاتم پيامبران، بر محمّد و آل او درود فرست، به حقّ اسم اعظم تو كه آسمان و زمين بدان برپاست. [و مردگان را به آن زنده مىگردانى، و زندگان را مىميرانى،] [و زندگان را بدان روزى مىدهى] و ميان جمع جدايى افكنده، و ميان [امور ويا اشخاص] جدا و پراكنده گرد مىآورى، و شمارهى سرآمدِ عمر و اجلها و وزن كوهها و پيمانهى درياها را به شماره درمىآورى، از تو درخواست مىنمايم، اى خداوندى كه چنين هستى، كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و به من چنين و چنان فرمايى.
و حاجتت را بخواه [و در آن الحاح و اصرار نما، كه اين دعاى نَجاح و كاميابى است.
ناگفته نماند كه: اين دعا در روايت ديگر با الفاظ ديگر و به صورت ديگر روايت شده است.
دعاى بعد از سلام دو ركعت سوّم اين دعا را جدّم ابوجعفر طوسى ذكر نموده، البتّه با اين تفاوت كه متن دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) را - ذكر نكرده. آنچه كه وى - رحمةاللَّه عليه - ذكر فرموده درست به اين صورت است:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَدْعُوكَ بِما دَعاكَ بِهِ عَبْدُكَ، [يُونُسُ] إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً، فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ [يا: تَقْدِرَ] عَلَيْهِ، فَنادى فِى الظُّلُماتِ: أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، سُبْحانَكَ، إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ، فَاسْتَجبْتَ لَهُ وَ نَجَّيْتَهُ مِنَ الْغَمِّ [وَ كَذلِكَ نُنْجِى - يا: تُنْجِى - الْمُؤْمِنينَ]، فَإِنَّهُ دَعاكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَدْعُوكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، وَ سَأَلَكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَسْأَلُكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَسْتَجيبَ لى كَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ، وَ أَدْعُوكَ بِما دَعاكَ بِهِ عَبْدُكَ أَيُّوبُ، إِذْ مَسَّهُ الضُّرُّ، فَدَعاكَ: إِنّى مَسَّنِى الضُّرُّ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمينَ، فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ كَشَفْتَ ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ، وَ آتَيْتَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ، فِإِنَّهُ دَعاكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَدْعُوكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، وَ سَأَلَكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَسْأَلُكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [وَ أَنْ تُفَرِّجُ عَنّى كَما فَرَّجْتَ عَنْهُ]، وَ أَنْ تَسْتَجيبَ لى كَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ، وَ أَدْعُوكَ بِما دَعاك بِهِ يُوسُفُ، إِذْ فَرَّقْتَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَهْلِهِ، وَ إِذْ هُوَ فِى السِّجْنِ، فَإِنَّهُ دَعاكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَدْعُوكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، وَ سَأَلَكَ وَ هُوَ عَبْدُكَ، وَ أَنَا أَسْأَلُكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنّى كَما فَرَّجْتَ عَنْهُ، وَ أَنْ تَسْتَجيبَ لى كَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، [وَافْعَلْ بى كَذا وَ كَذا].
- خداوندا، تو را به آنچه كه بندهات [حضرت يونس] خواند مسألت دارم، هنگامى كه با حالت خشمناك [از عدم هدايت قوم خويش] رهسپار گرديد، و گمان كرد كه تو بر او تنگ نمىگيرى، پس در تاريكيها ندا كرد كه: معبودى جز تو نيست، پاك و منزّهى تو، براستى كه من از ستمكاران هستم پس [دعاى] او را اجابت فرموده و از غم و اندوه رهايى دادى، [و اينچنين مؤمنان را نجات مىدهى]، زيرا او تو را خواند و بندهى تو بود، و من تو را مىخوانم و بندهى توام، از تو درخواست نمود و بندهى تو بود، و من بندهى توام و از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و چنانكه براى او اجابت نمودى براى من نيز اجابت فرمايى، و تو را به همان دعايى كه بندهات حضرت ايّوب خواند مىخوانم، آن هنگام كه رنجورى به او رسيد، پس دعا كرد: همانا من به رنجورى مبتلا شدم و تو مهربانترين مهربانها مىباشى و تو دعاى او را اجابت فرموده و رنجورى او را برطرف نموده و خانوادهى او و همانند آنها را همراه آنان به او عطا فرمودى، زيرا او تو را خواند و بنده تو بود، و من تو را مىخوانم و بندهى توام، و از تو درخواست نمود در حالى كه بنده تو بود، و من بندهى توام واز تو درخواست مىكنم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و چنانكه ناراحتى و مشكل او را گشودى مشكل مرا نيز بگشاى، چنانكه براى او اجابت فرمودى براى من نيز اجابت فرمايى، و تو را به همان دعايى كه حضرت يوسف به آن خواند مىخوانم، آن هنگام كه ميان او و خانوادهاش جدايى انداختى و نيز در حالى كه در زندان بود، زيرا او تو را خواند و بنده تو بود، و من نيز بندهى توام و تو را مىخوانم، و او بندهى تو بود و از تو مسألت نموده و من نيز بندهى توام و از تو درخواست مىنمايم، كه بر محمد و آل محمّد درود فرستى و چنانكه براى او اجابت فرمودى براى من نيز اجابت فرمايى، و بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به من چنين و چنان كن.
و حاجتت را ذكر مىكنى.٢٤٣
دعاهاى مختلف حضرت يوسف(عليه‌السلام) اينك مىگويم: شايد علّت عدم ذكر دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) در اين دعا آن بوده كه آن بزرگوار دعاهاى بسيارى در زندان نموده، چنانكه در روايتى آمده كه از حضرت صادق(عليه‌السلام) دربارهى دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) پرسيده شد. فرمود: دعايش بسيار بود، ليكن وقتى زندان براى او سخت شد، به درگاه الهى سجده نمود و عرض كرد:
أَللّهُمَّ، إِنْ كانَتِ الذُّنُوبُ قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهى عِنْدَكَ، فَلَنْ تَرْفَعَ لى إِلَيْكَ صَوْتاً، فَأَنَا أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِوَجْهِ الشَّيْخِ يَعْقُوبَ .
- خداوندا، اگر گناهانم مرا در نزد تو بىآبرو نموده، و مانع آن شده كه صداى من به درگاه تو بالا رود، پس من به واسطهى آبروى پيرمرد بزرگوار، حضرت يعقوب به سوى تو متوجّه مىشوم.
سپس امام صادق(عليه‌السلام) گريست و فرمود: درود و رحمت خداوند بر حضرت يعقوب و يوسف(عليهما‌السلام). ولى من مىگويم:
أَللّهُمَّ، بِاللَّهِِ وَ بِرَسُولِهِ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )
- خداوندا، به واسطهى قرار دادن تو و رسولت به تو متوجّه مىشوم.
ناگفته نماند كه ديگر - دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) در حديث ديگر افزون بر اين روايت شده. ابن خارجة مىگويد: از دگرگونى وضعيّتم٢٤٤ به محضر امام صادق(عليه‌السلام) گله نمودم. فرمود: چرا از دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) غفلت دارى؟ عرض كردم: دعاى ايشان چه بود؟ فرمود: او پيوسته مىفرمود:
سَكَنَ جِسْمى مِنَ الْبَلْوى، وَ سَبَقَنى لِسانى بِالْخَطيَئةِ، فَإِنْ يَكُنْ وَجْهى خَلَقَ عِنْدَكَ، وَ حَجَبَتِ الذُّنُوبُ صَوْتى عَنْكَ، فَإِنّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِوَجْهِ الشَّيْخِ يَعْقُوبَ.
- جسمم به واسطه بلا و گرفتارى از كار باز ايستاده، و زبانم به گناه پيشى گرفته، پس اگر در نزد تو بى آبرو شدهام، و گناهان مانع رسيدن صدايم به تو شده، پس به واسطهى آبروى پيرمرد بزرگوار حضرت يعقوب به تو متوجّه مىشوم.
وى مىگويد عرض كردم: حضرت يوسف(عليه‌السلام) مىگفت: بِوَجْهِ الشَّيْخِ يَعْقُوبَ من چه بگويم؟ فرمود: مىگويى:
بِوَجْهِ مُحَمَّدٍ، عليه‌السلام وَ عَلى أَهْلِ بَيْتِهِ .
- به آبروى حضرت محمّد - كه درود خداوند بر او و بر اهل بيت او باد - به تو متوجّه مىشوم.
گفتنى است كه دعاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) در زندان با الفاظ ديگر نيز نقل شده است.
امّا عبارتسَكَنَ جِسْمى مِنَ الْبَلْوى شايد در اصل شَكا جِسْمى مِنْ الْبَلْوى :(
جسمم از بلا و گرفتارى به درد آمده و به درگاه تو گلهمند است.)
بوده، ليكن من لفظ را به همان صورت كه يافتم نقل كردم.
همچنين از بهترين دعاهاى حضرت يوسف (عليه‌السلام) در چاه، دعاى است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه برادران حضرت يوسف -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - وى را در چاه انداختند، جبرئيل بر او نازل شد و گفت: اى پسر، چه كسى تو را در اين چاه انداخت؟ فرمود: برادرانِ پدرىام به من حسد ورزيدند. گفت: آيا مىخواهى از اين چاه بيرون آيى؟ فرمود: اين امر به دست معبود و خداوند ابراهيم و اسحاق و يعقوب است. جبرئيل گفت: خداوند به تو مىفرمايد كه بگويى:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ الْحَمْدَ، لا إِلهَ إِلاّ أنْتَ [الْمَنّانُ ]بَديعُ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ، يَا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ لى مِنْ أَمْرى فَرَجاً وَ مَخْرَجاً، وَ تَرْزُقَنى مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَيْثُ لا أحْتَسِبُ .
- خداوندا، همانا از تو درخواست مىنمايم - به [حقّ] اينكه ستايش مختصّ توست، [و] معبودى جز تو كه [بسيار بخشندهاى و ]نوآفرين آسمانها و زمين هستى وجود ندارد، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى - كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و در امر من گشايش و راه بيرون آمدنى قرار دهى، و چه از آنجا كه گمان دارم و چه از آنجا كه گمان ندارم، روزىام دهى.
علّت اختلاف دعاهاى حضرت يوسف(عليه‌السلام) اينك مىگويم: حضرت يوسف(عليه‌السلام) به امور گوناگونى امتحان شد، شايد در هر بلا و گرفتارى، دعا يا دعاهايى داشته، و چه بسا كه آن بزرگوار دو دعاى نخست را كه پيشتر ذكر نموديم در زندان عزيز مصر، و دعاى سوّم را هنگام محبوس شدن در چاهى بوده كه برادرانش وى را بدان انداخته بودند، خوانده است.]
دعاى بعد از سلام دو ركعت چهارم قابل توجّه است كه: اين دعا، دعاى جليل و عظيمى است، و ما آن را به چندين سند روايت كردهايم، دو طريق آن را در اينجا ذكر مىكنيم، زيرا در الفاظ دعا كه به سندهاى مختلف نقل شده، افزونى و كاستى وجود دارد.
امّا طريقِ اوّل اينكه علىّ بن نصر نامهاى به حضرت٢٤٥ نوشت و از او درخواست نمود كه در ذيل آن دعايى مرقوم فرموده و به وى بيآموزد، كه در اثر خواندن آن از گناهان محفوظ بماند و نيز جامع بين حوائج دنيا و آخرت باشد. حضرت به خطّ خويش مرقوم فرمود:
يامَنْ أَظْهَرَ الْجَميلَ وَ سَتَرَ الْقَبيحَ وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْرَ عَنّى، يا كَريمَ الْعَفْوِ، يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، يا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ، يا باسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ، يا صاحِبَ كُلِّ نَجْوى، وَ يا مُنْتَهَى كُلِّ شَكْوى، يا كَريمَ الصَّفْحِ، يا عَظيمَ الْمَنِّ، يا مُبْتَدِىءَ كُلِّ نِعَمةٍ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها، يا رَبّاه يا سَيِّداه يا مَوْلاه يا غَايَتاه، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ، أَسْأَلُكَ أَنْ لا تَجْعَلَنى فِى النّارِ .
- اى خدايى كه [اعمال و صفات] زيبا را آشكار نموده و زشت را مىپوشانى و پرده درى نمىكنى، اى كسى كه بزرگوارانه در مىگذرى، اى نيكوگذشت، اى صاحب آمرزش گسترده، اى كسى كه دو دستت را به رحمت گشادهاى، اى صاحب و همدم هر مناجات و سخن درگوشى، و اى فقهاى هر شكايت، اى بزرگوارانه گذشت كننده، اى صاحب بخش بزرگ، اى كسى كه پيش از آنكه انسان استحقاق نعمتى را داشته باشد ابتدائاً شروع به عطا كردن آن مىكنى، اى پروردگار من، اى آقاى من، اى مولاى من، اى نهايت [آرزوى] من، بر محمّد و اهل بيتش درود فرست از تو درخواست مىنمايم كه مرا در آتش [جهنّم] قرار ندهى.
سپس هرچه كه به ذهنت آمد درخواست مىكنى.٢٤٦
دعاى گذشته به روايت ديگر
جدّم ابى جعفر طوسى - رحمه اللَّه - دعاى بعد از سلام دو ركعت چهارم از نافلههاى عصر را درست به اين لفظ آورده كه است: دعاى بعد از سلام دو ركعت چهارم:
يا مَنْ أَظْهَرَ الْجَميلَ وَ سَتَرَ الْقَبيحَ، يا مَنْ لَمْ يُؤاخِذْ بِالْجَريرَةِ وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْرَ، يا عَظيمَ الْعَفْوِ، يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، يا باسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ، يا صاحِبَ كُلِّ حاجَةٍ[يا: نَجْوى]، يا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ، يا مُفَرِّجَ كُلِّ كُرْبَةٍ، يا مُقيلَ الْعَثَراتِ، يا كَريمَ الصَّفْحِ، يا عَظيمَ الْمَنِّ، يا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها، يا رَبّاه، يا سَيِّداه، يا غايَةَ رَغْبَتاه، أَسْأَلُكَ بِكَ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ بِعَلىٍِّ وَ فاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدٍ بْنِ عَلِىٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِىِّ بْنِ مُوسى وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍّ وَ عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِىٍّ وَ الْقائِمِ الْمَهْدِىِّ، أَلاَْئِمَّةِ الْهادِيَةِ(عليهم‌السلام)، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَأسْأَلُكَ يا أَللَّهُ، أَلاّ تُشَوِّهَ خَلْقى بِالنّارِ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بى ما أَنْتَ أَهْلُهُ.
- اى خدايى كه [اعمال و صفات] زيبا و نيك را آشكار نموده و زشت را مىپوشانى، اى خدايى كه به گناه نمىگيرى و مؤاخذه نمىكنى و پرده نمىدرى، اى صاحب عفو بزرگ، اى صاحب گذشت زيبا، اى كسى كه دو دست [جمال و جلال] خويش را به رحمت گشادهاى، اى صاحب و همدم هر خواسته [يا: هر سخن در گوشى]، اى صاحب آمرزش گسترده، اى برطرف كنندهى هر ناراحتى سخت و گلوگير، اى درگذرندهى از لغزشها، اى بزرگوارانه گذشت كننده، اى صاحب بخشش بزرگ، اى كسى كه پيش از آنكه انسان استحقاق نعمتها را داشته باشد شروع به عطا كردن آنها و مىفرمايى، اى پروردگار من، اى آقاى من، اى منتهاى رغبت من، به [حقّ] خود و حضرت محمّد و علىّ و فاطمه و حسن و حسين و علىّ بن حسين و محمّد بن علىّ و جعفر بن محمّد، و موسى بن جعفر، و علىّ بن موسى، و محمّد بن علىّ، و علىّ بن محمّد، و حسن بن علىّ، و حضرت قائم مهدى(عليهم‌السلام) كه امامان هدايتگر مىباشند درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و از تو مسألت داريم اى خدا كه روى و وجودم را با آتش جهنّم زشت نگردانى، و آنچه را كه خود زيبندهى آن هستى به من بكنى.
و هر خواستهاى داشتى ذكر مىكنى.٢٤٧
دعاى ديگر در تعقيب دو ركعت چهارم از نافلههاى عصر
همچنين بگو:
أَللّهُ أَللّهُ رَبّى حَقّاً حَقّاً، أَللّهُمَّ، أَنْتَ لِكُلِّ عَظيمَةٍ وَ أَنْتَ لِهذِهِ الْأُمُورِ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اكْفِيْنها، يا حَسَنَ الْبَلآءِ عِنْدى، يا قَديمَ الْعَفْوِ عَلَىَّ، [يا مَنْ لاغِنى لِشَىْءٍ عَنْهُ،] يا مَنْ لابُدَّ لِكُلِّ شَىْءٍ مِنْهُ، يا مَنْ رِزْقُ كُلِّ شَىْءٍ عَلَيْهِ، يا مَنْ مَصيرُ كُلِّ شَىْءٍ إِلَيْهِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، [وَ تَوَلَّنى] وَ لا تُوَلِّنى أَحَداً مِنْ شِرارِ خَلْقِكَ، وَ كَما خَلَقْتَنى فَلا تُضَيِّعْنى.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَدْعُوكَ لَهَمٍّ لا يُفَرِّجُهُ غَيْرُكَ، وَ لِرَحْمَةٍ [يا: لَفَرْجَةٍ ]لاتُنالُ إِلاّ بِكَ، [وَ لِكَرْبٍ لا يَكْشِفُهُ سِواكَ، وَ لِمَغْفِرَةٍ لا تُبْلَغُ إِلاّ بِكَ ]وَ لحِاجَةٍ لا يَقْضيها إِلاّ أَنْتَ، أَللّهُمَّ، فَكَما كانَ مِنْ شَأْنِكَ [إِلْهامِىَ الدُّعآءَ، فَلْيَكُنْ مِنْ شَأْنِكَ] الاِْجابَةَ فيما دَعَوْتُكَ لَهُ، وَ النَّجاةُ فيما فَزِعْتُ إِلَيْكَ مِنْهُ، أَللّهُمَّ، إِنْ لا أَكُنْ [يا: وَإِنْ لَمْ أَكُنْ] أَهْلاً أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَكَ، فَإِنَّ رَحْمَتَكَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنى، لاَِنَّها وَسِعَتْ كُلِّ شَىْءٍ وَ أَنَا شَىْءٌ، فَلْتَسَعْنى رَحْمَتُكَ، يا إِلهى، يا كَريمُ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْاَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تُعْطِيَنى فَكاكَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، وَ تُوجِبَ لِىَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَ تُزَوِّجَنى مِنَ الْحُورِ الْعينِ بِفَضْلِكَ، وَ تُعيذَنى [يا: تُبْعِدَنى] مِنَ النّارِ بِطَوْلِكَ، وَ تُجيرَنى مِنْ غَضَبِكَ وَ سَخَطِكَ عَلَىَّ، وَ تُرْضِيَنى بِما قَسَمْتَ لى، وَ تُبارِكَ لى فيما أَعْطَيْتَنى، وَ تَجْعَلَنى لاَِنْعُمِكَ مِنَ الشّاكِرينَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ امْنُن عَلَىَّ بِذلِكَ، وَارْزُقْنى حُبَّكَ وَحُبَّ كُلِّ مَنْ أَحَبَّكَ وَحُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُقَرِّبُنى إِلى حُبِّكَ، وَ مُنَّ عَلَىَّ بِالتَّوَكُّلِ عَلَيْكَ، وَ الْتَّفْويضِ إِلَيْكَ، وَ الرِّضا بِقَضآئِكَ، وَ التَّسْليمِ لاَِمْرِكَ [يا: أَلرِّضا بِفَضْلِكَ وَ التَّعْظيمَ لاَِمْرِكَ]، حَتّى لا أُحِبَّ تَعْجيلَ مَا أَخَّرْتَ، وَلا تَأْخيرَ [يا: تَأْجيلَ] ما عَجَّلْتَ، يا أَرْحَمَ الرَّاحِمينَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بى كَذا و كَذا.
- خدا خدا حقيقتاً و واقعاً پروردگار من است. خداوندا، تويى [ياور من] براى هر امر بزرگ، و تويى [ياور من] براى اين امور، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و دربارهى آنها مرا كفايت فرما، اين خدايى كه بلاى تو در نزد من زيباست، اى صاحب عفو و گذشت ديرينه وبى آغاز از من، [اى خدايى كه هيچ چيز بىنياز از تونيست،] اى خدايى كه همه اشياء ناچار از توست، اى خدايى كه روزى همهى موجودات بر توست، اى خدايى كه بازگشت همه چيز به سوى توست، بر محمّد و آل محمّد درود فرست [و خود سرپرست من باش]، و سرپرستى مرا به اَحَدى از مخلوقاتِ بد خود واگذار مفرما، و چنانكه مرا آفريدى ضايعم مگردان.
خداوندا، تو را براى همّ و غم و اندوهى مىخوانمت كه غير تو نمىتواند. آن را برطرف كند، و براى رحمتى [يا: گشايشى] كه جز به وسيلهى تو نمىتوان به آن رسيد، [و براى ناراحتى سخت و گلوگيرى كه جز تو نمىتواند آن را برطرف نمايد، و براى آمرزشى كه جز به تو نمىتوان بدان رسيد]، و براى حاجتى كه جز تو نمىتواند آن را برآورده نمايد. خدايا، پس چنانكه از شأن تو [اين بود كه دعا را به من الهام فرمودى، پس اين نيز از شأن تو باشد كه] دعاهايى كه به خاطر آن تو را خواندم، اجابت فرمايى، و از آنچه كه از آن به سوى تو گريختم، نجاتم دهى. خدايا، اگر شايستگى آن را ندارم كه به رحمتت برسم، مسلّماً رحمتت شايستگى آن را دارد كه مرا فراگيرد، زيرا رحمت تو هر چيز را فراگرفته، و من نيز يك چيز هستم، پس رحمتت مرا فرا گيرد، اى معبود من، اى بزرگوار.
خداوندا، به روى [و اسماء و صفات] بزرگوارت از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و مرا از آتش جهنّم آزاد سازى، و به رحمت خويش بهشت را بر من واجب گردانده، و به فضل خويش از حور عين و زنان سياه و درشت چشم به ازدواج من درآورده، و به بخشش خود از آتش جهنّم پناه داده [يا: مرا از آن دور گردانى]، و مرا از خشم و غضب خود در پناه خويش درآورى، و به آنچه به من قسمت و مقدّر فرمودى خرسند، و آنچه را كه به من عطا فرمودهاى پرخير و بركت، و از سپاسگزاران در برابر نعمتهايت بگردانى.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و همهى اينها را بر من منّت نِهْ، و دوستى خود و دوستى هركسى را كه تو را دوست دارد، و دوستى هر عملى كه مرا به دوستىات نزديك مىگرداند، روزىام گردان، و توكلّ به خود و واگذار نمودن امور به تو و خشنودى در برابر قضاء و ارادهى حتمىات و تسليم [يا: خشنودى به فضل و دادهات، و تعظيم ]در برابر امرت را بر من ارزانى دار، تا اينكه تعجيل آنچه را كه مؤخّر داشتهاى و يا به تأخير انداختن آنچه را كه مقدّم داشتهاى دوست نداشته باشم. اى مهربانترين مهربانها، و بر محمّد و آل او درود فرست و به من چنين و چنان كن.
و هر امرى را كه دوست دارى ذكر مىكنى.
٢٣٨) الفهرست، ص ٧٠، ص ٧٩.
٢٣٩) نساء (٤): ١٠٣.
٢٤٠) غافر (٤): ٦٠.
٢٤١) ظاهراً عبارت به اين صورت بوده است: بِ [سُوءِ] سَريرَةٍ.
٢٤٢) يعنى ام باقر يا صادق (عليهما‌السلام).
٢٤٣) مصباح المتهجّد، ص ٦٩، و ٣٤٩ (هر دو شبيه به متن)
٢٤٤) ظاهراً مقصود بيمارى است.
٢٤٥) ظاهراً مقصود امام جواد (عليه‌السلام) است، به جامع الرّواة، ج ١، ص ٦٠٦ رجوع شود. و نيزناگفته نماند كه اسم راوى در يك نسخهى كافى علىّ بن بصير، و در نسخهى ديگر آن علىّ بن نصير، و در متن فلاح السائل (كه ظاهراً سيّد نسخهى ديگر كافى را داشته و از روى آن نقل فرموده) علىّ بن نصر است، همچنانكه در جامع الرّواة نيز چنين است.
٢٤٦) ناگفته نماند كه كافى، ج ٢، ص ٥٧٨، روايت ٤ (با اندكى تفاوت در برخى از الفاظ) در برخى از نسخههاى كتاب اين قسمت در آخر طريق دوّم آمده است.
٢٤٧) مصباح المتهجّد، ص ٧٠.
فصل بيست و يكم: آداب و اسرار نماز عصر
و تعقيبات آن كيفيّت انجام نماز عصر وقتى نماز گزار فرصت ممكن را مغتنم شمرد و نافلههاى نماز عصر را انجام داد، لازم است با نيّت خالص براى گفتن اذان بپا خيزد، و شمرده شمرده اذان بگويد، و دعاى بعد از اذان، و نيز اقامه و دعاى بعد از اقامه را به همان صورتى كه پيشتر ذكر كرديم بجا آورد، و با گفتن تكبيرهاى هفتگانه و دعاهاى ما بين آنها كه گذشت شروع كند به وارد شدن در نماز واجب عصر، و آن را به اين نيّت شروع كند كه: نماز واجب عصر را بجا مىآورم تا بدين وسيلهى خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى پرستش است، عبادت كنم.، و بعد تكبيرة الاحرام را گفته و نماز عصر را مانند فريضهى ظهر بجا آورد، و وقتى نماز عصر را به پايان برد و با گفتن سلام - به همان صورتى كه ذكر نموديم - از آن خارج شد، تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را مىگويد، و بعد از آن به تعقيبات مهمّى كه در تعقيب نمازهاى پنجگانهى واجب ذكر نموديم، تعقيب نموده، و يا دعا مىكند.
تعقيبات مخصوص نماز عصر استغفار و آداب باطنى استغفار و حضور قلب در آن
١ - از جمله تعقيبات و دعاهاى مخصوص نماز واجب عصر هفتاد بار از خداوند - جلّ جلاله - طلب آمرزش و استغفار نمودن است. و بايد در حال استغفار حالتِ ظاهرى و صورت و قلب و باطن بنده بسان گناهكارانى باشد كه از محضر خداوند بزرگى كه به تمام اسرا آگاه است، طلب آمرزش و مغفرت مىكنند، زيرا اگر در حالى كه قلبش به غفلت، و عقلش به نسيان و فراموشى مبتلاست، و يا با حالت كسالت و سستى از خداوند - جلّ جلاله - طلب آمرزش نمايد، اين گونه استغفار خود از جمله گناهان است، و چنين استغفار كنندهاى همانند كسى خواهد بود كه خدا را استهزاء مىكند و از زود گرفتار شدن به عقوبت ايمن نخواهد بود.
زيرا در روايت آمده كه روزى مولايمان اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) در ميان گروهى از مهاجرين و انصار نشسته بودند. مردى از آن ميان گفت:
أَسْتَغْفِرُاللَّهَ
- از خدا طلب آمرزش مىكنم.
حضرت علىّ(عليه‌السلام) با حالت خشمگين به او روى نموده، و فرمود: واى بر تو، آيا مىدانى استغفار چيست؟ استغفار اسمى است كه بر شش معنى واقع مىشود:
نخست: پشيمانى از گذشته.
دوّم: عزم و تصميم جدّى بر بازگشت نكردن به گناه گذشته.
و سوّم: به هر واجبى كه ضايع نموده و بجا نيآوردهاى توجّه نموده و آن را انجام دهى.
چهارم اينكه: هرچه ميان تو و مردم است به مردم برگردانى، تا اينكه خداوند را در حالتى كه از گناهان پاكيزه هستى و پيامد گناهى بر تو نيست، ملاقات نمايى.
پنجم اينكه: به گوشتى كه به واسطهى حرام خوارى بر بدنت روييده توجّه نموده و آن را با غم و اندوه از بين ببرى [يا: بگذارى] تا اينكه گوشت ديگر به جاى آن برويد.
ششم اينكه: تلخى طاعت را به جسم خود بچشانى، چنانكه شيرينى معصيت را به آن چشاندهاى، آنگاه در اين هنگام مىگويى:
أَسْتَغْفِرُاللَّهَ .
فضيلت استغفار بعد از نماز عصر
از جمله رواياتى كه پيرامون هفتاد مرتبه استغفار گفتن بعد از نماز عصر نقل شده، اين است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس در تعقيب نماز عصر هفتاد بار از خداوند طلب آمرزش نمايد، خداوند گناهان پنجاه [يا: پنج] سال او را مىآمرزد، و اگر اين اندازه گناه نداشت پدر و مادرش را مىآمرزد، و اگر آنها نداشتند بستگان او را مىآمرزد، و اگر نداشتند همسايگانش را مىآمرزد.
و در روايت ديگر آمده است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس بعد از نماز عصر هفتاد بار از خداوند متعال طلب آمرزش نمايد، خداوند هفتصد گناه او را مىآمرزد. سپس فرمود: و كداميك از شما در شبانه روز هفتصد گناه مرتكب مىشويد؟!
همچنين در روايت ديگر آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس بعد از نماز عصر هفتاد بار از خداوند آمرزش خواهى نمايد، خداوند هفتصد گناه او را مىآمرزد
فضيلت و آداب قرائت سورهىإِنّا أَنْزَلْناه در تعقيب نماز عصر
٢ - از تعقيبات مهمّ نماز عصر، ده بار قرائت نمودن سورهى إِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الَقْدْر است؛ پس وقتى خواستى آنها را بخوانى، لازم است كه حالتت مانند كسى باشد كه در پيشگاه پادشاه زمينها و آسمانها قرار گرفته، و كلام او - جلّ جلاله - را در محضرش با هيبت و احترام و تعظيم او قرائت مىنمايد، و نيّت مىكند كه: عبادت او - جلّ جلاله - را مىنمايم از آن جهت كه زيبندهى پرستش است، نه براى ثواب و پاداش در خانهى جاودانى [يعنى دار آخرت].
از جمله رواياتى كه پيرامون قرائت آن نقل شده، اين است كه حضرت ابى جعفر محمّد بن علىّ بن موسى بن جعفر(عليهم‌السلام) فرمود: هركس بعد از نماز عصر، ده بار سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر را قرائت كند، مانند اعمال همه خلايق براى او محسوب خواهد شد.
دعا براى حضرت مهدىّ(عليه‌السلام)
٣ - از ديگر تعقيبات مهمّ بعد از نماز عصر، اقتدا به مولايمان موسى بن جعفر امام كاظم(عليه‌السلام) در دعا براى مولايمان حضرت مهدىّ(عليه‌السلام) است. هم او كه چنانكه پيش از اين ذكر كرديم، پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بشارت او را به اُمّتش داده است. درودها و رحمتها و سلام و بركتهاى خداوند بر جدّش حضرت محمّد باد، و خداوند اينها را به خدمت آن بزرگوار برساند!
چنانكه يحيى بن فضل نوفلى مىگويد: در بغداد، بعد از فراغت حضرت ابى الحسن موسى بن جعفر(عليه‌السلام) از نماز عصر به خدمت آن بزرگوار وارد شدم، و ديدم كه دستهاى خويش را به سوى آسمان بلند نموده، و شنيدم كه مىفرمود:
أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ الاَْوَّلُ وَالْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ، وَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهِ إِلّا أَنْتَ إِلَيْكَ زِيادَةُ الاَْشْيآءِ وَ نُقْصانُها، وَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ خَلَقْتَ الْخَلْقَ بَغَيْرِ مَعُونَةٍ مِنْ غَيْرِكَ وَ لا حِاجَةٍ إِلَيْهِمْ، أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إلاّ أَنْتَ مِنْكَ الْمَشيئَةُ [يا: الْمَشِيّةُ] وَإِلَيْكَ الْبَدْأُ، أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ قَبْلَ الْقَبْلِ وَ خالِقَ الْقَبْلِ، أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ بَعْدَ الْبَعْدِ وَ خالِقَ الْبَعْدِ، وَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ، أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ غايَةُ كُلِّ شَىْءٍ وَ وَارِثُهُ، أَنْتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ لا يَعْزُبُ عَنْكَ الدَّقيقُ وَ لاَ الْجَليلُ، أَنْتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ لا يَخْفى عَلَيْكَ اللُّغاتُ، وَ لا تَتَشابَهُ عَلَيْكَ الاَْصْواتُ، كُلَّ يَوْمٍ أَنْتَ فى شَأْنٍ، لاَيَشْغَلُكَ شَأْنٌ عَنْ شَأْنٍ، عالِمُ الْغَيْبِ وَ أَخْفى، دَيّانُ الدّينِ، مُدَبِّرُ الْأُمُورِ، باعِثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، مُحْىِ الْعِظامِ وَ هِىَ رَميمٌ، أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْمَكْنُونِ الَْمحْزُونِ الْحَىِّ الْقَيُّومِ الَّذى لا يَخيبُ مَنْ سَأَلَكَ بِهِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تُعَجِّلَ فَرَجَ الْمُنْتَقِمِ لَكَ مِنْ أَعْدآئِكَ، وَأَنْجِزْلَهُ ما وَعَدْتَهُ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ .
- تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست، كه آغاز و پايان و آشكار و نهان مىباشى، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه افزونى و كاستى اشياء به توست، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست، كه مخلوقات را بدون يارى و نياز به غير آفريدى، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه مشيت و خواست از تو و آغاز هر چيز به سوى توست، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست، كه پيش از پيش و آفرينندهى قبل هستى، تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه بعد از بعد و آفرينندهى بعد هستى، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست و هرچه را بخواهى محو ويا اثبات مىفرمايى، و كتابِ مادر در نزد توست، تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه نهايت و وارث هر چيز هستى، و تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه هيچ چيز نه كوچك و نه بزرگ بر تو پوشيده نمىماند، تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست كه زبانهاى گوناگون بر تو مخفى نمىماند، و صداهاى مختلف تو متشابه نمىگردد، و هر روز در شأن و كارى هستى، و هيچ كارى تو را از كار ديگر مشغول نمىسازد، آگاه به غيب و امور مخفىتر از آن، و بسيار پاداش دهنده [روز] جزا، و تدبير كنندهى امور، برانگيزاننده تمام كسانى كه در قبرها هستند، زنده كننده استخوانهاى پوسيده مىباشى. از تو به اسم مكنون پوشيده و در گنجينهات كه زنده و پابرجا [و برپا دارندهى همه مخلوقات ]است و هركس تو را به آن بخواند محروم نمىگردد، درخواست مىكنم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و در فرج انتقام گيرنده از دشمنانت تعجيل فرموده، و به وعده او وفا نمايى. اى صاحب بزرگى و بزرگوارى.
وى مىگويد عرض كردم: براى چه كسى دعا فرموديد؟ فرمود: براى مهدىِ آل محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). و افزود:
پدرم فداى كسى كه شكمش فراخ، و ابروانش، ابروانش پيوسته، ساقهاى پايش باريك، فاصله ما بين دو شانهاش دور، و رنگ چهرهاش گندمين و ميان سياه و سفيد است، و با وجود رنگ گندمى، زرديى به واسطهى بيدارى شب پيوسته بر او نمايان است.
پدرم فداى كسى كه شبها در حالى كه در سجده و ركوع است ستارگان را مىپايد، پدرم فداى كسى كه در راه خشنودى خدا، سرزنش هيچ سرزنش كنندهاى در او اثر نمىگذارد، هم او كه روشنى بخش تاريكى است. پدرم فداى كسى كه به امر خدا قيام مىنمايد.
[راوى مىگويد:] عرض كردم: خروج آن بزرگوار كى خواهد بود؟ فرمود: هنگامى كه لشگرها را در اَنْبار بركنارهى رود فرات و صراة و دجله، و نيز ويران شدن پل كوفه، و سوختن برخى از خانههاى كوفه را مشاهده نمودى، هر گاه اينها را ديدى، مسلّماً خداوند آنچه را كه مىخواهد انجام خواهد داد، هيچگاه امر خداوند مغلوب نمىگردد چيره گشته و حكم و فرمان او به تأخير نمىافتد.
دعا جهت زدودن گناهان
٤ - از تعقيبات مهمّ نماز عصر براى كسانى كه مىخواهند نامهى عملشان را كه متضمّن گناهان است از بين ببرند، اين است كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل پدر بزرگوارش از رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود كه: هر كس بعد از نماز عصر هر روز ده بار بگويد:
أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذى لا إِلهُ إِلاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ [الرَّحْمنُ الرَّحيمُ ]ذَاالْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ، وَ أَسْأَلُهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَىَّ تَوْبَةَ عَبْدِ ذَليلٍ خاضِعٍ فَقيرٍ بآئِسٍ مِسْكينٍ مُسْتَكنٍ مُسَتَجيرٍ لايَمْلِكُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لا ضَرّاً وَلا مَوْتاً وَ لا حَياةً وَلا نُشُوراً.
- از خداوندى كه معبودى جز او نيست و زنده و پابرجا و [بر پا دارندهى همه مخلوقات و رحمت گستر و مهربان،] و صاحب عظمت و بزرگوارى است طلب آمرزش مىنمايم، و از او درخواست مىنمايم كه همانند پذيرش توبهى بندهى خاضع فقير درماندهى بيچارهى ذليل و فروتن و پناه آوردهاى كه هيچ سود و زيان و مرگ و زندگانى و محشور و زنده شدن [در روز قيامت] را براى خود قادر نيست، توبهام را بپذيرد.
خداوند متعال فرمان مىدهد كه نامهى عمل او را هر چه باشد پاره نمايند.
آداب باطنى دعاى گذشته
پيش از اين تو را از صفت استغفار كنندگان آگاه ساختيم، و حديث مولايمان اميرالمؤمنين علىّ -(عليه‌السلام) و سلامه - را براى تو روايت نموديم، اينك به اين حديث كه از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده نگاه كن و با تمام توان مراعات ادب نموده و در گفتن اين سخن كه مىگويى: همانند بندهى ذليل و خاكسار توبه مىنمايم صادق باش، و ذلّت و خوارى بر حاجت و بر زبان حال تو آشكار گردد، و هنگام گفتن اين سخن كه مانند بندهى خاضع و فروتن توبه مىكنم، خضوع و فروتنى بر چهرهى گفتار و كردارت نمايان باشد، و هنگام گفتن مانند بندهى فقير و نادار توبه مىكنم صورت درخواست و مسألتت بسان، بندهى فقير و نادار در برابر مولاى بىنياز و بزرگ باشد، و وقتى مىگويى مانند بندهى بسيار نيازمند توبه مىكنم بايد حالت همانند افراد بسيار حاجتمند باشد كه چيزى را از بزرگترين بزرگان خواهانند، و هنگام گفتن اين سخن كه: همانند بندهى مسكين و بيچاره توبه مىكنم بايد نشانهى بيچارگى و نياز و ذلّت و خوارى همراه با صدق و انابه بر قلب و چهره و اعضا و جوارحت نمودار باشد، و وقتى مىگويى: مانند بندهى پناه آورنده توبه مىكنم بايد مانند كسى كه بيم و هراس بزرگ بر او احاطه نموده و در اثر آن به سوى مولاى خويش مىگريزد، و بسان كسى كه نه قدرت بر سود و زيان خويش دارد، و نه توان دفع چيزى را از خود، و در تمام حالات با دل و تن و گفتار و كردار، به سوى خداوند - جلّ جلاله - گريخته و پناهندهشوى.
پس اى بنده اگر در اين سخنان صادق باشى، خداوند - جلّ جلاله - اهليّت آن را دارد كه دو فرشته گمارده شده بر تو را فرمان دهد كه نامهى عملت را كه متضمّن گناهان و جناياتت است از بين برند، بنابراين گمان مكن كه اگر اين سخنان و استغفارها را با حال غفلت و به دروغ بگويى، از جنايات و گناهانِ بسيار سالم مانده و رها خواهى شد.
دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) بعد از نماز عصر
٥ - از ديگر تعقيبات مهمّ، اقتدا به مولايمان اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در خواندن دعاهاى ايشان در تعقيب نمازهاى پنجگانه است، از آن جمله دعاى حضرتش در تعقيب نماز عصر، كه به اين صورت است:
سُبْحانَ اللَّهِ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ، وَ لا إِلهَ إِلّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ، وَ لاحَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ، سُبْحانَ اللَّهِ بِالْغُدُوِّ وَالآصالِ، سُبْحانَ اللَّهِ بِالْعَشىِّ وَالاِْبْكارِ، فَسُبْحانَ اللَّهِ حينَ تَمْسُونَ وَ حينَ تُصْبِحُونَ، [وَلَهُ الْحَمْدُ فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ عَشِيّاً ٢٤٨ حينَ تُظْهِرُونَ، سُبْحانَ ]رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، سُبْحانَ ذِى الْمُلْكِ وَ الْمَلَكُوتِ، سُبْحانَ ذِى الْعِزَّ[ةِ ]وَ الْجَبَرُوتِ، سُبْحانَ الْحَىِّ الَّذى لايَمُوتُ، سُبْحانَ اللَّهِ الْقآئِمِ الدّآئِمِ، سُبْحانَ الْحَىِّ الْقَيُّومِ، سُبْحانَ الْعَلِىِّ الاَْعْلى، سُبْحانَهُ وَ تَعالى، سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلآئِكَةِ وَالرُّوحِ.
أَللّهُمَّ، إِنَّ ذَنْبى أَمْسى مُسْتَجيراً بِعَفْوِكَ، وَ خَوْفى [أَمْسى ]مُسْتَجيراً بِأَمْنِكَ، وَ فَقْرى أَمْسى مُسْتَجيراً بِغِناكَ، وَ ذُلّى أَمْسى مُسْتَجيراً بِعِزِّكَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاغْفِرْلى، وَارْحَمْنى، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ، أَللّهُمَّ، تَمَّ نُورُكَ فَهَدَيْتَ فَلَكَ اْلَحَمْدُ، وَ عَظُمَ عَفْوُكَ فَعَفَوْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ، [وَ بَسَطْتَ يَدَكَ فَأَعْطَيْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ]، وَجْهُكَ رَبَّنا أَكْرَمُ الْوُجُوهِ، وَ جاهُكَ أَعْظَمُ الْجاهِ، وَ عَطِيَّتُكَ أَفْضَلُ الْعَطآءِ، تُطاعُ رَبَّنا فَتَشْكُرُ، وَ تُعْصى فَتَغْفِرُ، وَ تُجيبُ الْمُضْطَرَّ، وَ تَكْشِفُ الْضُّرَّ، وَ تُنْجى مِنَ الْكَرْبِ، وَ تُغْنِى الْفَقيرَ، وَ تَشْفِى السَّقيمَ، [وَ لا يُجازى] آلائَكَ أَحَدٌ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمينَ.
- پاك و منزّه است خداوند، ستايش خداى را، و معبودى جز خداوند نيست، و خدا بزرگتر است، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خداوند بلند مرتبهى بزرگ، پاك و منزّه است خداوند در صبح و عصرها، پاك و منزّه است خداوند در شامگاه و پگاه، پس پاك و منزّه است خدا هنگامى كه شب و هنگامى كه صبح مىكنيد، [و ستايش خدا را در آسمانها و زمين وقت شبانگاهان و هنگامى كه ظهر مىكنيد، پاك و منزّه است] پروردگارت، پروردگار [صاحب صفت] عزّت و سرافرازى از آنچه او را بدان توصيف مىكنند، و درود بر پيامبران فرستاده شده، و سپاس براى خداوندى كه پروردگار عالميان است، پاك و منزّه است خداوندى كه صاحب مُلك و ملكوت است، پاك و منزّه است خداوندى كه صاحب عزّت و سلطه و سركشى است، پاك و منزّه است خداوند زندهاى كه هرگز نمىميرد، پاك و منزّه است خداوند پا بر جاى دايمى، پاك و منزّه است خداوندى كه زنده پا بر جا و بر پا دارندهى همهى مخلوقات مىباشد، پاك و منزّه است خداوند بلند مرتبهى برتر، پاك و منزّه و برتر است خداوند، [و ]بسيار منزّه و پاكيزهى از هر عيب و نقص است پروردگار فرشتگان و رُوح.
خداوندا، براستى كه گناهم با پناهنده شدن به عفو تو شب نموده، و خوف و هراسم با پناهنده شدن به ايمنى تو شب نموده، فقر و نيازمندىام با پناهنده شدن به بىنيازىات شب نموده، و خوارى و ذلّتم با پناهنده شدن به عزّت و سرافرازىات شب نموده، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا بيامرز، و به من رحمآر، براستى كه تو ستوده و بزرگ و والايى، خداوندا، نور تو تمام و كامل است لذا هدايت فرمودى پس ستايش مخصوص توست، و بردبارىات بزرگ است لذا عفو فرمودى پس ستايش مختصّ توست، [و دست - رحمتت را گشاده اى لذا عطا فرمودى پس ستايش مخصوص توست،] و اى پروردگار ما، روى [و اسماء و صفات] تو گرامىترين رويها، و جاه و منزلت تو بزرگترين منزلتها، و عطاى تو برترين عطاست، اى پروردگار ما، اطاعتت مىكنند و سپاس مىگزارى، و معصيتت مىكنند و مىآمرزى، و بيچاره و درمانده را اجابت مىفرمايى، و رنجورى و گرفتارى را برطرف و از ناراحتى سخت و گلوگير نجات مىبخشى، و فقير و نيازمند را بىنياز مىگردانى، و بيمار را بهبودى بخشيده، و هيچ كس نمىتواند پاداشِ [نعمتهاى تو را بدهد.] و تو مهربانترين مهربانها مىباشى.
دعاى حضرت زهراء(عليهما‌السلام) در تعقيب نماز عصر
٦ - از جمله تعقيبات مهمّ نماز عصر، خواندن دعاى حضرت زهرا، فاطمه، سرور زنان(عليهما‌السلام) است كه حضرتش آن را در ضمن دعاهاى خود براى نمازهاى پنجگانه مىخواند، به اين صورت كه:
سُبْحانَ مَنْ يَعْلَمُ جَوارِحَ الْقُلُوبِ، سُبْحانَ مَنْ يُحْصى عَدَدَ الذُّنُوبِ، سُبْحانَ مَنْ لا تَخْفى [يا: لايَخْفى] عَلَيْهِ خافِيَةٌ فِى الاَْرْضِ وَلا فِى السَّمآءِ. وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَجْعَلْنى كافِراً لاَِنْعُمِهِ، وَلا جاحِداً لِفَضْلِهِ، فَالْخَيْرُ مِنْهُ وَ هُوَ أَهْلَهُ، وَالْحَمْدُللَّهِِ عَلى حُجَّتِهِ الْبالِغَةِ عَلى جَميعِ مَنْ خَلَقَ مِمِّنْ أَطاعَهُ وَ مِمَّنْ عَصاهُ، فَإِنْ رَحِمَ فَمِنْ مَنِّهِ، وَ إِنْ عاقَبَ فَبِما قَدَّمَتْ أَيْديهِمْ، وَ مَا اللَّهُ بِظَّلامٍ [يا: يُريدُ ظُلْماً] لِلْعَبيدِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الْعَلِىِّ الْمَكانَ، أَلرّفيعِ الْبُنْيانِ، ألشَّديدَ الاَْرْكانِ [يا: الاِْمْكانِ]، أَلْعَزيزِ السُّلْطانِ، أَلْعَظيمِ الشَّأْنِ، أَلْوَاضِحِ الْبُرْهانِ، أَلرَّحيمِ الرَّحْمانِ، أَلْمُنْعِمِ الْمَنّانِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذِى احْتَجَبَ عَنْ كُلِّ مَخْلُوقٍ يَراهُ بِحَقيقَةِ الرُّبُوبِيَّةِ وَ قُدْرَةِ الْوَحْدانِيَّةِ، فَلَمْ تُدْرِكْهُ الاَْبْصارُ، وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ الاَْخْبارُ، وَ لَمْ يَقِسْهُ مِقْدارٌ، وَ لَمْ يَتَوَهَّمْهُ اعْتِبارٌ، لاَِنَّهُ الْمَلِكُ الْجَبّارُ.
أَللّهُمَّ، قَدْ تَرى مَكانى، وَ تَسْمَعُ كَلامى، وَ تَطَّلِعُ عَلى أَمْرى، وَ تَعْلَمُ ما فى نَفْسى، وَ لَيْسَ يخَفى عَلَيْكَ شَىْءٌ مِنْ أَمْرى، وَ قَدْ سَعَيْتُ إِلَيْكَ فى طَلِبَتى، وَ طَلَبْتُ إِلَيْكَ فى حاجَتى، وَ تَضَرَّعْتُ إِلَيْكَ فى مَسْأَلَتى، وَ سَأَلْتُكَ لِفَقْرٍ وَ حاجَةٍ وَ ذِلَّةٍ وَ ضيقَةٍ وَ بُؤْسٍ وَ مَسْكَنَةٍ، وَ أَنْتَ الرَّبُّ الْجَوادُ بِالْمَغْفِرَةِ، تَجِدُ مَنْ تُعَذِّبُ غَيْرى، وَ لا أَجِدُ مَنْ يَغْفِرُلى غَيْرَكَ، وَ أَنْتَ غَنِىٌّ عَنْ عَذابى، وَ أَنَا فَقيرٌ إِلى رَحْمَتِكَ، فَأَسْأَلُكَ بِفَقْرى إِلَيْكَ وَ غِنائِكَ [يا: غِناك] عَنّى، وَ بِقُدْرَتِكَ عَلَىَّ، وَ قِلَّةِ امْتِناعى مِنْكَ، أَنْ تَجْعَلَ دُعآئى هذا دُعآءً وافَقَ مِنْكَ إِجابَةً، وَ مَجْلِسى هذا مَجْلِساً وافَقَ مِنْكَ رَحْمَةً، وَ طَلِبَتى هذِهِ طَلِبَةً وافَقَتْ نَجاحاً، وَ ما خَفَتْ عُسْرَتُهُ مِنَ الْأُمُورِ فَيَسِّرْهُ، وَ ما خَفَتْ عَجْزُهُ مِنَ الاَْشْيآءِ فَوَسِّعْهُ، وَ مَنْ أَرادَنى بِسُوءٍ مِنَ الْخَلآئِقِ كُلِّهِمْ فَاغْلِبْهُ، آمينَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، وَ هَوِّنْ عَلَىَّ ما خَشيتُ شِدَّتَهُ، وَاكْشِفْ عَنّى ما خَشيتُ كُرْبَتَهُ، وَ يَسِّرْلى ما خَشيتُ عُسْرَتَهُ، آمينَ يا رَبَّ الْعالَمينَ.
أَللّهُمَّ، انْزِعِ الْعُجْبَ وَالرِّيآءِ وَ الْكِبْرَ وَ الْبَغْىَ وَالْحَسَدَ وَالضَّعْفَ وَ الشَّكَّ وَالْوَهْنَ وَ الضُرَّ وَالاَْسْقامَ [يا: الاِْنْتِقامَ] وَالْخِذْلانَ وَ الْمَكْرَ وَ الْخَديعَةَ وَالْبَلِيَّةَ وَالْفَسادَ مِنْ سَمْعى وَ بَصَرى وَ جَميعِ جَوارحى، وَخُذْ بِنا صِيَتى إِلى ما تُحِبُّ وَ تَرْضى، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاغْفِرْ ذَنْبى، وَ اسْتُرْ عَوْرتى، وَ آمِنْ رَوْعَتى، وَاجْبُرْ مُصيبَتى، وَ أَغْنِ فَقْرى، وَ يَسِّرْ حاجَتى، وَ أَقِلْنى عَثْرَتى، وَاجْمَعْ شَمْلى، وَاكْفِنى ما أَهَمَّنى، وَ ما غابَ عَنّى وَ ما حَضَرَنى وَ ما أَتَخَوَّفُهُ مِنْكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
أَللّهُمَّ، فَوَّضْتُ أَمْرى إِلَيْكَ، وَ أَلْجَأْتَ ظَهْرى إِلَيْكَ، وَ أَسْلَمْتُ نَفْسى إِلَيْكَ بِما جَنَيْتُ عَلَيْها، فَرَقاً مِنْكَ وَ خَوْفَاً وَ طَمَعاً، وَ أَنْتَ الْكَريمُ الَّذى لايَقْطَعُ الرَّجآءَ، وَ لا يُخَيِّبُ الدُّعآءَ، فَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ إِبْراهيمَ خَليلِكَ، وَ مُوسى كَليمِكَ، وَ عيسى رُوحِكَ، وَ مُحَمَّدٍ صَفِيِّكَ وَ نَبِيِّكَ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) أَنْ لا تَصْرِفَ وَجْهَكَ الْكَريمَ عَنّى، حَتّى تَقْبَلَ تَوْبَتى، [وَ تَرْحَمَ عَبْرَتى]، وَ تَغْفِرَلى خَطيئَتى، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، وَ يا أَحْكَمَ الْحاكِمينَ.
أَللّهُمَّ، اجْعَلْ ثَأْرى عَلى مَنْ ظَلَمَنى، وَ انْصُرْنى عَلى مَنْ عادانى، أَللّهُمَّ، لاتَجْعَل مُصيبَتى فى دينى، و لا تَجْعَلِ الدُّنْيا أَكْبَرَ هَمّى، وَلا مَبْلَغَ عِلْمى، أَللّهُمَّ، أَصْلِحْ لى ديِنىَ الَّذى هُوَ عِصْمَةُ أَمْرى، وَ أَصْلِحْ لى دُنْياىَ الَّتى فيها مَعاشى، وَ أَصْلَحْ لى آخِرَتِىَ الَّتى إِلَيْها مَعادى، وَاجْعَلِ الْحَياةَ زِيادَةً لى فى كُلِّ خَيْرٍ، وَاجْعَلِ الْمَوْتَ راحَةً[لى] مِنْ كُلِّ شَرٍّ، أَللّهُمَّ، إِنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُّ الْعَفْوَ، فَاعْفُ عَنّى، أَللّهُمَّ، أَحْيِنى ما عَلِمْتَ الْحَياةَ خَيْراً لى، وَ تَوَفَّنى إِذا كانَتِ الْوَفاةُ خَيْراً لى، وَ أَسْأَلُكَ خَشْيَتَكَ فِى الْغَيْبِ وَالشَّهادَةِ، وَالْعَدْلَ فِى الرِّضا وَالْغَضَبِ، وَ أَسْأَلُكَ الْقَصْدَ فِى الْفََقْرِ وَالْغِنى، وَ أَسْأَلُكَ نَعيماً لايَبيدُ، وَ قُرَّةَ عَيْنٍ لاتَنْقَطِعُ، وَأَسْأَلُكَ الرِّضا بَعْدَ الْقَضآءِ، وَ أَسْأَلُكَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلى وَجْهِكَ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَهْديكَ لاِِرْشادِ أَمْرى وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسى، أَللّهُمَّ، عَمِلْتُ سُوءً، وَ ظَلَمْتُ نَفْسى، فَاغْفِرْلى، إِنَّه لا يَغْفِرُ الذُّنُوب إِلاّ أَنْتَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ تَعْجيلَ عافِيَتِكَ، وَ صَبْراً عَلى بَلِيَّتِكَ، وَ خُرُوجاً مِنْ الدُّنْيا إِلى رَحْمَتِكَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أُشْهِدُكَ وَ أُشْهِدُ٢٤٩ مَلآئِكَتَكَ وَ حَمَلَةَ عَرْشِكَ، وَأُشْهَدُ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ مَنْ فِى الاَْرْضِ، أَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَحْدَكَ لاشَريكَ لَكَ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، وَ أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ الْحَمْدَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ بَديعُ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ ، يا كآئِنَ قَبْلَ أَنْ يَكوُنَ شَىْءٌ، وَالْمُكَوِّنَ لِكُلِّ شَىْءٍ، وَالْكآئِنَ بَعْدَ ما لايَكُونُ شَىْءٌ، أَللّهُمَّ، إِلى رَحْمَتِكَ رَفَعْتُ بَصَرى، وَإِلى جُودِكَ بَسَطْتُ كَفّى، فَلا تَحْرِمْنى وَ أَنَا أَسْأَلُكَ، فَلا تُعَذِّبْنى وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُكَ، أَللّهُمَّ، فَاغْفِرْلى، فَإِنَّكَ بى عالِمٌ، وَ لا تُعَذِّبْنى فَإِنَّكَ عَلَىَّ قادِرٌ، بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
أَللّهُمَّ، ذَاالرَّحْمَةِ الواسِعَةِ وَالصَّلاةِ النّافِعَةِ الرّافِعَةِ [الزّاكِيَةِ]، صَلِّ عَلى أَكْرَمِ خَلْقِكَ عَلَيْكَ، وَأَحَبِّهِمْ إِلَيْكَ، وَ أَوْجَهِهِمْ لَدَيْكَ، مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسوُلِكَ، ألَْمخْصُوصِ بِفَضآئِلِ الْوَسآئِلِ، أَشْرَفَ وَأَكْرَمَ وَأَرْفَعَ وَ أَعْظَمَ وَ أَكْمَلَ ما صَلَّيْتَ عَلى مُبَلِّغٍ عَنْكَ، و مُؤْتَمِنٍ عَلىوَحْيِكَ. أَللّهُمَّ، كَما سَدَدْتَ بِهِ الْعَمى ، وَ فَتَحْتَ بِهِ الْهُدى، فَاجْعَلْ مَناهِجَ سُبُلِهِ لَنا سُنَناً، وَ حُجَجَ بُرْهانِهِ لَنا سَبَباً، نَأْتَمُّ بِهِ إِلَى الْقُدُومِ عَلَيْكَ، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ مِلاَْ السَّماواتِ السَّبْعِ وَمِلاَْ طِباقِهِنَّ وَ مِلاَْ الاَْرْضِ السَّبْعِ وَ مِلاَْ ما بَيْنَهُما وَ مِلْأ عَرْشِ رَبِّنَا الْكَريمِ، وَ ميزانَ رَبِّنَا الْغَفّارِ، وَ مِدادَ كَلِماتِ رَبِّنَا الْقَهّارِ، وَ مِلاَْ الْجَنَّةِ وَ مِلاَْ النّارِ، وَ عَدَدَ الثَّرى وَ الْمآءِ، وَ عَدَدَ ما يُرى و ما لا يُرى.
أَللّهُمَّ، وَاجْعَلْ صَلَواتِكَ وَ بَرَكاتِكَ وَ مَنِّكَ وَ مَغْفِرَتَكَ وَ رَحْمَتَكَ وَ رِضْوانَكَ وَ فَضْلَكَ وَ سَلامَتَكَ وَ ذِكْرَكَ وَ نُورَكَ وَ شَرَفَكَ وَ نِعْمَتَكَ وَ خِيْرَتَكَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَ آلِ إِبْراهيمَ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ، أَللّهُمَّ، أَعْطِ مُحَمَّداً الْوَسيلَةَ الْعُظْمى وَ كَريمَ جَزآئِكَ فِى الْعُقْبى، حَتّى تُشَرِّفَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ، يا إِلهَ الْهُدى، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ، وَ عَلى جَميعِ مَلآئِكَتِكَ [وَ أَنْبِيآئِكَ] وَ رُسُلِكَ، سَلامٌ عَلى جَبْرَئيلَ وَ ميكائيلَ وَ إِسْرافيلَ وَ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ مَلآئِكَتِكَ [الْمُقَرَّبينَ]، وَالْكِرامِ الْكاتِبينَ وَ الْكَرُّوبِيِّينَ، وَ سَلامُ عَلى مَلآئِكَتِكَ أَجْمَعينَ، وَ سَلامٌ عَلى أَبينا آدَمَ وَ عَلى أُمِّنا حَوّآءَ، وَ سَلامٌ عَلى النَّبِيِّينَ أَجْمَعينَ وَ الصِّدِّيقينَ وَ [عَلَى] الشُّهَدآءِ وَ الصّالِحينَ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ أَجْمَعينَ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعَالَمينَ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ، وَ حَسْبِىَ اللَّهُ، وَ نِعْمَ الْوَكيلُ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ كَثيراً.
- پاك و منزّه است خداوندى كه گناهان دلها را مىداند، پاك و منزّه است خداوندى كه عدد گناهان را بشمار درمىآورد، پاك و منزّه است خداوندى كه هيچ چيز نه در زمين و نه در آسمان بر او مخفى نمىماند، و ستايش خداوندى را كه مرا ناسپاس نعمتها و مُنكر فضل خود قرار نداد، پس خير از اوست، و تنها و او زيبندهى آن است، سپاس خدا را به خاطر حجّت رسايش بر تمام آنچه خلق فرموده چه كسانى كه او را اطاعت مىكنند و يا از او نافرمانى مىكنند، پس اگر مهربانى مىكند از بخشش اوست، و اگر عذاب مىفرمايد به خاطر اعمالى است كه خود آنان پيش فرستاده و انجام دادهاند، و خداوند هيچ ستمى را نسبت به بندگان [اراده ]نمىفرمايد، ستايش خداوندى را كه بلند مرتبه و بلند پايه و سخت پا بر جا [و متمكّن از امور] و داراى فرمانروايى سرافراز، و شأن عظيم، و دليل و برهان روشن، و مهربان و رحمت گستر و نعمت دهنده و بسيار بخشنده است. سپاس خدايى را كه خود را از هر آفريدهاى كه او را به حقيقت ربوبيّت و قدرت وحدانيّت مىبيند محجوب فرموده، و لذا ديدگان او را نمىبينند، و اخبار به او احاطه ندارند، و با هيچ مقدارى نمىتوان او را سنجيد، و با هيچ امتحان و سنجش نمىتوان او را توهّم نمود، زيرا او پادشاه جبّار و سركش است.
خداوندا، براستى كه جايگاه مرا مىبينى، و سخنم را مىشنوى، و بر امرم اطّلاع دارى، و به آنچه كه در نَفْسم مىگذرد آگاهى، و هيچ چيز از امرم بر تو مخفى نيست، و بى گمان [به خاطر برآوردن] خواستهام به درگاه توشتافتم، و حاجتم را از تو درخواست، و دربارهى درخواستم به تو تضرّع و زارى مىنمايم، و به خاطر فقر و حاجت وذلّت و تنگدستى و سختى و بيچارگى از تو مسألت مىنمايم، و تويى پروردگار بخشندهى آمرزش، تو كسى غير من را مىيابى كه عذابش نمايى، ولى من كسى غير تو را نمىيابم كه مرا بيآمرزد، و تو از عذاب من بىنيازى، ولى من به رحمتت نيازمندم، پس به خاطر نيازمندىام به تو و غناى تو از من، و قدرتت بر من و قدرت سرپيچى نداشتن و گريختن من از تو، مسألت دارم كه اين دعا را با اجابت كردنت، و اين نشستم را با رحمتت و موافق و قرين، و درخواستم را با كاميابى و برآوردن آن سازگار و قرين گردانى، و امورى را كه سختى آن پنهان است بر من آسان فرما، و اشيايى را كه ناتوانىاش مخفى است بر من وسيع گردان، و هركس از ميان همهى خلايق ارادهى بدى به من كند، پس خود بر او غلبه فرما، اجابت فرما، اى مهربانترين مهربانها، و امورى را كه از سختى آن مىترسم بر من راحت گردان، و از هر امرى كه از ناراحتى آن بيم دارم برطرف فرما، و از هرچه كه از مشكل بودن آن مىهراسم بر من آسان فرما. اجابت فرما اى پروردگار عالميان،
خداوندا، به خود باليدن و رياء و كبر و ستم و حسد و ناتوانى و شكّ و سستى و ضرر و بيماريها [يا: انتقام] و شكست و مكر و فريب و گول زدن و گرفتارى و تباهى را، از گوش و چشم و همهى اعضاء و جوارحم بركَن، و [موى] پيشانى [و تمام وجود] مرا به سوى آنچه كه دوست مىدارى و موجب خشنودى توست بگير [وبكش] اى مهربانترين مهربانها.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و گناهم را بيامرز، و عيبم را بپوشان، و ترسم را ايمنى بخش، و گرفتارىام را برهم آور، و نادارىام را بىنياز، و حاجتم را آسان برآورده ساز، و از لغزشم درگذر، و پراكندگى و پريشانىام را گردآور، و هر چه را كه مايهى غم و اندوه و موجب اهتمام من است چه امورى كه بر من پوشيده است و يا [در ذهنم] حاضر است، و هرچه را كه از آن هراس دارم، كفايت فرما، اى مهربانترين مهربانها.
خدايا، امورم را به تو واگذار نمودم، و پشتم را به پناه تو درآوردم، و به واسطهى جنايات و گناهانى كه بر نَفْس خويش نمودم، از روى ترس و هراس از تو و طمع وآز [به تو] آن را به تو تسليم نمودم، و تويى خداوند بزرگوارى كه اميد هيچ كس را قطع نمىفرمايى، و دعاى هيچ كس را نوميد و محروم نمىنمايى، پس به حقّ خليلت حضرت ابراهيم، و كلميت حضرت موسى، و رُوحت حضرت عيسى، و برگزيده و پيامبرت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) درخواست مىنمايم كه روى [و اسماء و صفات]، بزرگوارت را از من برنگردانى، تا اينكه توبهام را پذيرفته [و بر اشك چشمم رحم آرى]، و گناهم را بيآمرزى، اى مهربانترين مهربانها، و اى فرمانرواترين فرمانروايان.
خداوندا، انتقام مرا از كسانى كه به من ستم روا داشتهاند بگير، و مرا بر كسانى كه با من سر ستيز دارند پيروز گردان، خدايا، مصيبت مرا در دينم قرار مده، و دنيا را بزرگترين همّ و غم و [نهايت] اندازهى دانشم قرار مده، خداوندا، دينم را كه مايهى نگاهدارى امور من است، و دنيايم را كه معاش و روزگزران من در آن است، و آخرتم را كه بازگشتم به سوى آن است اصلاح فرما، و زندگانى [دنيا ]را براى من [مايهى] افزونى از هر خير و خوبى قرار ده، و مرگ را آسودگى از هر شرّ و بدى بگردان. خداوندا، براستى كه تو بسيار گذشت كننده هستى، و عفو و گذشت را دوست مىدارى، پس از من درگذر، خدايا، تا زمانى كه زندگانى را براى من خير مىدانى زندهام بدار، و هنگامى كه مردن به خير من است، جان مرا بستان، و هراس از خود را در نهان و آشكار، و عدل و داد در حال خشم و خرسندى را از تو خواستارم، و ميانه روى در حال فقر و غنى را از تو مسألت دارم، و از تو درخواست مىنمايم نعمت [معنوى]اى را كه هرگز از بين نمىرود، و نور چشمى را كه هرگز تمام نمىشود، و خشنودى بعد از قضا و ارادهى حتمىات را از تو مسألت دارم، و لذّت نظر به روى [و اسماء و صفات]ات را از تو مىخواهم.
خداوندا، براستى كه براى ارشاد امرم از تو طلب هدايت مىنمايم، و به تو پناه مىبرم از شرّ نَفْسم، خدايا، عمل بد انجام دادم، و به خود ستم نمودم، پس مرا بيامرز، كه گناهان را جز تو نمىآمرزد، خداوندا، همانا از تو زود رسانيدن عافيتت، و شكيبايى بر بلايت، و خروج از دنيا به سوى رحمتت را درخواست مىكنم، خداوندا، براستى تو و ملائكه و حاملان عرشت و تمام كسانى را كه در آسمانها و در زمين هستند گواه مىگيرم كه مسلّما تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست و يگانه هستى و شريكى براى تو وجود ندارد، و اينكه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستاده توست، و از تو درخواست مىنمايم به اينكه سپاس براى توست، و معبودى جز تو كه نو آفرين آسمانها و زمين هستى وجود ندارد، اى كسى كه پيش از آنكه چيزى باشد بودهاى، و پديد آورندهى همه چيز هستى، و بعد از آنكه هيچ چيز نخواهد بود نيز خواهى بود، خداوندا، به سوى رحمتت چشم به بالا نمودهام، و به سوى بخششت دستم را گشادهام، پس مرا كه از تو درخواست مىنمايم محروم گردان، و مرا كه از تو طلب آمرزش مىنمايم عذابم مفرما، خداوندا، پس مرا بيامرز، كه به من آگاهى، و عذابم مفرما كه بر من قادر و توانايى. به مهر و رحمتت، اى مهربانترين مهربانها.
خداوندا، اى صاحب رحمت واسعه و درود [و رحمت ويژه ]سودمند بلند پايه [و پاكيزه]، درود [و رحمت ويژهى ]خود را بر گرامىترين مخلوقات و محبوبترين آنها در نزد خود و آبرومندترين آنها در پيشگاهت، يعنى حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستادهات كه به برترين دستاويزها مخصوص گردانيدهاى، بفرست، [همانند] برترين و گرامىترين و بلند پايه ترين و بزرگترين و كاملترين درودى را كه بر [هر] مبِلّغ از ناحيهى خود و امانت دار وحىات فرستادهاى، خداوندا، چنانكه كورى [و گمراهى ]را به او بربسته، و [راه] هدايت را به واسطهى او گشودى، پس راههاى روشن او را، راه و روشِ ما، و حجّتهاى دليل قطعى او را وسيله و دستاويز ما قرار ده، تا براى راه سپردن و وارد شدن بر درگاهت به آن بزرگوار اقتدا نماييم. خداوندا، ستايش براى تو به اندازهى پُرىِ آسمانهاى هفتگانه و پُرىِ طبقات آنها، و به اندازهى پُرىِ زمينهاى هفتگانه و پُرىِ ميان آسمانها و زمينها، و به اندازهى پُرىِ عرش پروردگار بزرگوارمان، و به اندازهى سنجش پروردگار بسيار آمرزندهى مان، و به شمارهى كلمات پروردگار قهّار و چيرهىمان، و به اندازهى پرى بهشت و پرى آتش جهنّم و به شمارهى خاك و آب، و به عدد آنچه كه ديده مىشود و يا ديده نمىشود.
خدايا، و درودها و بركتها و بخشش و آمرزش و رحمت و خشنودى و فضل و سلامتى و ياد و نور و برترى و نعمت و برگزيدگىات را بر محمّد و آل محمّد قرار ده، چنانكه حضرت ابراهيم و آل ابراهيم را مورد درود و بركت و رحمت خويش قرار دادى. براستى كه تو ستوده و بلندپايه هستى. خداوندا، بزرگترين وسيله و گرامىترين پاداشت را در جهان بازپسين و قيامت به حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ارزانى دار، تا اينكه او را در روز قيامت بر همگان برترى بخشى، اى معبود و خداوندِ هدايت، خدايا، بر محمّد و بر آل محمّد و بر تمام فرشتگان [و پيامبران] و فرستادگانت درود فرست. سلام بر جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و حاملان عرش و فرشتگانت مقرّب و [فرشتگان ]بزرگوار نويسندهى [اعمال بندگان] و سروران ملائكه و مقرّبين آنها، و سلام بر تمام فرشتگانت. و سلام بر پدرمان حضرت آدم(عليه‌السلام) و بر مادرمان حوّا، و سلام بر تمام پيامبران و صدّيقان و بر گواهان [اعمال] و [بر ]صالحان، و سلام بر تمام پيامبران فرستاده شده، و ستايش براى خداوندى كه پروردگار عالميان است. و هيچ دگرگونى و نيرويى جز به خداوند بلند پايه بزرگ نيست، و خداوند مرا بس است، و چه وكيل و كارگزار خوبى، و درود و سلامتى و امنيّت [مطلق] بسيارِ خداوند بر حضرت محمّد و آل او باد.
٧ - و از جمله تعقيبات مهمّ، دعاهايى است كه پيش از اين از امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب تمام نمازهاى واجب ذكر كرديم.
دعاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازعصر ٨ - از ديگر جمله تعقيبات مهمّ، باز دعاى امام صادق(عليه‌السلام) بعد از نماز عصر است، به اين صورت كه:
أَلْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَ صَلَّىَ اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِيِّينَ، وَ عَلى آلِهِ الطّاهِرينَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ فِى اللَّيْلِ إِذا يَغْشى، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ فِى النَّهارِ إِذا تَجَلّى، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ فِى الْآخِرَةِ وَ الْأُولى، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ ما لاحَ الْجَديدانِ وَ مَا اطَّرَدَ الْخافِقانِ، وَ ما حَدا الْحادِيانَ، و ما عَسْعَسَ لَيْلٌ، وَ مَا ادْلَهَمَّ ظَلامٌ، وَ ما تَنَفَّسَ صُبْحٌ، وَ ما أَضآءَ فَجْرٌ، أَللّهُمَّ، اجْعَلْ مُحَمَّداً خَطَيب وَفْدِ الْمُؤْمِنينَ إِلَيْكَ، وَالْمَكْسُوَّ حُلَلَ الاَْمانِ إِذا وَقَفَ بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ النّاطِقَ إِذا خَرِسَتِ الاَْلْسُنُ بِالثَّنآءِ عَلَيْكَ، أَللّهُمَّ، أَعْلِ مَنْزِلَتَهُ، وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ، وَ أَظْهِرْ حُجَّتَهُ، وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ، وَابْعَثْهُ الْمَقامَ الَْمحْمُودَ الَّذى وَعَدْتَهُ، وَاغْفِرْ ما أَحْدَثَ الُْمحْدِثُونَ مِنْ أُمَّتِهِ بَعْدَهُ، أَللّهُمَّ، بِلِّغْ رُوحِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنِّى التَّحِيَّةَ وَالسَّلامَ، وَ أَوْرِدْ عَلَىَّ مِنْهُمْ تَحِيَّةً كَثيرَةً وَ سَلاماً، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ وَ الاِْفْضالِ وَ الاِْنْعامِ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ مُضِلاّتِ الْفِتَنِ، ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ، وَالاِْثْمَ وَالْبَغْىَ بِغَيْرِ الْحَقِّ، وَ أَنْ أُشْرِكَ بِكَ ما لَمْ تُنَزِّلُ بِهِ سُلْطاناً، أَوْ أَقُولَ عَلَيْكَ مالَمْ أَعْلَمْ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ مُوجِباتِ رَحْمَتِكَ وَ عَزآئِمَ مَغْفِرَتِكَ، وَ الْغَنيمَةَ مِنْ كُلِّ بِرِّ، وَالسَّلامَةَ مِنْ كُلِّ إِثْمَ، وَ أَسْأَلُكَ الْفَوْزَ بِالجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النّارِ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اجْعَلْ لى فى صَلاتى وَ دُعآئى بَرَكَةً تُطَهِّرُ بِها قَلْبى، وَ تُؤْمِنُ بِها رَوْعَتى، وَ تَكْشِفُ بِها كَرْبى، وَ تَغْفِرُ بِها ذَنْبى، وَ تُصْلِحُ بِها أَمْرى، وَ تُغْنى بِها فَقْرى، وَ تَذْهَبُ بِها ضُرّى، وَ تُفَرِّجُ بِها هَمّى، وَ تُسَلِّى بِها غَمّى، وَ تَشْفى بِها سُقْمى، وَ تُؤْمِنُ بِها خَوْفى، وَ تَجْلُو بِها حُزْنى، وَ تَقْضى بِها دَيْنى، وَ تَجْمَعُ بِها شَمْلى، وَ تُبَيِّضُ بِها وَجْهى، وَاجْعَلْ ما عِنْدَكَ خَيْراً لى.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ لا تَدَعْ لى ذَنْباً إِلاّ غَفَرْتَهُ، وَ لاَ كْرباً إِلاّ كَشَفْتَهُ، وَ لا خَوْفاً إِلاّ آمَنْتَهُ، وَلا سُقْماً إِلاّ شَفَيْتَهُ، وَ لاَ هَمّاً إِلاّ فَرَّجْتَهُ، وَ لا غَمّاً إِلاّ أَذْهَبْتَهُ، وَ لا حُزناً إِلاّسَلَّيْتَهُ، وَ لاَ دْيناً إِلاّ قَضَيَْتَهُ، وَ لا عَدُوّاً إِلاّ كَفَيْتَنيهِ، وَ لا حاجَةْ إِلاّ قَضَيْتَها، وَ لا دَعْوَةً إِلاّأَجَبْتَها، وَ لا مَسْأَلَةً إِلاّ أَعْطَيْتَها، و لا أَمانَةً إِلاّ أَدَّيْتَها، وَ لا فِتْنَةً إِلاّ صَرَفْتَها، أَللّهُمَّ، اصْرِفْ عَنِّى الْعاهاتِ وَالْآفاتِ وَالْبَليِّاتِ ما أُطيقُ وَ ما لا أُطيقُ صَرْفَهُ إِلّا بِكَ.
أَللّهُمَّ، أَمْسى ظُلْمى مُسْتَجيراً بِعَفْوِكَ، وَ أَمْسَتْ ذُنُوبى مُسْتَجيرَةً بِمَغْفِرَتِكَ، وَ أَمْسىخَوْفى مُسْتَجيراً بِأَمانِكَ، وَ أَمْسى فَقْرى مُسْتَجيراً بِغِناكَ، وَ أَمْسى ذُلّى مُسْتَجيراً بِعِزِّكَ، وَ أَمْسى ضَعْفى مُسْتَجيراً بِقُوَّتِكَ، وَ أَمْسى وَجْهِىَ الْبالِى الْفانى مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ الدّآئِمِ الْباقى. يا كآئِناً٢٥٠ قَبْلَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ يا مُكَوِّنَ كُلِّ شَىْءٍ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاصْرِفْ عَنِّى وَ عَنْ أَهْلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ أَهْلِ حُزانَتى وَ إِخْوانى فيكَ، شَرَّ كُلِّ ذى شَرٍّ، وَ شَرَّ كُلِّ جَبّارٍ عَنيدٍ، وَ شَيْطانٍ مَريدٍ، وَ سُلْطانٍ جآئِرٍ [يا: جابِرٍ] وَ عَدوٍّ قاهِرٍ، وَ حاسِدٍ مُعانِدٍ، وَ باغٍ مُراصِدٍ، وَ مِنْ شَرِّ السّآمّةِ وَ الْهآمَّةِ وَ ما دَبَّ فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، وَ مِنْ شَرِّ فُسّاقِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَ أَعُوذُ بِدِرْعِكَ الْحَصينَةِ الَّتى لا تُرامُ، وَ أَسْأَلُكَ أَنْ لا تُميتَنى غَمّاً وَلا هَمّاً وَ لا مُتَرَدِّياً وَ لا رَدْماً وَلا غَرْقاً وَلاحَرْقاً وَ لا عَطَشاً وَ لا صَبْراً [يا: ضَيْراً] وَلا قِوَداً وَ لا أَكيلَ السَّبُعِ، وَ أَمِتْنى عَلى فِراشى فى عافِيةٍ، أَوْ فِى الصَّفِّ الَّذى نَعَتَّ أَهْلَهُ فى كِتابِكَ فَقُلْتَ: كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ٢٥١، مُقْبِلينَ غَيْر مُدْبِرينَ، عَلى طاعَتِكَ وَ طاعَةِ رَسُولِكَ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، قائِماً بِحَقِّكَ غَيْرَ جاحِدٍ لِآلائِكَ، وَلا مُعانِدٍ لاَِوْلِيآئِكَ، وَلا مُوالِياً لاَِعْدائِكَ، يا كَريمُ.
أَللّهُمَّ، اجْعَل دُعآئى فِى الْمَرْفُوعِ الْمُسْتَجابِ، وَاجْعَلْنى عِنْدَكَ وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ، أَلَّذينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ، وَاغْفِرْلى وَلِوالِدَىَّ وَ ما وَلَدَا وَ ما وَلَدْتُ وَ ما تَوالَدوا مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، يا خَيْرَ الْغافِرينَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى قَضى عَنِّى صَلاةً كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً.
- ستايش خدايى را كه پروردگار عالميان است، و درود خداوند بر حضرت محمّد خاتم پيامبران و بر خاندان پاك او، خداوندا، بر حضرت محمّد درود فرست در شب هنگامى كه مىپوشاند، و بر او درود فرست در روز هنگامى كه روشن مىنمايد، و بر او درود فرست در آخرت و دنيا، و بر او درود فرست تا زمانى كه شب و روز آشكار مىگردند، و مشرق و مغرب در پى هم مىآيند، و دو ستارهى مشخّص طلوع مىكنند، و شب روى مىآورد و مىرود، و شديداً تاريك مىگردد، و صبح آشكار گشته و سپيده دم روشن مىگردد. خداوندا، حضرت محمّد( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را سخنور مؤمنانى كه بر تو وارد مىشوند قرار داده، و هنگامى كه در پيشگاهت مىايستد، جامههاى نفيس ايمنى را بر تنش بپوشان، و هنگامى كه زبانها لال مىشوند زبان او را به مدح و ثناى بر خويش بگشاى، خداوندا، مقام و منزلت او را بلند، و پايهاش را رفيع، و دليلش را آشكار گردان، و شفاعتش را بپذير، و او را به مقام محمود و جايگاه ستودهاى كه وعدهاش دادهاى برانگيز، و آنچه را بدعت گزاران و نو آوران از اُمّتش بعد از او بدعت گذارى نمودهاند، بيامرز [و محو فرما]. خدايا، از سوى من به روح محمّد و آل محمّد درود و سلام برسان، و از آنان بر من درود و سلام بسيار وارد گردان، اى صاحب عظمت و بزرگوارى و بخشش و انعام،
خدايا، به تو پناه مىبرم از فتنههاى گمراه كننده، آشكار و نهان آنها، و از گناه و تجاوز به ناحقّ و اينكه آنچه را كه دليلى براى آن نازل نفرمودهاى شريك تو قرار دهم، يا دربارهى تو سخنى را كه از آن آگاهى ندارم بگويم، خداوندا، از تو رحمتهاى لازم و آمرزشهاى حتمى، و غنيمت برگرفتن از هر كار نيك، و سلامتى از هر گناه را درخواست مىنمايم. و راه يافتن به بهشت و رهايى از آتش جهنّم را از تو مىخواهم.
خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و در نماز و دعايم بركتى قرار ده كه به وسيلهى آن دلم را پاكيزه گردانيده، و هراسم را ايمنى بخشيده، و ناراحتى سخت و گلوگيرم را برطرف، و گناهم را آمرزيده، و امورم را اصلاح، و فقر و نادارىام را مبدّل به بىنيازى، و رنجورى و گرفتارىام را مرتفع، و ناراحتىام را برطرف نموده، و اندوهم را تسلّى داده، و بيمارىام را بهبودى بخشيده، و ترسم را ايمنى داده، و حزن و اندوهم را برطرف، و بدهىام را ادا نموده، و پراكندگى و پريشانىام را جمع، و رويم را سپيد گرداند، و آنچه را كه در نزد توست برايم خير قرار ده،
خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و هيچ گناهى براى من مگذار مگر اينكه آن را آمرزيده باشى، و هيچ ناراحتى سخت مگر اينكه برطرف نموده باشى، و هيچ خوف و هراسى مگر اينكه ايمنى بخشيده، و هيچ بيمارى مگر اينكه بهبود ساخته باشى، و هيچ ناراحتى مگر اينكه برطرف نموده باشى، و هيچ غمى مگر اينكه مرتفع ساخته باشى، و هيچ اندوهى مگر اينكه تسلّى داده باشى، و هيچ بدهكارى مگر اينكه ادا نموده باشى، و هيچ دشمنى مگر اينكه مرا از آن كفايت نموده باشى، و هيچ حاجتى مگر اينكه برآورده باشى، و هيچ دعايى مگر اينكه اجابت نموده باشى، و هيچ خواستهاى مگر اينكه عطا فرموده باشى، و هيچ امانتى مگر اينكه ادا فرموده باشى، و هيچ امتحان و گرفتاريى مگر اينكه جلو آن را گرفته باشى، خداوندا، تمام آسيبها و آفات و گرفتاريها، چه آنچه را كه توان مرتفع ساختن آن را دارم و چه ندارم، از من بازدار.
خداوندا، ظلم من با پناهنده شدن به عفو تو، و گناهانم با پناهنده شدن به آمرزشت، و خوف و هراسم با پناهنده شدن به امن و امان تو، و نادارىام با پناهنده شدن به بىنيازىات، و خوارىام با پناهنده شدن به سرافرازىات، و ناتوانىام با پناهنده شدن به نيروى تو ، و روى [و وجود] پوسنده و فانى شوندهام با پناهنده شدن به روى [و اسماء و صفات] جاودان و پايندهى تو شب نموده، اى خداوندى كه پيش از هر چيز بودهاى، و اى پديد آورندهى هر چيز، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و از من و از خانواده و مال و دارايى و فرزندانم و تمام خويشان وبستگانى كه به واسطهى ايشان ناراحت مىشوم و از برادرانم در راه تو، شرّ هر شرّ رسان، و شرّ هر سركش خيره سر و شيطان گردنكش، و پادشاه و فرمانرواى ظالم [يا: سركش]، و دشمن چيره، و حسود ستيزه جو، و ستمكارى كه در كمين است، و از شرّ هر حيوان زهرآلود و غير سمّى و تمام آنچه كه در شب و روز مىجنبد. و از شرّ گناهكاران عرب و عجم و گناهكاران و فاسقان جنّ و انس بدور دار، و به زره آهنين محفوظ تو كه هيچ كس و چيز نمىتواند آهنگ آن را بكند پناه مىبرم، و از تو درخواست مىنمايم كه مرا با حالت غمناك و اندوهگين و يا در حالتى كه از جايى پرت شده و بيافتم، و يا ديوارى خراب شود و بر روى من بريزد، و يا غرق شوم، و يا بسوزم، و يا در حالت تشنگى و يا در حالتى كه به زور نگاهم دارند و بكشند، [ويا: در حالتى كه به من آسيب برسانند و كشته شوم] و يا مرگم به خاطر قصاص و يا خوراك درندگان گردم، مَميران. و در رختخوابم در حالت عافيت يا در صفّى كه اهل آن را در كتاب خود ستوده و فرمودهاى: به گونهاى كه گويى ساختمان صُربين هستند بميران، در حالتى كه روى [به دشمن] باشيم نه در حال پشت كردن و فرار و گريز از آنها، و نيز در حالتى كه در طاعت تو و پيروى رسولت(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بوده، و به حقّ تو قيام نموده [و آن را بجا آوريم] بدون اينكه نه نعمتهايت را انكار نماييم، و نه با دوستانت دشمنى داشته باشيم، و نه با دشمنانت دوستى كنيم. اى بزرگوار.
خداوندا، دعاى مرا در ميان دعاهاى بالا برده شده و مستجاب قرار ده، و مرا در نزد خود در دنيا و آخرت آبرومند و از مقرّبان درگاهت بگردان، آنان كه نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مىشوند، و من و پدر و مادر و تمام فرزندان آنها و مرا و تمام كسانى را كه از مردان و زنان مؤمن تولّد يافتهاند، بيامرز، اى بهترين آمرزندگان، و ستايش براى خداوندى كه نماز ديگرى را كه نوشتهى معيّن و وقت دار براى مؤمنين است، از ناحيهى من برآورده ساخت.
٩ - از ديگر تعقيبات مهمّ دعاى مولايمان حضرت مهدى(عليه‌السلام) است كه را پيش از اين تعقيب تمام نمازها ذكر و روايت كرديم.
١٠ - از جمله تعقيبات مهمّ، دعاى احمد بن عبداللَّه بن خانبه است كه پيشتر در تعقيب نماز ظهر يادآور شديم، و آن بعد از همه نمازها براى جبران گناهان و جنايات خوانده مىشود.
كيفيّت سجدهى شكر در تعقيب نمازعصر
١١ - وقتى بنده از تمام اين امور به صورتى كه ذكر نموديم، يا به هر اندازه كه براى او مقدور بود، و خداوند جلّ جلاله توفيق آن را به او عنايت فرمود و از آن خشنود مىگردد - فراغت پيدا نمود، لازم است كه سجدهى شكر را به كيفيّتى كه در تعقيب نماز ظهر بر آن آگاهى داديم، همراه با ذلّت و خاكسارىِ بندگى براى عظمت الهى بجا آورد.
بعد سجده بجاآور و بگو آنچه را كه روايت شده مولايمان علىّ بن الحسين -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - همواره در سجده صد بار مىفرمود:
أَلْحَمْدُللَّهِِ شُكْراً .
- از روى شكر و سپاسگزاى ستايش خدا را مىنمايم.
و پس از هر ده بار گفتن آن، مىفرمود:
شُكْراً لِلْمُجيبِ
- سپاس مىگزارم خداوندى را كه اجابت مىنمايد.
سپس مىفرمود:
ياذَا الْمَنِّ الدّآئِمِ الَّذى لا يَنْقَطِعُ أَبَداً، وَ لا يُحْصيهِ غَيْرُهُ، وَ يا ذَاالْمَعْروفِ الَّذى لا يَنْفَدُ أَبَداً، يا كَريمُ، يا كَريمُ، يا كَريمُ .
- اى خداوندى كه صاحب بخشش جاودانىاى كه هيچگاه پايان نپذيرفته، و غير تو نمىتواند آن را به شماره درآورد، و اى صاحب نيكى اى كه هيچگاه تمام نمىشود، اى بزرگوار، اى بزرگوار، اى بزرگوار.
بعد دعا و تضرّع نموده و حاجت خويش را ذكر مىنمود، آنگاه مىفرمود:
لَكَ الْحَمْدُ إِنْ أَطَعْتُكَ، وَلَكَ الْحُجَّةُ إِنْ عَصَيْتُكَ، لا صُنْعَ لى وَلا لِغَيْرى فى إِحْسانٍ مِنْكَ إِلَىَّ فى حالٍ [يا: حالِىَ] الْحَسَنَةِ، يا كَريمُ، يا كَريمُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ صِلْ بِجَميعِ ما سَأَلْتُكَ وَ أَسْأَلُكَ مَنْ فِى مَشارِقِ الاَْرْضِ وَ مَغاربِهِا مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، وَ ابْدَأْ بِهِمْ وَثَنِّ بى بِرَحْمَتِكَ .
- اگر اطاعت تو را نمودم سپاس براى توست، و اگر معصيت تو را نمودم حجّت و براى توست، در احسان و نيكوكارى از ناحيهى تو به من در هنگام انجام حسنه و كار نيك [و يا حال نيكم] نه من ونه ديگر هيچ نقشى نداريم، اى بزرگوار، اى بزرگوار، بر محمّد و اهل بيت او درود فرست. و به رحمتت، تمام آنچه را كه درخواست نموده و مىنمايم، به تمام مردان و زنان مؤمنى كه در قسمتهاى مشرق و مغرب زمين قرار دارند، برسان، و نخست به آنان عنايت فرما، و در مرحلهى دوّم به من بده.
آنگاه سمت راست صورت خويش را بر زمين گذارده و مىفرمود:
أَللّهُمَّ، لا تَسْلُبْنى ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ مِنْ وِلايَتِكَ وَ وِلايَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، عَلَيْهِ وَ عليهم‌السلام .
- خداوندا، آنچه را كه از ولايت و دوستى خود و ولايت محمّد و آل محمّد - كه درود بر او و ايشان باد - بر من ارزانى داشتهاى، باز مگير.
بعد سمت چپ صورت خويش را بر زمين مىنهاد و مثل آن را مىفرمود. (پايانروايت)
١٢ - سپس هر حاجتى را كه دوست داشتى درخواست مىنمايى، و اگر خواستى در حال سجده مىگويى:
أَللّهُمَّ، لَكَ قَصَدْتُ، وَ إِلَيْكَ اعْتَمَدْتُ وَ أَرَدْتُ، وَ بِكَ وَثِقْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَ أَنْتَ عالِمٌ بِما أَرَدْتُ .
- خدايا، تنها قصد و آهنگ تو را نمودم، و به تو تكيه كردم و تو را اراده نمودم، و فقط به تو اعتماد نموده و بر تو توكّل كردم، و تو نسبت به آنچه كه اراده نمودهام آگاه هستى.
زيرا در روايت آمده كه: هركس آن را بگويد، سر از سجده برنمىدارد، مگر اينكه حاجت و خواستهاش برآورده مىگردد. ان شاء اللَّه تعالى.
٢٤٨) ظاهراً لفظ وَ از اينجا افتاده است.
٢٤٩) در نسخهاى اين لفظ نيز با «كَآمده كه ظاهراً درست نيست.
٢٥٠) در برخى از نسخههاى كتاب به جاى كآئِناً لفظكافيِاً آمده است كه ظاهراً اشتباه است.
٢٥١) صفّ (٦١): ٤.
اعمال بعد از سجدهى شكر و اتمام نماز
١٣ - وقتى سر از سجده برداشتى، سه بار دستت را بر جاى سجدهات بكش، و در هر بار آنچه را كه پيش از اين بعد از سجدهى نماز ظهر ذكر نموديم بگو، و دست بر صورتت بكش.
١٤ - اگر درد و يا بيمارى داشته باشى، هفت بار دست بر جاى سجدهات بكش و در هر بار آنچه را كه يادآور شديم بگو، و دستت را بر جايى كه بيمار است بكش، ان شاء اللَّه برطرف مىشود.
١٥ - بعد از خواندن نماز در مسجد با حضور قلب و طهارت باطن، اعمّ از مسجدهاى خاصّ، يا جايگاه مخصوص نمازگزاردن در خانه يا مسجدِ حضور در پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - هنگام جدا شدن به اين نيّت جدا شو: براى امتثال امر خداوند - جلّ جلاله - در انجام اعمال شايستهاى كه او - جلّ جلاله - امر فرموده، از پيشگاه او برمىخيزم، در حالى كه مقصودم از اين بندگى خالصانهى او - جلّ جلاله - اوست از آن جهت كه او در هر حال زيبندهى پرستش است.
١٦ - همچنين بگو آنچه را كه روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: وقتى نمازتان را خوانديد و از مسجد بيرون آمديد، بگوييد:
أَللّهُمَّ، دَعَوْتَنى فَأَجَبْتُ دَعْوَتَكَ، وَ صَلَّيْتُ مَكْتُوبَتَكَ، وَانْتَشَرْتُ فى أَرْضِكَ كَما أَمَرْتَنى، فَأَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ، الْعَمَلَ بِطاعَتِكَ وَ اجْتِنابَ مَعْصِيَتِكَ وَالْكَفافَ مِنَ الرِّزْقِ بِرَحْمَتِكَ .
- خداوندا، مرا خواندى و دعوتت را اجابت نمودم، و نماز واجبت را خواندم، و چنانكه امر فرمودى [بعد از خواندن آن] بر روى زمين [دنبال كار خود] رفتم، پس از فضل تو، و به واسطهى رحمتت، عمل كردن به طاعت و عبادتت، و اجتناب كردن از معصيتت، و از روزى به اندازهاى كه مرا از مردم بىنياز كند، درخواست مىنمايم.
اينك مىگويم: بنابراين، شايسته است كه بنده بعد از خواندن نماز عصر و اظهار خاكسارى و ذلّت براى خدا و ياد او، هنگام جدا شدن از آن توجّه داشته باشد كه هرگز از خاكسارىِ بندگى خداوند و از اطّلاع و آگاهى و اشراف احاطهى علوم ربّانى او جدا نمىگردد، و نيز توجّه داشته باشد كه بعد از اين در هيچ حركت و سكونى كه با خداوند معامله مىكند آزاد و رها گذاشته نشده، بلكه از او خواستهاند كه در تمام تصرّفات و كارهايش عابد خداوند - جلّ جلاله - باشد.
در برخى از حكايتهاى اهل مراقبه آمده كه بعضى از آنان همراه با دوستى كه مدّت زمانى با او مصاحبت اختيار نموده بود با عدّهاى در كشتىاى كه در آن گندم بود نشسته بودند، و گندم مال هيچيك از اين دو نفر نبود، يكى از روى غفلت از گندم برداشت و يك دانه از آن را خورد، دوستش به او نگاه كرد و گفت: اين چه كارى است؟ وى گفت: از نَفْس خويش غافل شدم. رفيقش به او گفت:
إِمّا تَقُومُون كَذا، أَوْ فَاقْعُدُوا عَنْ تَعَبٍ أَوْ رَدِّ ساقٍ أَوَّلاً لَوْ شُرِّفُ الاِْنْسانُ وَ هُوَ وادِعٌ مَا كُلُّ مَنْ رامَ السَّمآءَ يَصْعَدُ وَ مَسَحَتْ غُرَّةَ سَبّاقٍ [يا: سَيّافٍ]يَدُ لَقَطَعَ الصَّمْصامُ وَ هُوَ مُغْمَدُ - يا چنين [جوانمردانه] برخيزيد وگرنه بنشينيد، چنين نيست كه هركس آهنگ آسمان را كرد بتواند بالا برود.
به اين صورت كه ابتدا رنج و سختى را تحمّل و پا فشارى و استقامت كنيد، كه تنها در اين صورت است كه شخص پيشرو در مسابقه [يا: شمشير زن يكتا] به جايزهى نفيس دست مىيابد.
اگر انسان با وجود رها كردن و ترك طلب، شرافت و برترى مىيافت، مسلّماً شمشيرِ تيزى كه در غلاف است، نيز مىبُريد.
فصل بيست و دوّم: محاسبه و اصلاح نامهى عمل و ادعيهى هنگام غروب آفتاب
لزوم محاسبه و توبه از گناهان در روايت آمده كه حضرت ابى الحسن ماضى امام كاظم -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فرمود: هركس در هر روز، خود را محاسبه ننمايد، از ما نيست، پس اگر كار نيكى انجام داده باشد از خداوند طلب مىكند كه آن را افزايش دهد، و اگر كار بدى كرده باشد، از خداوند طلب آمرزش نموده و توبه مىكند.
و نيز در حديث است كه حسن بن علىّ(عليهما‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: بنده، مؤمن نمىشود، تا اينكه سختتر از حساب كشىاى كه شريك از شريك خود، و مولى از بردهاش مىكشد، از نَفْس خود حساب بكشد...
بر اين پايه، مىگويم: اگر در هر روز هنگام نزديك غروب آفتاب در حالى باشى كه از هر چه كه مقتضى استحقاق عقوبت يا سرزنش يا نكوهش است سالم و ايمن باشى، بندهى نيكبختى هستى. هر چند اين مقام براى غير معصوم بعيد است، زيرا مولايمان اميرالمؤمنين -(عليه‌السلام) - وقتى در نهج البلاغه دنيا را توصيف مىفرمايد، و ذكر مىكند كه پيامبر اكرم -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - آن را دشمن مىداشت، و حقير و كوچك مىشمرد، و همچنين خداوند - جلّ جلاله - آن را براى اوليا و ويژگان و دوستانش دشمن و بد مىداند، آن بزرگوار(عليه‌السلام) مىفرمايد: اگر جز اين خصلت در ما نبود كه هرچه را كه خداوند دشمن مىدارد دوست مىداريم، و هرچه را كه خداوند كوچك و بىارزش مىداند بزرگش مىشماريم، بىگمان همين براى دشمنى و ستيز با خداوند و بيرون آمدن از تحت فرمانش كافى بود.٢٥٢
اينك چگونه است حال ما كه چيزهاى ديگرى را بر اين مصائب و گرفتاريها افزودهايم، به گونهاى كه توكّلمان بر حول و قوّه و نيرو خود و بر اموال و آرزهايى دست نايافتنى از آرامشمان به خداوند - جلّ جلاله - كه مالك همهى بخششهاست، قوىتر است، و نيز اطمينان قلبىمان به نويدهاى بندگان از اطمينانمان به نويد خداوندى كه پادشاه آخرت است قوىتر، و بيم و هراسمان از وعدهى كيفر مردمان از وعدهى عذاب خداوندى كه پادشاه شبها و روزهاست بر ما سختتر است، و مقصودمان از دوستى يكديگر شيرينتر و قوىتر از دوستى مان با خداوند يا دوستى خداوند - جلّ جلاله - با ما است، و نزديكى به يكديگر براى ما مهمّ تر از نزديكى جستن به درگاه خداوند - جلّ جلاله - يا قُرب او به ما است، و روى آوردن و توجّهمان به يكديگر از اقبال و توجّه بر خداوند - جلّ جلاله - يا طلب توجّه او بر ما كاملتر است، و مدح همديگر در نفوسمان مؤثّرتر از مدح و ستايش او - جلّ جلاله - يا طلب مدح و ثناى او ما را مىباشد، و نكوهش همديگر در نزدمان سختتر از سرزنش خداوند - جلّ جلاله - ما را، يا نكوهش برخى از دشمنان او - جلّ جلاله - او را مىباشد، زيرا ما گاهى با برخى از كافرانى كه خدا را نكوهش مىكنند مصاحبت مىكنيم، و اُنسمان به مصاحبت با كسى كه در حقّ ما اعمال نيكى را انجام مىدهد بيشتر از مصاحبت با كسى است كه در حقّ خداوند - جلّ جلاله - چنين مىكند، و اُنسمان به يكديگر از اُنس به جلال و حضور خدا بر ما كاملتر است. و نيكوكارىمان به يكديگر در دلمان از احسان خداوندى كه از اندك شكر نعمت او ناتوانيم بزرگتر است، و درخواست حوايج ديگران از ما و انجام دادن آنها براى بندگان براى ما آسانتر از بجا آوردن واجبات يا مستحبّات يا پيروى از خواستهى خداست. و به ديگر بيماريهاى عقلى كه مضمون اين كتاب مجال آن را ندارد، قبلا هستيم، در حالى كه كتاب خداوند - جلّ جلاله - نسبت به پيروان اين آيين مبين اسلام چنين مطالبى را نمىپسندد، و مىفرمايد:
وَ لايَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ .٢٥٣
- [بگو: اى اهل كتاب...] و اينكه ما يكديگر را به عنوان پروردگارانِ غير خدا نگيريم.
همچنين در روايت آمده كه مولايمان علىّ(عليه‌السلام) فرمود: امّا بعد، براستى كه خداوند - تبارك و تعالى - حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به حق برانگيخت، تا بندگانش را از پرستش بندگان به پرستش خويش، و از وفاى به پيمانهاى بندگان به عمل به پيمانهاى خود، و از اطاعت بندگان به طاعت و عبادت خود، و از ولايت [يعنى دوستى و يا سرپرستى] بندگانش به ولايت خويش بيرون آورد.
و نيز در بعضى از احاديث ديدم كه: خداوند - جلّ جلاله - به بعضى از پيامبران و خواصّ درگاهش از ظلم و ستم بندگان نسبت به مقام مقدّسش گله و شكوه مىنمايد.
براستى اگر گله و شكوه از بيان و گفتار خداوند صادر نشده باشد، زبان حال او چگونه شكايت ننمايد؟ در حالى كه ما به اعمال زشتى كه شرح داديم متّصف هستيم. و نادانى بندگان و بردگان به آنجا رسيده كه خداوند - جلّ جلاله - به تنهايى آنان را آفريد، و هيچ كس در آفرينش و تقدير امور آنان شريك او نبود، آنگاه هم او - جلّ جلاله - به منظور آگاهانيدن آنان نسبت به يگانگىاش - جلّ جلاله - در پديد آوردن و تدبيرشان فرمود:
نَحْنُ خَلَقْناكُمْ، فَلَوْلا تُصَدِّقُونَ، أَفَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ، أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ؟!٢٥٤
- ما شما را آفريديم، پس چرا باور نداريد؟ پس آيا نديديد كه شما منى بوديد، آيا شما آن را [به صورت انسان] خلق مىكنيد، يا اينكه آفريدهى ماييم؟!
و نيز او - جلّ جلاله - فرمود:
ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ، وَلا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ .٢٥٥
- آنان را بر آفرينش آسمانها و زمين و يا بر آفرينش خودشان آگاه نگردانيدم.
و پيش از آفرينش آنان، زمينها را براى آنان آماده، و آسمان را سقف محفوظ قرار داد، و ستونى براى آن قرار نداد، و كوهها را به عنوان ميخهاى محافظ زمين قرار داد، و جويها را در آن روان ساخت، و درختان را براى آنان نشاند، و شب و روز برايشان در پى هم آورد، و مسكن و خانه و ديگر چيزهايى را كه در طول زندگىشان بدان نيازمند هستند كاملاً براى آنان مهيّا نمود.
وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لاتُحْصُوها، إِنَّ الاِْنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ.٢٥٦
- و اگر بخواهيد نعمت خدا را به شماره درآوريد، نمىتوانيد، براستى كه انسان بسيار ستمكار و ناسپاس است.
سپس آنان را با نرمى و آرامش و اكرام تربيت نمود، و بعد از بلوغ به نيكويى و احترام با ايشان معامله نمود و او - جلّ جلاله - فرمود:
وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنى آدَمَ، وَ حَمَلْناهُمْ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ .٢٥٧
- و براستى كه پسران [و فرزندان] آدم[(عليه‌السلام)] را گرامى داشتيم، و آنها را در خشكى و دريا حمل نموديم.
وهنگامىكه سوء عبوديّت نمودند، با گذشت و چشم پوشى با آنان معامله نمود.
ولى آنان نه حقّ آفرينش خدا را شناختند، و نه به حقوق پرورش او اعتراف نمودند، و نه حقوق مصاحبتِ نيكوى او را مراعات كردند، و نه از ستر و پوشش و بردبارى او حيا كردند، و نه حقّ پادشاهى و سرورى او را به خاطر مقام بزرگش بجا آوردند، و نه به خاطر اقبال و توجّه او، و يا به جهت بخشش و نويدها، و يا به جهت تهديد و وعدهى عذابش براى انجام حقّ بندگىاش بپا خاستهاند. و كار به آنجا رسيد كه مانند آزادگان در خويش تصرّف مىنمائيد، لذا بر چهرهها و حركتها و سكناتشان اثر حضور در محضر مولايشان را - كه همواره آنان را مىبيند - مشاهده نمىنمايى تا خاكسارى بندگى و شكست و انكسار بر آنان نمايان باشد. و اين از سختترين خطرهاست.
سپس تا وقت معيّن دار دنيا را به آنان عاريه و امانت داد، و با دستور دادن و فرستادن پيامبر و كتاب آسمانى آنان را آگاهانيد كه آن را از ايشان خواهد گرفت و به ديگران خواهد داد، ولى آنان مانند مالكان در آن تصرّف نمودند. و هنگامى كه پيكش، يعنى فرشته مرگ به دستور او به سوى آنان مىآمد، مانند ستيزه جويان و ناخوشايندان از آن بيرون مىآيند.
و اموالى را به آنان عاريه و امانت داد، تا در راه خشنودىاش از آن بهره برگيرند، ولى آنان مانند كسى كه دستِ ديگرى بالاى دستش نيست و هيچ مولايى هم او را نمىبيند تصرّف مىكنند، و آن را عليهِ او به ملك خويش درمىآورند، تا اينكه سوء ادبشان در پيشگاه خداوند به آنجا رسيده كه وقتى كتابى براى آنان فرستاد، و حضرت محمّد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به عنوان پيامبر برانگيخت، و آن بزرگوار از آنان اموالى - كم و يا زياد - را خواست تا آن را در آبادانى آخرتشان صرف كنند، از صرف كردن آن اموال بدشان آمد، به گونهاى كه گويى آن را به ديگرى مىدهند، و گويا كه آنان مالك آن هستند و خداوند - جلّ جلاله - از آنان به عاريه چيزى مىطلبد. و اين از جمله هلاكتهاى عظيم و بزرگ است.
و نيز سوء بندگى، آنان را به آنجا رسانيد كه خود را شريك مالك زندگانى و مرگشان قرار دادند، و با ارادهها و ناخوشاينديهايشان، با خواستهاى و ناخوشاينديهاى او - جلّ جلاله - ستيزه جويى نموده، و سرانجام سوء بندگىشان به آنجا رسيد كه مولايشان را از مقام الهيّت بركنار شمرده، و از تدبير و كارسازى او جز آنچه كه با هوا و هوسشان [يا: خشنودىشان] موافق باشد، ناخشنود شدند، به گونهاى كه گويا مىخواهند تدبير دنيا و آخرت به سود آنان و به دستشان باشد.
نتيجه اينكه: هركس اين راه را بيپمايد، يا حالش اندكى كمتر از آن و مشابه آن باشد، رويش در نزد كسى كه بر اسرار او آگاهى دارد سياه، و نامهى عملش در نزد خدا و فرشتگان نگاهبان بر او در شبانه روز، سياه خواهد بود.
در روايتى آمده كه مولايمان علىّ(عليه‌السلام) فرمود: هيچ ايمان همراه با يقين شبيهتر به شكّ و ترديد، براى انسان نديدم كه هر روز افرادى را در قبرها به وديعه مىگذارد و تشييع مىكند، ولى باز به سوى فريب دنيا بازمىگردد، و از ميال ميل نفسانى و گناهان خود دست برنمىدارد.
بنابراين، اگر فرزند بيچارهى آدم هيچ گناهى نداشت كه وارسى شود، و هيچ حسابى نداشت كه به واسطهى آن مورد بازخواست قرار گيرد، جز مرگ - كه امور گرد آمدهى او را پراكنده، و جمع او را جدا مىسازد، و فرزندانش را يتيم مىنمايد - بىگمان شايسته بود كه با تحمّل سختترين رنج و دشوارى و آزردگى از آن بيم داشته و بپرهيزد. و حال آنكه ما چنان از مرگ غفلت داريم كه گويى هرگز بر ما فرود نخواهد آمد، و مانند مردمانى كه به ماندگارى در دنيا يقين دارند، به دنيا و شهوات آن آسودهايم، و همانند عدّهاى كه نه اميد به حساب دارند و نه بيم از عذاب، از معاصى و گناهان غفلت داريم.
و اين حال ماست كه حضرت با اين اشاره و عبارت روشن، بر اساس ضرب المثل عربى كه إِيّاكَ أَعْنى، وَ اسْمَعى يا جارَةُ:
(مقصودم تو هستى، ولى تو بشنو اى زن همسايه.)
بدان اشاره نموده است.
از آنجا كه حضرت ائمّه(عليهم‌السلام) از فرجام حال ما آگاهى دارند، و جريان و امور بندگان به ايشان واگذار شده است، لذا به هرچه كه خداوند - جلّ جلاله - و رسولش آنان را مطلّع ساخته، اشاره كردهاند تا آغاز نامهى عمل بندگان و خاتمهى عمل آنان خير باشد، و اعمال ما بين آن دو آمرزيده گردد:
١ - از آن جمله در حديث است كه امام باقر(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش امام زين العابدين(عليه‌السلام) فرمود: فرشتهاى بر بنده گمارده شده كه نامهى عمل او را مىنويسد، پس اوّل و آخر آن را با عمل نيك پُر كنيد، تا اعمال ميان آن دو براى شما آمرزيده شود.
٢ - به خطّ همچنين در روايتى آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: هيچ روز بر فرزند آدم نمىگذارد مگر اينكه آن روز مىگويد: اى فرزند آدم، من روز نو و جديد هستم، و بر ضرر تو شهادت خواهم داد، پس در من عمل خير انجام ده، تا در روز قيامت به نفع تو شهادت دهم، براستى كه هرگز و هيچگاه مرا نخواهى ديد.
٣ - در روايت آمده كه حضرت جعفر بن محمّد به نقل از پدر بزرگوارش(عليهما‌السلام) فرمود: براستى كه وقتى شب فرا مىرسد، با صدايى بلند كه همهى خلايق جز جنّ و انس مىشنوند، ندا مىكند كه: اى فرزند آدم، براستى كه من آفريدهاى نو هستم، و بر تمام امورى كه در من واقع مىشود شهادت خواهم داد، پس از من بهره برگير، كه اگر آفتاب طلوع كند، ديگر هيچگاه به دنيا بازگشت نمىكنم، و هيچ كس نمىتواند در من كار نيكى انجام داده و يا از كار بد و گناهى توبه نمايد؛ و هنگامى كه شب سپرى مىشود و پشت مىكند، روز نيز به اين همين صورت سخن مىگويد.
لذا مىگويم: وقتى اواخرِ روز اين بندهى پرلغزش فرا رسيد، و او سوء بندگى و اصرار بر گناهان كه ذكر نموديم داشت، لازم است كه با قلب خويش به سوى دَرِ رحمت پروردگارش روى آورده، و جناياتى را كه در طول روز در باطن و ظاهر انجام داده به ياد بياورد، و مانند بندهى ذليل در پيشگاه خداوند مالك و توانا و قاهر از آن توبه نمايد.
در مرحلهى بعد، اگر آنچه را كه در روز انجام داده به يادش نيآمد، اين نشانهى كم اعتنايى او نسبت به خداوندى است كه بر اسرار آگاهى و اشراف دارد، به هرحال در اين صورت اجمالاً از تمام گناهان باطنى و ظاهرى و اوّلين و آخرين آنها توبه مىنمايد.
در مرحلهى سوّم، اگر نَفْسَش با اخلاص باطن و صدق نيّت را بر توبه از گناهان، با ظاهرش موافق نديد، بايد بيم آن را داشته باشد كه خداوند از او قصاص نموده و به واسطه نابودى و تباهى و ويرانى دنيا نابود شود، و با اين حالت در پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - بايستد، و از او درخواست عفو نمايد، زيرا گاهى مولى با اينكه بندهاش ناخشنود است، او را عفو مىنمايد.
و بالاخره نه اگر باطنش صدق نيّت داشت و نه حالت توبه جنايتكاران با وجود اصرار بر گناه و نيز بسان گناهكاران سركش و نافرمان ارادهى كامل در اخلاصِ طلب عفو با حالت ذلّت و خاكسارى نداشت، بايد مانند كسى كه خود را تسليم مولايش نموده و گردنش را دراز كرده، خويشتن را نسبت به جنايتى كه نموده در جايگاه قصاص قرار دهد، و با حالت كسى كه در برابر خداوندگار اعظم بزرگوار تسليم و ذليل است با رعايت آداب اهل مناجات با خداوند كه ما پيش از توصيف نموديم،٢٥٨ او را بخواند.
ناگفته نماند كه: اگر همنشين با اهل غفلت بودى، مبادا كه به جاى اشتغال به مولايت كه مالك سعادتمندى تو در دنيا و دين است، به آنان مشغول گردى.
كيفيّت محاسبه و مناجات با پروردگار بايد هنگام حساب كشيدن از خود، عقل و دلت نسبت به خداوند - جلّ جلاله - كه از غيب و نهان آگاه است، و براى دو فرشته نگاهبان [اعمال ]حضور و توجّه داشته باشد، و همانند حساب كشيدن مولى از بردهاش و يا صاحب كالاى از كارگرى كه براى او كار مىكند و يا بسان حساب كشيدن شريك از شريك خود كه بر تمام امورى كه براى او رُخ داده اطّلاع دارد، از خود محاسبه نما، و آگاه و متذكّر باش كه انكار كردن و خود را به غفلت زدن براى تو سودمند نيست، بلكه مقتضاى آن خشم و غضب خداوندى است كه براى او محاسبه مىكنى، و كاملاً از اعمال تو آگاه است.
سپس با عقل خويش متذكّر باش كه اعضا و جوارحت، در مقام شكايت از تو به واسطه بكار گرفتن آنها در غير آنچه براى آن آفريده شدهاند، شكايتهايى به درگاه خداوند متعال دارند، و همچنين از تو نسبت به تمام كسانى كه به اداى حقّ آنها مكلّف بودى و انجام ندادى شكايت و گله گذارى مىكنند. پس حال كه اعضا و جوارح با تو از دَرِ عَدْل درآمدند، تو نيز همراه با آنها به اين صورت از خود و آنها به درگاه خداوند متعال گله گذارى كن و عرضه بدار و همه را از باب فَضْل بر خدا عرضه كن، پس بگو:
خداوندا، من جهت محاسبه در محضر تو آماده شدهام، ولى نه قدرتى براى حضور در پيشگاهت براى حساب كشى تو دارم، و نه جرأتى بر آشكار شدن اعمال بدم، لذا من به ياد حضرت تو هستم، به جهت امتثال امر و تعظيم قدرتت بر اين كار اقدام نمودم، و نخست چيزى كه مىگويم اين است كه: من عملى ندارم كه مورد پسند درگاه تو باشد؛ زيرا مىبينم كه نشاط نَفْس من براى خواستههاى فراوان خود و كسانى كه در نزد من ارجمند هستند، از نشاطم براى طاعت و عبادتت بيشتر است، و مىبينم كه بيشتر خواستههايى كه بدان نشاط پيدا مىكنم همه و يا بيشتر سودش براى ديگرى است، و من با سرگرم شدن به آنها مقدارى از عمر خويش را تلف نموده و به بيهوده صرف نمودم، در حالى كه قدرت آن را داشتم كه در آن مدّت براى تو عمل و به سود خود عمل كنم؛ بنابراين، در معاملهى با تو بدْ تدبيرى داشتم، و هيچ عمل مورد پسند در برابر جلال و عظمت و نعمتت براى من باقى نمانده است.
اى آقاى من، همچنين تاب تحمّل عقاب و توبيخ و عدم احسان يا خوار نمودنت را ندارم و دستم از آن تُهى است، و تو خود فرمودهاى كه
وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ، فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ .٢٥٩
- و اگر بدهكار تنگدست باشد، تا زمان توانگرى او انتظار بكشيد.
و اين تنگدستىِ مرا اميدِ توانگرى نيست، و بزرگوارى و بردبارى و عفو تو زيبندهى پذيرش عُذرِ پوزشْ خواهان است. چگونه در زندان خشم يا عذاب تو محبوس باشم، در حالى كه خود طلبكار و شاهد تنگدستىام مىباشى؟! و با عقلم كه به نور خويش بر من ارزانى داشتهاى، دريافتهام كه وقتى بنده از مولاى خود به سوى او بگريزد، يا در پيشگاهش تسليم شود، يا از خشم او به عفو و گذشتش پناه ببرد، يا به خاطر غضب آقايش، بر خود خشمگين گردد، و با واسطه قرار دادن كسانى كه در نزد او ارجمند هستند به او توسّل جويد، يا از دَرِى وارد شود كه آقايش كسانى را كه از آن در به محضرش وارد مىشوند مورد مرحمت خويش قرار مىدهد، مسلّماً شايستهى كاميابى و دست يافتن به رحمت يا عفو يا خشنودى مولايش مىگردد.
و من نيز به خاطر مهالكى كه بر من احاطه نموده، همهى اين راهها را به سوى حلم و بردبارىات پيمودهام، و از درى داخل شدهام كه قوم حضرت ادريس و قوم حضرت يونس(عليهما‌السلام) از آن وارد شدند و آنان را مورد مرحمت خويش قرار داده، و به واسطهى خشم پيامبرت بر آنها، بر عذاب آنان اصرار ننمودى. و از درى وارد شدهام كه ابليس با علم به اصرار ورزى پيوستهاش بر نافرمانىات از تو مهلت خواست، و تو خواستهاش را اجابت نمودى. و بر دَرى ايستادهام كه هدايت و عنايت خويش را از آن بر ساحران و افسونگران فرعون آغاز نمودى، تا اينكه از دوستان تو گرديدند با وجود اينكه از دشمنان تو بودند، و بر همان در ايستادهام كه هدايت و عنايتت را بر امّتهاى پيامبران پيشين كه پيوسته بر پرستش بُتها روى آورده و مستحقّ نابودى بودند، آغاز فرمودى، پس از روى خشم و غضب پيامبر را به سوى آنان گسيل داشتى كه ايشان را راهنمايى كرد، تا اينكه عدّهى بسيارى از آنان از اولياء و عزيزان درگاهت گرديد. و بر دَرِ رحمت رسولت حضرت محمّد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ايستادهام، و به وسيلهى رحمت او يارى مىجويم و اميدوارم كه گناهانم بيشتر از اُمّت حضرت موسى(عليه‌السلام) نباشد، آنان كه گوساله پرست بودند، و گفتند:
إِذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا ٢٦٠
- تو همراه پروردگارت برويد و با او بجنگيد.
و گفتند:
أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً.٢٦١
- خدا را آشكارا به ما نشان بده.
ولى با وجود اين همه گناه، حضرت موسى(عليه‌السلام) از آنان شفاعت نمود، به حدّى كه در تورات ديدم كه وى به تو جلّ جلالُك - عرض كرد: اگر شفاعت مرا دربارهى آنان نمىپذيرى، نام مرا از رسالت و پيامبرى محو فرما. و تو اى خدا، - شفاعت او را پذيرفتى و با اينكه مرده بودند زندشان گردانيدى، و آنان را بسانى كسانى كه معصيت تو را مىنمايند توصيف نمودى، پس ما به واسطهى تو به رسولت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) متوجّه مىشويم تا شفاعت ما را به تو بپذيرد و شفاعتش را دربارهى ما ردّ نفرمايى.
و با اين همه واسطه، به اندازهى جنايات و گناهانم، و به اندازهاى كه به خاطر نافرمانىها و گناهانم حرمتت را دريدم (هر چند نيست به آن جاهل بودم)، و حُرمت رسولت و شريعتت و حرمت ويژگان درگاهت و حرمت قرآنت را شكستم و به مقام بزرگت اهانت نموده و كوچك شمرم، به سوى تو توبه مىكنم.
پس اگر توبهام را بپذيرى كه چه خوب، وگرنه پس از من درگذر، كه گاهى مولى با اينكه از بردهاش ناخشنود است او را عفو مىكند، يا حدّاقل بر من خشم مگير، زيرا كسى كه بر عذاب و عقوبت كردن قادر نباشد يا وقتى كه جانى از او سرپيچى كند، خشمگين مىگردد، و تو قادرى و من تسليم تو، اى آقاى من.
تو آگاهى كه شيطان، دشمن من و توست، و اگر با تسلّط دادن او بر من، مرا مؤاخذه نمايى، او به من و به جناب تو شماتت مىنمايد. و اگر از عذاب كردن من ناگزيرى، تقاضا دارم كه عذاب من تنها از سوى تو باشد، نه به دست دشمن تو و من.
و از آنجا كه نسبت به من نيكى مىكنى و گناهانم را مىپوشانى، دريافتم كه نَفْس من نسبتى با تو دارد و بر درگاه تو درآويخته است، و ديده و شنيدهام كه پادشاهان از كسانى كه به آنان وابسته شده و نسبتى داشته باشند، درمىگذرند، و عقل گواهى مىدهد كه عفو و گذشت از صفتهاى كمال است، و تو به داشتن صفتهاى كمال زيبندهترى، پس اگر واسطهها و درخواستهاى من در نزد تو كوچك و بى اهميّت است، پس در دفترى كه در آن - آرزو شوندگان نسبت به آرزو كنندگان، و درخواست شوندگان نسبت به درخواست كنندگان، و نيكوكاران نسبت به بدكاران، و نيرومندان نسبت به ناتوانان، و توانگران نسبت به نيازمندان، و سرافرازان نسبت به افتادگان، و فرزانگان نسبت به نابخردان، و پادشاهان نسبت به زيردستان، و آقايان نسبت به بردگان و اطرافيانشان، و بزرگان نسبت به فرومايگان، و ميهمان داران نسبت به ميهمانان، و پناه آورده شدگان نسبت به كسانى كه در همسايگى آنان درآمده و به آنان پناه آوردهاند - سفارش شده، و به طور كلّى در سفارش هر اهل كمال نسبت به اهل نقصان از من ياد كن.
اى آقاى من، اين سفارشها و مرحمتها مرا نيز فرا مىگيرد، به رشتههاى اين اخلاق بزرگمنشانه چنگ مىزنم، زيرا تو - جَلَّ جَلالُكَ - بالاترين صفات كمال را دارا هستى، و من در اعمال و حالاتم به صفات نقصان متّصف هستم.
و نيز مىبينم كه بندگان را به عفو و گذشت سفارش، و بر آن پاداشها و عطاياى فراوان عطا نمودى، و كسانى را كه خشم خود را فرو برده و از مردم گذشت مىكنند ستودهاى، و تو نسبت به عفو و گذشت زيبنده ترى.
و اين بندهات كلماتى را مىگويد كه هركس آنها را بگويد، مشمول مرحمتها و استجابتهاى تو را، خواهد شد. مىگويم:
رَبَّنا، ظَلَمْنا أَنْفُسَنا، وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْلَنا وَ تَرْحَمْنا، لَنَكُونَنَّ مِنْ الْخاسِرينَ٢٦٢
- پروردگارا، ما به خود ستم نموديم، و اگر ما را نيامرزى و بر ما رحم نيآورى، مسلّماً از زيانكاران خواهيم شد.
لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، سُبْحانَكَ، إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ .٢٦٣
- معبودى جز تو نيست، پاك و منزّهى، براستى كه من از ستمكاران بودم.
رَبِّ، إِنّى مَسَّنِى الضُّرُّ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمينَ.٢٦٤
- پروردگارا، بى گمان رنجورى بر من رسيده، و تو مهربانترين مهربانها مىباشى.
رَبَّنا، إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادى لِلاِْيمانِ، أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ، فَآمَنّا، رَبَّنا، فَاغْفِرْلَنا ذُنُوبَنا، وَكَفِّرْ عَنّا سَيِّئآتِنا، وَ تَوَقَّنا مَعَ الاَْبْرارِ، رَبَّنا، وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ، وَلا تُحْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ، إِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْمِيعادَ .٢٦٥
- پروردگارا، شنيديم كه ندا برآورندهاى براى ايمان آوردن صدا مىكند كه: به پروردگارتان ايمان بيآوريد، و ما ايمان آورديم. پروردگارا، پس گناهانمان را بيامرز، و بديهايمان را بپوشان، و ما را با ابرار و نيكان بميران، پروردگارا، و آنچه را كه به فرستادگانت وعده دادى به ما نيز ارزانى دار، و در روز قيامت رسوايمان مگردان، براستى كه تو هرگز خلف وعده نمىنمايى.
و آخرين سخنى كه مىگويم اين است: اى آقاى من، هيچ چيز از آنچه را كه با تو گفتگو نمودم، و يا به واسطهى آن به درگاه تو چنگ زدم، نمىدانستم. تو بودى كه مرا با بردبارى و بزرگوارى و رحمتت آشنا فرمودى، تا اينكه زبانم براى توسّل به مهر و رأفتت گشوده شد، پس تمام آنچه را كه سزاوار كسى است - كه نيكوكارى چيزى از او نمىكاهد، و محروم گردانيدنِ ديگران چيزى بر او نمىافزايد هم او كه به بندگان جنايتكارش راههاى درخواست نمودن از خود را مىآموزد، و آنان را آگاه مىكند كه چگونه بخواهند كه درهاى رحمتش را بگشايد، و نسبت به آنان به اندازهاى بردبار است كه آنان با او گفتگو نموده و تسليم او مىشوند - نسبت به من شايستهترين امور به صفتهاى كمال و شيوههاى زيبايت را روا دار. كه تو مهربانترين مهربانها و بزرگوارترين بزرگوارترينها و دلسوزترين مالكان مىباشى.
خداوندا، براستى كه من تو را خواندم و به تو اميد بستم، اگر بر من روى آورده و توجّه نمودهاى بر من رحم فرما، و دعايم را مستجاب نما، و اميدوارىام را به خاطر مشرّف گردانيدن من به اقبال و توجّه خود تصديق فرما. و اگر هنگام گفتگوى من با مقام بزرگ خود، از من روى گرداندهاى، پس به خاطر نابودى و هلاكتم به واسطهى اعراض خود از من، با رحمت واسعه و بخششى كه دارى، بر من رحم آر، كه در تضرّع و زارى در پيشگاهت، با واسطه قرار دادن كسانى كه در نزد تو ارجمند هستند به تو متوجّه شدهام، پس اگر ايشان به من توجّه دارند، به خاطر آن بزرگواران بر من رحم كن، و اگر به خاطر تو از من روى گردان شدهاند، پس به خاطر حُرمت وفاى آنان به خود در روى گردانيدن از من، مرا مورد رحمت خويش قرار ده، و در زير سايهى رحمت خويش و عنايت آنان داخل گردان.
اعمال وقت غروب آفتاب
١ - امام صادق(عليه‌السلام) در روايتي فرمود: پس هنگامى كه رنگ آفتاب دگرگون شد، خداوند - عزّوجلّ - را ياد كن، و اگر با گروهى همنشين باشى كه تو را سرگرم و از ياد خدا مشغول كنند، برخيز و دعا كن.
٢ - همچنين از جمله اعمال وقت دگرگون شدن آفتاب به واسطهى غروب آن، اين است كه آنچه را از امام باقر(عليه‌السلام) روايت شده انجام دهى و بگويى كه فرمود: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هماره وقتى آفتاب بر سر قلّهى كوه سُرخ مىشد، چشمانش پر از اشك مىگرديد و مىفرمود:
[أَمْسى ظُلْمى مُسْتَجيراً بِعَفْوِكَ، وَ أَمْسَتْ ذُنُوبى مُسْتَجيرةً بِمَغْفِرَتِكَ، وَ] أَمْسى خَوْفى مُسْتَجيراً بِأَمْنِكَ، وَ أَمْسى ذُلّى مُسْتَجيراً [بِعِزِّكَ، وَ أَمْسى فَقْرى مُسْتَجيراً بِغِناكَ، وَ أَمْسى وَجْهِىَ الْبالِى الْفانى] مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ الْباقِى الْكَريمِ. أَللّهُمَّ، أَلْبِسْنى عافِيَتَكَ، [وَ غَشِّنى بِرَحْمَتِكَ]، وَ جَلِّلْنى كَرامَتَكَ، وَ غَشِّنى رَحْمَتَكَ [يا: بِرَحْمَتِكَ]، وَ قِنى شَرَّ خَلْقِكَ مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، يا أَللَّهُ، يا رَحْمانُ، يا رَحيمُ .
- [ظلم و ستم من با پناهنده شدن به عفو تو، و گناهانم با پناهنده شدن به آمرزشت، و ]خوف و هراسم با پناهنده شدن به امنيّت تو، و خوارىام با پناهنده شدن [به عزّت و سرافرازىات و فقر و نادارىام با پناهنده شدن به بىنيازىات، و روى و وجود پوسنده و نابود شوندهام با پناهنده شدن به روى و اسماء و صفات] پاينده و گرامىات شب نموده، خداوندا، عافيتت را به من بپوشان، و به رحمتت مرا فراگير، و كرامتت را به تنم كن، و رحمتت را بر من بپوشان، و از شرّ مخلوقاتت جنّيان و انسانها نگاه دار، اى خدا، اى رحمت گستر، اى مهربان.
٣ - و نيز هنگام غروب آفتاب و بعد از طلوع فجر، تسبيح و تهليل بگو، چنانكه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: حضرت علىّ(عليه‌السلام) وقتى صبح مىكرد، مىفرمود، خوش آمديد اى دو فرشتهى نگاهبان بزرگوار، ان شاء اللَّه بر شما املا مىكنم آنچه را كه شما دوست مىداريد، بنويسيد، بعد تا طلوع آفتاب مشغول تسبيح و تهليل مىشد و بعد از عصر تا غروب آفتاب نيز چنين مىكرد.
٤ - بگو آنچه را كه روايت شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس هنگام غروب آفتاب در هر روز بگويد:
يا مَنْ خَتَمَ النُّبُوَّةَ بِمُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، إِخْتِمْ لى فى يَوْمى هذا بِخَيْرٍ، وَ شَهْرى بِخَيْرٍ، وَ سَنَتى بِخَيْرٍ، وَ عُمْرى بِخَيْرٍ.
- اى خدايى كه پيامبرى را به حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، خاتمه دادى، اين روز و ماه و سال و عمرم را به خير و خوبى خاتمه ده.
و در آن شب يا در جمعه همان هفته، يا در آن ماه، يا در آن سال بميرد، وارد بهشت مىگردد.
٥ - همچنين پيش از غروب، صد بار تكبير خداوند - جلّ جلاله - را بگو، زيرا در روايت آمده كه حضرت علىّ بن الحسين(عليهما‌السلام) فرمود: صدبار أَللَّهُ أَكْبَر گفتن پيش از غروب آفتاب، برتر از آزاد نمودن صد برده است.
و نيز در حديث است كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: هركس پيش از طلوع و غروب آفتاب، صد بارأَللَّهُ أَكْبَر بگويد، مانند پاداش كسى كه صد برده آزاده كرده براى او نوشته مىشود.
٦ - بگويد آنچه را كه نقل شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: چه خوب است كه هنگام صبح و شام، سه بار بگوييد:
أَللّهُمَّ، مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالاَْبْصارِ، ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دينِكَ، وَ لاتُزِعْ قَلْبى بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنى، وَ هَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، وَأَجِرْنى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ، أَللّهُمَّ، امْدُدْ لى فى عُمْرى، وَ أَوْسِعْ عَلَىَّ فى رِزْقى، وَانْشُرْ عَلَىَّ رَحْمَتَكَ، وَ إِنْ كُنْتُ عِنْدَكَ فى اُمِّ الْكِتابِ شَقِيّاً، فَاجْعَلْنى سَعيداً، فَإِنَّكَ تَمْحُو ماتَشآءُ وَ تُثْبِتُ، وَ عِنْدَكَ اُمُّ الْكِتابِ.
- خداوندا، اى گرداننده و زير و رو كنندهى دلها و ديدگان، قلبم را بر دينت استوار گردان، و دلم را بعد از آنكه هدايت فرمودى منحرف مفرما، و رحمتى از جانب خويش به من ارزانى دار، براستى كه تو بسيار بخشندهاى، و مرا به رحمت خويش از آتش جهنّم در پناه خويش درآور. خداوندا، عمر مرا طولانى گردان، و روزىام را وسعت ده، و رحمتت را بر من بگستران، و اگر در نزد تو در و كتابِ مادر بدبخت هستم، پس مرا سعادتمند قرار ده، كه تو هرچه را بخواهى محو و يا ثابت مىگردانى، و كتابِ مادر تنها در نزد توست.
٧ - بگو آنچه را كه روايت امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: دعا كردن پيش از طلوع و غروب آفتاب، سنّت واجب است، يعنى سپيده دم و غروب آفتاب كه ده بار مىگويد [يا: مىگويى]:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شرَيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، [وَ يُميتُ وَ يُحْيى]، وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
معبودى جز خداوند وجود ندارد، كه يگانه است و شريكى براى او نيست، فرمانروايى تنها مختصّ اوست، و ستايش براى اوست، زنده مىكند و مىميراند [و مىميراند و زنده مىگرداند]، و او خود زندهاى است كه نمىميرد، خير و خوبى تنها به دستِ [جمال ]اوست، و بر هر چيز قادر و تواناست.
و نيز ده بار مىگويد: [يا: مىگويى]:
أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّميعِ الْعَليمِ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطينِ، وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ يَحْضُرُون، إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ .
- به خداوند شنواى دانا پناه مىبرم از وسوسهها و خطورات شيطانها، و به خدا پناه مىبرم از اينكه [در دل] من حضور پيدا كنند، براستى كه خداوند تنها شنوايى داناست.
٩ - و بگو آنچه را كه نقل شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگام صبح و شام، دست خويش را بر سر بگذار و بر صورت خود بكش و بعد همهى محاسن خود را به دست بگير و بگو:
أَحَطْتُ عَلى نَفْسى وَ أَهلى وَ مالى وَ وُلْدى مِنْ غائبٍ وَ شاهِدٍ، بِاللَّهِ الَّذى [يا: بِالَّذى] لا إِله إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحيمُ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ، لَهُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ. [مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلّا بِإِذْنِهِ، يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ، وَلا يُحيطُونَ بِشَىْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شَآءَ، وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ، وَلا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما، وَ هُوَ الْعَلىُّ الْعَظيمُ].
- محيط و حافظ خود و خانواده و دارايى و فرزندانم چه غايب باشند و چه حضور داشته باشند، قرار دادم خداوندى را كه كه معبودى جز او نيست، آگاه به نهان و آشكار رحمت گستر، مهربان، زنده، برپا [و برپا دارندهى همه مخلوقات] مىباشد، نه چرت و نه خواب او را مىگيرد، تمام آنچه در آسمانها و زمين است براى اوست، [كيست كه در نزد او جز به اذن او وساطت نمايد؟، [امور ]پيشاپيش و پشت سر آنان را مىداند، و آنها به هيچ اندازه از علم او احاطه ندارد، مگر به اندازهاى كه او بخواهد، كرسى [علم] او آسمانها و زمين را فرا گرفته، و نگاه داشتن آنها براى او سنگين و سخت نيست، و او بلند پايه و بزرگ است. ]
كه اگر آن را هنگام صبح بگويى، خداوند تا شب خود و اهل و مال و فرزندانت را نگاه مىدارد، و اگر شب بگويى تا صبح محفوظ مىمانى.
١٠ - بگو آنچه را كه روايت شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: حضرت نوح(عليه‌السلام) از آن جهت بندهى بسيار سپاسگزار ناميده شد، كه پيوسته در هر صبح و شام مىفرمود:
أَللّهُمَّ، إِنّى أُشْهِدُكَ أَنَّهُ ما أَمْسى وَ أَصْبَحَ بى مِنْ عافِيَةٍ وَ [يا: أَوْ] نِعْمَةٍ، فى دينٍ أَوْ دُنْيا، فَمِنَكَ وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ، لَكَ الْحَمْدُ وَالشُّكْرُ عَلى كُلِّ حالٍ .
- خدايا، همانا تو را گواه مىگيرم كه هيچ عافيت و [يا:يا ]نعمتى دربارهى دين يا دنيا به من شب و صبح ننموده [و در شب و روز شامل من نشده] مگر اينكه تنها از ناحيهى توست و شريكى براى تو وجود ندارد، ستايش و سپاسگزارى در هر حالتى مخصوص توست.
جدّ نيكبختم ابوجعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - در اين روايت بعد از لَكَ الْحَمْدُ، وَ لَكَ الشُّكْرُ افزوده است:
حَتّى تَرْضى وَ بَعْدَ الرِّضا.
: (تا اينكه خشنود گردى، و تا حتّى بعد از خرسندىات.)
١١ - همچنين در روايت آمده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هركس هنگام شام و صبح يك بار بگويد:
سُبْحانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ، [وَ] سُبْحانَ اللَّهِ الْعَظيمِ .
- همراه با ستايش خداوند، او را به پاكى مىخوانم، [و] پاك و منزّه است خداوند بزرگ.
خداوند، فرشتهاى را كه جاروبى از نقره دارد به بهشت گسيل مىدارد، تا از خاكِ بهشت كه مُشك بسيار خوشبوست، براى او جارو كند، سپس درختى براى او بنشاند، آنگاه ديوارى بر گِرْدِ آن مى كشد، بعد دَرى بر آن بگذارد، سپس آن را قفل كند و بر آن دَر بنويسد: اين بوستانِ فلانى پسر فلانى است.
و نيز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس بدون شگفت٢٦٦ بگويد:
سُبْحانِ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ، سُبْحانَ اللَّهِ الْعَظيمِ.
خداوند، هزار گناه او را محو نموده، و هزار حسنه و كار نيك براى او ثبت، و شفاعت هزار نفر براى او مىنويسد، و هزار درجه پايهى ايمانى او را بالاى مىبرد، و از آن كلمه پرندهى سفيدى مىآفريند كه پرواز مىكند و تا روز قيامت مىگويد:
سُبْحانِ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ، سُبْحانَ اللَّهِ الْعَظيمِ .
و ثواب آن براى گويندهى آن نوشته مىشود.
دعاى عشرات
١٢ - جدّم ابى جعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - در ضمن دعاهاى وقت غروب، دعاى عشرات را نيز نقل نموده، و آن با چندين مورد كه آن را ذكر كردهايم تفاوت دارد. فرموده است: مستحبّ است كه هنگام صبح و شام دعاى عشرات خوانده شود، و بهترين وقت خواندن آن بعد از عصر روز جمعه است. و آن دعا به اين صورت است:
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنَ الرَّحيمِ، سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُللَّهِِ وَ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ، سُبْحانَ اللَّهِ آنآءَ اللَّيْلِ وَ أَطْرافَ النَّهارِ، سُبْحانَ اللَّهِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ، سُبْحانَ اللَّهِ بِالْعَشِىِّ وَالاِْبْكارِ، سُبْحانَ اللَّهِ حينَ تُمْسُونَ وَ حينَ تُصْبِحُونَ، وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى السَّماواتِ وَالاَْرْضِ وَ عَشِيّاً وَ حينَ تُظْهِرُونَ، يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتَ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ، وَ يُحْيِى الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها، وَ كَذلِكَ تُخْرَجوُنَ، سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلى الْمُرْسَلينَ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ. سُبْحانَ ذِى الْمُلْكِ وَالْمَلَكُوتِ، سُبْحانَ ذِى الْعِزَّةِ وَالْجَبَرُوتِ، سُبْحانَ ذِى الْكِبْرِيآءِ وَالْعَظَمِة، أَلْمَلِكِ الْحَقِّ الْمُهَيْمِنِ الْقُدُّوسِ، سُبْحانَ اللَّهِ الْمَلِكِ الْحَىِّ الَّذى لايَمُوتُ، سُبْحان اللَّهِ الْمَلِكِ الْحَىِّ الْقُدُّوسِ، سُبْحانَ الْقآئِمِ الدّآئِمِ، سُبْحانَ الدّآئِمِ القآئِمِ، سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ، سُبْحانَ رَبِّىَ الأَعْلى، سُبْحانَ الْحَىِّ الْقَيُّومِ، سُبْحانَ الْعَلِىِّ الاَْعْلى، سُبْحانَهَ وَ تَعالى، سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنا وَ رَبُّ الْمَلآئِكَةِ وَالرُّوحِ، سُبْحانَ الدّآئِمِ غَيْرِ الْغافِلِ، سُبْحانَ الْعالِمِ بِغَيْرِ تَعْليمٍ، سُبْحانَ خالِقِ ما يُرى وَ ما لايُرى، سُبْحانَ الَّذى يُدْرِكُ الاَْبْصارَ وَ لا تُدْرِكُهُ الاَْبْصارُ، وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَصْبَحْتُ مِنْكَ فى نِعْمَةٍ وَ خَيْرٍ وَ بَرَكَةٍ وَ عافِيَةٍ، فَصَلَّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَمِّمْ عَلَىَّ نِعْمَتَكَ وَ خَيْرَكَ وَ بَرَكاتِكَ وَ عافِيَتَكَ بِنَجاةٍ مِنَ النّارِ، وَ ارْزُقْنى شُكْرَكَ وَ عافِيَتَكَ وَ فَضْلَكَ وَ كَرامَتَكَ أَبَداً ما أَبْقَيْتَنى. أَللّهُمَّ، بِنُورِكَ اهْتَدَيْتُ، وَ بِفَضْلِكَ اسْتَغْنَيْتُ، وَ بِنِعْمَتِكَ أَصْبَحْتُ وَأَمْسَيْتُ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَشْهَدُكَ وَ كَفى بِكَ شَهيداً، وَ أُشْهِدُ مَلآئِكَتَكَ وَ أَنْبِيآءَكَ وَ رُسُلَكَ وَ حَمَلَةَ عَرْشِكَ وَ سُكّانَ سَماواتِكَ وَ أَرْضِكَ وَ جَميعَ خَلْقِكَ، بِأَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاشَريكَ لَكَ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ، وَ أَنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، تُحْيى وَ تُميتُ [وَ تُميتُ] وَ تُحْيى، وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارَ حَقٌّ، وَ النُّشُورَ حَقٌّ، وَالسّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِىَّ بْنَ أَبى طالِبٍ أَميرالْمُؤْمِنينَ حَقّاً حَقّاً، وَ أَنَّ الاَْئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ هُمُ الاَْئِمَّةُ الْهُداةُ الْمَهْدِيُّونَ غَيْرُ الضّآلِّينَ وَ لَا الْمُضِلّينَ، وَ أَنَّهُمْ أَوْلِيآؤُكَ الْمُصْطَفَوْنَ، وَ حِزْبُكَ الْغالِبُونَ، وَ صَفْوَتُكَ وَ خِيَرُتَكَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ نُجَبآؤُكَ الَّذينَ انْتَجَبْتَهُمْ لِدينكَ، وَ اخْتَصَصْتَهُمْ مِنْ خَلْقِكَ، وَ اصْطَفَيْتَهُمْ عَلى عِبادِكَ، وَ جَعَلْتَهُمْ حُجَّةً عَلى الْعالَمينَ، صَلواتُكَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعينَ، وَالسَّلامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ.
أَللّهُمَّ، اكْتُبْ لى هذِهِ الشَّهادَةَ عِنْدَكَ حَتّى تُلَقَّيَنيها وَ أَنْتَ عَنّى راضٍ، إِنَّكَ عَلى ما تَشآءُ قَديرٌ أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً يَصْعَدُ أَوَّلُهُ وَ لا يَنْفَدُ آخِرُهُ، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً تَضَعُ لَكَ السَّمآءُ كَنَفَيْها، وَ تُسَبِّحُ لَكَ الاَْرْضُ وَ مَنْ عَلَيْها، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً سَرْمَداً أَبَداً لاَ انْقِطاعَ وَلا نَفادَ، وَلَكَ يَنْبَغى وَ إِلَيْكَ يَنْتَهى، فِىَّ وَ عَلَىَّ وَ لَدَىَّ وَ مَعى وَ قَبْلى وَ بَعْدى وَ أَمامى وَ فَوْقى وَ تَحْتى، وَ إِذا مِتُّ وَ بَقيتُ فَرْداً وَحيداً، وَلَكَ الْحَمْدُ إِذا نُشِرْتُ وَ بُعِثْتَ يا مَوْلاىَ، أَللّهُمَّ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَالشُّكْرُ بِجَميعِ مَحامِدِكَ كُلِّها عَلى جَميعِ نَعْمآئِكَ كُلِّها، حَتّىيَنْتَهِىَ الْحَمْدُ إِلى ما تُحِبُّ رَبَّنا وَ تَرْضَاهُ. أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ عَلى كُلِّ أَكْلَةٍ وَ شَرْبَةٍ وَ بَطْشَةٍ وَ قَبْضَةٍ وَ بَسْطَةٍ وَ فى كُلِّ مَوْضِعِ شَعْرَةٍ. أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خالِداً مَعَ خُلُودِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لا مُنْتَهى لَهُ دُونَ عِلْمِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لا أَمَدَ لَهُ دُونَ مَشِيَّتِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لا آخِرَ لِقآئِلِهِ إِلاّ رِضاكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَلى حِلْمِكَ بَعْدَ عِلْمِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلى عَفْوِكَ بَعْدَ قُدْرَتِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ باعِثَ الْحَمْدِ، وَلَكَ الْحَمْدُ وارِثَ الْحَمْدِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ بَديعَ الْحَمْدِ، وَ لَكَ الْحَمُدُ مُنْتَهَى الْحَمْدِ، وَلَكَ الْحَمْدُ مُبْتَدِعَ الْحَمْدِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ مُشْتَرِىَ الْحَمْدِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَلِىَّ الْحَمْدِ، وَلَكَ الْحَمْدِ قَديمَ الْحَمْدِ، وَلَكَ الْحَمْدُ صادِقَ الْوَعْدِ، وَفىِّ الْحَمْدِ، عَزيزَ الْجُنْدِ، قآئِمَ الَْمجْدِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ رَفيعَ الدَّرَجاتِ، مُجيبَ الدَّعَواتِ، وَ مُنَزِّلَ الْآياتِ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ سَماواتٍ، عَظيمَ الْبَرَكاتِ، مُخْرِجَ النُّورِ مِنَ الظُّلُماتِ، وَ مُخْرِجَ مَنْ فِى الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ، مُبَدِّلَ السَّيِّئآتِ حَسَناتٍ، وَ جاعِلَ الْحَسَناتِ دَرَجاتٍ.
أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ غافِرَ الذَّنْبِ وَ قابِلَ التَّوْبِ، شَديدَ الْعِقابِ، ذِى الْطَّوْلِ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، إِلَيْكَ الْمَصيرُ، أَللّهُمَّ، لَكَ الْحَمْدُ فِى اللَّيْلِ إِذا يَغْشى، وَلَكَ الْحَمْدُ فِى النَّهارِ إِذا تَجَلّى، وَلَكَ الْحَمْدُ فِى الْآخِرَةِ وَالْأُولى، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ كُلِّ نَجْمٍ وَ مَلَكٍ فِى السَّمآءِ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ الثَّرى وَالْحِصى وَ النَّوى، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ ما فى جَوْفِ الاَْرْضِ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ أَوْزانِ مِياهِ الْبِحارِ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ أَوْراقِ الاَْشْجارِ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ ما عَلى وَجْهِ الاَْرْضِ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ ما أَحْصى كِتابُكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ ما أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَدَدَ الاِْنْسِ وَ الْجِنّ وَالْهَوامِّ وَالطَّيْرِ وَالْبَهآئِمِ وَ السِّباعِ، حَمْداً كَثيراً طَيِّباً مُبارَكاً فيهِ، كَما تُحِبُّ رَبَّنا وَ تَرْضى، وَ كَما يَنْبَغى لِكَرَمِ وَجْهِكَ وَ عِزِّ جَلالِكَ.
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، پاك و منزّه است خداوند، و ستايش مخصوص اوست، و معبودى جز خدا نيست، و خداوند بزرگتر است، و هيچ تحوّل و قدرتى نيست مگر به وسيلهى خداوند بلند مرتبهى بزرگ، پاك و منزّه است خداوند در تمام لحظات شب و اطراف [و آغاز و پايان و ديگر اوقات ]روز، پاك و منزّه است خداوند در هنگام صبح و لحظات عصر، پاك و منزّه است خداوند در شام و صبح، پاك و منزّه است خداوند هنگامى كه شب و يا صبح مىكنيد، و ستايش مخصوص اوست، در آسمانها و زمين و شامگاهان و هنگامى كه ظهر مىكنيد، زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون آورده، و زمين را بعد از مرگش زنده مىگرداند، و شما نيز اينچنين از قبر بيرون آورده مىشويد. پاك و منزّه است پروردگارت، پروردگارِ صفت عزّت و سرافرازى از آنچه كه او را بدان توصيف مىنمايد، و سلام بر پيامبران فرستاده شده، و ستايش خداوندى را كه پروردگار عالَميان است، پاك و منزّه است خداوندى كه صاحب [عالَم] مُلك و ملكوت است، پاك و منزّه است خداوندى كه داراى [صفت ]سرافرازى و سركشى و جباريّت است، پاك و منزّه است خداوندى كه صاحب [صفت] كبرياء و بزرگمنشى و عظمت است، پادشاه و فرمانرواى حقّ و چيره و مسلّط، و پاكيزه از تمام آلايشها، پاك و منزّه است خداوند، پادشاه زندهاى كه هرگز نمىميرد، پاك و منزّه است خداوند، پادشاه زنده پاكيزه از تمام كاستيها، پاك و منزّه است خداوند پا برجاى جاودانى، پاك و منزّه است خداوند جاودان پا برجا، پاك و منزّه است پروردگار بزرگم، پاك و منزّه است پروردگارى كه بلند مرتبهترين است، پاك و منزّه است خداوندى كه زندهى پا برجا و برپا دارندهى تمام مخلوقات است، پاك و منزّه است خداوندى كه بلند مرتبه و بلند مرتبه ترين است. او پاك و منزّه و بلند مرتبه است. بسيار منزّه و بسيار پاكيزه از هر گونه نقص و كاستى است پروردگار ما و پروردگار فرشتگان و رُوح، پاك و منزّه است خداوند جاودانى كه هرگز غفلت نمىورزد، پاك و منزّه است خداوند آگاه بدون اينكه كسى به او را آموخته باشد، پاك و منزّه است آفرينندهى آنچه كه ديده مىشود و ديده نمىشود، پاك و منزّه است خداوندى كه ديدگان را درك مىنمايد، و ديدگان نمىتوانند او را درك كنند، و تنها اوست كه باريك بين و كاردان است.
خداوندا، صبح نمودم در حالى كه از ناحيهى تو در نعمت و خير و بركت و عافيت قرار دارم، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و نعمت و خير و بركات و عافيتت را همراه با نجات از آتش جهنّم، بر من كامل گردان، و شكر و عافيت و فضل و كرامتت را همواره تا زمانى كه پاينده و زندهام داشتهاى، روزى فرما، خداوندا، تنها به نور تو هدايت پذير گشتم، و به فضل تو بىنياز گشتم، و به نعمت تو صبح و شام نمودم.
خداوندا، براستى كه تو را شاهد مىگيريم، و تو براى شهادت كفايت مىكنى، و نيز فرشتگان و پيامبران و فرستادگان و حاملات عرشت و ساكنان آسمانها و زمين و تمام مخلوقاتت را گواه مىگيرم كه بىگمان تويى خداوندى كه معبودى جز تو نيست، يگانهاى و شريكى براى تو وجود ندارد، و اينكه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بنده و فرستادهى توست، و تو بر هر چيز توانايى، زنده مىكنى و مىميرانى، [و مىميرانى] و زنده مىكنى. و گواهى مىدهم كه بهشت و آتش جهنّم و زنده و برانگيخته شدن در قيامت حقّ است، و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و اينكه خداوند تمام كسانى را كه در قبر هستند برمىانگيزاند، و گواهى مىدهم كه علىّ بن ابى طالب حقّاً و حقّاً اميرمؤمنان است، و امامانى كه از نسل و فرزندان اويند، امامان و هدايتگران و هدايت يافتگانى هستند كه نه گمراهند و نه ديگران را گمراه مىكنند، و اينكه آن بزرگواران دوستان برگزيده، و حزب غالب، و منتخب و برگزيده تو از ميان مخلوقات، و برگزيدگانى هستند كه ايشان را براى [تبيين و اقامهى] دينت برگزيده، و از ميان مخلوقات مختّص گردانيده، و بر بندگانت برگزيده، و حجّت بر عالَميان قرار دادهاى، كه درودهاى تو بر همهى آنان باد، و سلام و رحمت و بركاتت بر ايشان.
خداوندا، اين شهادت را در نزد خود براى من بنويس، تا اينكه [هنگام مرگ] در حالى كه از من خشنودى، آن را به من تلقين و تفهيم نمايى، براستى كه تو بر هر چيز توانايى. خداوندا، ستايش مخصوص توست، ستايشى كه اوّل آن بالا رفته و آخرش پايان نپذيرد، خداوندا، ستايش مخصوص توست، ستايشى كه آسمان دو سوى خود را براى تو پايين آورده و فروتنى نمايد، و زمين و ساكنان آن به پاكى يادت كنند. خداوندا، ستايش مخصوص توست، ستايشى بى آغاز و جاودانى كه هيچ گاه گسسته نگردد و پايان نپذيرد و سزاوار تو بوده و به تو منتهى گردد، [ستايش] كه در وجود من باشد و بر من سايه افكند و در نزد و همراه و پيش و بعد از من و در پيشاپيش و بالاى سر و زيرم را فراگيرد، و هنگام مردن و تك و تنها ماندنم با من باشد، و ستايش مخصوص توست در هنگامى كه از قبر برانگيخته و زنده مىشود اى مولاى من، خداوندا، ستايش و سپاسگزارى مخصوص توست، به تمام و همگى ستايشها بر تمام نعمتهايت، تا اينكه حمد و سپاس به آنچه كه تو - اى پروردگار ما،- دوست مىدارى و خرسندى مُنتهى گردد. خداوندا، ستايش مخصوص توست، ستايشى كه با جاودانگى تو جاودانه باشد، و ستايش مخصوص توست ستايشى كه پايانى جز علم و آگاهى تو نداشته باشد، و ستايش مخصوص توست ستايشى كه سرآمدى جز مشيّت تو براى آن نباشد، و ستايش مخصوص توست ستايشى كه گويندهاش فرجامى جز خشنودى تو را نداشته باشد، و تنها تو را ستايش مىكنم به خاطر بردبارىات با وجود آگاهىات، و تنها تو را مىستايم به خاطر عفوت با وجود قدرتت، و فقط تو را ستايش مىنمايم اى برانگيزاننده [و پديد آورندهى ]ستايش، و تو را سپاس اى وارثِ ستايش، و تو را سپاس اى نو آفرينِ ستايش، و تو را سپاس اى منتهاى ستايش، و تو را سپاس اى نو آفرينِ ستايش، و تو را سپاس اى خريدار ستايش، و تو را سپاس اى سرپرست ستايش، و تو را سپاس مىگويم اى كسى كه از ديرباز ستودهاى، و تو را مىستايم اى كسى كه وعدهات راست است، و به ستايشت وفا مىنمايى [يا: ستايش را كامل مىگردانى]، لشگرت نيرومند و سرافراز، و بلند پايگىات پابرجاست. و تو را مىستايم اى بالا برندهى درجات ايمانى، اجابت كنندهى دعاها، و فرو فرستندهى نشانههاى روشن از بالاى آسمانهاى هفتگانه، تو كه بركاتت بزرگ است، و نوره را از ميان تاريكيها بيرون آورده، و كسانى را كه در تاريكىها هستند به سوى روشنايى بيرون مىكشى، و بديها را به كارهاى نيك مُبَدَّل نموده، و نيكىها را درجههاى ايمانى قرار مىدهى.
٢٥٢) نهج البلاغة، خطبه ١٦٠ (با تفاوت در الفاظ).
٢٥٣) آل عمران (٣): ٦٤.
٢٥٤) واقعه(٥٦): ٥٧ تا ٥٩.
٢٥٥) كهف (١٨): ٥١.
٢٥٦) ابراهيم (١٤): ٣٤.
٢٥٧) اسراء (١٧): ٧٠.
٢٥٨) به فصل رجوع شود.
٢٥٩) بقره(٢): ٢٨٠.
٢٦٠) مائده(٥): ٢٤
٢٦١) نساء (٤): ١٥٣.
٢٦٢) اعراف (٧): ٢٣.
٢٦٣) انبياء: (٢١) ٨٧.
٢٦٤) انبياء (٢١): ٨٣. البته اوّل آيه شريفه لفظ ربّ ندارد.
٢٦٥) آل عمران (٣): ١٩٣ و ١٩٤.
٢٦٦) يعنى بدون اينكه از بسيار ثواب داشتن اين عمل شگفت زدهشود، بلكه به پاداشهاى بسيار آن اعتقاد داشته باشد، و احتمال دارد كه لفظ «مِنْ غَيْرِ عُجْبِباشد كه در اين صورت به معناى اين است كه: بدون اينكه به خود ببالد و عُجْب داشته باشد.
خداوندا، ستايش مخصوص توست اى آمرزندهى گناه و پذيرندهى توبه، و اى كسى كه داراى كيفر سخت هستى و در عين حال داراى بخششى، معبودى جز تو نيست، و بازگشت همگان تنها به سوى توست. خداوندا، تنها تو را مىستايم هنگامى كه شب مىپوشاند، و فقط تو را مىستايم هنگامى كه روز روشن مىگردد، و ستايش مخصوص توست در آخرت و اُولى [يعنى دنيا]، و تنها تو را مىستايم به شمارهى تمام ستارگان و فرشتگانى كه آسمان هستند، و ستايش تو را به اندازهى تمام خاكها و سنگريزهها و هستهها، و ستايش تو را به شمارهى آنچه در درون زمين است، و ستايش تو را به اندازهى وزن آبهاى تمام درياها، و ستايش مخصوص توست به شمارهى برگهاى تمام درختان، و ستايش مخصوص توست به شمارهى تمام موجوداتى كه بر روى زمين قرار دارند، و ستايشى تو را به شمارهى آنچه كه كتاب [و دانش] تو به شماره درآورده، و تنها تو را مىستايم به شمارهى آنچه كه علم تو بر آن احاطه نموده، و تنها تو را مىستايم به شمارهى تمام انسانها و جنّيان و حشرات و پرندگان و حيوانات و درندگان، ستايشى فراوان و پاكيزه و مبارك، به همان صورتى كه - اى پروردگار ما، - دوست مىدارى و خرسندى، و به همان صورت كه بزرگى روى [و اسماء و صفات] و سربلندى عظمت تو را سزاوار است.
سپس ده بار مىگويى:
لا إِله إِلاّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ .
- معبودى جز خدا نيست، كه يگانه است و شريكى براى او وجود ندارد، پادشاهى و فرمانروايى ستايش تنها از آن اوست، و تنها اوست باريك بين و كاردان.
و ده بار مىگويى:
لا إِله إِلاّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ يُميتُ وَ يُحْيى، وَ هُوَ حَىٌّ لايَموُتْ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- معبودى جز خداوند نيست، كه يگانه است و شريكى براى او وجود ندارد، فرمانروايى و سلطنت و ستايش تنها از آنِ اوست، زنده مىكند و مىميراند، و مىميراند و زنده مىگرداند، و او خود زندهاى است كه هرگز نمىميرد، خير و خوبى تنها به دست [جمال ]اوست، و هم او بر هر چيز تواناست.
و ده بار مىگويى:
أَسْتَغْفِرُاللَّهَ الَّذى لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، وَأَتُوبُ إِلَيْهِ.
- آمرزش مىطلبم از خداوندى كه معبودى جز او نيست، هم او كه زنده و پابرجا [و برپا دارندهى همهى مخلوقات ]است، و به سوى او توبه و بازگشت مىكنم.
و ده بار مىگويى:يا أَللَّهُ، يا أَللَّهُ .:
(اى خدا، اى خدا.)
و ده بار مىگويى: يا رَحْمنُ، يا رَحْمنُ.:
(اى رحمت گستر، اى رحمت گستر.)
و ده بار مىگويى: يا رَحيمُ، يا رَحيمُ.:
(اى مهربان، اى مهربان.)
و ده بار مىگويى:يا بَديعَ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ .:
(اى نوآفرينِ آسمانها و زمين.)
و ده بار مىگويى:يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ. :
(اى صاحب صفت بزرگى و بزرگوارى.)
و ده بار مىگويى: يا حَنّانُ مَنّانُ.:
(اى بسيار مهربان، اى بسيار بخشنده.)
و ده بار مىگويى:يا حَىُّ يا قَيُّومُ .:
(اى زنده، اى پابرجا و برپا دارندهى همهى مخلوقات.)
و ده بار مىگويى:يا حَىُّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ :
(اى زنده، اى كه معبودى جز تو نيست.)
و ده بار مىگويى:يا أَللَّهُ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ .:
(اى خدايى كه، معبودى جز تو نيست.)
و ده بار مىگويى:بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ.:
(به نام خداوند رحمت گستر مهربان.)
وده بار مىگويى:أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ .:
(خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست.)
و ده بار مىگويى:آمينَ، آمينَ .
(اجابت فرما، اجابت فرما.)
و ده بار مىگويى:أَللّهُمَّ، يا أَللَّهُ، إِفْعَلْ بى ما أَنْتَ أَهْلُهُ .:
(خداوندا، اى خدا، آنچه را كه تو خود اهلِ آن هستى با من بكن.)
و ده بار سورهى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد.را مىخوانى.
و بعد از اينها مىگويى:
أَللّهُمَّ، اصْنَعْ بى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، وَ لا تَصْنَع بى ما أَنَا أَهْلُهُ، فَإِنَّكَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ، وَ أَنَا أَهْلُ الذُّنُوبِ وَالْخَطايا، فَارْحَمْنى يا مَوْلاىَ، وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمينَ .
- خداوندا، هر چه تو خود اهل و زيبندهى آن هستى با من بكن، و آنچه را كه من اهل آن هستم با من بكن، زيرا براستى كه تو اهل تقوى و نگاهدارى [از گناهان] و شايستهى آمرزشى، و من اهل گناهان و اشتباهات هستم، پس اى مولاى من، تو كه مهربانترين مهربانان هستى، بر من رحمآر.
و ده بار مىگويى:
لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلى الْحَىِّ الَّذى لايَمُوتُ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً .
- هيچ تحوّل و قدرتى نيست مگر به [وسيلهى] خداوند، توكّل بر زندهاى كه هرگز نمىميرد، و ستايش مخصوص خداوندى كه هيچ كس را به فرزندى نگرفته، و هيچ شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و هيچ سرپرستى از روى خوارى و ذلّت براى او نيست، و او را بزرگتر بدان بزرگتر دانستن ويژهاى.
(پايان دعاى عشرات)٢٦٧
دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در لَيْلَةُ الْمَبيت
١٣ - و همچنين بگو آنچه را كه مولايمان اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) هنگام خوابيدن در رختخواب رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به منظور حفاظت ايشان از كيد دشمنان با خون دل و تمام وجودش فرمود، كه آن از دعاهاى مهمّ وقت صبح و شام است.
در روايت آمده كه وقتى امام جعفر بن محمّد صادق(عليه‌السلام) وارد عراق شدند (آن هنگام كه منصور او را خواسته بود)، مردم به سوى او گرد آمده و عرض كردند: اى مولاى ما، تربت مولايمان امام حسين(عليه‌السلام) كه مايهى شفابخش از هر درد و بيمارى است، آيا موجب ايمنى از هر ترس و بيم نيز هست؟ حضرت فرمود: بله، هرگاه يكى از شما خواست كه ايمن از هر خوف و ترس باشد، بايد تسبيحى از تربت او را برگرفته و سه بار دعاى لَيْلَةُ الْمَبيت حضرت علىّ(عليه‌السلام) در رختخواب رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را بخواند، و آن دعا به صورت است:
أَمْسَيْتُ - أَللّهُمَّ، مُعْتَصِماً بِذِمامِكَ الْمَنيعِ الَّذى لا يُطاوَلُ وَ لا يُحاوَلُ، مِنْ شَرِّ كُلِّ غاشِمٍ وَ طارِقٍ مِنْ سآئِرِ مَنْ خَلَقْتَ وَ ما خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِكَ الصّامِتِ وَ النّاطِقِ، مِنْ كُلِّ مَخُوفٍ، بِلِباسٍ سابِغَةٍ [حَصينَةٍ]، وِلآءِ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكَ (عليهم‌السلام) مُحْتَجِباً مِنْ كُلِّ قاصِدٍ لى إِلىأَذِيَّةٍ، بِجِدارِ حَصينٍ الاِْخْلاصِ فِى الاِْعْتِرافِ بِحَقِّهِمْ وَالَْتمَسُّكِ بِحَبْلِهِمْ، مُوقِناً أَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَ مَعَهُمْ وَ فيهِمْ وَ [بِهِمْ، اُوالى مَنْ واَلوْا، وَ أُجانِبُ مَنْ جانَبُوا؛ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعِذْنى أَللّهُمَّ، بِهِمْ] مِنْ شَرِّ كُلِّ ما أَتَّقيهِ يا عَظيمُ، حَجَزْتُ الاَْعادِىَ عَنِّى بِبَديعِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ .٢٦٨ إِنّا جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ سَدّاً، وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً، فَأَغْشَيْناهُمْ، فَهُمْ لايُبْصِرُونَ.
- خداوندا، شب نمودم در حالى كه به حُرمت استوار و والاى تو كه مغلوب وبا حيله دگرگون نمىگردد، [ويا: كسى و يا چيزى نمىتواند آن را قصد كند،]چنگ زده و پناه بردم، از شرّ هر ستمگر و غاصب و هر رخداد و مصيبت از ناحيهى تمام كسان و چيزهايى كه آفريدى، چه لب بسته و خاموش باشند [يعنى جمادات] و چه گويا باشند، از هر امر ترسناكى، با پوشيدن لباس كامل [استوار ]ولايت و دوستى اهل بيت پيامبرت(عليهم‌السلام) در حالى كه از هركس كه قصد آزار مرا بكند در پناه ديوار استوارِ مخلصانه اعتراف كردن به حقّ آنان و چنگ زدن به ريسمانشان خود را پوشانده و حفظ مىنمايم، و يقين دارم كه مسلّماً حقّ براى آنان و با آنان و در ايشان [و به واسطهى آنهاست، هركس را كه ايشان دوست دارند دوست دارم، و از هركس كناره گرفتند، كناره مىگيرم، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و اى خدا، مرا به واسطهى ايشان] از گزند تمام امورى كه از آن پرهيز دارم، در پناه خويش درآور، اى بزرگ، تمام دشمنانم را به وسيلهى خداوندى كه نوآفرين آسمانها و زمين است، از خود دور نمودم، براستى كه ما از پيشاپيش و از پشت سر آنان سدّى قرار داديم، و در نتيجه روى آنان را پوشانيدم، لذا ايشان نمىبينند.
سپس تسبيح را بوسيده و بر چشمانش قرار داده و بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هذِهِ التُّرْبَةِ وَ بِحَقِّ صاحِبِها وَ بِحَقِّ جَدِّهِ وَ [بِحَقِ] أَبيهِ وَ بِحَقِّ أُمِّهِ وَ [بِحَقِ] أَخيهِ وَبِحَقِّ وُلْدِهِ الطّاهِرينَ، إِجْعَلْها شِفآءً مِنْ كُلِّ دآءٍ، وَ أَماناً مِنْ كُلِّ خَوْفٍ، وَ حِفْظَاً مِنْ كُلِّ سُوءٍ .
- خداوندا، به حقّ اين تربت و به حقّ صاحب آن و به حقّ جدّ و [به حقّ] پدر و به حقّ مادر و [به حقّ] برادر، و به حقّ فرزندان پاكيزهاش، از تو درخواست مىنمايم كه آن را مايهى بهبودى از هر درد و بيمارى، و ايمنى از هر بيم، و محافظت از هر بدى قرار دهى.
سپس آن را در گريبان [يا: در جبين و دو طرف پيشانى] خود بگذارد. و اگر اين كار را هنگام صبح انجام دهد تا هنگام شام پيوسته در امان خواهد بود، و اگر آن را شبانگاه انجام دهد تا صبح پيوسته در امان خدا خواهد بود.
١٤ - نيز بخوانى دعايى را كه جدّم ابوجعفر محمّد بن حسن طوسى آن را براى قرائت در وقت غروب ذكر كرده، كه:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَسْأَلُكَ خَيْرَ لَيْلَتى هذِهِ وَ خَيْرَ ما فيها، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ لَيْلَتى هذِهِ وَ شَرِّ ما فيها. أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ تَكْتُبَ عَلَىَّ خَطيئَةً أَوْ إِثْماً. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاكْفِنى خَطيئَتها وَإِثْمَها، وَ أَعْطِنى يُمْنَها وَ بَرَكَتَها وَ عَوْنها وَ نُورَها. أَللّهُمَّ، نَفْسى خَلْقَتَها وَ بِيَدِكَ حَياتُها وَ مَوْتُها، أَللّهُمَّ، فَإِنْ أَمْسَكْتَها، فَإِلى رِضْوانِكَ وَالْجَنَّةِ، وَ إِنْ أَرْسَلْتَها فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْلَها وَ ارْحَمْها .٢٦٩
- خداوندا، براستى كه از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و از تو مسألت دارم خير اين شب و خير آنچه را كه در آن هست، و به تو پناه مىبرم از شرّ اين شب و شرّ آنچه كه در آن است، خداوندا، براستى كه به تو پناه مىبرم كه خطا يا گناهى را بر من بنويسى. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا از خطا و گناه كردن در آن [يعنى شب يا روز ]كفايت فرما، و ميمنت و بركت و يارى و نور آن را به من عطا فرما، خداوندا، اين نَفْس من است كه تو آن را آفريدهاى، و زندگانى و مرگ آن به دست توست. خداوندا، پس اگر آن را [در اين دنيا] نگاه داشتى، پس به سوى خشنودى و بهشتت [روانه ساز]، و اگر آن را [به سوى عالم آخرت] روانه ساختى، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و آن را بيامرز و مورد رحمت خويش قرارده.
١٥ - و نيز بگو:
رَبِّىَ اللَّهُ، حَسْبِىَ اللَّهُ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ، وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، لاحَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ، ما شآءَ اللَّهُ كانَ، أَشْهَدُ وَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَىْءٍ عِلْماً، وَ أَحْصى كُلَّ شَىْءٍ عَدَداً، أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسى، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دآبَّةٍ رَبّى آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ، أَللّهُمَّ، أَمْسى خَوْفى مُسْتَجيراً بِأَمانِكَ، فَصَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آمِنّى، فَإِنَّكَ لا تُخْذِلُ مَنْ آمَنْتَهُ، أَللّهُمَّ، أَمْسى جَهْلى مُسْتَجيراً بِحِلْمِكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عُدْ عَلَىَّ بِحِلْمِكَ وَفَضْلِكَ. إِلهى، أَمْسى فَقْرى مُسْتَجيراً بِغِناكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَارْزُقْنى مِنْ فَضْلِكَ الْواسِعِ الْهَنىءِ الْمَرىءِ. إِلهى، أَمْسى ذَنْبى مُسْتَجيراً بِمَغْفِرَتِكَ، فَصَلَّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْلى مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لا تُغادِرُ ذَنْباً وَلا أَرْتَكِبُ بَعْدَها مُحَرَّماً. إِلهى، أَمْسى ذُلّى مُسْتَجيراً بِعِزِّكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ قوِّ فى رِضاك ضَعْفَى. إِلهى، أَمْسى وَجْهِىَ الْبالِى الْفانى مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ الدّآئِمِ الْباقِى الَّذى لايَبْلى وَ لايَفْنى، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنى مِنْ عَذابِ النّارِ وَ مِنْ شَرِّ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لى بابَ الاَْمْرِ الَّذى فيهِ الْيُسْرُ وَالْعافِيَةُ وَ النَّجاحُ وَ الرِّزْقُ الْكَثيرُ الطَّيِّبُ الْحَلالُ الْواسِعُ. أَللّهُمَّ، بَصِّرنى سُبُلَهُ، وَ هَيِّىءْ لى مَخْرَجَهُ وَ مَنْ قَدَّرْتَ لَهُ مِنْ خَلْقِكَ عَلَىَّ مَقْدُرَةً بِسُوءٍ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خُذْهُ عَنّى مِنْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمينِهِ وَ عَنْ شِمالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ، وَ أَلْجِمْ لِسانَهُ، وَ قَصِّرْ يَدَهُ، وَ أَخْرِجْ٢٧٠ صَدْرَهُ، وَامْنَعْهُ أَنْ يَصِلَ إِلَىَّ أَوْ إِلى أَحَدٍ مِنْ أَهْلى وَ مَنْ يَعْنينى أَمْرُهُ أَوْ شَىْءٍ مِمَّا خَوَّلْتَنى وَ رَزَقْتَنى وَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ مِنْ قَليلٍ أَوْ كَثيرٍ بِسُوءٍ، يا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَىَّ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ، يا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، يا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الاَْعْلى، يا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ.
يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، إِرْضَ عَنّى، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، إِرْحَمْنى، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِله إِلاّ أَنْتَ، تُبْ عَلَىَّ. يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، أَعْتِقْنى مِنَ النَّارِ، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، تَفَضَّلْ عَلَىَّ بِقَضآءِ حَوآئِجى فى دُنْياىَ وَ آخِرَتى، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.٢٧١
- پروردگار من خداست، او مرا كافى است، تنها بر او توكّل نمودم، و اوست پروردگار عرش عظيم الهى، هيچ تحوّل و قدرتى نيست مگر به خداوند، هر چه خدا خواست همان مىشود، گواهى مىدهم و آگاهى دارم كه براستى خداوند بر هر چيز تواناست، و مسلّماً علم خداوند به هر چيز احاطه نموده است، و شمارهى هر چيزى را احصاء نموده است. خداوندا، براستى به تو پناه مىبرم از شرّ نَفْسم، و از شرّ هر جنبندهاى كه پروردگارم [موى] پيشانى او را برگرفته [و زمام اختيار او به دست خداست]، بىگمان پروردگارم بر راه راست استوار است. خداوندا، خوف و هراس من با پناهنده شدن به ايمنى بخشى تو شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست و مرا ايمنى بخش، زيرا هركس را كه تو امان دهى خوار و محروم نمىگردانى، خداوندا، نادانى من با پناهنده شدن به بردبارى تو شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست و با بردبارى و تفضّلت را بر من روى آر، معبود من، نادارى من با پناهنده شدن به غناى تو شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و از فضل روزى گسترده و لذيذ و گوارايت برخوردارم نما، اى معبود من، گناهم با پناهندهى شدن به آموزش تو شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست و مرا بيامرز، آمرزشى حتمى و قطعى كه هيچ گناهى را باقى نگذارى، و بعد از آن هيچ حرامى را مرتكب نشوم. معبود من، خوارى و ذلّت من با پناهنده شدن به سرافرازى تو شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و در خشنودى خويش ناتوانى مرا نيرومند گردان. معبود من، روى [و تمام وجود ]پوسنده و نابود شوندهام با پناهنده شدن به روى [و اسماء و صفات] جاودانى و پايندهات كه هيچگاه از بين نمىرود و نابود نمىگردد شب نموده، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از عذاب آتش جهنّم و از شرّ دنيا و آخرت در پناه خويش درآور.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و درى را كه در آن توانگرى و تندرستى و كاميانى و روزى بسيار پاكيزهى حلال و وسيع در آن است به روى من بگشاى، خداوندا، مرا نسبت به راههاى آن بينا گردان، و راه بيرون آمدن از آن را براى من مهيّا كن. و هر كدام از آفريدگانت را كه قدرت دادى كه به من بدى رساند، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و او را در رابطهى با من از پيشاپيش و از پشت، و از سمت راست و از سمت چپ، و از بالا و زيرش بگير، و زبانش را لگام بند، و دستش را كوتاه نما، و سينه و دلش را تنگ فرما، و او را جلوگيرى كن كه به من يا به كسى از بستگانم و كسانى كه امورشان مورد اهتمام من است، و يا چيزى كه تو به من عطا فرموده و روزى داده و بر من ارزانى داشتهاى، (چه اندك باشد و چه بسيار) بدى رساند، اى كسى كه نسبت به من از رشتهى رگ [گردن] نزديكتر هستى، اى كسى كه ميان انسان و دل او حايل مىگردى [و از خود او به وى نزديكترى]، اى كسى كه در تماشاگاه بالاتر قرار دارى، اى كسى كه هيچ چيز مشابه تو نيست، و تنها تو شنوا و آگاه مىباشى.
اى كسى كه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، از من خرسند باش، اى كسى معبودى كه جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، بر من رحم آر، اى كسى كه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، توبهى مرا بپذير، اى كسى كه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، مرا از آتش جهنّم آزاد فرما، اى كسى كه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، تفضّل فرما و حوايج دنيوى و اُخروىام را برآورده ساز، براستى كه تو بر هر چيز توانايى.
١٦ - همچنين بگو:
أَلْحَمْدُللَّهِِ عَدَدَ ما خَلَقَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ مِثْلَ ما خَلَقَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ مِلْءَ ما خَلَقَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ مِدادَ كَلِماتِهِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ زِنَةَ عَرْشِهِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ رِضى نَفْسِهِ، لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمُ. سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّماواتِ وَالاَْرَضينَ وَ ما بَيْنَهُما وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ دَرَكِ الشَّقآءِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَماتَةِ الاَْعْدآءِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِن الْفَقْرِ وَالْوِقْرِ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِى الاَْهْلِ وَالْمالِ وَ الْوَلَدِ .
- ستايش براى خداوند به شماره تمام آفريدگانش، و ستايش براى خدا مثل آنچه كه آفريده است، و ستايش براى خدا به اندازهى پُرىِ آنچه كه خلق فرموده، و ستايش براى خداوند به اندازهى كشش كلمات [و موجودات]اش، و ستايش براى خداوند به اندازهى وزن عرش الهى، و ستايش براى خداوند به اندازهى خشنودى وجود او، معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينها و تمام آنچه كه در آن دو هستند، و پروردگار عرش عظيم مىباشد. خداوندا، براستى كه من به تو پناه مىبرم از گرفتار شدن به بدبختى [يا رنج]، و به تو پناه مىبرم از شماتت دشمنان، و به تو پناه مىبرم از نادارى و هر بار سنگين، و به تو پناه مىبرم از بد منظرى در رابطه با بستگان و دارايى فرزندانم.
سپس ده بار بر پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صلوات بفرست.
١٧ - و نيز بخوان دعايى را كه روايت شده امام زين العابدين(عليه‌السلام) فرمود: اگر اين كلمات را بگويم، ديگر باكى ندارم، هرچند تمام انس و جنّ عليهِ من گرد هم آيند، و آنها به اين صورت است:
بِسْمِ اللّهِ، بِاللَّهِ، وَ مِنَ اللَّهِ، وَإِلَى اللَّهِ، وَفى سَبيلِ اللَّهِ، أَللّهُمَّ، إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسى، وَ إِلَيْكَ وَجَّهْتَ وَجْهى، وَإِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرى، فَاحْفَظْنى بِحِفْظِ الاِْيمانِ مِنْ بَيْنِ يَدَىَّ وَ مِنْ خَلْفى وَ عَنْ يَمينى وَ عَنْ شِمالى وَ مِنْ فَوْقى وَ مِنْ تَحْتى، وَ ادْفَعْ عَنّى بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ، فَإِنَّهُ لاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىَّ الْعَظيمِ .
- به نام خدا، به [وسيلهى] خدا، و از خدا، و به سوى خدا، و در راه خدا، خداوندا، خود را تنها به تو سپردم، و روى [و تمام وجود]م را تنها به سوى تو نمودم، و امورم را فقط به تو واگذار نمودم، پس با حفظ ايمان مرا از پيشاپيش و از پشت و از راست و چپ و از بالا و زير نگاه دار، و به حول و قدرت خويش [شيطان و تمام دشمنان] را از من دور بدار، زيرا مسلّماً هيچ تحوّل و قدرتى نيست مگر به خداوند بلند پايهى بزرگ.
١٨ - و نيز بخوان دعايى را كه روايت شده كه حضرت ابالحسن امام كاظم(عليه‌السلام) مىفرمود: هنگام شام و غروب آفتاب و پشت كردن روز شب كردى بگو:
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى يَصِفُ وَ لايُوصَفُ، وَ يَعْلَمُ وَ لا يُعلَّمُ، يَعْلَمُ خآئِنَةَ الاَْعْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورَ. وَ أَعُوذُ بِوَجْهِ اللَّهِ الْكَريمِ وَ بِاسْمِ اللَّهِ الْعَظيمِ مِنْ شَرِّ مَاذَرَأَ وَ بَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ ما تَحْتَ الثَّرى، وَ مِنْ شَرِّ ما ظَهَرَ وَ بَطَنَ، وَ مِنْ شَرِّ ما كانَ فِى اللَّيْلِ وَالنَّهارِ، وَ مِنْ شَرِّ أَبى مَرَّةَ وَ ما وَلَدَ، وَ مِنْ شَرِّ الرَّسيسِ، وَ مِنْ شَرِّ ما وَصَفْتُ وَ ما لَمْ أَصِفْ. أَلْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، ستايش خداوندى را كه هيچ كس را به فرزندى نگرفته، و هيچ شريكى در فرمانروايى و سلطنت ندارد، ستايش خداوندى را كه توصيف مىكند ولى توصيف نمىشود، و مىداند و كسى نمىتواند چيزى را به او بيآموزد، از خيانت چشمها و آنچه كه دلها آن را مىپوشاند آگاه است، و پناه مىبرم به روى [و اسماء و صفات] بزرگوار خداوند، و به نام بزرگ خداوند، از شرّ تمام آنچه كه آفريده و خلق نمود، و از شرّ آنچه كه در زير خاك است، و از شرّ آنچه كه آشكار و يا پنهان است، و از شرّ آنچه در شب و روز است، و از شرّ ابى مرّة و فرزندان او، و از شرّ رسيس و از شرّ آنچه كه توصيف نمودم و يا توصيف ننمودم، ستايش براى خداوندى كه پروردگار عالميان است.
و فرمود: آنها [يعنى ابى مرّة و رسيس و..] از درّندگان و از شيطانهاى رانده شده و از ذريّه وى هستند.
توضيح برخى از عبارات دعاى گذشته صاحب صِحاح آورده كه: ابن قِتْره - با كسر قاف و تاء دو نقطه بر روى آن - مار خبيث است٢٧٢؛ بنابراين، ممكن است كه مقصود از اين دعا، پناه بردن از شرّ آن باشد؛ و نيز امكان دارد كه مقصود ابليس و ذريّهى آن باشد و حضرت آن را به مار خبيثى كه ذكر شد، تشبيه فرموده باشد؛ در بعضى از نسخهها نيز ابى مرّة آمده كه آن به صواب نزديكتر است؛ زيرا اين دعا پناه بردن به خدا از شيطان و ذريّهى اوست، و ديگر اينكه هيچگاه ابوقتره استعمال نمىشود بلكه مىگويند: ابوفتره، چنانكه شيخ طوسى در مصباح كبير٢٧٣ در دعا و حرزِ روز چهارشنبه به اين صورت ذكر نموده است.
امّا دربارهى اينكه فرمود وَ مِنْ شَرِّ الرَّسيسِ، صاحب صحاح٢٧٤ آورده كه: رُسَّ الْمَيِّتُ يعنى ميّت در قبر گذاشته شد، و رَسَّ و قَدْ رَسَسْتُ بَيْنَهُمْنيز به معناى آشتى دادن مردم، و همچنين به معناى اِفْساد و دو به هم زنى آمده و از اَضْداد است، و شايد مقصود از آن پناه بردن از فساد و تباهى و از مرگ و امور مربوط به آن باشد.
مجموعه دعاهاى سرّ
٢٧٥
١٩ - از جمله دعاهاى سرّ اين است: اى محمّد، هركس از گزند موجودات خزنده زمينى مانند درّنده و حشرات [يا: مارهاى سمّى و خطرناك افعى] بترسد، در مكانى كه بيم وجود آن مىرود بگويد:
يا ذارِىءَ ما فِى الاَْرْضِ مِنْها، لِعِلْمِكَ بِما يَكِونُ مِمّا ذَرَأْتَ، لَكَ السُّلْطانُ عَلى كُلِّ مَنْ دُونَكَ، إِنّى أَعُوذُ بِعِزَّتِكَ وَ قُدْرَتِكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ مِنَ الضُّرِّ فى بَدَنى مِنْ سَبُعٍ أَوْ هآمَّةٍ أَوْ عارِضٍ مِنْ سآئِرِ الدَّوآبِّ، يا خالِقَها بِفِطْرَتِهِ، إِرْدَأْها عَنّى، وَاحْجُزْها وَ لا تُسَلِّطْ عَلَىَّ، وَ عافِنى مِنْ شَرِّها وَ بَأْسِها، يا أَللَّهُ، يا ذَا الْعِلْمِ الْعَظيمِ، حُطْنى بِحِفْظِكَ مِنْ مَخاوفى، يا رَحيمُ .
- اى خداوندى كه تمام آنچه را كه از آنها [يعنى درندگان و حشرات خطرناك و مارها] آفريد، به خاطر علم و آگاهىات به آنچه كه از سوى آفريدگانت انجام مىپذيرد، كه تنها تو بر تمام موجودات غير خود سلطنت و فرمانروايى دارى، براستى كه من پناه مىبرم به عزّت و قدرتى كه تو بر هر چيز دارى، از آسيب در بدنم، از هر درّنده يا حشرات خطرناك و سمّى و مار يا هر عارضهاى از ساير جنبندگان، اى خدايى كه با نوآفرينى خويش آنها را آفريدى، آنها را از من دور كن و جلوگيرى فرما و بر من مسلّط مگردان، و از شرّ و عذاب آن عافيت بخش. اى خدا، اى كسى كه صاحب آگاهى عظيم هستى، به حفظ و نگاهدارى خويش مرا از تمام آنچه كه بيم و هراس دارم، حفظ فرما، اى مهربان.
اى محمّد، هر كس از امّت تو خواهان آن باشد كه من از او نگاهدارى نموده و يارى كنم، هنگام صبح و شام و وقت خوابيدن بگويد:
آمَنْتُ بِرَبّى، وَ هُوَاللَّهُ الَّذى لا إِلهَ إِلاّ هُوَ إِلهُ كُلِّ شَىْءٍ، وَ مُنْتَهى كُلِّ عِلْمٍ وَ وارِثُهُ، وَ رَبُّ كُلِّ شَىْءٍ. رَبِّ، أُشْهِدُ اللَّهَ عَلى نَفْسى بِالْعُبُودِيَّةِ َوالذُّلِّ وَالصَّغارِ، وَ أَعْتَرِفُ بِحُسْنِ صَنآئِعِ اللَّهِ إِلَىَّ، وَ أَبُوءُ عَلى نَفْسى بِقِلَّةِ الشُّكْرِ لَهُ، وَأَسْأَلُ اللَّهَ فى يَوْمى هذا وَ لَيْلَتى هذِهِ، بِحَقِّ مايَراهُ لَهُ حَقّاً عَلى ما يَراهُ بِهِ مِنّى لَهُ رِضىً، إِيماناً وَ إِخْلاصاً وَ رِزْقاً واسِعاً وَ إِيقاناً بِلا شَكٍّ وَلا ارْتِيابٍ. حَسْبى إِلهى مِنْ كُلِّ مَنْ دُونَهُ، وَ اللَّهُ وَكيلى عَلى كُلِّ مَنْ سِواهُ. آمَنْتُ بِسِرِّ عِلْمِ اللَّهِ وَ عَلانِيَتِهِ، وَ أَعُوذُ بِما فى عِلْمِ اللَّهِ كُلِّهِ مِنْ كُلِّ سُوءٍ. سُبْحانَ الْعالِمِ بِما خَلَقَ، أَللَّطيفُ فيهِ، أَلُْمحْصى لَهُ، أَلْقادِرُ عَلَيْهِ، ما شآءَ اللَّهُ، لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ، أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ، وَإِلَيْهِ الْمَصي رُ.
- ايمان آوردم به پروردگارم، و او همان خدايى است كه معبودى جز او نيست و معبود هر چيز و منتهاى هر دانش و وارث آن و پروردگار هر چيز است، پروردگارا، تو را گواه مىگيرم كه نَفْسم بنده و ذليل و كوچك توست، و به كارهاى نيك و عطايايى كه خداوند نسبت به من ارزانى داشته اعتراف مىنمايم، و نيز بر كمى شكر و سپاسگزارىام در برابر آن اعتراف مىنمايم، و در اين روز و در اين شب، به حقّ تمام آنچه كه حقّى براى او قايل است نسبت به تمام آنچه كه به واسطهى آن از من براى او خشنودى و خرسندى مىطلبد، از خداوند، ايمان و اخلاص و روزى وسيع و يقين بدون شكّ و دودلى را خواهانم. معبود من از تمام آنچه كه مادون او هستند براى من كافى است، و خداوند وكيل و كارگذار من است بر تمام ماسواى خود. ايمان آوردم به سرّ و آشكار علم الهى، و پناه مىبرم به تمام آنچه كه در علم خداست از تمام بديها. پاك و منزّه است خداوندى كه نسبت به آنچه كه آفريده آگاه، و لطيف، و شمارنده و قادر است. آنچه خدا خواست [همان مىشود]، هيچ قدرتى نيست مگر به خدا، از خداوند آمرزش مىطلبم، و بازگشت همه تنها به سوى اوست.
زيرا هرگاه اين كلمات را بگويد، او را در ميان مخلوقات صاحب جاه و منزلت گردانيده، و دلهاى آنان را نسبت به وى مهربان مىگردانم، و دين او را محفوظ مىدارم.
اى محمّد، هركس از اُمّت تو بخواهد كه هيچ كس تسلّط بر او نداشته باشد، و من او را از شرور و بديها كفايت نمايم، بگويد:
يا قاضِياً عَلَى الْمُلْكِ لِما دُونَهُ، وَ مانِعاً مِنْ دُونِهِ نَيْلَ كُلِّ شَىْءٍ مِنْ مُلْكِهِ، وَ يا مُغْنِىَ أَهْلِ التَّقْوى بِإِماطَتِهِ الاَْذى فى جَميعِ الْأُمُورَ عَنْهُمْ، لا تَجْعَلْ وِلايَتى فِى الدّينِ وَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ إِلىأَحَدٍ سِواكَ، وَاسْفَعْ بِنواصى أَهْلِ الْخَيْرِ كُلِّهِمْ إِلَىَّ، حَتّى أَنالَ مِنْ خَيْرِهِمْ خَيْرَهُ، وَ كُنْ لى عَلَيْهِمْ فى ذلِكَ مُعيناً، وَ خُذْ لى بِنَواصى أَهْلِ الشَّرِّ كُلِّهِمْ، حَتّى أُعافى مِنْ شَرِّهِمْ كُلِّهِمْ، وَكُنْ لى مِنْهُمْ فى ذلِكَ حافِظاً، وَ عَنّى مُدافِعاً مُعيناً، حَتّى أَكُون آمِناً بِأَمانِك َ.
- اى خداوندى كه نسبت به مادون خود فرمان مىرانى، و جز خويش را از نيل به فرمانروايى و سلطنتت جلوگيرى مىنمايى، و اى كسى كه بادور كردن آسيب و اذيّت از اهل تقوى در تمام امور، ايشان را بىنياز مىگردانى، سرپرستى مرا در امور دينى و دنيوى و اُخروى به هيچ كس غير خودت قرار مده، و [موى] پيشانى [و زمام امور] همه اهل خير را به سوى من بگير و بكش، تا اينكه به خير آنان نايل گردم، و مرا نسبت به آنان در اين باره يارى فرما، و [موى] پيشانى [و زمام امور] تمام اهل شرّ در رابطهى من بگير، تا اينكه از همه شرور آنان در عافيت باشم، و در اين بارهى خود نگاهدار من باش، و از من دفاع نموده و يارى فرما، تا اينكه به امان تو ايمن و آسوده گردم.
زيرا هركس اين كلمات را بگويد، كيد و مكر مكّاران و فريبكاران به او آسيبى نمىرساند، و مسلّماً من خود به او ايمنى مىبخشم.
اى محمّد، به كسانى كه خواهان قرب و نزديكى جستن به من هستند، بگو: يقيناً بدانيد كه اين كلام، برترين چيزى است كه شما بعد از انجام واجبات مىتوانيد به وسيله آن به سوى من نزديكى بجوييد، به اين صورت كه بگويند:
أَللّهُمَّ، إِنَّهُ لَمْ يُمْسِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِكَ أَعْلَمُ أَنَّهُ مُقَصِّرٌ فى مَعْرِفَتِكَ وَ طاعَتِكَ مِثْلَ تَقْصيرى، أَنْتَ إِلَيْهِ أَحْسَنُ صُنْعاً، وَ لا لَهُ أَدْوَمُ كَرامةً، وَلا عَلَيْهِ أَبْيَنُ فَضْلاً، وَلا بِهِ أَشَدُّ تَرَفُّقاً، وَلا عَلَيْهِ أَشَدُّ حيطَةً، وَ لا عَلَيْهِ أَشَدَّ تَعَطُّفاً مِنْكَ عَلَىَّ، وَ إِنْ كانَ جَميعُ الَْمخْلُوقينَ يُعَدِّدُونَ مِثْلَ تَعْديدى؛ فَاشْهَدْ يا كافِىَ الشَّهادَةِ، أَنَّى أُشْهَدُكَ بَنِيَّةِ صِدْقٍ بِأَنَّ لَكَ الْفَضْلَ وَالْطَّوْلَ فى إِنْعامِكَ عَلَىَّ وَ قِلَّةِ شُكْرى لَكَ عَلَيْها، يا فاعِلَ كُلِّ ما أَرادَهُ، طَوِّقْنى أَماناً مِنْ حُلُولِ سَخَطِكَ فيها لِقِلَّةِ الشُّكْرِ، وَ أَوْجِبْ لى زِيادَةً مِنْ إِتْمامِ النِّعْمَةِ بِسَعَةِ الرَّحْمَةِ، أَنْظِرنى خَيْرَكَ، لا تُقايِسْنى بِسُوءٍ سَريرَتى، وَ امْتَحِنْ قَلْبى لِرِضاكَ، وَاجْعَلْ ما تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَيْكَ فى دينِكَ خالِصاً، وَلا تَجْعَلْهُ لِلُزُوم شُبْهَةٍ وَلا فَخْرٍ وَلا رِيآءٍ ياكَريمُ .
- خداوندا، براستى كه هيچ كدام از مخلوقاتت را نمىشناسم كه بسان كوتاهى من در شناخت و طاعتت شب نموده باشد و تو نسبت به او نيكويى نموده و پيوسته بر او كرامت فرموده، و بروشنى تفضّل فرموده، و به شدّت مورد رفق و مداراى خويش قرار داده، و سخت از او محافظت نموده، و بر او به شدّت عطوفت و مهربانى نموده باشى، هر چند همهى مخلوقاتت مثل برشمردن من، نعمتهايت را به شمار درآورند [و بدان اعتراف نمايند.]، پس اى كسى كه گواهى تو كافى است، خود گواه باش كه براستى من با نيّت صادقانه تو را گواه مىگيرم كه بىگمان تو نسبت به من تفضّل نموده و انعامت را بخشيدى، و من كم شكر آن را نمودم، اى خدايى كه هر چه را بخواهى انجام مىدهى، ايمنى از مشمول ناخشنودى و غضب تو قرار گرفتن به واسطهى كمى سپاسگزارىام را بر گردنم بيآويز، و به واسطهى رحمت واسعهات مرا مستوجب افزونىاى از نعمت كاملت بگردان، و مهلت استفاده از خيراتت را به من بده. و به واسطهى بدى باطنم، مرا مورد مقايسه و سنجش [و محروم كردن از نعمتت] رفتار منما، و دلم را براى پذيرش خشنودىات بگشاى، و اعمالى را كه بر اساس دين تو براى نيل به قربت انجام دادم خالص گردان، و آن را ملازم شبهه و فخر و رياء مگردان. اى بزرگوار.
زيرا هرگاه اين كلمات را بگويد، تمام اهل آسمانها او را دوست داشته و وى را شكور و بسيار سپاسگزار مىنامند.
اى محمّد، هركس از امّت تو بخواهد كه هيچ مانعى ميان من و او نباشد، و هرچه را كه خواست - خواه بزرگ باشد يا كوچك، در نهان باشد و يا در آشكارا، به من حاجت داشته باشد يا به غير من - اجابت نمايم، بگويد: آنچه را كه ما پيش از اين در اواخر تعقيب جزء اوّل اين كتاب ذكر نموديم، و در آنجا براى عمل به آن ترغيب و تشويق نموديم - كه در اينجا از ذكر آن خوددارى مىكنيم - به اين صورت كه بگويد:
يا أَللَّهُ الْمانِعُ قُدْرَتُهُ خَلْقَهُ، وَالْمالِكَ بِها سُلْطانَهُ، وَ الْمُتَسَلِّطُ بِما فى يَدَيْهِ، كُلُّ مَوْجُودٍ دُونَكَ يُخَيِّبُ رَجآءَ راجيهِ، وَراجيكَ مَسْرُورٌ لايُخَيَّبُ، أَسْأَلُكَ بِكُلِّ رِضىً لَكَ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ أَنْتَ فيهِ، وَ كُلِّ شَىْءٍ تُحِبُّ أَنْ تُذْكَرَ بِهِ، وَ بِكَ يا أللَّهُ، فَلَيْسَ يَعْدِلُكَ شَىْءٌ، أَنْ تَحُوطَنى وَ والِدَىَّ وَ وُلْدى وَ مالى، وَ تَحْفَظَنى بِحِفْظِكَ، وَ أَنْ تَقْضِىَ حاجَتى فى كَذا وَ كَذا .
- اى خداوندى كه قدرتت مخلوقاتت را مانع گرديده است، و سلطنتت آنها را در ملك خويش درآورده، و به آنچه كه در حضور توست، مسلّط هستى، هر موجودى غير از تو اميد وارانش را نوميد مىگرداند، ولى كسى كه به تو اميد دارد، نوميد و محروم نمىگردد، از به تمام خشنوديهايى كه از تمام اشياء داشتهاى، و تمام امورى را كه دوست مىدارى به آن ياد شوى، و به تو اى خدا كه هيچ چيز همتاى تو نيست، خواهانم كه مرا و پدر و مادر و فرزندان و اموالم را به حفظ خويش محافظت و نگاهدارى نمايى، و حاجتم را دربارهى... و برآورده فرمايى.
زيرا هركس اين را بگويد، پيش از آنكه از انتقال كه در آن دعا خوانده، حاجت او را برآورده مىنمايم.
٢٠ - و نيز بگويد:
أَللّهُمَّ، ما قَصُرَتْ عَنْهُ مَسْئلَتى، وَ عَجَزَتْ عَنْهُ قُوَّتى، وَ لَمْ تَبْلُغْهُ فِطْنَتى، تَعْلَمُ فيهِ صَلاحَ أَمْرِ آخِرَتى وَ دُنْياىَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ افْعَلْهُ بى بِلا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّأَنْتَ، بِرَحْمَتِكَ فى عافِيَةٍ. سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- خدايا، هرچه را كه درخواست من از آن كوتاه و نيرويم ناتوان گرديده، و هوش و ذهنم به آن نمىرسد، و تو مىدانى كه صلاح امر آخرت و دنياى من در آن است، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و آن را به واسطهى رحمت خويش همراه با عافيت براى من بكن، به [واسطهى] اينكه معبودى جز تو نيست، به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار [صفت] عزّت و سربلندى است از آنچه كه او را بدان توصيف مىنمايند، و سلام بر پيامبران فرستاده شده، و ستايش براى خداوندى كه پروردگار عالميان است.
پايان بردن روز با استغفار
٢١ - اينك مىگويم: شايسته است كه محاسبهى روز را به هر اندازه از استغفار كه توان آن را دارى به پايان ببرى، زيرا روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: خوشا به حال كسى كه در نامهى عمل او در روز قيامت در زير هر گناه، أَسْتَغْفِرُاللَّهَ ديده شود.
حالت توجّه و توسّل در پايان روز
٢٢ - و نيز ناگفته نماند كه: اگر در هنگام محاسبهى دو فرشته نگاهبان، باطنت صادق و نيّتت خالص باشد كه در سفرى كه از ابتداى هستى و پيمودن راه به سوى روز موعودت دارى، ميهمان خدا، يا ميهمان پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ، يا ميهمان يكى از ائمه(عليهم‌السلام) هستى، و نيز در حكم ضيافت بر سر سفرههاى آن رحمت و مهربانى صادق باشى، پس بر آن دو فرشته سلام مىگويى، سلامى همراه با تصديق و تسليم، يا بسان سلام رفيق بر رفيق خود، و هنگام محاسبه با زبان ادب و مراقبه مىگويى: من ميهمان خداوند - جلّ جلاله -، يا ميهمان رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، يا ميهمان افرادى از خواصّ و اولياى خدا هستم كه در ضيافت خدايند، و ميهمان در حكم ميهماندار است، و نسبت من به كسى كه در حكم ضيافت و ميهمانى اويم واگذار شده است؛ پس شما دو فرشته، نامهى عمل مرا از دست كسى كه من در پناه و تحت حمايت و بر سر سفرهاش هستم، بگيريد.
و نيز توجّه دارى كه شايسته است ميهماندار، از رسوايى و خوارى و تمام آسيبهايى كه به ميهمان مىرسد جلوگيرى كند، زيرا ميهمان به رسمان او چنگ زده، آيا نشنيدهاى كه حضرت لوط (عليه‌السلام) فرمود:
َولا تُخْزُونِ فى ضَيْفى ٢٧٦
- و در رابطهى با ميهمانم، مرا رسوا ننماييد.
پس اميد است كه خداوند - جلّ جلاله - به خاطر بزرگداشت كسى كه تو در ضيافت اويى، بر نامهى عمل تو قلم عفو كشيده و آن را از رحمتش پُر كند؛ يا اينكه ميهماندار شفاعت تو را بنمايد و خداوند - جلّ جلاله - به واسطهى شفاعت او تو را مورد عفو و گذشت خويش قرار دهد.
خداحافظى از دو فرشته روز
٢٣ - سپس چنانكه در آغاز روز بر آن دو فرشته نگاهبان اعمال سلام دادى، آن دو وداع و خداحافظى كرده و آنها را به خداوند - جلّ جلاله - مىسپارى، و با مصاحبت نيكو در ظاهر و باطن از آنها جدا مىشوى، به خاطر اينكه خداوند - جلّ جلاله - حفظ احترام فرستادگان و نگاهبانانش را واجب فرموده است. و همه اينها را به نيّت خدمت و بندگى خداوند - جلّ جلاله - و اينكه از جمله عبادتهاى اوست انجام مىدهى.
٢٤ - اعمال مربوط به هنگام داخل شدن در مسجد تا هنگام وارد شدن در نماز، در فصل چهاردهم گذشت، پس هرگاه خواستى نماز مغرب، يا مغرب و عشا را در مسجد بخوانى، به آنچه گذشت عمل كن.
فصل بيست و سوّم: كيفيّت ملاقات با دو فرشتهى نگاهبان بر اعمال و نحوهى انجام نماز مغرب و تعقيبات آن
اهميّت استقبال از دو فرشتهى نگاهبان اعمال اى بنده، اگر مسلمان بوده و به قرآن باور داشته باشى، يقيناً در دل خويش، اعتقاد و تصديق فرمايش خداوند - جلّ جلاله - را مىيابى، آنجا كه مىفرمايد:
إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظينَ، كِراماً كاتِبينَ ٢٧٧
- براستى كه بر شما نگاهبانانى گمارده شده، كه بزرگوارانى هستند كه [اعمال شما را] مىنويسند.
و همان گونه كه اگر بدانى از سوى بعضى از پادشاهان دنيا - كه از بندگان پادشاه عالَميان هستند - پيكى به سوى تو خواهد آمد، خود را براى ورود آن آماده مىكنى، براى فرا رسيدن آن دو فرشته نيز خود را آماده مىكنى، و ورود و حضور آن دو، اهمّيتى در دلت پيدا مىكنند كه به وسيله آن مىتوان بر تصديق تو به سرور فرستادگان خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رهنمون شد، زيرا برخى از بندگان عارف خداوند - جلّ جلاله - هستند كه با اسباب و وسايلى كه به عبارت و بيان نمىتوان آن را دريافت، از وقت حضور و بازگشت آن دو فرشته در شام و صبح آگاه مىگردند، بلكه اگر خداوند - جلّ جلاله - بخواهد مىتواند تو را نيز از آن آگاه گرداند تا اينكه بروشنى آن را بدانى، زيرا او - جلّ جلاله - به كسانى كه پيرامون تقسيم رحمتها بر او خرده مىگيرند، مىفرمايد:
أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ؟ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعيشَتَهُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا، وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ.٢٧٨
- آيان آنان رحمت پروردگارت را تقسيم مىكنند، ماييم كه روزى و گذران زندگى آنان را در زندگانى دنيا تقسيم نموده، و درجات و پايههاى برخى را بالاتر از بعضى ديگر قرار داديم.
ولى اگر در آغاز شب و يا روز، اهمّيتى در قلب خويش براى آن دو فرشتهى نگاهبان نيافتى، نسبت به درمان دين و عقل خود دست توسّل به خداوند - جلّجلاله - بزن، كه در اين صورت مسلّماً از لحاظ دين و يقين و قلب و باطن مريض هستى.
و مبادا بگويى: من با فلانى و فلانى را بوده و شبانه روز با آنها مصاحبت نمودهام، ولى نديدهام كه آنان نسبت به اين دو فرشته اهتمام و توجّه داشته و ارزشى براى آنها قايل باشند؛ زيرا اگر به كتاب و رسول خدا باور داشته باشى، به اهل غفلت التفات نكرده، و به آنان اقتدا نمىكنى، و تنها به آنچه كه عقلاً و نقلاً ثابت است عمل مىكنى؛ زيرا بيشتر مردم در اين زمانه در غفلت هولناكى هستند كه خداوند - جلّ جلاله - به آنان لطف فرموده و با عناياتى كه او - جلّ جلاله - شايستهى آن است غفلت آنان را جبران نموده است.
پيش از اين، تو را بر حقيقت آنچه كه هنگام وداع اين دو فرشته در وقت غروب آفتاب گفته مىشود، آگاهانيديم، و آن را با استفاده عقل و نقل روشن ساختيم، و آن حجّت خداوند عَلاّم الغُيُوب است بر هركسى كه به او رسيده باشد.
كيفيّت ملاقات و سلام به دو فرشتهى نگاهبان بر اعمال اينك مىگويم: پس هرگاه سرخى آفتاب از اُفق مشرق - البتّه با نبود موانع مشاهدهى آن - برطرف شد، يا در هنگام وجود موانعى كه مانع از شناخت آن وقت مىگردد، ظنّ غالب به از بين رفتن آن حاصل شد، و وقت حضور دو فرشتهى شب بر اساس روايات منقول رسيد، اگر آن را از طريق مراحم ربّانى در نيافتى، همانند آغاز روز بر آن دو سلام بگو، و خداوند - جلّ جلاله - را گواه بگير، و آن دو را بر آنچه كه دو فرشتهى روز را بر آن شاهد گرفتى، شاهد بگير.
كه در روايت آمده كه علىّ (عليه‌السلام) هماره وقتى شب فرا مىرسيد، مىفرمود:
مَرْحَباً بِاللَّيْلِ الْجَديدِ، وَ الْكاتِبِ وَالشَّهيدِ، أُكْتُبا: بِسْمِ اللَّهِ .
- خوش آمد شبِ نو و دو فرشته نويسنده و گواه. بنويسيد: به نام خدا.
سپس ذكر خداوند - عزّوجلّ - را مىگفت.
و اگر خواستى، سلام بر آن دو را به بعد از نماز مغرب تأخير بيانداز كه اين نيز در بعضى از روايات نقل شده است.
همچنين در روايتى آمده كه رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ]همواره وقتى كه هنگام شام مىشد مىفرمود:
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى أَذْهَبَ بِالنَّهارِ وَ جآءَ بِاللَّيْلِ، سَكَنَاً، نِعْمَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً، أَللّهُمَّ، اجْعَلنا مِنَ الشّاكِرينَ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى عافانى فى يَوْمى هذا، فَرُبَّ مُبْتَلىً قَدِ ابْتُلِىَ فيما مَضى مِنْ عُمْرى، أَللّهُمَّ، عافِنى فيما بَقِىَ مِنْهُ وَ فِى الْآخِرَةِ، وَقِنى عَذابَ النَّارِ .
و هنگامى كه صبح مىشد نيز مثل آن را مىفرمود، البته به جاى وَ جآءَ بِاللَّيْلِ وَ جآءَ بِالنَّهارِ مىفرمود.
نحوهى سپردن اعمال قضا شده به فرشتگان كه من وقتى برخى از دعاها و عبادتهاى روز تا فرا رسيدن شب را فراموش مىكنم، آنها را انجام داده و قضا مىكنم و بر دو فرشتهى شب سلام گفته و آن دو را به خداوند - جلّ جلاله - سوگند مىدهم كه هنگام نوشتن آنچه كه تدارك نموده و قضا كردهام، از خداوند - جلّ جلاله - بخواهند كه به دو فرشتهى روز اطّلاع دهند كه آن را درجاى خود از عمل روز بنويسند؛ و همچنين وقتى چيزى از عبادات شب را فراموش مىكنم، در روز آن را تدارك نموده و از دو فرشته روز درخواست مىكنم كه به دو فرشتهى شب اطّلاع دهند كه آنچه را كه قضا نمودهام در جاى خود بنويسند، تا جاى آن خالى نماند.
دعاى وقت شنيدن اذان صبح و مغرب سپس به همان صورتى كه در كيفيّت اذان نماز ظهر ذكر شد، براى نماز مغرب اذان بگو، و بعد از اذان و يا پيش از آن - به حسب توفيق و امكان - بگو آنچه را كه روايت شده كه حضرت ابى الحسن موسى بن جعفر (عليه‌السلام) فرمود: حضرت جعفر بن محمّد(عليهما‌السلام) پيوسته مىفرمود: هركس هنگامى كه اذان صبح و اذان مغرب را شنيد اين دعا را بخواند، و سپس در همان روز يا شب بميرد، از توبه كنندگان نوشته مىشود، به اين صورت كه بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بإِقْبالِ لَيْلَتِكَ وَ إِدْبارِ نَهارِكَ وَ حُضُورِ صَلَواتِكَ وَ أَصْواتِ دُعاتِكَ [دُعائِكَ] و تَسْبيحِ مَلآئِكَتِكَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَىَّ، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ .
- خداوندا، به واسطهى روى آوردن شب و پشت كردن روز و حضور [وقت] نمازهايت و صداهاى دعا كنندگانت [يا: دعايت] و تسبيح ملائكهات، از تو درخواست مىكنم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و توبه مرا بپذيرى، براستى كه تو بسيار بخشندهى مهربان مىباشى.
دعاى بعد از فراغت از اذان اينك مىگويم: وقتى از اذان و اين دعا فراغت پيدا كردى، بگو آنچه را كه حسن بن معاوية بن وهب به نقل از پدرش مىگويد كه هنگام غروب به خدمت امام صادق(عليه‌السلام) وارد شدم، و ديدم كه حضرت اذان گفته و نشستهاند، و شنيدم كه دعايى را مىخوانند كه مثل آن را نشنيده بودم. ساكت شدم، تا اينكه آن بزرگوار از نماز فراغت پيدا كردند، سپس عرض كردم: اى سرور من، دعايى از شما شنيدم كه هرگز مثل آن را نشنيده بودم. فرمودند: اين دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) است در شبى كه در رختخواب رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) خوابيدند، و به اين صورت:
يا مَنْ لَيْسَ مَعَهَ رَبٌّ يُدْعى، يا مَنْ لَيْسَ فَوْقَهُ خالِقٌ يُخْشى، يا مَنْ لَيْسَ دُونَهُ إِلهٌ يُتَّقى، يا مَنْ لَيْسَ لَهُ وَزيرٌ يُغْشى، يا مَنْ لَيْسَ لَهُ بَوّابٌ يُنادى، يا مَنْ لايَزْدادُ عَلى كَثْرَةِ السُّؤالِ إِلاّكَرَماً وَ جُوداً، يا مَنْ لايَزدادُ عَلى عِظَمِ الْجُرْمِ إِلاّ رَحْمَةً وَ عَفْواً، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَافْعَلْ بى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، فَإِنَّكَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ، وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَيْرِ وَ الْكَرَم ِ.
- اى خداوندى كه پروردگارى همراه تو وجود ندارد تا خوانده شود، اى خدايى كه آفرينندهاى برتر و بالاى تو نيست كه از او نرسيده شود، اى خداوندى كه معبودى غير تو كه انسان از او بيم و هراس داشته و پرهيز نمايد، وجود ندارد و اى خدايى كه وزيرى ندارى كه تو را پنهان نگاه دارد، اى خدايى كه دربانى ندارى تا آن [به جاى تو] خوانده شود، اى كسى كه بسيار درخواست نمودن جز بر بزرگوارى و بخشش تو نمىافزايد، اى خدايى كه بزرگى جرم و گناه جز بر رحمت و گذشت تو افزون نمىكند، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و آنچه را كه خود سزاوار آن هستى با من بكن، كه تو اهل تقوى و نگاهدارى و اهل آمرزش هستى، و تو زيبندهى بخشش و خير و بزرگوارى مىباشى.
توضيح دو نكته پيرامون حديث گذشته
الف - آنچه كه روايت اين دعا متضمّن آن است كه مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) بعد از اذان مغرب جلوس فرمودند، معلوم است كه آن بزرگوار در تمام اوقات حقيقتاً به اسرار الهى - جلّ جلاله - آشناتر هستند، ولى رواياتى نقل شده كه مضمون آن اين است كه: [بهتر است كه بين اذان و اقامهى نماز مغرب ننشينند، و ظاهر عمل گروهى از اهل توفيق نيز بر آن استوار است، ولى شايد نشستن بين اذان و اقامهى مغرب گاهى از اوقات، و يا براى گروهى مخصوص افضل باشد.
ب - اينكه حضرت -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فرمود: اين دعاى مولايمان اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) بود در شبى كه در رختخواب رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) خوابيدند منافاتى با دعاى [لَيْلَةُ] الْمَبيت كه پيش از اين٢٧٩ ذكر و نقل نموديم ندارد، بلكه امكان دارد كه مولايمان اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) به حسب حديث منقول، به هر دو صورت دعا نموده باشند.
٢٦٧) در برخى از نسخههاى كتاب، دعاى عشرات ذكر نشدهاست و تنها آمده كه: مستحبّ است دعاى عشرات را بخواند، زيرا آن از جمله دعاهايى است كه در هنگام شام و صبح خوانده مىشود. و در برخى از نسخهها افزوده شده است: و ذكر آن در تعقيب نماز صبح و نيز در بهترين جايى كه مستحبّ است خوانده شود، يعنى در اعمال بعد از عصر روزهاى جمعه، خواهد آمد. ان شاء اللَّه جلّ جلاله.
٢٦٨) يس (٣٦): ٩.
٢٦٩) رجوع شود به مصباح المتهجّد، ص ٩٠.
٢٧٠) اين لفظ ظاهراً در اصل «أخْرِجْبوده است، كه در نسخه بردارى اشتباهابه اين صورت نوشتهشده است، لذا ترجمه نيز بر اساس «أخْرِجْاست نه «أَخْرِجْ»
٢٧١) مصباح المتهجّد، ص ٩٠.
٢٧٢) صحاح، مادّهى قتر، ج ٢، ص ٧٨٦.
٢٧٣) مصباح المتهجّد، ص ٤٧٩ - البته در نسخهى چاپ شدهى مصباح المتهجّد نيز ابن قتره آمده است، و در نسخهى مؤلّف به همان صورتى كه در متن آمده، بوده است.
٢٧٤) صحاح، مادّهى «رسس»، ج ٣، ص ٩٣٤.
٢٧٥) تنها برخى از اين دعاها مربوط به اعمال وقت صبح و شام است، و شايد نظر مؤلّف بزرگوار اينبوده كه همهى آنها به خاطر اهمّيتشان در صبح و شام خوانده شود.
٢٧٦) هود (١١): ٧٨.
٢٧٧) انفطار (٨٢): ١٠ و ١١.
٢٧٨) زخرف (٤٣): ٣٢.
٢٧٩) به فصل بيست و دوّم رجوع شود.
كيفيّت اقامه و نماز مغرب
وقتى بنده از اعمال بعد از اذان - كه در اذان ظهر گذشت - و از دعايى هم اكنون يادآور شديم فراغت پيدا كرد، بايد براى گفتن اقامه بپا خيزد، و آن را با توضيحى كه گذشت بگويد، و بعد از آن به كيفيّتى كه گفتيم و روايت نموديم، دعا كند.
اينك مىگويم: اگر عادت به سهو در نماز مغرب داشته باشد، بايد در ركعت اوّل و دوّم از آن، سورههايى را كه قرائت كند كه عمر بن يزيد مىگويد به محضر امام صادق(عليه‌السلام) از سهو كردن در نماز مغرب شكايت نمودم. حضرت فرمود: آن را با قرائت سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٍ، و قُلْ يا أَيُّهَا الْكَافِرُون بجا آور، و من چنين كردم، و آن موضوع رفع شد.
سپس با تكبيرهاى هفتگانه و دعاهاى آن به همان صورتى كه پيش از اين ذكر نموديم توجّه نموده، و نيّت كند كه: نماز واجب مغرب را به صورت ادا و به جهت وجوبش و براى اينكه بدين وسيله عبادت خداوند - جلّ جلاله - بنمايم، از آن جهت كه او زيبندهى پرستش است، بجا مىآورم. و تكبيرة الاحرام را - كه از جمله تكبيرات هفتگانه است - بگويد، و سه ركعت را به صورت نماز ظهر و بر همان ترتيبى كه شرح داديم بجا آورد، جز اينكه حمد و سوره را در دو ركعت اوّل و دوّم در اينجا بلند و به صورت جهرى قرائت مىكند، و در ركعت سوّم سورهى حمد را با حالت اخفات و آهسته مىخواند٢٨٠
و هنگامى كه دو سجدهى ركعت سوّم انجام داد برنمىخيزد، بلكه به همان صورت كه در تشهّد بايد نشست مىنشيند، و به همان صورتى كه در تشهّد دوّم نماز ظهر ذكر نموديم تشهّد بجا مىآورد، و سلام مىگويد.
تعقيبات مخصوص نماز مغرب
١ - سپس به همان صورتى كه در روايت آمده سجده شكر بجا مىآورد. علىّ بن جهم مىگويد: حضرت اباالحسن موسى(عليه‌السلام) را ديدم كه بعد از خواندن سه ركعت نماز مغرب، سجده نمود. عرض كردم: فدايت گردم، ديدم كه شما بعد از خواندن سه ركعت نماز مغرب سجده نموديد، فرمود: مرا ديدى؟ عرض كردم: بله. فرمود: پس آن را ترك مكن، زيرا دعا در آن حالت مستجاب مىگردد.
٢ - وقتى سلام نماز مغرب را گفت، دستهايش را همراه با گفتن تكبيرهاى سه گانه بالا مىبرد، و دعاها و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) و تعقيبات مهمّى را كه بعد از نمازهاى واجب بجا آورده مىشود و ما مشروحاً آن را ذكر نموديم، مىگويد.
٣ - سپس دو فرشتهى نگاهبان را مورد خطاب قرار داده و مىگويد آنچه را كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: در هر شام و صبح در تعقيب نماز واجب مغرب و نماز صبح ده بار بگو:
أَسْتَعيذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ .
- از شيطان رانده شده، به خدا پناه مىبرم.
سپس بگو:
أُكْتُبا رَحِمَكُمَا اللُّه : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، أَمْسَيْتُ وَ أَصْبَحْتُ بِاللَّهِ مُؤمِناً، عَلى دينِ مُحَمَّدٍ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) وَ سُنَّتِهِ وَ عَلى دينِ عَلِىٍّ (عليه‌السلام) وَ سنُنَّتِهِ. وَ عَلى دينِ فاطِمَةَ (عليهما‌السلام) وَ سُنَّتِها، وَ عَلى دينِ الاَْوْصِيآءِ (عليهما‌السلام) وَ سُنَّتِهِمْ، آمَنْتُ بِسِرِّهِمْ وَ عَلانِيَتِهِمْ، وَ بِغَيْبَتِهِمْ وَ شَهادَتِهِمْ، أَسْتَعيذُ بِاللَّهِ فى لَيْلَتى هذِهِ وَ يَوْمى هذا مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْه ُمُحَمَّدٌ وَ عَلِىٌّ وَ فاطِمَةُ وَ الاَْوْصِيآءُ (صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِمْ)، وَ أَرْغَبُ إِلَى اللَّهِ فيما رَغِبُوا فيهِ، وَلا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ .
- بنويسيد كه خداوند شما را رحمت كند،: به نام خداوند رحمت گستر مهربان، شب و صبح نمودم در حالى كه بر اساس دين وآيين حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، و بر اساس آيين و شيوهى حضرت علىّ(عليه‌السلام)، و طبق آيين و روش حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) و بر آيين و راه و روش اوصياء(عليهم‌السلام)، به خدا ايمان آوردم. ايمان آوردم به باطن و ظاهر و نهان و آشكار ايشان، و در اين شب و اين روزم از تمام آنچه كه حضرت محمّد و علىّ و فاطمه و اوصياء( صلى‌الله‌عليه‌وآله ) از آن پناه بردند، به خدا پناه مىبرم، و نسبت به آنچه بدان ميل و رغبت داشتند، به خدا ميل و رغبت دارم، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به [وسيله ]خدا.
٤ - سپس مىگويى آنچه را روايت شده كه امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: هركس بعد از نماز صبح و بعد از نماز مغرب، پيش از آنكه پاهايش را جمع كند، يا با كسى سخن بگويد، يك بار بگويد:
إِنَّ اللَّهَ وَ مَلآئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ، يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا، صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليماً، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَ عَلى ذُرِّيَّتِهِ وَ عَلى أَهْلِ بَيْتِهِ .
- براستى كه خداوند و فرشتگانش بر پيامبر اكرم درود و رحمت مىفرستند، اى كسانى كه ايمان آوردهايد، بر او درود فرستاده و كاملاً تسليم او شويد. خداوندا، بر حضرت محمّد پيامبر اكرم و بر فرزندانش و بر اهل بيتش درود فرست.
خداوند متعال صد حاجت او را برآورده مىسازد، كه هفتاد حاجت آن اُخروى٢٨١ و سى حاجت آن حاجت دنيوى است.
٥ - و نيز مىگويد آنچه كه روايت شده حضرت ابى الحسن امام رضا (عليه‌السلام) فرمود كه اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) فرمودند: هركس بعد از نماز مغرب در حالى كه پاهايش را جمع كرده، و پيش از سخن گفتن، و بعد از نماز صبح پيش از سخن گفتن، هفت بار بگويد:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، وَلا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ.
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به [وسيلهى] خداوند بلند مرتبه و بزرگ.
خداوند متعال هفتاد نوع از انواع بلا و گرفتارى را از او دور مىسازد، كه كمترين آنها جذام و پيسى و شرّ سلطان و فرمانروا و شيطان است.
٦ - و نيز در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هر كس نماز صبح را بخواند و پيش از خم كردن زانوها و راحت نشستن ده بار بگويد:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ يُميتُ وَ يُحيى، وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
- معبودى جز خداوند وجود ندارد، كه يگانه است و شريكى براى او نيست، و فرمانروايى از آن اوست، و ستايش مختصّ اوست، زنده مىگرداند و مىميراند، و مىميراند و زنده مىكند، و او خود زندهاى است كه نمىميرد، و خير و خوبى تنها به دست [جمال ]اوست، و او بر هر چيز تواناست.
و هنگام غروب آفتاب [و يا: بعد از نماز مغرب ]مانند آن را بگويد، هيچ بندهاى به عملى برتر از عمل او با خداوند - عزّوجلّ - ملاقات نمىنمايد، مگر كسى كه عملى مانند او را بجا آورده باشد.
٧ - و همچنين بعد از نماز مغرب و نماز صبح مىگويد:
سُبْحانَكَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، إِغْفِرْلى ذُنُوبى كُلَّها جَميعاً، فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ كُلَّها إِلاّ أَنْتَ
- پاك و منزّهى تو، معبودى جز تو نيست، تمام گناهانم را بيآمرز، زيرا جز تو كسى همهى گناهان را نمىآمرزد.
زيرا در ضمن روايتى به نقل از امام باقر(عليه‌السلام) از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) (بدين مضمون) آمده است كه: وقتى بنده اين را گفت، خداوند - جلّ جلاله - به فرشتگان نويسندهى اعمال مىفرمايد: در برابر اين شناختى كه بندهام دارد كه همهى گناهان را جز من كسى نمىتواند بيآمرزد، مغفرت و آمرزش براى او بنويسيد.
٨ - مىگويد آنچه را كه محمّد بن جُعفى به نقل از پدرش نقل كرده كه: چشمم خيلى درد مىكرد، در محضر امام صادق(عليه‌السلام) از آن شكايت نمودم، فرمود: آيا دعايى براى دنيا و آخرتت و براى درمان درد چشمت به تو نيآموزم؟ عرض كردم: بله، فرمود: در تعقيب نماز صبح و مغرب بگو:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (َعليهم‌السلام)، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَرى، وَ الْبَصيرَةَ فى دينى، وَ الْيَقينَ فى قَلْبى، وَ الاِْخْلاصَ فى عَمَلى، وَ السَّلامَةَ فى نَفْسى، وَ السَّعَةَ فى رِزْقى، وَ الشُّكْرَ لَكَ أَبَداً ما أَبْقَيْتَنى .
- خداوندا، به حقّ محمد و آل محمّد(عليهم‌السلام) از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و از تو مسألت دارم كه در ديدهام نور، و در دينم بصيرت و روشندلى، و در قلبم يقين، و در عملم اخلاص، و در نَفْسم سلامتى، و در روزىام وسعت قرار دهى، و سپاسگزارى به درگاهت را تا زمانى كه مرا زنده و پاينده داشتهاى همواره [ارزانىام دارى.].
فاصله بين نماز مغرب و عشا، وقت مخصوص مناجات با خدا اينك مىگويم: پيش از خواندن نافلههاى نماز مغرب، تعقيب نماز مغرب را طول نده، زيرا برترين وقت بر انجام نافلههاى نماز مغرب تا پيش از زوال سُرخى آفتاب از اُفقگاه غروب آفتاب مىباشد، و گروهى از عارفان در بين نماز مغرب و عشا با غير خدا - جلّ جلاله - سخن نمىگفتند، زيرا آن وقت، وقتِ مختصّ به مناجات با خداوند علاّم الغيوب و وقت كاميابى و برآورده شدن حوايج است، بلكه اگر نمازگزار بيم آن را داشته باشد كه به خاطر مشغول شدن به خواندن اين دعاها، سُرخى آفتاب پيش از خواندن نافلهى مغرب از اُفق مغرب از بين برود، دعاهاى وقتگير را به بعد از نافلههاى مغرب به تأخير مىاندازد، كه بنابر برخى از روايات تأخير آن فضيلت دارد و مستحبّ است.
حدّاقل اگر ترك سخن گفتن با غير خدا - جلّ جلاله - تا خواندن نماز واجب عشا براى او بيشتر نبود، بكوشد كه با غير خداوند - جلّ جلاله - سخن نگويد تا اينكه چهار ركعت نافله مغرب را بخواند، در روايت آمده كه امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: هركس نماز مغرب را بخواند و بعد تعقيب آن را بجا آورد و سخن نگويد تا اينكه دو ركعت نماز بخواند، آن دو در عليّين براى او نوشته مىشوند، و اگر چهار ركعت بخواند، يك حجّ و عُمره نيكو براى او نوشته مىشود.
فصل بيست و چهارم: آداب اسرار و ادعيه و نافلههاى مغرب و ادامهى تعقيبات نماز مغرب
وقتى بنده از آنچه ذكر نموديم فراغت پيدا نمود، بايد براى بجا آوردن نماز نافله مغرب بپا خيزد، كه چهار ركعت است، هر دو ركعت با يك سلام و دعاهايى بعد از آن.
سورههاى مخصوص نافلههاى مغرب دربارهى سورههايى كه در چهار ركعت نمازهاى نافله مغرب قرائت مىشود، در روايت آمده كه حاتم بن فرج مىگويد: از حضرت ابالحسن موسى بن جعفر(عليهما‌السلام) دربارهى سورههايى كه در چهار ركعت [نافلههاى نماز مغرب] خوانده مىشود، پرسيدم، حضرت(عليه‌السلام) به خطّ خويش مرقوم فرمود: در ركعت اوّل سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد و در ركعت دوّم سورهىإِنّا أَنْزَلْنُاه؛ و در ركعت سوم، آياتى از اوّل سورهى بقره و وسط همان سوره، يعنى آيات وإلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ ٢٨٢ و سپس پانزده بار سورهىقُلْهُوَ اللَّهُ أَحَد ، را قرائت مىنمايد، و در ركعت چهارم، آية الكرسىّ و آخر سورهى بقره٢٨٣ و سپس پانزده بارقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد را مىخواند.
و در روايت ديگرى نيز دربارهى سورههايى كه در دو ركعت نخست نوافل مغرب قرائت مىشود، آمده است: در ركعت اول از نافلههاى مغرب، سورهى حمد و سه بارقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد ، و در ركعت دوّم سورهى حمد وإِنّا أَنْزَلْناه خوانده مىشود.
چنانكه دربارهى دو ركعت سوّم و چهارم، روايت شده كه: حضرت ابى الحسن امام كاظم و امام باقر(عليهما‌السلام) همواره در دو ركعت سوّم و چهارم نافلههاى مغرب، در ركعت سوّم سورهى حمد و اوّل سورهى حديد، تاعَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ٢٨٤ و در ركعت چهارم سورهى حمد و آخر سورهى حشر٢٨٥ را قرائت مىفرمودند.
دعاى مخصوص آخرين سجدهى نافلههاى مغرب
دربارهى دعايى را كه در آخرين سجدهى نافلههاى مغرب خوانده مىشود و فضيلت آن، در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس در آخرين سجدهى از نافلهى بعد از [نماز] مغربِ شب جمعه (و اگر در هر شب آن را انجام دهد، افضل و بهتر خواهد بود) هفت بار بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ وَ بِاسْمِكَ الْعَظيمِ [وَ مُلْكِكَ الْقَديمِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تَغْفِرْ ذَنْبِىَ الْعَظيمَ]، إِنَّهُ لا يَغْفِرُ الْعَظيمَ إِلاَّ الْعَظيمُ
- خداوندا، همانا به روى [و اسماء و صفات] بزرگوارت و به اسم بزرگ [و فرمانروايى ديرينه و بى آغازت از تو مسئلت دارم كه بر محمّد و آل او درود فرستى، و گناه بزرگ مرا بيآمرزى]، كه گناه بزرگ را جز بزرگ نمىآمرزد.
نماز را تمام مىكند، در حالى كه خداوند او را مورد مغفرت خويش قرار داده است.
و در روايت ديگرى آمده كه: آن با شصت حجّ از دورترين شهرها برابر است.
كيفيّت دو ركعت نخست نافلههاى نماز مغرب اين دو ركعت را به اين نيّت شروع مىكنى: نماز نافلهى مغرب را به گونه استحبابى و به منظور اينكه بدين وسيله عبادت خداوند - جلّ جلاله - را بكنم از آن جهت كه زيبندهى پرستش است، بجا مىآورم، سپس هفت تكبير افتتاح را همراه با دعاهاى آن به صورتى كه در ركعت اوّل از نافلههاى نماز ظهر شرح داديم بجا مىآورى، و به همان كيفيّتى كه ذكر كرديم توجّه مىكنى، و بعد از توجّه سورهى حمد و بعد از حمد يكى از سورههايى را كه روايت كرديم برگزيده و قرائت مىنمايى.
و وقتى از ركعت اوّل نماز نافلهى مغرب بپا خاستى، سورهى حمد و هر كدام از سورههايى كه در دو روايت ذكر نموديم برگزيده و قرائت مىكنى، سپس ركعت دوّم را به همان كيفيّت كه در ركعت اوّل نافلههاى نماز ظهر بيان نموده و توضيح داديم، كامل نموده و سلام نماز را مىگويى.
و وقتى سلام نماز را گفتى به همان صورتى كه پيش از اين ذكر كرديم سه بار تكبير مىگويى، و انجام تسبيح حضرت زهراء(عليهما‌السلام) نيز به كيفيّت گذشته مستحبّ است.
آنگاه بعد از اين دو ركعت، اين دعا را مىخوانى:
أَللّهُمَّ، إِنَّك تَرى وَلا تُرى، وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الأَعْلى، وَ إِلَيْكَ الرُّجْعى وَالْمُنْتَهى، وَ إِنَّ لَكَ الْمَماتَ وَ الَْمحْيى، وَ إِنَّ لَكَ الْآخِرَةَ وَالْأُولى، أَللّهُمَّ، إِنّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ نَذِلُّ وَ نَخْزى، وَ أَنْ نَأْتِىَ ما عَنْهُ تَنْهى، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَسْأَلُكَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَ أَسْتَعيذُ بِكَ مِنَ النّارِ بِقُدْرَتِكَ، وَ أَسْأَلُكَ مِنَ الْحُورِ العينِ وَ بِعِزَّتِكَ، وَ اجْعَلْ أَوْسَعَ رِزْقى عِنْد كِبَرِ سِنّى، وَ أَحْسَنَ عَمَلى عِنْد اقْتِرابِ أَجَلى، وَ أَطِلْ فى طاعَتِكَ وَ ما يُقَرِّبُ مِنْكَ وَ يُحْظى عِنْدَكَ وَ يُزْلِفُ لَدَيْكَ عُمْرى، وَ أَحْسَنَ فى جَميعِ أَحْوالى وَ أُموُرى مَعُونَتى، وَلا تَكِلْنى إِلى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، وَ تَفَضَّلْ [يا: أَفْضِلْ] عَلَىَّ بِقَضآءِ جَميعِ حَوآئِجى لِلدُّنْيا وَالْآخِرَةِ، وَ ابْدَأْ بِوالِدَىَّ وَ وُلْدى وَ جَميعِ إِخْوانِىَ الْمُؤْمِنينَ فى جَميعِ ما سَأَلْتُكَ لِنَفْسى، وَ ثَنِّ بى بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ .
- خداوندا، بىگمان تو مىبينى و ديده نمىشود، و در چشم انداز بالاتر قرار دارى، و بازگشت و سرانجام [همگان] فقط به سوى توست، و مسلّماً مرگ و زندگانى براى توست ، و آخرت و دنيا از آن توست، خدايا، به تو پناه مىبريم از اينكه خوار و رسوا گشته و آنچه را كه از آن نهى فرمودهاى مرتكب شويم، خداوندا، براستى از تو مسألت مىكنم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و به رحمتت بهشت را از تو خواهانم، و به قدرتت از آتش جهنّم به تو پناه مىآورم، و به عزّتت از حور عين و زنان سياه و درشت چشم بهشتى از تو درخواست مىنمايم، و وسيعترين روزىام را در هنگام فزونى عمرم، و نيكوترين عملم را در هنگام نزديكى سرآمد عمرم قرار ده، و عمرم را در طاعتت و آنچه كه مرا به تو نزديك گردانيده و در نزدت بهرهمند، و در پيشگاهت برخوردار از منزلت مىگرداند، طولانى گردان، و در همهى حالات و امورم مرا نيكو يارى فرما، و به هيچ يك از مخلوقاتت وامگذار، و تفضّل فرموده و همهى حوائجم در دنيا و آخرت را برآورد ساز،، و در تمام آنچه از تو براى خود درخواست نمودم نخست به والدين و فرزندان و تمام برادران مؤمنم آغاز كن، [و به ايشان عطا فرما] و در مرحلهى دوّم به من [عطا فرما]. به رحمتت، اى مهربانترين مهربانها.
كيفيّت انجام دو ركعت ديگر نافلههاى مغرب سپس براى خواندن دو ركعت آخر از نافلههاى مغرب بپا مىخيزى. و نيّت اين دو مانند نيّت دو ركعت نخست مىباشد. آنها را با تكبيرة الاحرام آغاز نموده، و سورهى حمد و يك سوره از دو روايتى كه ذكرش گذشت، برگزيده و بعد از حمد قرائت مىكنى، و به همان صورتى كه در دو ركعت اوّل نافلههاى ظهر ذكر نموديم ركوع و سجده بجا مى آورى.
سپس براى خواندن ركعت دوّم نافلهى مغرب برخاسته، و سورهى حمد، و يك سوره از دو روايت را برگزيده و قرائت مىكنى، و مثل قنوت نافلههاى ظهر قنوت مىكنى، ركوع، و سجدهى نخست و بعد سجدهى دوّم و دعاى مخصوص آن (يعنى:أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ هفت بار تا آخر) بر آن مىافزايى، مىنشينى و تشهّد را به صورت كامل گفته، و سلام نماز و تكبيرهاى سه گانه را مىگويى، و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را به صورتى كه گذشت انجام مىدهى.
آنگاه بعد از اين دو ركعت، اين دعا را خوانده و مىگويى:
أَللّهُمَّ، بِيَدِكَ مَقاديرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الْغِنى وَ الْفَقْرِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الْخِذْلانِ وَ النَّصْرِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الْمَوْتِ وَ الْحَياةِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرِ الصَّحَّةِ وَ السُّقْمِ، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ، [وَ بِيَدِكَ مَقاديرِ الْجَنَّةِ وَالنّارِ]، وَ بِيَدِكَ مَقاديرُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بارِكْ لى فى دينى و دُنْياىَ وَ آخِرَتى، وَ بارِكْ لى فى أَهْلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى وَ جَميعِ ماخَوَّلْتَنى وَ رَزَقْتَنى وَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ وَ مَنْ أَحْدَثْتَ بَيْنَى وَ بَيْنَهُ مَعْرِفَةً مِنَ الْمُؤْمِنينَ، وَاجْعَلْ مَيْلَهُ إِلَىَّ وَ مَحَبَّتَهُ لى، وَاجْعَلْ مُنْقَلَبَنا إِلى خَيْرٍ دآئِمٍ وَ نَعيمٍ لايَزُولُ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، [وَ] اقْصِرْ أَمَلى عَنْ غايَةِ أَجَلى، وَاشْغَلْ قَلْبى بِالْآخِرَةِ عَنِ الدُّنْيا، وَ أَعِنّى عَلى ما وَظَّفْتَ عَلَىَّ مِنْ طاعَتِكَ، وَ كَلَّفْتَنيهِ مِنْ رِعايَةِ حَقِّكَ، وَ أَسْأَلُكَ فَواتِحَ الْخَيْرِ وَ خَواتِمَهُ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ وَ أَنْواعِهِ، خَفَيِّهِ وَ مُعْلِنِهِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَقَبَّلْ عَمَلى، فَضاعِفْهُ لى، وَاجْعَلْنى مِمَّنْ يُسارِعُ فِى الْخَيْراتِ، وَ يَدْعُوكَ رَغَباً وَ رَهَباً، وَاجْعَلْنى لَكَ مِنَ الْخاشِعينَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [يا: وَ آلِهِ] وَفُكَّ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، وَ أَوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ، وَ ادْرَأْ عَنّى شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنَّ وَالاِْنْسِ، وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمْ، وَ شَرَّ كُلِّ ذى شَرِّ. أَللّهُمَّ، وَ أَيَّما أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ أَرادنى أَوْ أَحَداً مِنْ أَهْلى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى وَ أَهْلِ حُزانَتى بِسُوءٍ، فَإِنّى أَدْرَأُكَ فى نَحْرِهِ٢٨٦ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ، وَ أَسْتَعينُ بِكَ عَلَيْهِ، فَصَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [يا: آلِهِ]، وَ خُذْ[هُ ]عَنِّى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمينِهِ وَ عَنْ شِمالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ [وَ مِنْ تَحْتِهِ]، وَ امْنَعْنى مِنْ أَنْ يَصِلَ إِلَىَّ مِنْهُ سُوءٌ أَبَداً، بِسْمِ اللَّهِ، وَبِاللَّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ، إِنَّهُ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ، إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ، قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَىْءٍ قَدْراً.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْنى وَأَهْلى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى فى كَنَفِكَ وَ حِفْظِكَ وَ حِرْزِكَ وَ حِياطَتِكَ وَ جِوارِكَ وَأَمْنِكَ [وَ أَمانِكَ] وَ عِياذِكَ وَ مَنْعِكَ، عَزَّ جارُكَ، وَ جَلَّ ثَنآؤُكَ، وَامْتَنَعَ عآئِذُكَ، وَلا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْنى وَإِيّاهُمْ فى حِفْظِكَ وَ مُدافَعَتِكَ وَ وَدائِعِكَ الَّتى لاتَضيعُ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ شَرِّ الشَّيْطانِ وَالسُّلْطانِ، إِنَّكَ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكَيلاً، أَللّهُمَّ، إِنْ كُنْتُ مُنَزِّلاً بَأْساً مِنْ بَأْسِكَ، وَ نِقْمَةً مِنْ نِقْمَتِكَ بَياتاً، وَ هُمْ نآئِمُونَ أَوْ ضُحىً وَ هُمْ يَلْعَبُونَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْنى وَ أَهْلى وَ وُلْدى وَإِخْوانى فى دينى فى مَنْعِكَ وَ كَنَفِكَ وَ دِرْعِكَ الْحَصينَةِ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الْمُشْرِقِ الْحَىِّ الْقَيُّومِ الْباقِى الْكَريمِ، وَ أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الْقُدُّوسِ الَّذى أَشْرَقَتْ لَهُ السَّماواتُ وَالاَْرَضُونَ، وَصَلُحَ عَلَيْهِ أَمْرُ الاَْوَّلينَ وَالْآخِرينَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ تُصْلِحَ شَأْنى كُلَّهُ، وَ تُعْطِيَنى مِنْ الْخَيْرِ كُلَّهُ، وَ تَصْرِفَ عَنِّى الشَّرَّ كُلَّهُ، وَ تَقْضِىَ لى حَوآئِجى كُلَّها، وَ تَسْتَجيبَ لى دُعآئى، وَ تَمُنَّ [يا: مُنَ] عَلَىَّ بِالْجَنَّةِ تَطَوُّلاً مِنْكَ، وَ تُجيرَنى مِنَ النّارِ، وَ تُزَوِّجَنى مِنَ الْحَوْرِ الْعَينِ، وَ ابْدَأْ بِوالِدَىَّ وَإِخْوانِىَ الْمُؤْمِنينَ وَأَخواتِىَ الْمُؤْمِناتِ فى جَميعِ ما سَأَلْتُكِ لِنَفْسى، وَ ثَنِّ بى بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.
- خداوندا، اندازهها و مقادير شب و روز و آفتاب و مهتاب، و بىنيازى و نادارى، و شكست و پيروزى، و مرگ و زندگانى، و بهبودى و بيمارى، و خير و شرّ، [و بهشت و آتش جهنّم] و دنيا و آخرت تنها به دست توست. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و دين و دنيا و آخرتم را براى من پرخير و بركت گردان، و در اهل و مال و دارايى و فرزندان و برادرانم و همهى آنچه را كه به من عنايت و روزى نموده و ارزانى داشتهاى وهركس از مؤمنان كه ميان من و او آشنايى ايجاد كردهاى، مبارك گردان. و نسبت به من متمايل، و دوستدارم قرار ده، و بازگشت ما را به سوى خير جاودانى و نعمت [معنوى]اى كه از بين نمىرود، قرار ده، خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، [و] آرزويم را كوتاه[تر ]از فرجام سرآمد عمرم بگردان، و دلم را با مشنول شدن به آخرت از دنيا بازدار، و مرا بر آنچه از طاعتت موظّف، و بر رعايت حقوقت مكلّف نمودهاى، يارى فرما، و آغازها و پايانهاى خير و خوبى را از تو مسألت دارم، و به تو پناه مىبرم از شرّ، و انواع مخفى و آشكار آن، خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و عمل مرا بپذير، و آن را مضاعف و دو چندان گردان، و از كسانى قرار ده كه در خيرات و خوبيها پيشى گرفته، و با حالت رغبت و هراس تو را مىخوانند، و از فروتنان درگاهت قرار ده.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و از آتش جهنّم رهايم فرما، و روزى حلالت را بر من وسعت ده، و شرّ فاسقان جنّ و انس، و شرّ گناهكاران عَرَب و عَجَم، و آسيبِ هر آسيب رسان را از من دور فرما. خداوندا، و هركس از مخلوقاتت كه بخواهد كه به من، يا هركدام از خانواده و فرزندان و برادرانم و خويشان و بستگانم كه به خاطر آنان ناراحت مىشوم، بدى برساند، من به واسطهى تو بر سينهى او [دست ردّ زده و ] دورش مىنمايم، و از شرّ آن به تو پناه مىبرم، و به تو بر او يارى مىجويم، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و او را از پيش روى و پشت سر و سمت راست و چپ و بالا [و زيرش] بگير، و نگذار كه هيچگاه از ناحيهى او بدى و آسيبى به من برسد. به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، بر خدا توكّل نمودم، براستى كه هركس بر خداوند توكّل نمايد، خدا او را كفايت مىكند، بىگمان خداوند كار خود به آخر مىرساند، و خداوند براى هر چيز اندازه مشخّصى قرار داده است.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و من و خانواده و فرزندان و برادرانم را در تحت حمايت و حفظ و نگاهدارى و محافظت و همسايگى و امن [و امان] و پناهندگى و باز دارندگى خويش قرار ده، همسايهى تو سربلند، و ثنايت بزرگ، و پناهندهى به تو دور از دسترس [همگان] است، و معبودى جز تو نيست. پس بر محمّد و آل او درود فرست و من و آنان را از هر بدى، و شرّ شيطان و پادشاه و فرمانروا، و در تحت حفظ و حمايت و دفاع و آن ديعهها و سپردههايت كه هرگز ضايع نمىشود و از بين نمىرود، قرار ده، كه تو سخت نيرومندتر و بازدارندهتر و سختترين سزا دهندگان مىباشى. خداوندا، اگر خواستى سختى و گرفتاريى از سختيها و گرفتاريهايت و نقمتى از نقمتهايت را شبانگاهان و در حالى كه آنان [يعنى مردم] درخوابند، يا در روز در حالى كه در حال سرگرمى و بازى هستند، فرو فرستى، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و من و خانواده و فرزندان و برادران دينىام را در تحت بازدارندگى و حمايت و سپر محفوظ و استوار خويش قرار دهى.
خدايا، به نورِ روى [و اسماء و صفات]ات كه روشن و زنده و قيّوم [و بر پا و برپا دارندهى مخلوقات] و پاينده و بزرگوار است، از تو درخواست مىنمايم، و به نور روى [و اسماء و صفات] بسيار پاكيزه از هر عيب و كاستىات كه آسمانها و زمين بدان روشن، و امر اوّلين و آخرين بر آن شايسته گشته و اصلاح مىيابد، از تو مسئلت دارم كه بر محمّد و آل او درود فرستى، و تمام حالات و امورم را اصلاح فرمايى، و همهى خير و خوبى را به من عطا فرمايى، و از همهى بديها باز داشته، و تمام خواستههايم را برآورده ساخته، و دعايم را اجابت فرمايى و از روى بخشش از ناحيهى خود، بهشت را بر من ارزانى بدارى [يا: بدار]، و مرا از آتش جهنّم در پناه خويش درآورى، و از حور عين و زنان سياه و درشْت چشم بهشتى به ازدواجم درآورى، و در تمام آنچه از تو براى خود درخواست نمودم به پدر و مادر و برادران و خواهران مؤمنم آغاز فرما، و بعد به من عطا فرما، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها.
ادامهى تعقيبات مخصوص نماز مغرب٢٨٧
دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در تعقيب نماز مغرب
١ - از تعقيبات مختصّ به نماز مغرب، دعايى است كه از مولايمان اميرمؤمنان(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب نقل شده، كه از آن جمله دعاى بعد از نماز مغرب است به اين صورت:
أَللّهُمَّ، تَقَبَّلْ مِنّى ما كانَ صالِحاً، وَ أَصْلِحْ مِنّى ما كانَ فاسِداً، أَللّهُمَّ، لا تُسَلِّطْنى عَلى فَسادِ ما أَصْلَحْتَ مِنّى، وَ أَصْلِحْ لى ما أَفْسَدْتَهُ مِنْ نَفْسى، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ قَوِىَ عَلَيْهِ بَدَنى بِعافِيَتِكَ، وَ نالَتْهُ يَدى بِفَضْلِ نِعْمَتِكَ، وَ بَسَطْتُ إِلَيْهِ يَدى بِسَعَةِ رِزْقِكَ، وَاحْتَجَبْتُ فيهِ عَنِ النّاسِ بِسِتْرِكَ، وَ اتَّكَلْت فيهِ عَلى كَريمِ عَفْوِكَ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ تُبْتُ إِلَيْكَ مِنْهُ، وَ نَدِمْتُ عَلى قَطْعِهِ، وَ اسْتَحْيَيْتُ مِنْكَ وَاأَنَا عَلَيْهِ، وَ رَهِبْتُكَ وَأَنَا فيهِ، ثُمَّ راجَعْتُهُ وَ عُدْتُ إِلَيْهِ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ عَمِلْتُهُ [يا: عَلِمْتُهُ ]أَوْ جَهِلْتُهُ، ذَكَرْتُهُ أَوْ نَسيتُهُ، أَخْطَأْتُهُ أَوْ تَعَمَّدْتُهُ هُوَ مِمّا لا أَشُكُّ أَنَّ نَفْسى مُرْتَهِنَةٌ بِهِ، وَ إِنْ كُنْتُ نَسيُتُه وَ غَفَلْتُ عَنْهُ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ جَنَيْتُهُ عَلَىَّ [يا: عَلى نَفْسى] بِيَدى، وَ آثَرْتُ فيهِ شَهْوَتى، أَوْ سَعَيْتُ فيهِ لِغَيْرى، أَوِ اسْتَغْوَيْتُ فيهِ مَنْ تابَعَنى، أَوْ كابَرْتُ [يا: دابَرْتُ ]فيهِ مَنْ مَنَعَنى، أَوْ قَهَرْتُهُ بِجَهْلى، أَوْ لَطُفْتُ [يا: نَطَقْتُ] فيهِ بِحيلَةِ غَيْرى، أَوْ اسْتَزَلَّنى إِلَيْهِ مَيْلى وَ هَواىَ، أَللّهُمَّ، أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ أَرَدْتُ بِهِ وَجْهَكَ، فَخالَطَنى فيهِ ما لَيْسَ لَكَ، وَ شارَكَنى فيهِ ما لَمْ يَخْلُصْ لَكَ، وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِمّا عَقَدْتُهُ عَلى نَفْسى ثُمَّ خالَفَهُ هَواىَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعْتِقْنى مِنَ النّارِ، وَجُدْ عَلَىَّ بِفَضْلِكَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَريمِ الْباقِى الدّآئِمِ الَّذى أَشْرَقَتْ بِنُورِهِ السَّماواتُ وَالاَْرْضُ، وَ كَشَفْتَ به ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، وَ دَبَّرْتَ به أُمُورَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ [عَلى] آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُصْلِحَ شَأْنى بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرَّاحِمينَ .
- خداوندا، عمل صالح مرا از من بپذير، و اعمالم فاسدم را اصلاح فرما، خدايا، مرا بر تباه نمودن آنچه كه اصلاح فرمودى مسلّط مگردان، و هر چه را كه فاسد نمودم اصلاح فرما، خداوندا، بى گمان از هرگناهى كه بدنم به واسطه تندرستى دادن تو قدرت بر آن پيدا نموده، و به فضل نعمتت بدان دسترسى پيدا كردم، و به وسعت روزىات دستم را به سوى آن دراز و به پوشش تو آن را از مردم پنهان نمودم، و در [حال انجام] آن بر عفو و گذشت بزرگوارانهات تكيه نمودم، طلب آمرزش مىنمايم. خداوندا، از هر گناهى كه از آن توبه نمودم و بر انجام آن پشيمان شدم، و در حال انجام آن از تو شرم نموده و بيم داشتم، سپس رجوع نموده، و به سوى آن بازگشتم، آمرزش خواهى مىكنم. خدايا، از هر گناه كه جاهلانه و [يا: آگاهانه] و يا با نادانى، با متذكّر بودن و يا در حال فراموشى، و به خطا و يا عمداً انجام دادم و شك ندارم كه وجود من در گرو آن است، هرچند آن را فراموش نموده، و از آن غفلت ورزم، از تو طلب آمرزش مىنمايم. خداوندا، از هر گناهى با دست خود بر خويش جنايت نمودم، و شهوت و ميل نفسانىام را مقدّم داشتم، يا براى ديگرى كوشيدم، يا پيروان خويش را گمراه نمودم، يا بر كسى كه مانع من بود بزرگمنشى [يا: پشت] نموده و ستيزه كردم، يا با نادانىام بر او چيره گشتم، يا با چاره جويى و حيلهى كس ديگر آن را به نرمى و آرامى مرتكب شدم [يا: بدان زبان گشودم]، يا ميل و خواست و هوا و هوسم مرا به سوى آن لغزانيده و كشانيد، از تو آمرزش مىطلبم، و خداوندا، از هر عملى كه تنها روى[و اسماء و صفات و خشنودى] تو را قصد نمودم، ولى قصد ديگرى را كه خالص براى تو نبود [در اثناى] عمل با آن آميخته و شريك شد، آمرزش مىطلبم. و از هر پيمانى كه با خويش بستم و سپس ميل و هوا و هوسم با آن مخالفت نمود، طلب آمرزش مىنمايم. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا از آتش جهنّم رها گردان، و فضل خويش را بر من ارزانى دار، خداوندا، به [واسطهى] روى [و اسماء وصفات ]بزرگوار پايندهى جاودانىات كه آسمانها و زمين را بدان روشن گردانيده، و تاريكيهاى خشكى و دريا را برطرف نموده، و امور جنّيان و انسانها را تدبير فرمودى، از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و [بر ]آل محمّد درود فرستى، و حال و كار مرا اصلاح فرمايى، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها،
دعاى حضرت فاطمهى زهراء(عليهما‌السلام) در تعقيب نماز مغرب
٢ - و نيز از جملهى تعقيبات مختصّ به فريضهى مغرب، دعايى است كه از مولايمان فاطمه زهراء(عليهما‌السلام) در تعقيب نمازهاى پنجگانه روايت شده، و آن اين است كه:
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لا يُحْصى [يا: لايَبْلُغُ] مِدْحَتَهُ الْقائِلوُنَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لا يُحْصى نَعْمآءَهُ الْعآدُّونَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لايُؤَدّى حَقَّهُ الُْمجْتَهِدُونَ، وَلا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ الأَوَّلُ وَالْآخِرُ، وَلا إِلهَ إِلّا اللَّهُ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ، وَلا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الُْمحْيِى الْمُميتُ، وَ أَللَّهُ أَكْبَرُ ذُوالطَّوْلِ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ ذُوالْبَقآءِ الدّآئِمِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لايُدْرِكُ الْعالِمُونَ عِلْمَهُ، وَ لا يَسْتَخِفُّ الْجاهِلُونَ حِلْمَهُ، وَ لا يَبْلُغُ الْمادِحوُنَ مِدْحَتَهُ، وَلا يَصِفُ الْواصِفُونَ صِفَتَهُ، وَلا يُحْسِنُ الْخَلْقُ نَعْتَهُ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ ذِى الْمُلْكِ وَالْمَلَكُوتِ وَالْعَظَمَةِ وَالْجَبَرُوتِ وَ [الْعِزِّوَ] الْكِبْريآءِ وَالْجَلالِ وَ الْبَهآءِ وَالْمَهابَةِ وَالْجَمال وَ الْعِزَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَالْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ وَالْمِنَّةِ وَ الْغَلَبَةِ وَ الْفَضْلِ وَالطَّوْلِ وَ الْعَدْلِ وَ الْحَقِّ [وَالْخَلْقِ] وَالْعُلاوَ الرِّفْعَةِ وَالَْمجْدِ وَ الْفَضيلَةِ وَالْحِكْمَةِ وَ الْغَنآءِ وَالسَّعَةِ وَالْبَسطِ وَ الْقَبْضِ وَ الْحِلْمِ وَالْعِلْمِ وَ الْحُجَّةِ الْبالِغَةِ وَالنِّعْمَةِ السّابِغَةِ وَالثَّنآءِ الْحَسَنِ الْجَميلِ وَالْآلآءِ الَكَريمَةِ، مُلِكُ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَالْجَنَّةِ وَ النّارِ وَ ما فِيهِنَّ، تَبارَكَ وَ تَعالى.
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى عَلِمَ أَسْرارَ الْغُيُوبِ، وَاطَّلَعَ عَلى ما تُجِنُّ [يا: تَجْنِى ]الْقُلوبُ، فَلَيْسَ عَنْهُ مَذْهَبٌ وَلامَهْرَبٌ، أَلْحَمْدُللَّهِِ [الَّذى ]الْمُتَكَبِّرِ فى سُلْطانِهِ، أَلْعَزيزِ فى مَكانِهِ، أَلْمُتَجَبِّرِ فى مُلْكِهِ، أَلْقَوِىِّ فى بَطْشِهِ، أَلرَّفيعِ فَوْقَ عَرْشِهِ، أَلْمُطَّلِعِ عَلى خَلْقِهِ، وَ الْبالغِ لِما أَرادَ مِنْ عِلْمِهِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى بِكَلِماتِهِ قامَتِ السَّماواتُ الشِّدادُ، وَ ثَبَتَتِ الاَْرَضُونَ الْمِهادُ، وَانْتَصَبَتِ الْجِبالُ الرَّواسِى الاَْوْتادُ، وَ جَرَتِ الرِّياحُ اللَّواقِحُ، وَ سارَ [يا: سارَتْ] فى جَوِّ السَّمآءِ السَّحابُ، وَ وَقَفَتْ عَلىحُدُودِهَا الْبِحارُ، وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ [يا: عَنْ] مَخَافَتِهِ، وَ انْقَمَعَتِ الاَْرْبابُ لِرُبُوبِيَّتِهِ، تَبارَكْتَ، يا مُحْصِىَ قَطْرِ الْمآءِ وَ وَرَقِ الشَّجَرِ، وَ مُحْيِىَ أَجْسادِ الْمَوْتى لِلْحَشْرِ، سُبْحانَكَ يا ذَاالْجَلالِ وَالاَْكْرامِ.
ما فَعَلْتَ بِالْغَريبِ الْفَقيرِ إِذا أَتاكَ مُسْتَجيراً مُسْتَغيثاً، ما فَعَلْتَ بِمَنْ أَناخَ بِفِنآئِكَ، وَ تَعَرَّضَ لِرِضاكَ، وَ عَذا إِلَيْكَ، فَجَثا٢٨٨ بَيْنَ يَدَيْكَ، يَشْكُو إِلَيْكَ ما لا يَخْفى عَلَيْكَ، لا يَكُونَنَّ - يارَبِّ، - حَظّى مِنْ دُعآئِىَ الْحِرْمانَ، وَلا نَصيبى مِمّا أَرْجُو مِنْ مَنِّكَ الْخِذْلانَ، يا مَنْ لَمْ يَزَلْ وَ لايَزالُ وَ لا يَزُولُ، كَما لَمْ يَزَلْ قآئِماً عَلى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ، يا مَنْ جَعَلَ أَيّامَ الدُّنْيا تَزُوُل، وَ شُهُورَها تَحُوُل، وَ سِنيها٢٨٩ تَدُورُ، وَ أَنْتَ الدّآئِمُ لاتُبْليكَ الاَْزْمانُ، وَلا تُغَيِّرُكَ الدُّهُورُ، يا مَنْ كُلَّ يَوْمٍ عِنْدَهُ جَديدٌ، وَ كُلَّ رِزْقٍ عِنْدَهُ عَتيدٌ، لِلضَّعيفِ وَالْقَوىِّ وَالشَّديدِ، قَسَمْتَ الاَْرْزاقَ بَيْنَ الْخَلآئِقِ، فَسَوَّيْتَ بَيْنَ الذَّرَّةِ وَ الْعُصْفُورِ.
أَللّهُمَّ، إِذا ضاقَ الْمَقامُ بِالنّاسِ، فَنَعُوذُ بِكَ فى ضيقِ الْمَقامِ، أَللّهُمَّ، إِذا طالَ يَوْمُ الْقِيامَةِ عَلى الُْمجْرِمينَ، فَقَصِّرْ [طُولَ] ذلِكَ الْيَوْمِ عَلَيْنا، كَما بَيْنَ الصَّلاةِ إِلَى الصَّلاةِ. أَللّهُمَّ، إِذا دَنَتِ الشَّمْسُ مِنَ الْجَماجِمِ فَكانَ بَيْنَها وَ بَيْنَ الْجَماجِمِ مِقْدارُ ميلٍ، وَ زيدَ فى حَرِّها حَرُّ عَشْرِ سنينَ، فَإِنّا نَسْأَلُكَ أَنْ تُظِلَّنا بِالْغَمامِ، وَ تَنْصِبَ لَنَا الْمَنابِرَ وَالْكَراسِىَّ، نَجْلِسُ عَلَيْها وَ النّاسُ يَنْطَلِقُونَ فِى الْمَقامِ، آمينَ، رَبَّ الْعالَمينَ، أَسْأَلُكَ أَللّهُمَّ، بِحَقِّ هذِهِ الَْمحامِدِ إِلاّ غَفَرْتَ لى، وَ تَجاوَزْتَ عَنّى، وَ أَلْبَسْتَنِى الْعافِيَةَ فى بَدَنى، وَ رَزَقْتَنى السَّلامَةَ فى دينى، فَإِنّى أَسْأَلُكَ وَ أَنَا واثِقٌ بَإِجابَتِكَ إِيّاىَ فى مَسْأَلَتى، وَ أَدْعُوكَ وَ أَنَا عالِمٌ بِاسْتِماعِكَ دَعْوَتى، فَاسْتَمِعْ دُعآئِى، لا تَقْطَعْ رَجآئى، وَلا تَرُدَّ ثَنآئى، وَلا تُخَيِّبْ دُعآئى، أَنَا مُحْتاجٌ إِلى رِضْوانِكَ، وَ فَقيرٌ إِلى غُفْرانِكَ، أَسْأَلُكَ وَلا آيَسُ مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ أَدْعُوكَ وَ أَنَا غَيْرُ مُحْتَرِزٍ مِنْ سَخْطَتِكَ، رَبِّ، فَاسْتَجِبْ لى، وَامْنُنْ عَلَىَّ بِعَفْوِكَ، تَوَفَّنى مُسْلِماً، وَأَلْحِقْنى بِالصّالِحينَ، رَبِّ، لاتَمْنَعْنى فَضْلَكَ يا مَنّانُ وَلا تَكِلْنى إِلىنَفْسى مَخْذُولاً، يا حَنّانُ، رَبِّ، ارْحَمْ عِنْدَ فِراقِ الاَْحِبَّةِ صَرْعَتى، وَ عِنْدَ سُكُونِ الْقَبْرِ وَحْدَتى، وَ فِى مَفازةِ الْقِيامَةِ غُرْبَتى، وَ بَيْنَ يَدَيْكَ مَوْقُوفاً لِلْحِسابِ فاقَتى، رَبِّ، أَسْتَجيرُكَ مِنَ النّارِ فَأَجِرْنى [يا: وَ أَجِرْنى]، رَبِّ، أَعُوذُ بِكَ مِنَ النّارِ فَأَعِذْنى، [رَبِ] أَفْزَعُ إِلَيْكَ مِنَ النّارِ فَأَبْعِدْنى، رَبِّ، أَسْتَرْحِمُكَ مَكْرُوباً فَارْحَمْنى، رَبِّ، أَسْتَغْفِرُكَ لِما جَهِلْتُ فَاغْفِرْ لى، قَدْ أَبرَزَنِى الدُّعآءُ لِلْحاجَةِ إِلَيْكَ، فَلا تُؤْيِسْنى يا كَريمُ، [يا] ذَاالْآلآءِ وَالاِْحْسانِ وَ التَّجاوُزِ، يا سَيِّدى، يا بَرُّ، يا رَحيمُ، إِسْتَجِبْ بَيْنَ الْمُتَضَرِّعينَ إِلَيْكَ دَعْوَتى، وَ ارْحَمْ بَيْنَ الْمُنْتَحِبينَ بِالْعَويلِ عَبْرَتى، وَاجْعَلْ فى لِقآئِكَ يَوْمَ الْخُرُوجِ مِنَ الدُّنْيا راحَتى، وَاسْتُرْ بَيْنَ الاَْمْواتِ يا عَظيمَ الرَّجآءِ عَوْرَتى، وَ اعْطِفْ عَلَىَّ عِنْدَ التَّحَوُّلِ وَحيداً إِلى حُفْرَتى، إِنَّكَ أمَلى وَ مَوْضِعُ طَلِبَتى، وَ الْعارِفُ بِما أُريدُ فى تَوْجيهِ مَسَأَلَتى، فَاقْضِ يا قاضِىَ الْحاجاتِ [حاجَتى]، فَإِلَيْكَ الْمُشْتَكى، وَ أَنْتَ الْمُسْتَعانُ وَالْمُرْتَجى، أَفِرُّ إِلَيْكَ هارِباً مِنَ الذُّنُوبِ فَاقْبَلْنى، وَ أَلْتَجِىءُ مِنْ عَدْلِكَ إِلىمَغْفِرَتِكَ فَأَدْرِكْنى، وَ أَلْتاذُ بِعَفْوِكَ مِنْ بَطْشِكَ فَامْنَعْنى، وَ أَسْتَرْوِحُ رَحْمَتَكَ مِنْ عِقابِكَ فَنَجِّنى، وَأَطْلُبُ الْقُرْبَةَ مِنْكَ بِالاِْسْلامِ فَقَرِّبْنى، وَ مِنَ الْفَزَعِ الاَْكْبَرِ فَآمِنّى، وَفى ظِلِّ عَرْشِكَ فَظَلِّلْنى، وَ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِكَ فَهَبْ لى، وَ مِنَ الدُّنْيا سالِماً فَنَجِّنى، وَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ فَأَخْرِجْنى، وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَبَيِّضْ وَجْهى، وَ حِساباً يَسيراً فَحاسِبْنى، وَ بِسَرآئِرى فَلا تَفْضَحْنى، وَ عَلى بَلآئِكَ فَصَبَّرْنى، وَ كَما صَرَفْتَ عَنْ يُوسُفَ السُّوءَ وَ الْفَحْشآءِ فَاصْرِفْهُ عَنّى، وَ ما لا طاقَةَ لى بِهِ فَلا تُحَمِّلْنى، وَ إِلى دارِ السَّلامِ فَاهْدِنى، وَ بِالْقُرْآنِ فَانَفَعْنى، وَ بِالْقُوْلِ الثّابِتِ فَثَبِّتْنى، وَ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ فَاحْفَظْنى، وَ بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ وَ جَبَرُوتِكَ فَاعْصِمْنى، وَ بِحِلْمِكَ وَ عِلْمِكَ وَسَعَةِ رَحْمَتِكَ مِنْ جَهَنَّمَ فَنَجِّنى، وَ جَنَّتَكَ الْفِرْدَوْسَ فَأَسْكِنّى، وَ النَّظَرَ إِلى وَجْهِكَ فَارْزُقْنى، وَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فَأَلْحِقْنى، وَ مِنَ الشَّياطينِ وَ أَوْلِيآئِهِمْ وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ ذى شَرِّ فَاكْفِنى، أَللّهُمَّ، وَأَعْدآئى وَ مَنْ كادَنى بِسُوءٍ إِنْ أَتَوْا بَرّاً فَجَبِّنْ شَجيعَهُمْ، فَضِّ جُمُوعَهُمْ [يا: جَمْعَهُمْ]، كَلِّ [يا: كَلِّلْ] سِلاحَهُمْ، عَرُقِبْ دَوآبَّهُمْ، سَلِّطْ عَلَيْهِمُ الْعواصِفَ وَالْقَواصِفَ أَبَداً حَتّى تَصْلِيَهُمُ النّارَ، أَنْزِلهُمْ مِنْ صَياصيهِمْ، أَمْكِنّا مِنْ نَواصيهِمْ، آمينَ، رَبِّ الْعالَمينَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ صَلاةً يَشْهَدُ الاَْوَّلُونَ مَعَ الاَْبْرارِ وَ سَيِّدِ الْمُتَّقينَ وَ خاتَمِ النَّبِييّنَ وَ قآئِدِ الْخَيْرِ وَ مِفْتاحِ الرَّحْمَةِ.
أَللّهُمَّ، رَبَّ الْبَيْتِ الْحَرامِ وَ الشَّهْرِ الْحَرامِ وَ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ رَبَّ الرُّكْنِ وَ الْمَقامِ وَ رَبَّ الْحَلِّ وَ الْحَرامِ [يا: الاِْحْرامِ]، بَلِّغْ [يا: أَبْلِغْ] رُوحَ مُحَمَّدٍ مِنَّا التَّحِيَّةَ وَالسَّلامَ. سَلامٌ [يا: أَلسَّلامُ] عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللَّهِ، سَلامٌ عَلَيْكَ يا أَمينَ اللَّهِ، سَلامٌ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللَّهِ، أَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ، فَهُوَ كَما وَصَفْتَهُ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُوفٌ رَحيمٌ، أَللّهُمَّ، أَعْطِهِ أَفْضَلَ ما سَأَلَكَ، وَ أَفْضَلَ ما سُئِلْتَ لَهُ، وَأَفْضَلَ ما هُوَ مَسْئُولٌ لَهُ إِلى يَوْمَ الْقِيامَةِ، آمينَ، رَبِّ الْعالَمينَ.
- سپاس خدايى را كه گويندگان نمىتوانند به مدح و ثناى او را به شماره درآورند [يا: بدان نايل گردند]، و ستايش خداوندى را كه شماره كنندگان نمىتوانند نعمتهاى او را به شماره درآورند، و حمد و سپاس خداوندى را كه كوشش كنندگان در عبادت نمىتوانند حقّ او را ادا نمايند، و معبودى جز خداوندى كه اوّل و آخر است وجود ندارد، و معبودى جز خداوندى كه آشكار و نهان است، وجود ندارد، و معبودى جز خداوندى كه ميراننده و زنده كننده است وجود ندارد، و خداوند بزرگتر و صاحب بخشش است، و خداوند بزرگتر و صاحب پايندگى و جاودانگى است، و ستايش خداوندى كه دانشمندان به دانش او نمىرسند، و جاهلان نمىتوانند از بردبارى او بكاهند، و ستايشگران نمىتوانند به مدح و ثناى او برسند، و توصيف كنندگان نمىتوانند او را [آنچنانكه هست ]توصيف نمايند، و مخلوقات نمىتوانند نَعْت و صفت او را نيكو ادا نمايند. و سپاس خدايى را كه صاحب مُلك و ملكوت و عظمت و تسلّط [و سرافرازى ]بزرگمنشى و جلال و بهاء و حُسْن و هيبت و بزرگى و جمال و سرافرازى و قدرت و تغيير دهندگى و نيرو و منّت و چيرگى و فضل و بخشش و عدل و داد و حقّ [و آفرينندگى] و بزرگى و رفعت و بلند پايگى و فضيلت و فرزانگى و بىنيازى و وسعت و بسط و قبض، و بردبارى و علم و حجّت رسا و نعمت فراگير و ثناى نيكوى زيبا و نعمتهاى گرامى، و مالك [يا: پادشاه] دنيا و آخرت و بهشت و آتش جهنّم و هر چه در آنهاست، مىباشد. بلند مرتبه و پاك و منزّه باد خداوند.
٢٨٠) يعنى اگر خواست در ركعت سوّم به جاى تسبيحات اربعه، سورهى حمد را بخواند، آن را به صورتآهسته و اخفاتى مىخواند.
٢٨١) در برخى از نسخهها: هفتاد حاجت دنيوى، و سى حاجت اُخروى آمده است.
٢٨٢) بقره: ١٦٣ - ظاهراً تمام اين آيه و آيه ١٦٤ منظور است.
٢٨٣) ظاهراً دو آيه آخر سوره بقره يعنى از آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ... تا آخر سوره منظوراست.
٢٨٤) يعنى تا آخر آيه ششم از اين سورهى مباركه.
٢٨٥) ظاهراً مقصود آيات ٢١ و ٢٢ و ٢٣ و ٢٤ يعنى از لَوْ أَنْزَلْناهذَا الْقُرآنَ تا آخر سوره مىباشد.
٢٨٦) در برخى از نسخههاى به جايى اين كلمه، نَحْوِهِ آمده است كه ظاهراً درست نيست.
٢٨٧) با توجّه به مطلبى كه مؤلّف بزرگوار در آخر فصل بيست و سوّم بدان اشاره فرمودند، ادامهى تعقيبات نماز مغرب را در اين فصل و بعد از خواندن نافلههاى نماز مغرب ذكر فرمودهاند، رجوعشود.
٢٨٨) در برخى از نسخهها به جاى اين كمله فَحثا آمده است كه ظاهراً درست نيست.
٢٨٩) در برخى از نسخهها به جاى اين كلمه سِنينها آمده كهظاهراً درست نيست، زيراسِنين ملحق به جمع سالم و مذكّر است و هنگام اضافه نون آن حذف مىشود.
سپاس خدايى را كه به اسرار نهانى آگاه، و بر گناهانى كه دلها آن را پنهان مىدارند [يا: مرتكب آن مىشوند] مطّلع است، و لذا هيچ راه گريز و محلّ فرارى از او نيست، ستايش خدايى را كه در سلطنت خود متكبّر، و در مقام و منزلتش سرافزار، و در فرمانروايىاش سركش، و در گرفتن و مؤاخذهاش نيرومند، و بر فوق عرش خود بلند پايه، و بر مخلوقاتش اطّلاع و اشراف دارد، و آگاهىاش به هر چه كه بخواهد مىرسد، سپاس خداوندى را كه به كلمات او آسمانهاىِ استوار برپا گشته، و زمينهاى هموار و آماده، ثابت و پابرجا هستند، و كوههاى ثابت و ميخ گون ايستاده، و بادهاى آبستن كننده وزيدن گرفته، و ابرها در جوّ و هواى آسمان سير نموده، و درياها بر حدود و مرزهاى خود ايستاده، و دلها از ترس و هراس او لرزان، و صاحبان و پرورش دهندگان در برابر ربوبيّت و تدبير او سرشكسته و ذليل هستند، بلند مرتبه و منزّهى اى به شمار در آورندهى قطرههاى باران و برگهاى درختان، و زننده كنندهى پيكرهاى مردگان براى حشر و زنده شدن، پاك و منزّهى تو، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى.
با غريب و بيگانه فقيرى كه با حالت پناهنده شدن و يارى جويى از تو، به درگاه تو روى آورد چه مىكنى؟ با كسى كه خود را به آستانه و درگاهت انداخته، و خواهان خشنودى تو بوده، و در پيشگاهت زانو زده و از آنچه بر تو پوشيده نيست، به تو گله و شكايت نمايد، چه مىكنى؟ پس اى پروردگار من، مباد كه بهرهى من از دعايم، محروميّت، و نصيبم از آنچه از بخشش تو اميدوارم، شكست و خذلان باشد. اى خداوندى كه پيوسته بودهاى و همچنان هستى و خواهى بود، چنانكه هر نَفْسى آنچه را كه كسب نموده و عمل مىكند، به تو برپاست، اى كسى كه دنيا را به گونهاى قرار دادى كه از بين رفته و ماههايش متحوّل گشته، و سالهايش گردش مىكند، و تنها تويى كه ماندگار و جاودانى هستى و زمانها تو را پوسيده و كهنه، و روزگاران دگرگون نمىسازد. اى خداوندى كه هر روزى در نزد تو نو، و هر روزىاى در نزد تو (براى ناتوان و قوى و نيرومند) آماده است، روزيها را ميان آفريدگانت قسمت فرموده و بين گَرْد و گنجشك يكسان قرار دادهاى.
خداوندا، آن هنگام كه جا بر مردم تنگ مىشود از تنگى جا به تو پناه مىبريم، خدايا، هنگامى كه روز قيامت بر مجرمان و گناهكاران طولانى مىگردد، پس [درازى] آن روز را بر ما مانند فاصله دو نماز، كوتاه گردان، خداوندا، هنگامى كه آفتاب نزديك جمجمهها مىگشته و فاصلهى ميان آن و جمجمهها به اندازهى يك ميل [و فاصله ديدن چشم] مىگردد، و در سوزش آفتاب به اندازهى سوزش ده سال افزون مىگردد، از تو درخواست مىكنيم كه با ابر بر ما سايه افكنده، و در حالى كه مردم در آنجا در رفت و آمد هستند، منبرها و صندلىهايى براى ما قرار دهى كه بر آن بنشينيم. اجابت فرما، اى پروردگار عالميان، خداوندا، به حقّ اين ستايشها از تو مسئلت دارم كه مرا بيآمرزى، و از من درگذرى، و لباس عافيتت را به تنم بپوشانى، و سلامتى در دينم را روزىام كنى، زيرا من در حالى كه به اجابت تو اعتماد دارم از تو درخواست مىنمايم، و در حالى كه به شنيدن دعايم آگاهم به درگاه تو دعا مىكنم، پس دعايم را بشنو، و اميدم را قطع، و مدح و ثنايم را ردّ مكن، و دعايم را نوميد و بىپاسخ مگذار، كه من به خشنودى تو محتاج و به آمرزشت نيازمندم. از تو درخواست مىكنم در حالى كه از رحمتت نوميد نيستم، و تو را مىخوانم در حالى كه از سخط و ناخوشايندىات نمىهراسم [و اميد خشنودىات را دارم]، پروردگارا، پس براى من اجابت فرما، و عفو و گذشتت را به من منّت نِهْ، و در حالى كه تسليم تو هستم جانم را بستان، و به صالحان ملحق فرما، پروردگارا، فضلت را از من باز مدار، اى بسيار بخشنده، و با حالت شكستگى و خذلان مرا به خود وامگذار، اى بسيار مهربان، پروردگارا، هنگام جدايى دوستان بر به زمين افتادنم، و هنگام آرام و خاموش بودن قبر بر تنهايىام، و در صحراى قيامت بر غُربتم، و در پيشگاهت در حالتى كه براى حساب كشى مىايستم بر نياز و حاجتم به تو رحم آر. پروردگارا، به تو پناه مىآورم از آتش جهنّم [پس] پناهم ده، پروردگارا، و به تو پناه مىبرم از آتش پس مرا در پناه خود درآور، [پروردگارا،] و از شرّ آتش به تو يارى مىجويم پس از آن دورم بدار، پروردگارا با حالت ناراحتى سخت از تو طلب مهربانى مىنمايم، پس بر من رحم آر، پروردگارا، به واسطهى عمل جاهلانهام از تو طلب آمرزش مىنمايم، پس مرا ببخشاى. دعا كردن به واسطهى نيازم به تو مرا از منزل بيرون كشيده، پس مرا نوميد مگردان. اى بزرگوار اى صاحب نعمتها و نيكوكارى و گذشت، اى آقاى من، اى نيكوكار، اى مهربان، در ميان زارى كنندگان به درگاهت دعايم را مستجاب گردان، و در ميان سخت گريه كنندگان با فرياد و صداى بلند بر اشك چشمم رحم آر، و هنگام بيرون آمدن از دنيا آسودگىام را در ملاقاتِ با خود قرار ده، و ميان مردگان - اى كسى كه اميد بزرگ به او بسته مىشود، - عورت [و: عيب] مرا بپوش، و هنگامى كه به تنهايى در گودال قبرم قرار مىگيرم، بر من مهربان باش، كه تويى آرزو و جايگاه خواسته و مقصودم، به آنچه كه در متوجّه ساختن خواستهام به تو اراده نمودهام آگاهى دارى، پس [آن را] برآورده ساز، اى برآورندهى خواستهها [خواستهام را ]برآورده ساز، پس تنها به تو گله نموده و تنها از تو يارى مىجويم و به تو اميدوارم، از گناهانم به سوى تو مىگريزم پس مرا بپذير، و از دست عدالتت در پناه آمرزش تو در آمدهام، پس مرا درياب، و از دست گرفتن با صولت تو به عفو و گذشت پناه مىبرم پس مرا بازدار، و از دست] عقابت به رحمتت احساس آسودگى و راحتى مىنمايم پس مرا رهايى ده، و با تسليم [تو شدن يا: اسلام آوردن] نزديكى به تو را خواهانم پس مرا به خود نزديك گردان، و از هراس و هنگامهى بزرگ [روز قيامت ]ايمنم گردان، و در سايهى عرش خود قرار ده، و دو بهرهى كامل از رحمتت را به من ارزانى دار، و با سلامتى از دنيا نجاتم بخش، و از تاريكيها به سوى روشنايى بيرون آور، و در روز قيامت رويم را سپيده گردان، و آسان حساب كشى بفرما، و به واسطهى درونم [و اعمال و صفات پنهانم] رسوايم مفرما، و بر گرفتارىات شكيبا گردان، و چنانكه بدى و ناپسندى را از حضرت يوسف[ (عليه‌السلام)] دور داشتى، آن را از من نيز دور دار، و هر چه را كه توان آن را ندارم بر دوشم مَنِهْ، و به سوى خانهى سلامتى و ايمنى [يعنى بهشت] هدايت فرما، از قرآن بهرهمندم گردان، و با گفتار [و اعتقاد ]استوار، ثابت و استوارم گردان، و مرا از [گزند ]شيطان رانده شده محافظت فرما، و به دگرگونى و قدرت و عظمتت مصون و محفوظم بدار، و به بردبارى و آگاهى و وسعت رحمتت از جهنّم نجاتم بخش، و در بهشت فردوس ساكنم گردان، و نگريستن به روى [و اسماء و صفات]ات را روزىام گردان، به پيامبرت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ملحق فرما، و از شيطانها و دوستان آنان و از شرّ هر آسيب رسان كفايتم فرما، خداوندا، و دشمنانم و هركس را كه خواست بدى به من برساند، اگر از راه خشكى آمدند، دلاورشان را ترسو، گروههايشان [يا: گروهشان ]را پراكنده، جنگ افزارشان را كُند، و پاى چهار پايانشان را قطع، همواره بادهاى تند و شكننده را بر آنان مسلّط گردان، تا اينكه آنان را داخل آتش جهنّم بفرمايى، آنان را از دژهايشان فرود آور، ما را از [گرفتن موى ]پيشانى شان متمكّن گردان. اجابت فرما. اى پروردگار عالميان.
خداوندا، بر محمّد و بر آل محمّد درود فرست، درود و رحمتى كه پيشينيان همراه با ابرار و نيكان و سرورِ اهل تقوى و خاتم پيامبران، و راهبر خير و كليد رحمت الهى آن را مشاهده نمايند. خداوندا، اى پروردگار خانهى محترم، و ماه محترم، و پروردگار مشعر محترم، و پروردگار كِن [خانهى كعبه] و مقام [حضرت ابراهيم(عليه‌السلام)]، و پروردگار حلّ [زمينهاى غير از حَرَم و خانه كعبه] و حرم، درود وسلام ما را به روح حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ]برسان. سلام بر تو اى رسول خدا، سلام بر تو اى امانت دار خدا، سلام بر تو اى محمّد بن عبداللَّه[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )]، سلام و رحمت و بركات خداوند بر تو باد، زيرا چنانكه خود او را توصيف فرمودى، نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است، خداوندا، برترين درخواستهايى را كه خود او از تو درخواست نموده و برترين تقاضاهايى را كه ديگران براى او تقاضا نموده و تا روز قيامت درخواست مىكنند، به او عطا فرما. اجابت فرما، اى پروردگار عالميان.
دعاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نماز مغرب
٣ - و نيز از جمله تعقيبات نماز مغرب، دعاى مخصوص به نماز مغرب از روايت معاوية بن عمّار از امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب است، به اين صورت:
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ الْبَشيرِ النَّذيرِ، أَلسِّراجِ الْمُنيرِ، أَلطُّهْرِ الطّاهِرِ، أَلْخَيْرِ الْفاضِلِ، خاتَم أَنْبِيآئِكَ، وَ سَيَّدِ أَصْفِيآئِكَ، وَ خالِصِ أَخِلّآئِكَ، ذِى الْوَجْهِ الْجَميلِ، وَ الشَّرَفِ الاَْصيلِ، وَ الْمِنَبرِ [يا: أَلْمُنير] النَّبيِلُ، وَ الْمَقامِ الَْمحْمُودِ، وَ الْمَنْهَلِ الْمَشْهُودِ، وَ الْحَوْضِ الْمَوْرُود، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما بَلَّغَ رِسَالَتَكَ، وَ جاهَدَ فى سَبيلِكَ، وَ نَصَحَ لِأُمَّتِهِ، وَ عَبَدَكَ حَتّىأَتاهُ الْيَقينُ، وَ صَلِّ عَلى آلِهِ الطّاهِرينَ الاَْخْيارِ الاَْتْقِيآءِ الاَْبْرارِ، أَلَّذين انْتَجَبْتَهُمْ لِدينِكَ، وَ اصْطَفَيْتَهُمْ مِنْ خَلْقِكَ، وَ ائْتَمَنْتَهُمْ عَلى وَحْيِكَ، وَ جَعَلْتَهُمْ خُزّانَ عِلْمِكَ، وَ تَراجِمَةَ كَلِماتِكَ، وَ أَعْلامَ نُورِكَ، وَ حَفَظَةَ سِرِّكَ، وَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهيراً. أَللّهُمَّ، انْفَعْنا بِحُبِّهِمْ، وَاحْشُرْنا فى زُمْرَتِهِمْ، وَ تَحْتَ لَوآئِهِمْ، وَلاتُفَرِّقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ، وَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَك وَجيهاً فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ، أَلَّذينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ، وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ.
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى أَذْهَبَ [يا: ذَهَبَ] بِالنَّهارِ بِقُدْرَتِهِ، وَ جَآءَ بِاللَّيْلِ بِرَحْمَتِهِ خَلْقاً جَديداً، وَ جَعَلَهُ لِباساً وَ سَكَناً، وَ جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ [يا: دآئِبَيْنِ] لِيُعْلَمَ بِهِما عَدَدُ السِّنينَ وَالْحِسابِ، أَلْحَمْدُللَّهِِ عَلى إِقْبالِ اللَّيْلِ وَإِدْبارِ النَّهارِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ [عَلى ]آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَصْلِحْ لى دينِىَ الَّذى هُوَ عِصْمَةُ أَمْرى، وَ أَصْلِحْ لى دُنْياىَ الَّتى فيها مَعيشَتى، وَ أَصْلِحْ لى آخِرَتِىَ الَّتى إِلَيْها مُنْقَلَبى، وَاجْعَلِ الْحَياةَ زِيادَةً لى فى كُلِّ خَيْرٍ، وَاجْعَلِ الْمَوْتَ راحَةً لى مِنْ كُلّ سُوءٍ، وَاكْفِنى أَمْرَ دُنْياىَ وَ آخِرَتى بِما كَفَيْتَ بِهِ أَوْلِيآئَكَ وَ خَيْرَتَكَ مِنْ عِبادِكَ الصّالِحينَ، وَاصْرِفْ عَنِّى شَرَّهُما، وَ وَفِّقْنى لِما يُرْضيكَ عَنّى، ياكَريمُ، أَمْسَيْتُ، وَالْمُلْكُ للَّهِِ الْواحِدِ الْقَهّارِ وَ ما فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، أَللّهُمَّ، إِنّى وَ هذَا اللَّيْلُ وَ النَّهارُ خَلْقانِ مِنْ خَلْقِكَ، فَاعْصِمْنى فيهِما بِقُوَّتِكَ، و لا تُريهِما [يا: لاتُرِهِما] جُرْأَةً مِنّى عَلى مَعاصيكَ، وَلا رُكُوباً مِنّى لَِمحارِمِكَ، وَاجْعَلْ [عَمَلى فيهِما مَقْبوُلاً، وَسَعْيى مَشْكُوراً، وَ يَسِّرْلى ما أَخافُ عُسْرَهُ، وَ سَهِّلْ لى ما صَعُبَ] عَلَىَّ أَمْرُهُ، وَاقْضِ لى فيهِ بِالْحُسْنى. وَ آمِنّى مَكْرَكَ، وَلا تَهْتِكَ عَنّى سِتْرِكَ، وَلا تُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَلا تَحُلْ بَيْنى وَ بَيْنَ حَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ، وَ لا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، وَلا إِلى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، ياكَريمُ.
أَللّهُمَّ، افْتَحْ مَسامِعَ قَلْبى لِذِكْرِكَ حَتّى أَعِىَ وَحْيَكَ، وَأَتَّبِعَ كِتابَكَ، وَأُصَدِّقَرُسُلَكَ، وَ أُوْمِنَ بِوَعْدِكَ، [وَ أَخافَ وَعيدَك]، وَ أُوْفِىَ بِعَهْدِكَ، وَأَتَّبِعَ أَمْرَكَ، وَاجْتَنِبَ نَهْيَكَ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَلا تَصْرِفْ عَنّى وَجْهَكَ، وَلا تَمْنَعْنى فَضْلَكَ، وَلا تَحْرِمْنى عَفْوَكَ، وَاجْعَلْنى أُوالى أَوْلِيآئَكَ، وَأُعادى أَعْدآئَكَ، وَارْزُقْنِى الرَّهْبَةَ مِنْكَ، وَالرَّغْبَةَ إِلَيْكَ، وَالْخُشُوعَ وَالْوَقارَ وَ التَّسليمَ لاَِمْرِكَ وَالتَّصْديقَ بِكِتابِكَ وَ اتِّباعِ سُنَّةِ نَبِيِّكَ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ نَفْسٍ لاتَقْنَعُ، وَ بَطْنٍ لا يَشْبَعُ [يا: لاتَشْبَعُ]، وَ عَيْنٍ لاتَدْمَعُ، وَ قَلْبٍ لايَخْشَعُ، وَ صَلاةٍ لاتُرْفَعُ، [وَ عَمَلٍ لايَنْفَعُ]، وَ دُعآءٍ لايُسْمَعُ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ سُوءِ الْقَضآءِ وَ دَرَكِ الشَّقآءِ وَ جَهْدِ الْبَلآءِ وَ شَماتَةِ الاَْعْدآءِ، وَ مِنْ عَمَلٍ لايُرْضى، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكُفْرِ وَ الْفَقْرِ وَ الْقَهْرِ وَ الْعَذْرِ وَ مِنْ ضيقِ الصَّدْرِ وَ مِنْ شَتاتِ الاَْمْرِ وَ مِنَ الدّآءِ الْعُضالِ وَ غَلَبَةِ الرِّجالِ وَ خَيْبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْنَّظَرِ فِى النَّفْسِ وَالدّينِ وَالاَْهْلِ وَ الْمالِ وَالْوَلَدِ وَ عِنْدَ مُعانِيَةَ الْمَوْتِ، وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ إِنْسانِ سَوْءٍ وَ جارِ سَوْءٍ وَ قَرينِ سَوْءٍ وَ يَوْمِ سَوْءٍ وَ ساعَةِ سَوْءٍ وَ مِنْ شَرِّ ما يَلِجُ فِى الاَْرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها، وَ مِنْ شَرِّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّمآءِ وَ ما يَعْرُجُ فيها، وَ مِنْ شَرِّ طَوارِقِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِلاّ طارِقاً ٢٩٠ يَطْرُقُ بِخَيْرٍ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دآبَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ، فَسَيَكْفيكَهُمُ اللَّهُ، وَ هُوَ الْسَّميعُ الْعَليمُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى قَضىعَنّى صَلاةً كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً.
- خداوندا، بر حضرت محمّد مژده و بيم دهنده، چراغ روشن، پاك و پاكيزهى، خير افزون، خاتم پيامبران و سرور برگزيدگان، و نابِ دوستانت، صاحب چهرهى زيبا و شرافت ريشهدار و منبر [يا: روشنگر] بزرگوار، و جايگاه ستوده، وسرچشمهى نمايان، و حوضى كه [پيروان واقعىاش] بر آن وارد مىشوند، درود فرست، خدايا، بر حضرت محمّد درود فرست چنانكه رسالت خويش را تبليغ، و در راه تو جهاد و كوشش، و نسبت به اُمّت خويش خير خواهى نمود، و تا هنگام فرا رسيدن يقين [يعنى مرگ] تو را پرستيد، و بر خاندان او كه پاكيزگان و نيكان و تقوا پيشگان و ابرار و خوبان هستند، هم آنان كه ايشان را براى دين خود انتخاب، و از ميان مخلوقاتت برگزيدى، و امين بر وحى خويش قرار داده، و گنجينه داران علم و ترجمه كنندگان و شارحان كلماتت، و پرچمها و نشانههاى نور خويش و نگاهبانان اسرارت قرار دادى، و پليدى را از ايشان بر طرف نموده، و به گونهى ويژهاى پاكيزه نمودى، درود فرست. خدايا، ما را به واسطهى دوست داشتن آنان سود بخش، و در ميان گروه ايشان و زير پرچمشان محشور گردان، و بين ما و ايشان جدايى ميانداز، و به واسطهى ايشان در نزد خود در دنيا و آخرت آبرومند و از مقرّبان [درگاهت] كه نه بيمى برايشان است، و نه اندهگين مىشوند، قرار ده.
سپاس خدايى را كه روز را به قدرت خويش برد، و شب را با رحمتش به عنوان آفريدهى نو آورد، و آن را پوشانندهى [عيب و نقص] و مايهى آرامش قرار داده، و شب و روز را به عنوان دو نشانه [يا: گردش كننده به صورت مُستمرّ ]قرار داد، تا شمارهى سالها و حساب به وسيلهى آن دو معلوم گردد، سپاس خداوند را به خاطر روى آوردن شب و پشت كردن و سپرى شدن روز، خداوندا، بر محمّد و [بر] آل محمّد درود فرست، و دينم را كه مايهى عصمت و نگاهدارندهى امورم، و دنيايم را كه گذران زندگانى من در آن است، و آخرتم را كه بازگشتم به سوى آن است اصلاح فرما، و زندگانى را براى من مايهى فزونى در هر خير، و مرگ را آسودگى از بدى قرار ده، و امور دنيا و آخرتم را به آنچه دوستان و برگزيدگان از بندگان صالح خويش را كفايت فرمودى، كفايت فرما، و شرّ آن دو [يعنى دنيا و آخرت يا: شب و روز] را از من بازدار، و مرا به آنچه كه تو را از من خشنود سازد مؤفّق گردان، اى كريم، شب كردم در حالى كه فرمانروايى و آنچه در شب و روز است. براى خداوند يگانه قهّار و بسيار چيره مىباشد، خداوندا، من و اين شب و روز دو آفريده از آفريدههاى تو مىباشيم، پس به قدرت خويش مرا در آن دو [از گناه] نگاه دار، و جرأت و دليرى بر [انجام] گناهانت و ارتكاب محرّماتت را از من به آن دو نشان نده، و [عملم را در آن دو مقبول و كوششم را مورد سپاس خويش قرار ده، و هرچه كه از مشكلى و سختى آن هراس دارم بر من آسان گردان، و آنچه امر آن بر من ]مشكل است راحت بفرما]، و با [عمل] نيكوتر آن را به پايان بر، از مكر خويش ايمن ساز، و پردهام را ندر، و يادت را فراموشم منما، و ميان من و حول و قوّهات چيزى را حايل مگردان، و هيچگاه به اندازهى چشم بر هم زدنى به خود و به هيچ كدام از مخلوقاتت واگذار مكن. اى بزرگوار.
خداوندا، گوشهاى دلم را براى [دريافت ]يادت بگشاى تا وحىات را دريافته، و از كتابت پيروى، و پيامبرانت را تصديق نمايم، و به وعدهات ايمان آورده [و از وعدهى عذابت بيم داشته،] و به پيمانت وفا نموده، و از دستورت پيروى كنم، و از آنچه نهى نمودهاى پرهيز نمايم. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و روىات را از من برمگردان، و فضلت را از من باز مدار، و مرا از عفوت محروم منما، و چنانم قرار ده كه دوستانت را دوست، و دشمنانت را دشمن بدارم، و بيم و هراس از خود و ميل و رغبت به سويت و خشوع و وقار و تسليم در برابر امرت و تصديق به كتابت و پيروى از سنّت و روش پيامبرت(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را روزىام گردان. خداوندا، به تو پناه مىبرم از نَفْسى كه [به چيزى] بسنده نمىكند، و از شكمى كه سير نمىگردد، و از چشمى كه اشك نمىريزد، و دلى كه فروتن و خاشع نمىگردد، و نمازى كه بالا برده نمىشود [و پذيرفته نمىگردد]، [و عملى كه سودمند نيست] و دعايى كه شنوده نمىشود، [و مورد اجابت قرار نمىگيرد.]، و به تو پناه مىبرم از قضاء [و ارادهى حتمى] بد، و پيوستن [ويا: پيآمد ]بدبختى، و بلاى طاقت فراسا و بسيار سخت، و شماتت و شادمانى دشمنان، و از عملى كه مورد پسند تو نباشد. و به تو پناهنده مىبرم از كفر و فقر و چيرگى و فريب خوردن و از دلتنگى و از پراكندگى امور و از درد و بيمارى سخت و غالب، و غلبهى مردان [و دشمنان ]و بد عاقبتى و بد منظرى دربارهى خود و دين و خانواده و مال و دارايى و فرزند و هنگام مشاهدهى مرگ. و به خدا پناه مىبرم از انسان بد، و همسايهى بد، و دوست و همراه بد، و روز بد و ساعت و لحظهى بد، و از شرّ هر چه در زمين وارد و از آن خارج مىگردد، و از شرّ آنچه از آسمان فرود آمده و به سوى آن بالا مىرود، و از شرّ پيشامدها و گرفتاريهاى شب و روز، مگر پيشامدى كه همراه با خير و خوبى وارد شود، و از شرّ هر جنبندهاى كه تو [موى] پيشانى آن را گرفتهاى، براستى كه پروردگارم بر راه است استوار است. پس خداوند خود تو را از [شرّ] آنها كفايت خواهد نمود و اوست شنوا و آگاه، سپاس خدايى را كه نماز [ديگرى] را كه به عنوان نوشته [و واجب ]معيّن و وقت دار بر مؤمنان نوشته و واجب فرموده، از ناحيهى من برآورده ساخت.
وقت انجام سجدهى شكر
٤ - هنگامى كه از تعقيب نماز فراغت پيدا كردى، اگر خواستى هم اكنون دو سجدهى شكر را به كيفيّتى كه ذكر خواهيم نمود، بجا آور، و اگر خواستى آن را به بعد از فراغت از تمام اعمال و نمازها و دعاهاى بين نماز مغرب و عشا تأخير بيانداز، به گونهاى كه سجدهى شكر آخرين عمل تو در بين نماز مغرب و عشا باشد، پس اگر خواستى دو سجدهى شكر را به اين صورت انجام بده:
كيفيّت انجام دو سجدهى شكر ابوعبيدة مىگويد: شنيدم كه امام باقر(عليه‌السلام) در حال سجده٢٩١ مىفرمود:
أَسْأَلُكَ بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) إِلاّ بَدَّلْتَ سَيِّئآتى حَسَناتٍ، وَ حاسَبْتَنى حِساباً يَسيراً.
- به حق حبيبت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از تو درخواست مىنمايم كه بديهايم را [به كارهاى نيك ]مبدّل فرموده، و از من حساب كشى آسان نمايى.
سپس در سجدهى دوّم فرمود:
أَللّهُمَّ، بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) إِلاّ كَفَيْتَنى مَؤُونَةَ الدُّنْيا وَ كُلَّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ.
- خداوندا، به حقّ محبوبت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) [از تو درخواست مىنمايم] كه سختى دنيا، و تمام هول و هراسها را تا رسيدن به بهشت از من كفايت فرمايى.
سپس در سجدهى سوّم فرمود:
أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ حَبيبِكَ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) لَمّا غَفَرْتَ لِىَ الْكثَيرَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْقَليلَ، وَ قَبِلْتَ مِنْ عَمَلِىَ الْيَسيرَ.
- به حقّ حبيبت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از تو تقاضا دارم كه گناهان فراوان و اندك مرا آمرزيده، و عمل اندكم را از من بپذيرى.
سپس در سجدهى چهارم فرمود:
أَللّهُمَّ، بِحَقِّ حَبيبِكَ مُحَمَّدٍ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، لَمّا أَدْخَلْتَنِى الْجَنَّةَ، وَ جَعَلْتَنى مِنْ سُكَّانِها، وَ لَمّا نَجَّيْتَنى مِنْ سَفعاتِ النّارِ بِرَحْمَتِكَ.
- خداوندا، به حقّ محبوبت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) [از تو درخواست مىنمايم] كه مرا داخل بهشت نموده، و از ساكنان آن قرار داده، و به رحمت خويش، از زبانههاى فراگيرندهى آتش [جهنّم] نجاتم بخشى.
(پايان روايت مذكور)
اشكال و جواب
اگر به ذهن كسى خطور كند كه در اين روايت نيامده كه اين دو سجده شكر براى نماز مغرب است.
در جواب گفته مىشود: از اينكه اصحاب و راويان ما آن را در دو سجدهى شكر بعد از نماز مغرب آورده و آن دو را براى مغرب تعيين كردهاند، معلوم مىشود كه آن از طريق روايت ديگرى به آنها رسيده است.
٥ - پيش از اين در تعقيب سجده نماز ظهر آنچه را كه هنگام بلند كردن سر از سجده گفته و بدان عمل مىشود، ذكر نموديم، بنابراين به هر مقدار از آن كه در مورد عموم سجدهى شكر نمازهاى واجب مىباشد، عمل شود.
فصل بيست و پنجم: نمازهاى مستحبّى بين نافلههاى نماز مغرب، و نماز عشا و فضيلت آنها فضيلت نماز مستحبّى بين نماز مغرب و عشاء در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش(عليهما‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: در ساعت غفلت نماز بخوانيد، اگر چه دو ركعت باشد، زيرا اين دو ركعت انسان را در دار كرامت الهى وارد مىكنند.
همچنين در روايت ديگر در فضيلت آن آمده است كه: امام صادق(عليه‌السلام) به روايت از پدر بزرگوارش(عليهما‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: در ساعت غفلت نماز نافله بخوانيد، هر چند دو ركعت مختصر باشد، زيرا اين دو ركعت انسان را در دارِ كرامت الهى وارد مىكنند. عرض شد: اى رسول خدا، ساعت غفلت كجا است؟ فرمود: بين مغرب و عشا.
نمازهاى مستحبّى بين نماز مغرب و عشا اينك نمازهايى را كه بين نماز مغرب و عشا خوانده مىشود، با استفاده از روايات برگزيده و ذكر مىكنيم:
١ - در روايت آمده كه امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: هركس بين نماز مغرب و عشا دو ركعت نماز بخواند، به اين صورت كه در ركعت اوّل سورهى حمد و فرمايش خداوند متعال را بخواند كه مىفرمايد:
وَ ذَاالنُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً، فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ، فَنادى فِى الظُّلُماتِ: أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، سُبْحانَكَ، إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ، فَاسْتَجَبْنالَهُ، وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمَّ، وَ كَذلِكَ نُنْجِى الْمُؤْمِنينَ .٢٩٢
- و ذوالنون [يعنى حضرت يونس(عليه‌السلام)] را [به ياد آور ]آن هنگام كه خشمگين [از عمل قوم خويش] رهسپار شد، و گمان نمود كه ما نمىتوانيم بر او تنگ بگيريم، پس در ميان تاريكيها ندا داد كه: معبودى جز تو نيست، پاك و منزّهى، براستى كه من از ستمكاران بودم، پس [دعاى] او را اجابت نموده، و او را از غم و اندوه نجات بخشيديم، و اينچنين مؤمنان را رهايى مىبخشيم.
و در ركعت دوّم، سورهى حمد و فرمايش خداوند متعال را بخواند كه مىفرمايد:
وِ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لايَعْلَمُها إِلاّ هُوَ، وَ يَعْلَمُ ما فِى الْبِرَّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ يَعْلَمُها، وَلا حَبَّةٍ فِى ظُلُماتِ الاَْرْضِ وَلا رَطْبٍ وَلا يابِسِ إِلّا فى كِتابٍ مُبينٍ .٢٩٣
- و كليدهاى غيب در نزد اوست و جز او از آن آگاه نيست، و تمام آنچه را كه در خشكى و درياست مىداند، و [تا حتّى ]هيچ برگى [از درخت ]نمىافتد مگر اينكه به آن آگاه است، و هيچ دانهاى در تاريكيهاى زمين وهيچ تر و يا خشكى نيست مگر اينكه در كتاب مُبين [الهى ]وجود دارد.
و وقتى از قرائت آن فراغت پيدا كرد، دستهاى خود براى قنوت را بالابرده و بگويد:
أَللَّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَيْبِ الَّتى لايَعْلَمُها إِلاّ أَنْتَ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ [يا: آلِ مُحَمَّدٍ]، وَ أَنْ تَفْعَلَ بى كَذا وَ كَذا
- خداوندا، به [حق] كليدهاى غيب كه جز تو آن را نمىداند، از تو خواهانم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و به من چنين و چنان كنى.٢٩٤
و بعد بگويد:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ وَلِىُّ نِعْمَتى، وَالْقادِرُ عَلى طَلِبَتى، تَعْلَمُ حاجَتى، فَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ -عليهم‌السلام -لَمّا قَضَيْتَها لى .
- خدايا، تويى سرپرست نعمت، و توانا بر [برآوردن ]خواستهام، حاجتم را مىدانى، پس به حقّ محمّد و آل محمّد - كه سلام بر او و ايشان باد - از تو خواهانم كه آنها را براى من برآورده سازى.
و حاجت خويش را از خداوند - جلّ جلاله - بخواهد، خداوند هرچه را كه خواسته به او عطا مىفرمايد، زيرا پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: دو ركعت غُفَيْله را ترك نكنيد، و آن دو ما بين نماز مغرب و عشا خوانده مىشوند.
٢ - از امام صادق از پدر بزرگوارش از جدّ بزرگوارش از پدر بزرگوارش نقل شده كه امير المؤمنين(عليهم‌السلام) فرمود: هنگام وفات رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به او عرض كرديم: اى رسول خدا، سفارشى به ما بفرما. فرمود: شما را سفارش مىكنم به خواندن دو ركعت نماز بين مغرب و عشا، به اين صورت كه در ركعت اوّل سورهى حمد و ده بار سورهىإِذا زُلْزِلَتِ الاَْرْضُ زِلْزالَها، و در ركعت دوّم سورهى حمد و پانزده بار سورهقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد را قرائت مىكنى.
زيرا هركس اين را در هر ماه انجام دهد، از تقوى پيشگان خواهد بود، و اگر در هر سال انجام دهد از نيكوكاران خواهد بود، و اگر در هر جمعه و هفتهاى يك بار انجام دهد از نمازگزاران خواهد بود، و اگر در هر شب انجام دهد، در بهشت جاى مرا تنگ خواهد نمود٢٩٥، و ثواب آن را جز خداوندى كه پروردگار عالَميان است، نمىتواند به شماره درآورد.
٣ - روايت شده كه بعضى از مَوالى ما و ائمّه(عليهم‌السلام) دربارهى گفتار خداوند متعال كه مىفرمايد:
إنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْأً وَ أَقْوَمُ قيلاً .٢٩٦
- و براستى كه پديده [و نماز] شب از لحاظ موافقت [زبان با دل ]سختتر، و از لحاظ گفتار استوارتر است.
فرمود: [مقصود از آيهى شريفه] همان دو ركعت بعد از مغرب است، كه در ركعت اوّل سورهىفاتِحَةُ الْكِتاب و ده آيه از اوّل سورهى بقره و آيهى سَخَره٢٩٧ و آيهى إِلهُكمْ إِلهُ واحِدٌ تا آخر يعنى تا: لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ٢٩٨ و پانزده بار سورهى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد؛ و در ركعت دوّم سورهى فاتِحَةُ الْكِتاب و آية الكرسى٢٩٩ و آخر سورهى بقره ازللَّهِِ ما فِى السَّمواتِ تا آخر سوره٣٠٠، و پانزده بار سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد را قرائت مىكنى. و بعد از خواندن آن دو ركعت، هر دعايى كه خواستى مىكنى.
حضرت فرمود: هركس اين را انجام دهد و بر آن مواظبت نمايد، خداوند در برابر هر نماز براى او ششصد هزار حجّ مىنويسد.
اين نماز به طريق ديگر نيز روايت شده كه مطلبى افزون بر اين دارد به اين صورت كه در آن آمده است: بعد از گفتن سلام نماز بگو:
أَللّهُمَّ، مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالاَْبْصارِ، ثَبِّتْ قَلْبى عَلى دينِكَ وَ دينِ نَبِيِّكَ [وَ وَلِيِّكَ]، وَلا تُزِعْ قَلْبى بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنى، وَ هَبْ لى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، وَ أَجِرْنى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ، أَللّهُمَّ، امْدُدْ[لى] فى عُمْرى، وَ انْشُرْ عَلَىَّ رَحْمَتَكَ، وَ أَنْزِلَ عَلَىَّ مِنْ بَرَكاتِكَ، وَ إِنْ كُنْتُ عِنْدَكَ فى اُمِّ الْكِتابِ شَقِيّاً، فَاجْعَلْنى سَعيداً؛ فَإِنَّكَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَ تُثْبِتَ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ .
- خداوندا، اى گرداننده و زير و رو كنندهى دلها و ديدگان، قلبم را بر دينت و دين پيامبرت [و ولىّ]ات استوار گردان، و دلم را بعد از آنكه هدايت فرمودى، منحرف مفرما، و رحمتى از جانب خويش به من ارزانى دار، براستى كه تو بسيار بخشندهاى، و مرا به رحمت خويش از آتش جهنّم در پناه خويش درآور. خداوندا، عمر مرا طولانى گردان، و رحمتت را بر من بگستران، و بركاتت را بر من فرودآور، و اگر در نزد تو در كتاب مادر [علمِ تو] بدبخت هستم، پس مرا سعادتمند قرار ده، كه تو هرچه را بخواهى محو و يا ثابت مىگردانى، و كتاب مادر تنها در نزد توست.
و ده بار بگو:أَسْتَجيرُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ .:
(به خدا پناه مىبرم از آتش جهنّم.)
و ده بار بگو:أَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ.:
(از خدا بهشت را خواهانم.)
و ده بار بگو:أَسْأَلُ اللَّهَ الْحُورَ الْعينَ .:
(از خدا حورعين و زنان سياه و درشت چشم بهشتى را خواهانم.)
٤ - روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس بعد از نماز مغرب چهار ركعت نماز بخواند، و در هر ركعت از آن پانزده بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد قرائت كند، وقتى نماز را تمام مىكند، بين او و خداوند متعال گناهى نمىماند كه خدا آن را نبخشيده باشد.
٥ - روايت شده كه امام رضا(عليه‌السلام) فرمود: هركس نماز مغرب را بخواند و بعد از آن چهار ركعت نماز بخواند، و سخن نگويد تا اينكه ده ركعت ديگر نماز بخواند، به اين صورت كه در هر ركعت سورهىفاتِحَةُ الْكِتاب و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد را قرائت كند، براى او برابر با [يا: به منزلهى] آزاد كردن ده بَرده خواهد بود.
٦ - منقول است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: نماز نافله بخوانيد، اگر چه دو ركعت مختصر باشد، زيرا آن دو انسان را در دار كرامت الهى وارد مىكنند. عرض شد: اى رسول خدا، مقصود از اين دو ركعت مختصر چيست؟ فرمود: دو ركعتى كه در آن تنها حمد را قرائت مىكنى. عرض شد: اى رسول خدا، كى بخوانم؟ فرمود: بين نماز مغرب و عشا.
ما به خاطر ترس از تنگى وقت و عدم درك اوّل وقت نماز عشا تنها به برخى از نمازها و دعاهاى بين نماز مغرب و عشا كه روايت شده، بسنده نموديم، البتّه آنچه ذكر كرديم براى كسى كه آنها را با ادب و اخلاصِ در عبادات انجام دهد، كفايت مىكند.
آخرين تعقيب نماز مغرب از امور مهمّ ختم كردن آخر تعقيب نماز مغرب است به دعايى كه ذكر آن در آخر دعاهاى نماز ظهر گذشت، يعنى همان دعاى ابن خانبه كه براى جبران و اصلاح غفلتها و جنايتها و گناهان قلبى است كه در نماز از انسان صادر مىشود.
فصل بيست و ششم: آداب و اسرار و تعقيباتِ مخصوص نماز عشا
بهترين وقت نماز عشا با فضيلتترين و بهترين وقت نماز واجب عشاء درست بعد از برطرف شدن سرخى شامگاه از اُفق مغرب مىباشد، پس اگر تا اوّل زوال آن به نمازهاى نافله يا تعقيب نماز مغرب مشغول بودى عدّهاى از اهل عمل از نيكان [يا: اهل عمل به احاديث مأثوره] به رواياتى كه راويان مورد اعتماد دربارهى دعاها و نمازهايى كه بين نماز مغرب و عشا نقل كردهاند اعتماد دارند [و اعتنايى به گذشتن اوّل وقت فضيلت نماز عشا نمىكنند]، زيرا به خاطر وجود روايات روشن كه امر به انجام آن نمازها و دعاها مىكنند، ناگزير وقت انجام آنها [و تأخير نماز عشا ]نيز بايد مورد اجازه باشد.
كيفيّت انجام نماز عشاء
هنگامى كه بنده از فراغت از تمام اعمالى كه خداوند - جلّ جلاله - او را موفّق نمود، بر اساس راهنمايى خداوند، بايد براى گفتن اذان نماز عشا بپا خيزد، و به كيفيّتى كه گذشت اذان گفته، و اعمالى را كه بعد از اذان نقل نموديم انجام دهد، سپس در گفتن اقامه نيز بر اساس آنچه كه شرح داديم عمل نموده، و بعد نماز واجب عشا را - با گفتن تكبيرهاى هفتگانه و دعاهاى بين آنها و توجّه آغاز مىنمايد به اين نيّت كه: نماز واجب عشا را به گونه واجب، و براى اينكه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى پرستش است عبادت نمايم، بجا مىآورم. و با گفتن تكبيرة الاحرام داخل نماز مىشود، و چهار ركعت نماز به صورت نماز ظهر با رعايت امور مهمّى كه در آنجا ياد آور شديم بجا آورد، البتّه در اينجا حمد و سورهى دو ركعت نخست را بلند و به صورت جهرى قرائت مىنمايد، و سورهى حمد دو ركعت آخر٣٠١ را آهسته و به صورت اخفاتى قرائت مىنمايد، و تشهّد و سلام نماز و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را به همان صورت كه پيش از اين گفتيم، بجا مىآورد، و تعقيبات نمازهاى واجب عمل مىكند، كه ما تعقيبات پسنديدهاى را در تعقيب نماز ظهر ذكر نموده و روايت كرديم.
تعقيبات مختص به نماز عشا دعاى اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) در تعقيب نماز عشا
١ - از تعقيبات مهمّ بعد از نماز عشا، دعاى مختصّ به اين نماز فريضه از دعاهاى مولايمان علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى پنجگانهى واجب است، به اين صورت:
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ احْرَسْنى بِعَيْنِكَ الَّتى لاتَنامُ، وَ اكْنُفْنى بِرُكْنِكَ الَّذى لايُرامُ، وَ اغْفِرْلى بِقُدْرَتِكَ عَلَىَّ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ طَوارِقِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ مِنْ جَوْرِ كُلِّ جآئِرٍ، وَ حَسَدِ كُلِّ حاسِدٍ، وَ بَغْىِ كُلِّ باغٍ، أَللّهُمَّ، احْفَظْنى فى نَفْسى وَ أَهْلى وَ مالى وَ جَميعِ ما خَوَّلْتَنى مِنْ نِعَمِكَ، أَللّهُمَّ، تَوَلَّنى فيما عِنْدَكَ مِمّا غِبْتُ [يا: رَغِبْتُ] عَنْهُ، وَ لاتَكِلْنى إِلى نَفْسى فيما حَضَرْتُهُ، يا مَنْ لاتَضُرُّهُ الذُّنُوبُ، وَلا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ، إِغْفِرْلى مالا يَضُرُّكَ، وَ أَعْطِنى مالا يَنْقُصُكَ، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ فَرَجاً قَريباً، وَ صَبْراً جَميلاً، وَ رِزْقاً واسِعاً، وَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ. وَاغْفِرْلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، أَلاَْحْيآءِ مِنْهُمُ وَ الاَْمْواتِ.
أَللّهُمَّ، اجْعَلْنى مِمَّنْ يُكْثِرُ ذِكْرِكُ، وَ يُتابِعُ شُكْرَكَ، وَيُلْزِمُ عِبادَتَكَ، وَ يُؤَدّى أَمانَتَكَ، أَللّهُمَّ، طَهِّرْ لِسانى مِن الْكِذْبِ، وَ قَلْبى مِنَ النِّفاقِ، وَ عَمَلى مَنِ الرِّيآءِ، وَ بَصَرى مِنَ الْخِيانَةِ، إِنَّكَ تَعْلَمُ خآئِنَةَ الاَْعْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ، أَللّهُمَّ، رَبَّ السَّماواتِ السَبْعِ وَ ما أَظَلَّتْ، وَ رَبَّ الاَْرَضينَ السَّبْعِ وَ ما أَقَلَّتْ، وَ رَبَّ الرِّياحِ وَ ما ذَرَتْ، وَ رَبَّ كُلِّ شَىْءٍ، وَ إِل هَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ أَوَّلَ كُلِّ شَىْءٍ وَ آخِرَ كُلِّ شَىْءٍ، وَ رَبَّ جَبْرَئيلَ وَ ميكائيلَ وَ إِسْرافيلَ وَ إِلهَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَتَولاّنى بِرَحْمَتِكَ، وَ تُشْمِلَنى بِعافِيَتِكَ، وَ تُسْعِدَنى بِمَغْفِرَتِكَ، وَلا تُسَلِّطَ عَلَىَّ أَحَداً مِنْ خَلْقِكَ.
أَللّهُمَّ، إِلَيْكَ فَقَرِّبْنى، وَ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ فَقَوِّمْنى، وَ مِنْ شَرِّ شَياطينِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ فَسَلِّمْنى، وَ فى آناءِ اللَّيْلِ وَ [أَطْرافِ] النَّهارِ فَاحْرُسْنى، وَ فى أَهلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى وَ جَميعِ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ فَاحْفَظْنى، وَ اغْفِرْلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِسائِرِ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، يا رَبَّ [يا: وَلِىَ] الْباقِياتِ الصّالِحاتِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، يا نِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصيرُ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ، [يا: رَحيمُ، ]أَلْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَ صَلَواتُهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَ آلِهِ وَ عِتْرَتِهِ الطّاهِرينَ.
- خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و به وسيلهى چشم [و ذاتت] كه هرگز به خواب نمىرود، از من پاسدارى نما، و به حمايتت كه هرگز كسى نمىتواند قصد آن را بكند، مورد حمايت خويش قرار ده، و به قدرتت بر من از من درگذر. اى صاحب بزرگى و بزرگوارى، خداوندا، از پيشامدهاى بزرگ شب و روز و از جور و ستم هر ستمگر، و رشك و حسادت هر رشك برنده، و تجاوز هر تجاوزگر به تو پناه مىبرم. خدايا، مرا دربارهى خود و خانواده و مال و تمام آنچه از نعمتهايت بر من ارزانى داشتهاى محافظت بفرما، خدايا، پيرامون آنچه كه در نزد توست و من اطّلاعى از آن [يا: گرايشى به آن] ندارم خود سرپرست و متولّى من باش، و در آنچه از آن اطّلاع دارم مرا به خودم وامگذار، اى خدايى كه گناهان آسيبى به تو نمىرساند، و آمرزش از تو نمىكاهد، آنچه را كه ضررى به تو ندارد بيآمرز، و آنچه را كه از تو چيزى نمىكاهد به من عطا فرما. براستى كه تويى بسيار بخشنده هستى. خداوندا، گشايش زودرس و شكيبايى زيبا و روزى فراوان و عفو و گذشت و عافيت در دنيا و آخرت را از تو مسألت دارم. خدايا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و من و پدر و مادر و مردان و زنان مؤمن، زندگان و مردگانش را بيآمرز.
خدايا، مرا از كسانى قرار ده كه بسيار به ياد تو بوده و پيوسته شكر گزاز، و همواره ملازم عبادتت بوده، و امانت تو را ادا مىنمايد، خداوندا، زبانم را از دروغ، و دلم از نفاق و دو رويى، و عملم را از رياء، و ديدهام را از خيانت پاكيزه گردان، زيرا تو به خيانت چشمها و آنچه كه دلها آن را مخفى مىدارند آگاهى، خداوندا، اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و آنچه آنها بر آن سايه افكنده، و پروردگار زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه كه آنها آن را حمل مىكنند، و پروردگار بادها و آنچه كه آنها آن را پراكنده مىكنند، و پروردگار و معبود همهى اشياء و اوّل و آخر هر چيز، و پروردگار جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل، و معبود حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب(عليهم‌السلام)، از تو مىخواهم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و به رحمت خويش مرا سرپرستى نموده، و عافيتت را شامل حالم گردانيده، و به آمرزشت نيكبخت گردانيده، و هيچ كس از مخلوقاتت را بر من چيره نگردانى.
خداوندا، پس مرا مقرّب درگاه خود، و بر اخلاق نيك استوارم گردان، و از شرّ و گزند شيطانهاى جنّى و انسى سلامت بدار، و در اوقات و لحظات شب و [اوّل و آخر و لحظات] روز پاسم بدار، و مرا دربارهى خود و خانواده و مال و دارايى و فرزندان و برادران و همه آنچه بر من ارزانى داشتى محافظت بفرما، و من و پدر و مادر و همهى مردان و زنان مؤمن را بيامرز، اى سرپرستى كنندهى [يا: اى پروردگارِ ]اعمال پايدار صالح، براستى كه تو برهر چيز توانايى، اى بهترين سرپرست و بهترين يارى گر، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها [اى مهربان] سپاس خداوندى را كه پروردگار عالميان است، و درودهاى او بر سرورمان حضرت محمّد و پيامبر اكرم، و آل و عترت پاك او باد.
دعاى حضرت زهرا(عليهما‌السلام) در تعقيب نمازعشا
٢ - نيز از تعقيبات مهمّ بعد از نماز عشا، دعاى مخصوص به اين فريضه از ادعيهى مولايمان فاطمه(عليهم‌السلام) در تعقيب نمازهاى پنجگانه واجب مىباشد، به اين صورت:
سُبْحانَ مَنْ تَواضَعَ كُلُّ شَىْءٍ لِعَظَمَتِهِ، سُبْحانَ مَنْ ذَلَّ كُلُّ شَىْءٍ لِعِزَّتِهِ، سُبْحانَ مَنْ خَضَعَ كُلُّ شَىْءٍ لاَِمْرِهِ وَ مُلْكِهِ، سُبْحانَ مَنِ انْقادَتْ لَهُ الْأُمُورُ بِأَزِمَّتِها، أَلْحَمْدُ للَّهِِ الَّذى لايَنْسى مَنْ ذَكَرَهُ، أَلْحَمْدُ للَّهِِ الَّذى لايُخَيِّبُ مَنْ دعاهُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ كَفاهُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ سامِكِ السَّمآءِ، وَ ساطِحِ الاَْرْضِ، وَ حاصِرِ الْبِحارِ، وَ ناضِدِ الْجِبالِ، وَ بارِىِالْحَيْوانِ، وَ خَالِقِ الشَّجَرِ، وَ فَاتِحِ يَنابيعِ الاَْرْضِ، وَ مُدَبِّرِ الْأُمُورِ، وَ مُسَيِّر السَّحابِ، وَ مُجْرِى الرّيحِ وَ الْمآءِ وَ النّارِ مِنْ أَغْوارِ الاَْرْضِ مُتصاعِداتٍ فِى الْهَوآءِ، وَ مُهْبِطِ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ، أَلَّذى بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصّالِحاتُ، وَ بِشُكْرِهِ نَسْتَوْجِبُ [يا: تُسْتَوْجَبُ] الزِّياداتِ، وَ بِأَمْرِهِ قامَتِ السّماواتُ، وَ بِعِزَّتِهِ اسْتَقَرَّتِ الرّاسِياتُ، وَ سَبَّحْتِ الْوُحوُشُ فِى الْفَلَواتِ، وَالطَّيْرُ فِى الْوُكَناتِ،
أَلْحَمْدُللَّهِِ رَفيعِ الدَّرَجاتِ، مُنَزِّلِ الْآياتِ، واسِعِ الْبَرَكاتَ، ساتِرِ الْعَوْراتِ، قابِلِ الْحَسَناتِ، مُقيلِ الْعَثَراتِ، مُنَفِّسِ الْكُرُباتِ، مُنَزِّلِ الْبَرَكاتِ، مُجيبِ الدَّعَواتِ، [وَ قاضِى الْحاجاتِ]، مُحْيِى الاَْمْواتِ، إِلهِ مَنْ فِى الاَْرْضِ وَ السَّماواتِ. أَلْحَمْدُللَّهِِ عَلى كُلِّ حَمْدٍ وَ ذِكْرٍ وَ شُكْرٍ وَ صَبْرٍ وَ صَلاةٍ وَ زَكاةٍ وَقِيامٍ وَ عِبادَةٍ وَ سَعادَةٍ وَ بَرَكَةٍ وَ زِيادَةٍ وَ رَحْمَةٍ وَ نِعْمَةٍ وَ كَرامَةٍ وَ فَريضَةٍ وَ سَرّآءَ وَ ضَرّآءَ، وَ شِدَّةٍ وَرَخآءٍ، وَ مُصيبَةٍ وَ بَلآءٍ، وَ عُسْرٍ وَ يُسْرٍ، وَ غِنآءٍ وَ فَقْرٍ، وَ عَلى كُلِّ حَالٍ، وَ فى كُلِّ أَوانٍ وَ زَمانٍ، وَ كُلِّ مَثْوىً وَ مُنْقَلُبٍ وَ مَقامٍ.
أَللّهُمَّ، إِنّى عآئِذٌ بِكَ فَأَعِذْنى، وَ مُسْتَجيرٌ بِكَ فَأَجِرْنى، وَ مُسْتَعينٌ بِكَ فَأَعِنّى، وَ مُسْتَغيثٌ بِكَ فَأَغِثْنى، وَداعيكَ فَأَجِبْنى، وَ مُسْتَغْفِرُكَ فَاغْفِرلى، وَ مُسْتَنْصِرُكَ فَانْصُرْنى، وَ مُسَتَهْديكَ فَاهْدِنى، وَ مُسْتَكْفيكَ فَاكْفِنى، وَ مُلْتَجٍ إِلَيْكَ فَآوِنى، وَ مُتَمَسِّكٌ بِحَبْلِكَ فَاعْصِمْنى، وَ مُتَوَكِّلٌ عَلَيْكَ فَاكْفِنى، وَ اجْعَلْنى فى عِبادِكَ [يا: عِياذِكَ ]وَ جِوارِكَ وَ حِرْزِك [يا: حَوْزِكَ] وَ كَهْفِكَ [يا: كَنَفِكَ] وَ حِياطَتِكَ٣٠٢ وَ حَراسَتِكَ وَ كلآئَتِكَ وَ حُرْمَتِكَ [يا: حَرَمِكَ] وَ أَمْنِكَ وَ تَحْتَ ظِلِّكَ وَ تَحْتَ جَناحِكَ، وَاجْعَلْ عَلَىَّ [جُنَّةً ]واقِيَةً مِنْكَ، وَاجْعَلْ حِفْظَكَ وَ حِياطَتَكَ وَ حَراسَتَكَ وَ كَلآئَتَكَ مِنْ وَرآئى وَ أَمامى وَ عَنْ يَمينى وَ عَنْ شِمالى وَ مِنْ فَوْقى وَ مِنْ تَحْتى وَ حَوالَىَّ، حَتّى لايَصِلَ أَحَدٌ مِنَ الُْمخْلُوقينَ إِلى مَكْروهى وَ أَذاىَ، لا إِلهَ إِلاّأَنْتَ الْمَنّانُ، بَديعُ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، ذُوالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، أَللّهُمَّ، اكْفِنى حَسَد الْحاسِدينَ وَ بَغْىَ الْباغينَ وَ كَيْدَ الْكآئِدينَ وَ مَكْرَ الْماكِرينَ وَ حيلَةَ الُْمحْتالينَ وَ غَيْلَةَ الْمُغْتالينَ وَ غَيْبَةَ الْمُغْتابينَ وَ ظُلْمَ الظّالِمينَ وَ جَوْرَ الْجآئِريَن وَاعْتِدآءَ الْمُعْتَدينَ وَ سَخَطَ الْمُسْخِطينَ [يا: الْمُتَسَخِّطينَ] وَ تَسَخُّبَ الْمُتَسَخِّبينَ [يا: وَ سُحْتَ الْمُسْحِتينَ]٣٠٣، وَصَوْلَةَ الصّآئِلينَ وَ اقْتِسار الْمُقْتَسرينَ وَ غَشْمَ الْغاشِمينَ وَ خَبْطَ الْخابِطينَ وَ سِعايَةَ السّاعينَ وَ نَمامَةَ الَّنمّامينَ، وَ سِحْرَ السَّحَرَةِ وَ الْمَرَدةِ وَ الشَّياطينِ، وَ جَوْرَ السَّلاطينِ وَ مَكْرُوهَ الْعالَمينَ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَْمخْزُونِ الطَّيِّبِ الطّاهِرِ الَّذى قامَتْ بِهِ السَّماواتُ وَالاَْرْضُ، وَ أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلَمُ، وَ سَبَّحَتْ لَهُ الْمَلآئِكَةُ، وَ وَجِلَتْ مِنْهُ الْقُلُوبِ، وَ خَضَعَتْ لَهُ الرِّقابُ، وَ أَحْيَيْتَ بِهِ الْمَوْتى، أَنْ تَغْفِرَلى كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ فى ظُلَمِ اللَّيْلِ وَضَوْءِ النَّهارِ، عَمْداً أَوْ خَطَأً، سِرّاً أَوْ عَلانِيَةً، وَ أَنْ تَهَبَ لى يَقيناً وَهَدْياً وَ نُوراً وَ عِلْماً وَ فَهْماً، حَتّى أُقيمَ كِتابَكَ، وَ اُحِلَّ حَلالَكَ، وَ أُحَرِّمَ حَرامَكَ، وَ أُؤَدِّىَ فَرائِضَكَ، وَ أُقيمَ سُنَّةَ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ).
أَللّهُمَّ، أَلْحِقْنى بِصالِحِ مِنْ مَضى، وَاجْعَلْنى مِنْ صالِحِ مَنْ بَقِىَ، وَ اخْتِمْ لى عَمَلى بِأَحْسَنِهِ، إِنَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ، أَللّهُمَّ، إِذا فَنِىَ عُمْرى، وَ تَصَرَّمَتْ أَيّامُ حَياتى، وَ كانَ لا بُدّلى مِنْ لِقآئِكَ، فَأَسْأَلُكَ يا لَطيفُ، أَنْ تُوجِبَ لى مِنَ الْجَنَّةِ مَنْزِلاً يَغْبِطُنى بِهِ الاَْوَّلُونَ وَالْآخِروُن. أَللّهُمَّ، اقْبَلْ مِدْحَتى وَ الْتِهافى، وَ ارْحَمْ ضَراعَتى وَ هَتافى، وَ إِقْرارى عَلى نَفْسى، وَ اعْتِرافى، فَقَدْ أَسْمَعْتُكَ صَوْتى فِى الدّاعينَ، وَ خُشُوعى فِى الضّارِعينَ، وَ مِدْحَتى فِى الْقآئِلينَ، وَ تَسْبيحى فِى الْمادِحينَ، وَ أَنْتَ مُجيبُ الْمُضْطَرّينَ، وَ مُغيثُ الْمُسْتَغيثينَ، وَ غِياثُ الْمَلْهُوفينَ، وَ حِرْزُ الْهارِبينَ، وَ صَريخُ الْمُؤْمِنينَ، وَ مُقيلُ الْمُذْنِبينَ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى الْبَشيرِ النَّذيرِ، وَ السِّراجِ الْمُنيرِ، وَ عَلى جَميعِ الْمَلآئِكَةِ وَ النَّبِيِّينَ.
أَللّهُمَّ، داحِىَ الْمَدْحُوّاتِ، وَ بارِئَ الْمَسْمُوكاتِ، وَ جَبّالَ الْقُلُوبِ عَلى فِطْرَتِها شَقِيِّها وَ سَعيدِها، إِجْعَلْ شَرآئِفَ صَلَواتِكَ وَ نَوامِىَ بَرَكاتِكَ وَ رَأْفَةَ [يا: رَوافِهَ] تَحيّاتِكَ، عَلى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ وَ أَمينِكَ عَلى وَحْيِكَ، الْقآئِمِ بِحُجَّتِكَ، وَالذّآبِّ عَنْ حَرَمِكَ، وَ الصّادِعِ بِأَمْرِكَ، وَ الْمُشَيِّدِ [يا: أَلْمُسْنِدِ] بِآياتِكَ، وَ الْمُوْفى لِنَذْرِكَ، أَللّهُمَّ، فَأَعْطِهِ بِكُلِّ فَضيلَةٍ مِنْ فَضآئِلِهِ، وَ نَقيبَةٍ [يا: مَنْقَبَةٍ] مِنْ مَناقِبِهِ، وَ حالٍ مِنْ أَحْوالِهِ، وَ مَنْزِلَةٍ مِنْ مَنازِلِهِ، رَأَيْتَ مُحَمَّدٍاً لَكَ فيها ناصِراً، وَ عَلى [كُلِ] مَكْرُوهِ بِلآئِكَ صابِراً، وَلِمَنْ عاداكَ مُعادِياً، وَلِمَنْ والاكَ مُوالِياً، وَ عَمّا كَرِهْتَ نآئِياً، وَ إِلى ما أَحْبَبْتَ داعِياً، فَضآئِلَ مِنْ جَزآئِكَ، وَ خَصآئِصَ مِنْ عَطائِكَ وَحْبآئِكَ تُسْنى بِها أَمْرَهُ، وَ تُعْلى بِها دَرَجَتَهُ مَعَ الْقُوّامِ بِقِسْطِكَ، وَالذّآبّينَ عَنْ حَرَمِكَ، حَتّى لايَبْقى سَنآءٌ وَلا بَهآءٌ وَ لا رَحْمَةٌ وَلا كَرامَةٌ إِلاّ خَصَصْتَ مُحَمَّداً بِذلِكَ، وَ آتَيْتَهُ مِنْهُ الذُّرى، وَ بَلَّغْتَهُ الْمَقاماتِ الْعُلى، آمينَ، رَبَّ الْعالَمينَ.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَوْدِعُكَ دينى وَ نَفْسى وَ جَميعَ نِعْمَتِكَ عَلَىَّ، وَاجْعَلْنى فى كَنَفِكَ وَ حِفْظِكَ وَ عِزِّكَ وَ مَنْعِكَ، عَزَّ جارُكَ، وَ جَلَّ ثَنآؤُكَ، وَ تَقَدَّسَتْ أَسْماؤُكَ، وَلا إِلهَ غَيْرُكَ، حَسْبى أَنْتَ فِى السَّرّآءِ وَ الضَّرّآءِ، وَ الشِّدَّةِ وَ الرَّخآءِ، وَ نِعْمَ الْوَكيلُ، رَبَّنا، عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا، وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا، وَ إِلَيْكَ الْمَصيرُ، رَبَّنا، لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذينَ كَفَرُوا، وَاغْفِرْلَنا رَبَّنا، إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ، رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّا عَذابَ جَهَنَّمَ، إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً، إِنَّها سآءَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً، رَبَّنا، افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ، وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحينَ، رَبَّنا، إِنَّنا آمَنّا، فَاغْفِرْلَنا ذُنُوبَنا، وَ كَفِّرْ عَنّا سَيِّئآتِنا، وَ تَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ، رَبَّنا، وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ، وَ لاتُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ، إِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْميعادَ، رَبَّنا، لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسينا أَوْ أَخْطَأْنا، رَبَّنا، وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنا [إِصْراً، كَما حَمَلْتَهُ عَلى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا، وَلا تُحَمِّلْنا] مالا طاقَةَ لَنا بِهِ، وَاعْفُ عَنّا، وَاغْفِرْلَنا، وَارْحَمْنا، أَنْتَ مَوْلانا، فَانْصُرْنا عَلى الْقَوْمِ الْكافِرينَ، رَبَّنا، آتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً، وَ فِى الْآخِرَةِ حَسَنَةً، وَ قِنا بِرَحْمَتِكَ عَذابَ النّارِ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَ آلِهِ الطّاهِرينَ وَ سَلَّمَ تَسْليماً.
- پاك و منزّه است خداوندى كه هر چيز در برابر عظمت او فروتن هستند، پاك و منزّه است خداوندى كه همه اشياء در برابر سرافرازى او خاكسارند، پاك و منزّه است خداوندى كه همه چيز براى امر و فرمانروايى او خضوع دارند، پاك و منزّه است خداوندى كه تمام امور با گذاشتن زمام و مهار و تمام اختيار خويش در دست او، تسليم او هستند، ستايش خداوندى را كه هركس را كه به ياد او باشد فراموش نمىكند، سپاس خدايى را كه هركس او را بخواند محروم نمىگرداند، سپاس خدايى كه هركس بر او توكّل نمايد كفايت مىفرمايد، سپاس خداوندى را كه نگاهدارندهى آسمان و گسترانندهى زمين و بازدارنده و فراگيرندهى درياها و چينندهى كوهها و پديد آورندهى حيوانات و آفرينندهى درختان و گشايندهى چشمههاى زمين و تدبير كنندهى امور و رانندهى ابرها و روان كنندهى باد و آب و آتش از قعر و ژرفاى زمين به صورت متصاعد در هوا، و فرود آورندهى گرما و سرماست، خداوندى كه به نعمت او اعمال شايسته، كامل گشته، و به شكر او مستحقّ افزونيها مىگرديم [يا: انسان مستحقّ آن مىگردد]، و به امر او آسمانها برپا، و به سربلندى او [كوههاى ]استوار استقرار داشته، و حيوانات وحشى در بيابانها، و پرندگان در لانههايشان [در كوهها و ديوارها] تسبيح او را مىگويند.
ستايش خدايى را كه بالا برندهى درجات، نازل كنندهى نشانههاى روشن، گسترش دهندهى بركات، پوشانند عيبها، قبول كننده كارهاى نيك، درگذرندهى لغزشها، برطرف كنندهى ناراحتيهاى سخت و گلوگير، فرو فرستندهى بركات، اجابت كنندهى دعاها، [و برآورندهى حوايج]، زنده كنندهى مردگان مىباشد، و معبود تمام كسانى است كه در زمين و آسمانها هستند. سپاس براى خداوند به خاطر هر حمد و ذكر و شكر و شكيبايى و نماز و زكات و قيام [شب زندهدارى] و عبادت و سعادتمندى و بركت و افزونى و رحمت و نعمت و كرامت و هر امر واجب و در حال خوشحالى و رنجورى، و سختى و فراخى، و مصيبت و بلا، و مشكل و راحتى، و بىنيازى و نيازمندى و بر هر حال و در هر لحظه و زمان و در هر حال اقامت و رفتن و ايستادن.
٢٩٠) اين لفظ در برخى از نسخههاى طارِقٌ آمده است كه ظاهراً درست نيست، زيرا استثناءو منصوب است.
٢٩١) ظاهراً مقصود از چهار سجدهاى كه ذكر مىشود، همان دو سجده شكر است، منتهى به اين ترتيب: ١ - سجده كردن بر پيشانى، ٢ - سجده با سمت راست صورت را، ٣ - سجده با سمت چپ صورت، ٤ - و در آخر با سجده كردن با پيشانى.
٢٩٢) انبياء (٢١): ٨٧ و ٨٨.
٢٩٣) انعام (٦): ٥٩.
٢٩٤) به جاى اين كلمه، حاجت خود را ذكر مىكنى.
٢٩٥) كنايه از اينكه: در مقام و منزلت به من مُلْحق مىشود.
٢٩٦) مزمّل (٧٣): ٦.
٢٩٧) ظاهراً منظور آيهى شريفه ٥٤ سورهى اعراف مىباشد.
٢٩٨) ظاهراً مقصود آيهى ١٦٣ و ١٦٤ سورهى بقره است.
٢٩٩) مقصود آيات ٢٥٤ و ٢٥٥ و ٢٥٦ و ٢٥٧ سورهى بقره مىباشد.
٣٠٠) يعنى از اوّل تا آخر سورهى بقره. آيهى ٢٨٣.
٣٠١) يعنى اگر خواست به جاى تسبيحات اربعه، سورهى حمد بخواند.
٣٠٢) در برخى از نسخههاى به جاى اين كلمه حِباطَتِكَ آمده است كه ظاهراً درست نيست.
٣٠٣) در برخى از نسخهها نيز تَسَحُّبَ الْمُتَسَحِّبِينَ آمده است كه ظاهراً درست نيست.
خداوندا، من به تو پناهنده مىشوم پس مرا پناه ده، و در حمايت تو درمىآيم پس مرا در تحت حمايتت درآور، و به تو يارى مىجويم پس يارىام فرما، و به تو ياورى مى خواهم پس ياورىام كن، و تو را مىخوانم پس پاسخم ده، و از تو آمرزش خواهى مىنمايم پس بيامرزم، و از تو يارى و كاميابى مىجويم پس پيروزم گردان، و از تو طلب هدايت مىكنم پس هدايتم فرما، و از تو طلب كفايت مىنمايم پس كفايتم فرما، و به تو پناه مىآورم پس پناهم ده و درآغوشم بگير، و به ريسمان تو چنگ مىزنم پس محفوظم بدار، و بر توكّل مىنمايم پس كفايتم فرما، و مرا در ميان بندگان [يا: در پناهندگى] و همسايگى و حفظ [يا: حوزه و پيرامون] و در پناه [يا: حمايت] و نگاهدارى و پاسدارى و محافظت و حُرمت و امْنيّت و زير سايهى [رحمت]ات و زير پَرِ [حمايتت] قرار ده، و بر من [سپرى] محافظت كننده از جانب خويش قرار ده، و حفظ و حمايت و حراست و مراعات نمودنت را از پشت و پيش رو و از راست و از چپ و از بالاى سر و از زير و اطرافم قرار ده، تا هيچ يك از مخلوقاتت نتواند بدى و اذيّت و گزندى به من برساند. معبودى جز تو كه بسيار بخشنده، نو آفرين آسمانها و زمين، صاحب بزرگى و بزرگوارى هستى، وجود ندارد. خداوندا، مرا از حسادت و رشك حسودان و تجاوز تجاوز كنندگان و افسون افسونگران و مكر مكركنندگان و حيلهى حيله گران و فريبِ فريب دهندگان [و يا به فريب و كُشتنِ ترور كنندگان]، و غيبت غيبت كنندگان و ستم ستمگران، و جور جائران، و تجاوز تجاوز كنندگان، و خشمِ خشم گيرندگان، و تكبّر و ناز به خود بالندگان، [يا: نابود كردن از بين برندگان]، و تاختن و زبردَستى تازندگان، و وادار كردن وادار كنندگان، و ظلم و ستم ظالمان و غاصبان، و زدن و آزار رسانيدن زنندگان، و سعايت و بدگويى سعايت كنندگان و سخن چينى و دو بهم زنى سخن چينان و جادوى جادوگران و سركشان و شيطانها، و جور و ستم پادشاهان و بدى و گزند عالميان كفايت بفرما.
خداوندا، به آن اسم محزون و پوشيدهى پاك پاكيزهاى كه آسمانها و زمين به آن برپاست، و تاريكيها به آن روشن است، و فرشتگان براى آن تسبيح مىگويند، و دلها از آن لرزان و هراسانند، و گردنها در برابر آن خاضع و فروتن هستند، و مردگان را به آن زنده مىگردانى، از تو مىخواهم كه هر گناهى را كه در تاريكيهاى شب و روشنايى روز، عمداً يا از روى خطا، وپنهانى و يا آشكارا انجام دادهام بيامرزى، و يقين و هدايت و نور و آگاهى و فهم و دريافتى به من ارزانى دارى تا اينكه كتابت را بپا داشته، و حلالت را حلال، و حرامت را حرام بدانم، [ويا: به حلالت عمل كنم، و از حرامت بپرهيزم] و فرايض و واجبات را ادا، و سنّت و روش پيامبرت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را برپا دارم.
خدايا، مرا به گذشتگان از صالحين محلق فرما، و از صالحين باقيمانده قرار ده، و عملم را به نيكوترين اعمال ختم بفرما، براستى كه تو بسيار آمرزندهى مهربان هستى، خداوندا، هنگامى كه عمرم به پايان رسيده، و روزهاى زندگانىام سپرى مىگردد، و چارهاى از ملاقات باتو ندارم، از تو درخواست مىنمايم كه اى لطيف، منزلت و جايگاهى از بهشتت را به من عطا بفرمايى كه اوّلين و آخرين به واسطهى آن بر من رشك برند، خداوندا، مدح و ثنا و از اندوه شعلهور شدنم را بپذير، و بر خاكسارى و زارى و فرياد و اقرار و اعتراضم عليه خويش رحم آر، كه صدايم را در ميان دعا كنندگان، و فروتنىام را در ميان زارى كنندگان، و مدح و ثنايم را در ميان گويندگان، و تسبيحم را در ميان ستايشگران به تو شنوانيدم. و تو اجابت كنندهى [دعاى] درماندگان و بيچارگان، و يارى كنندهى كمك جويان، و ياورى كنندهى غمگينان و ستمديدگان، و پناهگاه گريختگان، و فريادرس مؤمنان، و درگذرنده از لغزش گناهكاران مىباشى. و درود خداوند بر مژده و بيم دهنده و چراغ نورانى [حضرت رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )] و بر همهى فرشتگان و پيامبران.
خداوندا، اى گسترانندهى زمينها، و پديدآورندهى آسمانها، و كسى كه همهى دلها (بدبخت و نيكبخت) را بر فطرت [توحيد ]خويش سرشتهاى، برترين درودها و بالندهترين بركات و با رأفتترين درودهايت را بر بنده و رسول و امين بر وحى، با پردارندهى حجّت و دليلت، و كسى كه از حرم [و احكام] تو دفاع نمود و امر تو را فيصله داد، و آياتت را بنيان نهاد و بالا برد [يا: اقامه و پابرجا نمود]، و به عهد و پيمانت وفا نمود. خداوندا، پس در برابر هر فضيلت از فضائل و فرايستگىهايش، و هر روش و اخلاق ستوده از روشهاى ستودهاش، و هر حال از حالاتش و هر منزلت از منزلتهايش كه تو حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ] را در آن ياريگر خويش، و صابر در برابر گرفتارىات، و ستيزهجو با دشمنان، و دوست با دوستانت، و كنارهگير از هرچه كه ناخوشايند توست، و خواننده به سوى آنچه كه دوست دارى ديدى، برتريهايى از پاداشت، و عطايا و بخششهاى ويژهات به او عطا فرما، به گونهاى كه به واسطهى آن مقام او را والا گردانيده، و درجه و پايهايش را با كسانى كه براى [اجراى] قسط و داد [تو] بپا مىخيزند و از حرم [و احكامت] دفاع مىكنند بالا بر، تا اينكه هيچ بلندپايگى و فروغ و رحمت و كرامت نباشد مگر اينكه حضرت محمّد[(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )] را بدان ويژه گردانيده، و اوج آن را به او عطا فرموده، و او را به مقامات والا رسانيده باشى. اجابت فرما. اى پروردگار عالميان.
خداوندا، براستى كه من دين و خود و تمام نعمتهايى را كه بر من ارزانى داشتهاى به تو مىسپارم، و مرا در كنف و حمايت و حفظ و سرفرازى و بازدارندگى خويش قرار ده، كه همسايه تو سربلند، و مدح و ثنايت بزرگ، و نامها [و كمالات]ات پاكيزه است، و معبودى جز تو وجود ندارد، در حال خوشى و رنجورى، و سختى و فراخى زندگى مرا برايم كافى هستى و چه وكيل و كارگذار خوبى، پروردگارا، تنها بر تو توكّل نموديم، و به سوى تو [با تمام وجود] رجوع نموديم، و بازگشت [همه موجودات] به سوى توست. پروردگارا، ما را گرفتار [و مورد آزمايش] كسانى كه كفر ورزيدند قرار مده، و بيآمرزمان، پروردگارا، براستى كه تويى سربلند و فرزانه. پروردگارا عذاب جهنّم را از ما دور دار، كه عذاب آن [همانند طلبكار] پيوسته ملازم انسان است، براستى كه جهنّم بد جاى ماندن و ايستادن است، پروردگارا، بين ما و قوممان به حقّ داورى فرما، و تو بهترين داوران مىباشى، پروردگارا، [براستى كه] ما ايمان آورديم، پس گناهانمان را بيآمرز، و بديهايمان را بپوش، و با ابرار و نيكان بميران، پروردگارا، آنچه را كه دربارهى ما به فرستادگانت وعده دادى به ما عطا فرما و ما را در روز قيامت رسوا مگردان، براستى تو هرگز خلف وعده نمىفرمايى، پروردگارا، اگر فراموش نموديم يا خطا و اشتباه نموديم بر ما مگير [و عذاب مفرما]، پروردگارا، و بر ما مَنِهْ [هر امرى را كه بازدارندهى - از خيرات - و سختى است، چنانكه بر دوش كسانى كه پيش از ما بودند نهادى، و بر دوشمان مَنه] آنچه را كه توان و طاقت آن را نداريم، و از ما درگذر، وبيامرز، و رحم آر، تويى مولىوسرپرست ما، پس ما را بر گروه كافران يارى بخش و پيروز گردان، پروردگارا، هم در دنيا و هم در آخرت به ما نيكى عطا فرما، و به رحمت خويش از عذاب آتش [جهنّم] نگاه دار. و درود و سلامتى و ايمنى ويژهى خداوند بر سرورمان حضرت محمّد، پيامبر اكرم و خاندان پاكيزه او باد.
دعاى امام صادق(عليه‌السلام) در تعقيب نماز عشاء
٣ - همچنين از تعقيبات مهمّ بعد از نماز عشا، دعاى مختصّ به اين فريضه از دعاهاى مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) است كه معاوية بن عمّار در تعقيب نمازها روايت نموده، و آن دعا به اين صورت است:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلاةً تُبَلِّغُنا بِها رِضْوانَكَ وَالْجَنَّةَ، وَ تُنْجينا بِها مِنْ سَخَطِكَ وَ النّارِ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أرِنِى الْحَقَّ حَقّاً حَتّى أَتَّبِعَهُ، وَأَرِنِى الْباطِلَ باطِلاً حَتّى أَجْتَنِبَهُ، وَلا تَجْعَلْهُما عَلَىَّ مُتَشابِهَيْنِ، فَأَتَّبِعَ هَواىَ بَغَيْرِ هُدىً مِنْكَ، فَاجْعَلْ هَواىَ تَبَعاً لِرِضاكَ وَ طاعَتِكَ، وَ خُذْ لِنَفْسِكَ رِضاها مِنْ نَفْسى، وَاهْدِنى لِما اخْتُلِفَ فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِكَ، إِنَّكَ تَهْدى مَنْ تَشآءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ، أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاهْدِنى فيمَنْ هَدَيْتَ، وَ عافِنى فيمَنْ عافَيْتَ، وَ تَوَلَّنى فيمَن تَوَلَّيْتَ، وَ بارِكْ لى فيما أَعْطَيْتَ، وَقِنى شَرَّ ما قَضَيْتَ، إِنَّكَ تَقْضى وَ لا يُقْضى عَلَيْكَ، وَ تُجيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْكَ.
تَمَّ نُورُكَ أَللّهُمَّ فَهَدَيْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ، وَ عَظُمَ حِلْمُكَ فَعَفَوْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ، وَ بَسَطْتَ يَدَكَ فَأَعْطَيْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ، تُطاعُ رَبَّنا فُتَشْكَرُ، وَ تُعْصى رَبَّنا فَتَسْتُرُ وَ تَغْفِرُ، أَنْتَ كَما أَثْنَيْتَ عَلى نَفْسِكَ بِالْكَرَمِ وَ الْجُودِ، لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ، تَبارَكْتَ وَ تَعالَيْتَ، لا مَلْجَأَ وَلا مَنْجىمِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، لا إِل هَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ أَللّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ، عَمِلْتُ سُوءاً، وَ ظَلَمْتَ نَفْسى [فَارْحَمْنى، وَ أَنْتَ أرْحَمَ الرّاحِمينَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ أَللّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ، عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسى]، فَاغْفِرْلى يا خَيْرَ الْغافِرينَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ أَللّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ، عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسى فَتُبْ عَلَىَّ [يا: فَاغْفِرْلى] إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَ سُبْحانَكَ إِنّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ، سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ.
أَللّهُمَّ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ بَيِّتْنى [يا: تُبَيِّتُنى] مِنْكَ فى عافِيَةٍ، وَ صَبِّحْنى ٣٠٤ مِنْكَ فى عافِيةٍ، وَ اسْتُرْنى مِنْكَ بِالْعافِيَةِ، وَارْزُقْنى تَمامَ الْعافِيَةِ، وَ دَوام الْعافِيَةِ، وَالشُّكْرَ عَلَى الْعافِيَةِ. أَللّهُمَّ ، إِنّى أَسْتَوْدِعُكَ نَفْسى وَ دينى وَ أَهْلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ أَهْلِ حُزانَتى وَ كُلَّ نِعْمَةٍ أَنْعَمْتَ [بِها] عَلَىَّ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْنى فى كَنَفِكَ وَ أَمْنِكَ وَ كَلآئَتِكَ وَ حِفْظِكَ وَ حِياطَتِكَ وَ كِفايَتِكَ وَ سِتْرِكَ وَ ذِمَّتِكَ وَ جِوارِكَ وَ وَدآئِعِكَ، يا مَنْ لا تَضيعُ وَدآئِعُهُ، وَلا يُخَيَّبُ سآئِلُهُ، وَلا يَنْفَذُ ما عِنْدَهُ، أَللّهُمَّ ، إِنّى أَدْرَأُبِكَ فى نُحُورِ أَعْدآئى وَ كُلِّ مَنْ كادَنى وَ بَغى عَلَىَّ. أَللّهُمَّ ، مَنْ أَرادَنا فَأَرِدْهُ، وَ مَنْ كادَنا فَكِدْهُ، وَ مَنْ نَصَبَ لَنا فَخُذْهُ يا رَبِّ أَخْذَ عَزيزٍ مُقْتَدِرٍ.
أَللّهُمَّ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاصْرِفْ عَنّى مِنْ [جَميعِ ]الْبَلِيّاتِ وَالْآفاتِ وَ الْعاهاتِ وَ النِّقَم وَ لُزُومِ السَّقَمِ وَ زَوالِ النِّعَمِ وَ عَواقِبِ التَّلَفِ، ما طَغى بِهِ الْمآءِ لِغَضَبِكَ، وَ ما عَتَتْ بِهِ الرّيحُ عَنْ أَمْرِكَ، وَ ما أَعْلَمُ وَ ما لا أَعْلَمَ، وَ ما أَخافُ وَ مالا أَخافُ، وَ ما أَحْذَرُ وَ ما لا أَحْذَرُ، وَ ما أَنْتَ بِهِ أَعْلَمُ، أَللّهُمَّ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ فَرِّجْ عَنّى، وَ نَفَّسْ غَمّى، وَ سَلِّ حُزْنى، وَاكْفِنى ما ضاقَ بِهِ صَدْرى، وَ عيلَ بِهِ صَبْرى، وَ قُلَّتْ فيهِ حيلَتى، وَ ضَعُفَتْ عَنْهُ قُوَّتى، وَ عَجَزَتْ عَنْهُ طاقَتى، وَ رَدَّتْنى فيهِ الضَّرُورَةُ عِنْدَ انْقِطاعِ الْآمالُ وَ خَيْبَةِ الرَّجآءِ مِنَ الَْمخْلُوقينَ إِلَيْكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاكْفِينهِ يا كافِياً مِنْ كُلِّ شَىْءٍ، وَلا يَكْفى مِنْهُ شَىْءٌ، إِكْفِنى كُلَّ شَىْءٍ حَتّى لايَبْقى شَىْءٌ، ياكَريمُ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ارْزُقْنى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ وَ زِيارَةَ قَبْرِ نَبِيِّكَ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مَعَ التَّوْبَةِ وَالنَّدَمِ. أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْتَوْدِعُكَ نَفْسى وَ دينى وَ أَهْلى وَ مالى وَ وُلْدى وَ إِخْوانى، وَأَسْتَكْفيكَ ما أَهَمَّنى وَ ما لَمْ يُهِمَّنى [يا: ما لا يُهِمُّنى]، أَسْأَلُكَ بِخِيرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، أَلَّذى لايَمُنُّ بِهِ سِواكَ، ياكَريمُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى قَضى عَنّى صَلاةً كانَتْ عَلى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً.
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، خداوندا، بر محمّد و آل او چنان درودى فرست كه ما را به واسطهى آن به خشنودى و بهشتت نايل گردانده، و از ناخوشايندىات و آتش [جهنّم ]رهايى دهى. خداوند بر محمّد و آل محمّد درود فرست و حقّ را به من حقّ نشان ده تا از آن پيروى نمايم، و باطل را باطل بنمايان تا از آن اجتناب كنم، و آن دو را بر من مُشْتَبِه مگردان تا بدون هدايت از جانب تو از هواى خويش تبعيّت نمايم. پس هوا و هوسم را پيرو رضا و طاعت خود بگردان، و براى نفس خود از نفس من خشنودىايش را بگير، و به اذن خود مرا در آنچه كه در آن اختلاف [نظر] وجود دارد به حقّ، هدايت فرما، براستى كه تو هركس را بخواهى به راه راست هدايت مىفرمايى. خداوندا، بر محمّد و آل محمد درود فرست، و مرا در ميان كسانى كه هدايت فرمودى هدايت فرما، و در ميان كسانى كه عافيت دادى عافيت بخش، و در ميان آنان كه سرپرستى نمودى سرپرستى نما، و در آنچه عطا فرمودى مبارك گردان، و از شرّ آنچه قضا و ارادهى حتمى فرمودى نگاه دار، كه تو قضا و ارادهى حتمى مىفرمايى و كسى عليه تو قضا نمىتواند بكند، و همه را در پناه خويش در مىآورى، و كسى نمىتواند [چيزى را] عليه تو در پناه خويش درآورد.
خدايا، نورت كامل گشته و لذا هدايت نمودى پس سپاس تو را، و حلم و بردبارىات بزرگ گرديد و لذا گذشت فرمودى پس سپاس تو را، و دست [رحمت]ات را گشودى، و لذا عطا فرمودى پس سپاس تو را، اى پروردگار ما، اطاعتت مىكنند و سپاسگزارى مىكنى، و اى پروردگار ما، نافرمانىات مىكنند و مىپوشانى و آمرزى، تو همچنانى كه خويش را به كرم و بخشش ستودهاى، آرى و آرى. بلندمرتبه و پاك و منزّهى، هيچ پناهگاه و راه نجاتى از تو جز به سوى تو وجود ندارد. معبودى جز تو نيست، خداوندا، همراه با ستايشت تو را به پاكى [منزّه بودن از هر عيب و نقص] مىخوانم، عمل بد انجام داده و به خويش ستم نمودم پس [بر من رحم آر، و تو مهربانترين مهربانها مىباشى، معبودى جز تو نيست، خداوندا، همراه با ستايشت، تو را به پاكى ياد مىكنم، عمل بد انجام دادم و به خود ستم نمودم] پس مرا بيآمرز اى بهترين آمرزندگان، معبودى جز تو نيست همراه با ستايشت تو را به پاكى ياد مىكنم، عمل بد انجام داده و به خود ستم نمودم، پس توبه مرا بپذير [يا: مرا بيامرز]، كه تو بسيار توبه پذير و مهربان هستى، معبودى جز تو نيست، پاك و منزّهى تو، براستى كه من از ستمكاران بودم، پاك و منزّه است پروردگارت، پروردگار صفت سرافرازى از آنچه كه او را بدان توصيف مىنمايند، و سلام و درود بر پيامبران فرستاده شده، و ستايش خداوندى را كه پروردگار عالَميان است.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و بر من همراه با عافيت از جانب خود شب و صبح نما، و با عافيتى از جانب خود بر من بپوشان، و تمام و كمال و دوام عافيت و شكر بر عافيت را روزىام گردان، خداوندا، خود و دين و خانواده و دارايى و فرزندان و خويشان و بستگانى كه به واسطهى آنان ناراحت مىگردم و هر نعمتى را كه بر من ارزانى داشتهاى به تو مىسپارم، پس بر محمّد و آل او درود فرست و مرا در تحت حمايت و امنيّت و نگاهدارى و حفظ و مراعات و كفايت و پوشش و ضمانت و همسايگى و حمايت و سپردههاى خود قرار ده، اى خدايى كه سپردههاى تو گم و نابود نمىشود، و هركس از تو درخواست نمايد نوميد نمىگردد، و هرچه در نزد توست پايان نمىپذيرد، خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، به [وسيلهى] تو بر سينههاى دشمنانم و تمام كسانى كه مىخواهند مرا فريب داده [ويا به من آسيبى برسانند] و ستم كنند، دست ردّ مىزنم، خداوندا، هركس ارادهى [آسيب رساندن] به ما را داشته باشد تو خود او را اراده نمودن [و به او آسيب رسان]، و هركس بخواهد مرا فريب دهد [ويا بدى برساند]، تو خود او را بفريب [ويا بدى برسان] و هركس دشمن ما باشد اى پروردگار من، او را همانند گرفتن شخص سربلند و نيرومند بگير.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و [تمام ]گرفتاريها و آفات و آسيبها و كيفرها و بيمارىهاى پيوسته، و از دست رفتن نعمتها و عاقبتهاى امور كه تلف و نابودى منجر مىگردد، آنچه كه آب به خاطر غضب و خشمت بر آن طغيان نموده، و يا به واسطهى امرت باد بر آن تند وزيده، و آنچه را كه مىدانم يا آگاهى ندارم، و از آن بيم دارم و يا بيم ندارم، و پرهيز مىنمايم و يا پرهيز نمىنمايم، و تمام آنچه را تو به آن آگاهترى برطرف فرما. خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و همّ و اندوهم را برطرف و غمم را زايل، و حزن و اندوهم را تسلّى داده، و آنچه را كه دلم به واسطهى آن تنگ گشته و صبر و شكيبايىام به آخر رسيده، و بيچاره شدهام، و نيرويم ناتوان گرديده، و طاقتم عاجز گشته، و ضرورت و ناچارى هنگام بريدن آرزوها و نوميد شدن اميد از خلق، مرا به سوى تو باز گردانيده، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا از آنها كفايت فرما، اى كسى كه از هر چيز كفايت مىنمايى، و هيچ چيز نمىتواند از تو كفايت كند، تمام چيزها را كفايت فرما تا اينكه هيچ چيز نماند، اى بزرگوار.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و حجّ خانهى محترم خود و زيارت قبر پيامبرت(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را همراه با توبه و پشيمانى روزىام گردان. خداوندا، خود و دين و خانواده و دارايى و فرزندان و برادرانم را به تو مىسپارم، و از تو نسبت به هر چيز كه مورد اهتمام من است و مرا به غم و اندوه وا مىدارد و يا نمىدارد طلب كفايت مىنمايم. به [حقّ] برگزيدهات از مخلوقات [رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )] كه هيچ كس غير تو نمىتواند بر او منّت گذارد، درخواست مىنمايم. اى بزرگوار، سپاس خداوندى را كه نماز [ديگرى] را كه بر مؤمنين نوشته و واجب معيّن و وقت دار بود، از ناحيه من برآورده ساخت.
كيفيّت انجام سجدهى شكر بعد از نماز عشا
٤ - بعد به حسب امكان و عنايت خداوند - جلّ جلاله - اگر خواستى، مىتوانى هم اينك سجدهى شكر را بجا آورى، و يا بعد از نماز وُتَيْره و نافلهى نماز عشا. به هرحال در حال سجده بگو:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ أَنْتَ، إِنْقَطَعَ الرَّجآءُ إِلاّ مِنْكَ وَ مِنْكَ مِنْكَ، يا أَحَدَ مَنْ لا أَحَدَ لَهُ، يا أَحَدَ مَنْ لا أَحَدَ [لَهُ]، يا أَحَدَ مَنْ لا أَحَدَ لَهُ غَيْرُكَ،٣٠٥ يا مَنْ لايَزيدُهُ كَثْرَةُ الدُّعآءِ [يا: الْعَطآءِ] إِلاّكَرَماً وَ جُوداً، يا مَنْ لايَزيدُهُ كَثْرَةُ الدُّعآءِ إِلاّ كَرَماً وَ جُوداً، [يا مَنْ لايَزيدُهُ كَثْرَةُ الدُّعآءِ إِلاّ كَرَماً وَ جُوداً،] صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، [صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ
- خداوندا، تنها تو تو، اميدم جز از تو، از تو، از تو بريده شده، اى بىهمتا، اى بىهمتايى كه همتايى براى تو نيست، اى بىهمتايى كه همتايى براى تو نيست، اى بىهمتايى كه همتايى غير تو براى تو نيست؟ اى خدايى كه بسيارى دعا جز بر بزرگوارى و جوُد [يا: عطاىِ] تو نمىافزايد، اى كسى كه بسيارى دعا جز بر بزرگوارى و بخشش تو نمىافزايد، [اى كسى كه بسيار دعا كردن جز به كرم و بخشش تو نمىافزايد]، بر محمّد و اهل بيت او درود فرست، بر محمّد و اهل بيت او درود فرست، [بر محمّد و اهل بيت او درود فرست].
و حاجت خويش را بخواه، بعد طرف راست صورت خود را بر زمين نهاده و مانند گفتار گذشته را بگو، بعد طرف چپ صورت خويش را بر زمين نهاده و مانند آن را بگو، سپس باز پيشانىات را بر زمين گذارده و سجده بجا آور و مانند آن را بگو.
٥ - و نيز از دعاهاى بعد از نماز عشا براى درخواست وسعت روزى، دعايى است كه عبيدبن زرارة نقل مىكند و مىگويد: در محضر امام صادق(عليه‌السلام) بودم كه مردى از شيعيان و پيروانش از نادارى و تنگى روزى و اينكه در طلبِ روزى، شهرها را مىگردد ولى جز بر فقر و نادارى او افزوده نمىگردد، شكايت و گله نمود. حضرت به او فرمود: هنگامى كه نماز عشا را بجا آوردى، به آرامى و تأنّى بگو:
أَللّهُمَّ، إِنَّهُ لَيْسَ لى عِلْمٌ بِمَوْضِعِ رِزْقى، وَ إِنَّما أَطْلُبُهُ بِخَطَراتٍ [تَخْطُرُ ]عَلى قَلْبى، فَأَجُولُ فى طَلَبِهِ الْبُلْدانَ، فَأَنَا فيما أَنَا طالِبٌ [يا: أَطْلُبُ] كَالْحَيْرانِ، لا أَدْرى أَفى سَهْلٍ هُوَ أَمْ فى جَبَلٍ، أَمْ فى أَرْضٍ أَمْ فى سَمآءٍ، أَمْ فى بَرٍّ أَمْ فى بَحْرٍ، وَ عَلى يَدَىْ مَنْ، وَ مِنْ قِبَلِ مِنْ، وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ عِلْمَهُ٣٠٦ عِنْدَكَ، وَأَسْبابَهُ بِيَدِكَ، وَ أَنْتَ الَّذى تَقْسِمُهُ بِلُطْفِكَ، وَ تُسَبِّبُهُ بِرَحْمَتِكَ، أللّهُمَّ، فَصَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْ يارَبِّ، رِزْقَكَ لى واسِعاً، وَ مَطْلَبَهُ سَهْلاً، وَ مَأْخَذَهُ قَريباً، وَ لا تُعَنِّنى بِطَلَبِ مالَمْ تُقَدِّرْلى فيهِ رِزْقاً، فَإِنَّكَ غَنِىٌّ عَنْ عَذابى، وَ أَنَا فَقيرٌ إِلى رَحْمَتِكَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ جُدْ عَلى عَبْدِكَ بِفَضْلِكَ، إِنَّكَ ذُوفَضْلٍ عَظيمٍ .
- خداوندا، براستى كه من آگاهى به محلّ روزىام ندارم، و تنها به واسطهى خاطرههايى كه بر دلم [خطور مىكنند] آن را جستجو مىنمايم، و در طلب آن در شهرها و آباديها مىگردم، پس من در آنچه در طلب آن هستم همانند سرگشته و حيران هستم. نمىدانم آيا آن در دشت است يا در كوه يا، در زمين يا در آسمان، يا در خشكى يا در دريا، و بر دستان چه كسى است و از نزدِ كيست؟ ولى بى گمان مىدانم كه علم آن در نزد توست، و اسبابش به دست توست، و تويى كه به لطف خويش آن را تقسيم مىفرمايى، و به رحمت خود جفت و جور مىنمايى، خداوندا، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و اى پروردگار من، روزىات را بر من گسترده و جستجوى آن را آسان، و جايگاه گرفتنش را نزديك گردان، و مرا به طلب آنچه كه در آن براى من روزى مقدّر نفرمودهاى به رنج و مشقّت نيانداز، زيرا تو از عذاب كردن من بىنيازى، و من به رحمتت نيازمندم، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و به فضل خويش بر بندهات بخشش فرما، كه تو صاحب فضل بزرگ مىباشى.
عبيد بن زرارة مىگويد: اندك زمانى بر آن مرد نگذشت كه فقر و نادارىاش برطرف شد، و توانگر گرديد و حالش نيكو شد.
٦ - و از جمله امورى كه بر اساس روايات بعد از نماز عشا براى ايمنى گفته مىشود، اين است كه در روايت آمده حضرت ابى جعفر محمّد بن علىّ بن موسى بن جعفر، امام جواد[(عليهم‌السلام)] مىفرمود: هركس بعد [يا: قبل] از نماز عشاء هفت بار سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر را بخواند، تا صبح در ضمانت خداوند متعال خواهد بود.
٧ - و از امور مهمّ اين است كه در آخر تعقيب نماز عشاء، دعاى ابن خانبه را بخواند، كه ما آن را بعد از تعقيب نماز ظهر براى جبران و اصلاح غفلتها و جنايات و گناهان قلبى كه در نماز واقع مىشود، يادآور شديم.
فصل بيست و هفتم: كيفيّت خواندن نماز فرج بعد از نماز عشا در روايتى آمده كه عبدالرّحمن بن كثير مىگويد: به امام صادق(عليه‌السلام) از ناراحتى و اندوه سختى كه بدان گرفتار شده بودم، گله و شكايت نمودم. حضرت فرمود: اى عبدالرّحمن، وقتى نماز عشا را خواندى، دو ركعت نماز بجاآور، سپس طرف راست صورتت را بر زمين بگذار و بگو:
يا مُذِلَّ كُلِّ جَبّارٍ، وَ مُعِزَّ كُلِّ ذَليلٍ، قَدْ وَحَقِّكَ، بَلَغَ بى مَجْهُودى .
- اى خوار كنندهى هر سركش، و سرافراز كنندهى هرخوار و ذليل، به حقّ تو سوگند، كه حقيقتاً تاب و توانم به آخر رسيده است.
وى مىگويد: بيش از سه شب آن را نگفته بودم كه غم و اندوهم برطرف شد و فرج و گشايش برايم حاصل شد.
فصل بيست و هشتم: نمازهاى ديگر بعد از نماز عشا
نماز جهت درخواست روزى از آن جمله دو ركعت نماز براى طلب روزى است، كه در روايت آمده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: دو ركعت نماز بعد از نماز عشا را ترك نكنيد، كه موجب جلب روزى است. به اين صورت كه در ركعت اوّل سورهى حمد و آية الكرسى و سورهىقُلْ يا أَيُّهَا الْكافِروُنَ ، و در ركعت دوّم سورهى حمد و سيزده بار سورهىقُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد را قرائت مىكنى، و وقتى سلام نماز را گفتى، دستهايت را به سوى آسمان بلند كرده و مىگويى:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ يا مَنْ لاتَراهُ العُيُونُ وَ لا تُخالِطُهُ الظُّنُونُ، وَ لا تَصِفُهُ [يا: لايَصِفُهُ] الْواصِفُونَ، يا مَنْ لا تُغَيِّرُهُ الدُّهُورُ، وَلا تَبْليهِ الاَْزْمِنَةُ، وَلا تَحْليهِ الْأُمُورُ، يا مَنْ لا يَذُوقُ الْمَوْتَ، ولايَخافُ الْفَوْتَ، يا مَنْ لا تَضُرُّهُ الذُّنُوبُ، وَ لا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ هَبْ لى مالايَنْقُصُكَ، وَ اغْفِرْلى مالا يَضُرُّكَ، وَافْعَل بى كَذا وَ كَذ ا.
- خداوندا، براستى كه من از تو درخواست مىنمايم، اى كسى كه چشمها او را نمىبينند، و گمانها بر آن وارد نمىگردد، و توصيف كنندگان نمىتوانند او را توصيف كنند، اى كسى كه روزگارها او را دگرگون، و زمانها كهنه و پوسيده، و امور او به تحليه نمىبرند، اى كسى كه مرگ را نمىچشى و از دست رفتن و فَوْتِ چيزى بيم ندارى، اى كسى كه گناهان ضررى به او نمىرساند و آمرزش چيزى را از او نمىكاهد، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را كه از تو نمىكاهد بر من ببخش، و آنچه را كه به تو آسيبى نمىرساند بر من بيآمرز، و به من چنين و چنان كن.
و به جاى اين كلمات يعنى كذا و كذا حاجتت را ذكر مىكنى. حضرت(عليه‌السلام) فرمود: هركس اين نماز را بخواند، خداوند خانهاى در بهشت براى او بنا مىنهد.
نماز ديگر بعد از نماز عشا
٣٠٧
از ديگر نمازهاى بعد از عشا، نمازى است كه در روايت آمده پيامبر اكرم - صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلمو آله - فرمود: هركس چهار ركعت نماز بعد از نماز عشا بخواند، به اين صورت كه در دو ركعت اوّل سورهىقُلْ يا أَيُّهَا الْكافِروُنَ و قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد ، و در دو ركعت دوم سورهىتَبارَكَ الَّذى بِيَدِهِ الْمُلْكُ و ألَم تَنْزيل سجده را قرائت كند، مانند اين است كه چهار ركعت نماز در شب قدر بجا آورده باشد.
فصل بيست و نهم: آداب و تعقيبات نماز وُتَيْره و نافلهى عشا
سورههايى كه در نماز و تيره قرائت مىشود ١ - اسماعيل بن عبدالخالق بن عبدربّه مىگويد امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: پدر بزرگوارم همواره بعد از نماز عشا، دو ركعت نماز در حالت نشسته مىخواند، و صد آيه در آن دو ركعت قرائت مىنمود، و پيوسته مىفرمود: هركس اين دو ركعت را بخواند، و صد آيه در آن تلاوت كند، از غافلان نوشته نمىشود.
وى مىگويد: امام باقر(عليه‌السلام) در آن دو ركعت، سورهى واقعه و اخلاص را قرائت مىفرمودند.
در روايت ديگر پيرامون سورههايى كه در نماز وتيره قرائت مىشود آمده است كه حضرت ابى جعفر محمّد بن علىّ امام باقر(عليهما‌السلام) فرمود: هركس سورهى مُلْك را شب بخواند، به قرائت بسيار و پاكيزه عمل نموده، و از غافلان نخواهد بود، و من نيز بعد از نماز عشا آن دو را در حالت نشسته [در نافله عشا] مىخوانم.
كيفيّت نماز وُتَيره
كسى كه مىخواهد نماز وتيره و نافلهى نماز عشا بخواند، چهار زانو مىنشيند و ابتدا به كيفيّتى كه در ركعت اوّل نافلههاى ظهر يادآور شديم، هفت تكبير افتتاح و دعاهاى ما بين آنها را بجا آورده و توجّه نموده، و سورهى حمد را قرائت مىكند، و بعد از حمد، يكى از دو سورههايى را از بر اساس روايت يادآور شديم برمىگزيند، و مىخواند، و بعد تكبير ركوع را گفته، و در حالت چهار زانو ركوع نموده، و بعد دو سجده را بجا مىآورد، و وقتى از دو سجده فارغ شد باز چهار زانو مىنشيند و سورهى حمد و اخلاص را قرائت مىنمايد و دستش را بلند كرده و تكبير گفته و با گزينش و خواندن برخى از دعا، قنوت بجامىآورد، سپس تكبير گفته و ركوع و دو سجده را به صورتى كه پيش از اين بدان اشاره شد انجام مىدهد، و بعد از دو سجده به همان صورت نشستن تشهّد در نماز ظهر مىنشيند، و به همان ترتيب تشهّد بجا آورده، و سلام نماز و سه تكبير مستحبّ بعد از نماز، و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را مىگويد.
تعقيب نماز وُتَيْره
بعد از آن دعايى را كه جدّ سعادتمندم ابوجعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - ذكر نموده، مىخواند. و آن دعا به اين صورت است:
أَمْسَيْنا وَ أَمْسَى الْحَمْدُ وَالْعَظَمَةُ وَالْكِبْريآءِ وَ الْجَبَرُوتُ وَالْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الْجَلالُ وَ الْبَهآءُ وَ التَّقْديسُ وَ التَّعْظيمُ وَ التَّسْبيحُ وَ التَّكبيرُ وَالتَّهْليلُ وَ الَّتمْجيدُ [وَ التَّحْميدُ ]وَالسَّماحُ وَ الْجُودُ وَ الْكَرَمُ وَ الَْمجْدُ وَ الْمَنُّ وَ الْحَمْدُ وَ الْفَضْلُ وَ السَّعَةُ، وَالْحَوْلُ وَالْقُوَّةُ، وَ الْفَتْقُ وَ الرَّتْقُ، وَ اللَّيْلُ وَالنَّهارُ، وَ الظُّلُماتُ وَالنُّورُ، وَالدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ، وَالْخَلْقُ جَميعاً وَالاَْمْرُ كُلُّهُ، وَ ماسَمَّيْتُ وَ لَمْ أُسَمِّ، وَ ما عَلِمْتُ وَ ما لَمْ أَعْلَمْ، وَ ما كانَ وَ ما هُوَ كآئِنٌ، للَّهِِ رَبِّ الْعالَمين َ.
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى ذَهَبَ بِالنَّهارِ وَ جَآءِ بِاللَّيْلِ وَ نَحْنُ فى نِعْمَةٍ وَ عافِيَةٍ وَ فَضْلٍ عَظيمٍ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَهُ ما سَكَنَ فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ، أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى يُولِجَ اللَّيْلَ فِى النَّهارِ، وَ يُولِجَ النَّهارَ فِى اللَّيْلِ، وَ يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ، وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ، وَ يَرْزُقُ مَنْ يَشآءُ بِغَيْرِ حِسابٍ، وَ هُوَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ. أَللّهُمَّ، بِكَ نُمْسى، وَ بِكَ نُصْبِحُ، وَبِكَ نَحيى، وَ بِكَ نَموُتُ، وَ إِلَيْكَ الْمَصيرُ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَذِلَّ أَوْ أُذَلَّ، أَوْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ، أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلِمَ، أَوْ أجْهَلَ أَوْ يُجْهَلَ عَلَىَّ، يا مُصَرِّفَ الْقُلُوبِ وَالاَْبْصارِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [يا: آلِهِ]، وَ ثَبِّتْ قَلْبى عَلى طاعَتِكَ وَ طاعَةِ رَسُولِكَ - عَلَيْهِ وَ آلِهِ السَّلامُ، أَللّهُمَّ، لاتُزِعْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا، وَهَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ.
أَللّهُمَّ، إِنَّ لَكَ عَدُوّاً لايَأْلُونى خَبالاً، حَريصاً عَلى غَيّى [يا: عَيْنى]، بَصيراً بِعُيُوبى، يَرانى هُوَ وَ قَبيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاأَراهُمْ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، [وَ أَعِذْ مِنْهُ أَنْفُسَنا وَ أَهالينا وَ أَوْلادَنا وَ إِخْوانَنا وَ ما أَغْلَقْتُ عَلَيْهِ أَبْوابُنا وَ أَحاطَتْ عَلَيْهِ دُورُنا. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ]، وَ حَرِّمْنا عَلَيْهِ كَما حَرَّمْتَ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ، وَ باعِدْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُ كَما باعَدْتَ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ بَيْنَ السَّمآءِ وَ الاَْرْضِ وَ أَبْعَدَ مِنْ ذلِكَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعِذْنى مِنْهُ وَ مِنْ هَمْزِهِ وَ لَمْزِهِ وَ فِتْنَتِهِ وَ دَواهيهِ وَ غَوائِلِهِ وَ سِحْرِهِ وَ نَفْثِهِ [يا: وَ نَفْثَتِهِ، يا: فِتْنَتِهِ]. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعِذْنى مِنْهُ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ، وَ فِى الَْمحْيا وَ الْمَماتِ. بِاللَّهِ أَدْفَعُ ما أُطيقُ وَما لا أُطيقُ، وَ مِنَ اللَّهِ الْقُوَّةُ وَ التَّوْفيقُ، يا مِنْ تَيْسيرُ الْعَسيرُ عَلَيْهِ سَهْلٌ يَسيرٌ، [صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وِ آلِهِ، وَ يَسِّرِ لى ما أَخافُ عُسْرَهُ، فَإِنَّ تَيْسيرَ الْعَسيرِ عَلَيْكَ يَسيرٌ.]
أَللّهُمَّ، يا رَبَّ الاَْرْبابِ، وَيا مُعْتِقَ الرِّقابِ، أَنْتَ اللَّهُ الَّذى لايَزُولُ وَلا يَبيدُ، وَلا تُغَيِّرُكَ الدُّهُورُ وَ الاَْزْمانُ، بَدَتْ قُدْرَتُكَ يا إِلهى، وَ لَمْ تُبْدِ هَيْئِةٌ [يا: هَيْئَتُهُ، يا: هَيْئَتُكَ] فَشَبَّهُوكَ يا سَيِّدى ، وَ اتَّخَذُوا بَعْضَ آياتِكَ [يا: أَسْمآئِكَ، يا: أَنْبِيآئِكَ] أَرْباباً، ثُمَّ لَمْ يَعْرِفُوك يا إِلهى، وَ أَنَا يا إِلهى، بَرىءٌ إِلَيْكَ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ مِنَ الَّذينَ بِالشُّبُهاتِ طَلَبُوكَ، وَ بَرىءٌ إِلَيْكَ مِنَ الَّذينَ شَبَّهُوكَ وَ جَهِلُوكَ يا إِلهى، أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذين بِصِفاتِ عِبادِكَ وَ صَفُوكَ، بَلْ أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذينَ جَحَدُوكَ وَ لَمْ يَعْبُدُوكَ، وَ أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذينَ فى أَفْعالِهِمْ جَوَّرُوكَ، يا إِلهى، أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذينَ بِقَبآئِجِ أَفْعالِهِمْ نَحَلُوكَ، وَ أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذينَ فيما نَزَّهُوا عَنْهُ آبائَهُمْ وَأُمُّهاتِهِمْ ما نَزَّهُوكَ، وَ أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنَ الَّذينَ فى مُخالَفَةِ نَبِيِّكَ وَ آلِهِ (عليهم‌السلام) خالَفُوكَ، أَنَا بَرىءٌ مِنَ الَّذينَ فى مُحارَبَةِ أَوْلِيآئِكَ حارَبُوكَ، وَ أَنَا بَرىءٌ إِلَيْكَ مِنَ الَّذينَ فى مُعانَدَةِ آلِ نَبِيِّكَ(عليهم‌السلام) عانَدُوكَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنى مِنَ الَّذينَ [عَرَفُوكَ فَوَحَّدُوكَ، وَاجْعَلْنى مِنَ الَّذينَ] لَمْ يُجَوِّرُوكَ وَ عَنْ ذلِكَ نَزَّهُوكَ، وَاجْعَلْنى مِنَ الَّذينَ فى طاعَةِ أَوْلِيآئِكَ وَ أَصْفِيآئِكَ أَطاعُوكَ، وَاجْعَلْنى مِنَ الَّذين فى خَلَواتِهِمْ وَ فى آنآءِ اللَّيْلِ وَ أَطْرافِ النَّهارِ راقَبُوكُ وَ عَبَدُوك، يا مُحَمَّدُ يا عَلِىُّ، بِكُما بِكَما.
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ بِاسْمِكَ الَّذى إِذا وُضِعَ عَلى مغالِقِ أَبْوابِ السَّمآءِ لِلاِْنْفِتاحِ انْفَتَحَتْ. [وَ] أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذى إِذا وُضِعَ عَلى مَضايقِ الاَْرْضِ لِلاِْنْفِراجِ انْفَرَجَتْ، [وَ ]أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذى إِذا وُضِعَ عَلى الْبَأْسآءِ لِلتَّيْسُّرِ [يا: لِلتَّيْسير ]تَيَسَّرَتْ، وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذى إِذا وُضِعَ عَلى الْقُبُورِ لِلنُّشُورِ انْتَشَرَتْ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَىَّ بِعِتْقِ رَقَبَتى مِنَ النّارِ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ. أَللّهُمَّ، إِنّى لَمْ أَعْمَلِ الْحَسَنَةَ حَتّىأَعْطَيْتَنيها، وَلَمْ أَعْمَلِ السَّيِّئَةَ [يا: الْحَسَنَةَ ]حتَّى أَعْلَمتَنيها [يا: عَلَّمْتَنيها]، أَللّهُمَّ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ عُدْ عَلَىَّ عِلْمَكَ بِعَطآئِكَ، وَ داوِ دآئى بِدَوآئِكَ، فَإِنَّ دآئِىَ ذُنُوبِىَ الْقَبيحَةُ، وَ دَوآئُكَ عَفْوَكَ وَ حَلاوَةُ رَحْمَتِكَ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ تَقْضَحَنى بَيْنَ الْجُمُوعِ بِسَريرَتى، وَ أَنْ أَلْقاكَ بِخِزْىِ عَمَلى، وَالنَّدامَةَ بِخَطيئتَى، وَ أَعُوذُ بِكَ أَنْ تُظْهِرَ سَيِّئآتى عَلىحَسَناتى، وَ أَنْ أُعْطى كِتابى بِشِمالى، فَيَسْوَدَّ بِها وَجْهى. وَ يَعْسُرَ بِذلِكَ حِسابى [يا: حَسَناتى]، وَ تَزِلَّ [يا: فَتَزِلَ] بِذلِكَ قَدَمى، وَ يَكوُنَ فى مَواقِفِ الاَْشْرارِ مَوْقِفى، وَ أَنْ أَصيرَ فِى الاَْشْقِيآءِ الْمُعَذَّبينَ، حَيْثُ لاحَميمَ يُطاعُ، وَلا رَحْمَةٌ مِنْكَ تُدارِكُنى فَأَهْوى فى مَهاوِى الْغاوِينَ. أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعِذْنى مِنْ ذلِكَ كُلِّهِ.
أَللّهُمَّ، بِعِزَّتِكَ الْقاهِرَةِ وَسُلْطانِكَ الْعَظيمِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ، وَ بَدِّلْ لِىَ الدُّنْيَا الْفانِيَةَ بِالدّارَ الْآخِرَةِ الْباقِيَةِ، لَقِّنى رَوْحَها وَ رَيْحانَها وَ سَلامَها، وَ اسْقِنى مِن بارِدِها، وَ أَظِلَّنى فى ظِلالِها، وَ زَوِّجْنى مِنْ حُورِها، وَأَجْلِسْنى عَلى أَسِرَّتِها، وَ أَخْذِمْنى وِلْدانَها، وَ أَطِفْ عَلَىَّ غِلْمانَها، وَ اسْقِنى مِنْ شَرابِها، وَ أَوْرَدْنى أَنْهارَها، وَاهْدِلى ثِمارَها، وَ انِْونى [يا: وَاقْوِنى]٣٠٨ فى كَرامَتِها مُخَلَّداً، لاخَوْفَ [عَلَىَّ ]يُرَوِّعُنى، وَ لانَصْبٌ يَمَسِّنى، وَلا حُزْنٌ يَعْتَرينى [يا: يَغْتَرينى]، وَلا هَمَّ يُشْغِلُنى، فَقَدْ رَضيتُ ثَوابَها، وَ آمَنْتُ عِقابَها، وَ اطْمَأنَنْتُ فى مَنازِلِها، قَدْ جَعَلْتَها لى مَلْجَأً، وَ لِلنَّبِىَّ [يا: النَّبِىّ ](صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رَفيقاً، وَلِلْمُؤْمِنينَ [يا: الْمُؤْمِنينَ ]أَصْحاباً، وَ لِلصّالِحينَ [يا: الصّالِحينَ] إِخْواناً، فى غُرَفٍ فَوْقَ غُرَفٍ حَيْثُ الشَّرفُ كُلُّ الشَّرفِ.
أَللّهُمَّ، وَأَعُوذُ بِكَ مَعاذَةَ مَنْ خافَكَ، وَأَلْجَأُ إِلَيْكَ مَلْجَأَ مَنْ هَرَبَ إِلَيْكَ مِنَ النّارِ الَّتى لِلْكافِرينَ أَعْدَدْتَها، وَ لِلْخاطِئينَ أَوْ قَدْتَها، وَلِلْغاوِينَ أَبْرَزْتَها، وَذاتِ لَهَبٍ وَ سَعيرٍ وَ شَهيق وَ زَفيرٍ وَ شَرَرٍ كَأَنَّهُ جِمالاتٌ صُفْرٌ، وَ أَعُوذُ بِكَ أَللّهُمَّ، أَنْ تَصْلِىَ بِها وَجْهى، أَوْ تُطْعِمَها لَحْمى، أَوْ تُوقِدَها بَدَنى، وَ أَعُوذُبِكَ يا إِلهى، مِنْ لَهيبِها، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاجْعَلْ رَحْمَتَكَ لى حِرْزاً مِنْ عَذابِها، حَتّى تُصَيِّرَنى بِها فى عِبادِكَ الصّالِحينَ، أَلَّذينَ لايَسْمَعُونَ حَسيسَها، وَ هُمْ فيَما اشْتَهَتْ أَنْفُسَهُمْ خالِدوُن .
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَافْعَلْ بى ما سَأَلْتُكَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ، وَامْنُنْ عَلَىَّ فى وَقْتى هذا، وَ فى ساعَتى هذِهِ، وَ فى كُلِّ أَمْرٍ شَفَعْتُ إِلَيْكَ فيهِ وَ ما لَمْ أَشْفَعْ إِلَيْكَ فيهِ مِمّا لى فيهِ النَّجاةُ مِنَ النَّارِ، وَ الصَّلاحُ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ، وَ أَعِنِّى عَلى كُلِّ ما سَأَلْتُكَ، أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَىَّ. أَللّهُمَّ، وَ إِنْ قُصْرَ دُعآئى عَنْ حاجَتى، أَوْ كَلَّ عَنْ طَلَبِها لِسانى، فَلا تُقَصِّرْ بى مِنْ جُودِكَ وَلامِنْ كَرَمِكَ. يا سَيِّدى، فَأَنْتَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ، أَللّهُمَّ، فَصَلِّ عَلىمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاكْفِنى ما أَهَمَّنى وَ ما لَمْ يُهِمَّنى، وَ ما حَضَرَنى وَ ما غابَ عَنّى، وَ ما أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنّى، أَللّهُمَّ، وَ ه ذا عَطآؤُكَ وَ مَنُّكَ، وَ هذا تَعْليمُكَ وَ تَأْديبُكَ، وَ هذا تَوْفيقُكَ، وَ هذِهِ رَغْبَتى إِلَيْكَ مِنْ حاجَتى، فَبِحَقِّكَ أَللّهُمَّ، عَلى مَنْ سَأَلَكَ، وَ بِحَقِّ ذِى الْحَقِّ عَلَيْكَ مِمَّنْ سَأَلَكَ، وَ بِقُدْرَتِكَ عَلى ما تَشآءُ، وَ بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، ياحَىُّ، يا قَيُّومُ، يا مُحْيِىَ الْمَوْتى، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ الْقآئِمُ عَلى كُلَّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُعْتِقَنى مِنَ النّارِ، وَ تَكْلَأَنى مِنَ الْعارِ، وَ تُدْخِلَنِى الْجَنَّةَ مَعَ الاَْبْرارِ، فَإِنَّكَ تُجيرُ وَلا يُجارُ عَلَيْكَ.
أَللّهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعِذْنى مِنْ سَطَواتِكَ، وَ أَعِذْنى مِنْ سُوءِ عُقُوبَتِكَ، أَللّهُمَّ، ساقَتْنى إِلَيْكَ ذُنُوبى، وَ أَنْتَ تَرْحَمُ مَنْ يَتُوبُ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاغْفِرْلى جُرْمى، وَارْحَمْ عَبْرَتى، وَ أَجِبْ دَعْوَتى، وَ أَقِلْ عَثْرَتى، وَ امْنُنْ عَلَىَّ بِالْجَنَّةِ، وَأَجِرْنى مِنَ النّارِ، وَ زَوِّجْنى مِنَ الْحُورِ الْعَيْنِ، وَ أَعِطْنى مِنْ فَضْلِكَ، فَإِنّى بِكَ إِلَيْكَ أَتَوسَّلُ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَاقْلِبْنى مَوْفُورَ الْعَمَلِ بِغُفْرانِ الزَّلَلِ بِقُدْرَتِكَ، وَ لاتُهِنّى فَأَهُونَ عَلى خَلْقِكَ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَآلِهِ الطّاهِرينَ، وَ سَلِّمْ تَسْليماً.
- شب كرديم در حالى كه حمد و عظمت و كبرياء و تسلّط و بردبارى و دانش و جلال و حُسْن و زيبايى و تقديس و تعظيم و تسبيح و تكبير و تهليل و تمجيد [و تحميد] و سخاوت و جود و بزرگوارى و بزرگى و بخشش و حمد و فضل و گستردگى و حول و قوّه و قدرت و شكافتن و به هم آوردن و بستن، و شب و روز، و تاريكيها و روشنايى، و دنيا و آخرت، و همهى مخلوقات و تمام [عالم ]امر و آنچه كه نام بردم و آنچه نام نبردم، و آنچه كه مىدانم و آنچه كه نمىدانم، و آنچه كه بوده و آنچه كه هست، براى خداوند، پروردگار عالميان شب نمودند.
سپاس خدايى را كه روز را برد و شب را آورد، در حالى كه ما در نعمت و عافيت و فضل بزرگ او قرار داريم، ستايش خداوندى را كه تمام آنچه در شب و روز آرام گرفته براى اوست و او شنواى آگاه است. سپاس خدايى را كه شب را در روز، و روز را در شب وارد نموده، و زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون آورد، و هركس را كه بخواهد بدون حساب و شماره، روزى مىدهد، و هم او به آنچه در دلهاست آگاه است. خداوندا، به تو شب نموديم، و به تو صبح نموديم، و به تو زندهايم و به تو مىميريم، و بازگشت [همهى موجودات] به سوى توست. خداوندا، به تو پناه مىبرم از اينكه خوارگردم يا ديگرى را خوار نمايم، يا گمراه گردم و يا ديگرى را گمراه نمايم، يا ستم كنم يا مورد ستم ديگرى قرار گيرم، يا عمل جاهلانه انجام دهم و يا ديگرى مرا نسبت به من عمل نابخردانه انجام دهد [و يا ديگرى مرا به جهل و نادانى نسبت دهد.] اىگرداننده و زير و رو كنندهى دلها و ديدگان، بر محمّد و آل او درود فرست، و قلبم را بر طاعتت و اطاعت از رسولت - كه سلام بر او و خاندان او باد، - استوار گردان، خداوندا، بعد از هدايت دلهايمان آنها را منحرف مفرما، و رحمتى از جانب خويش به ما ارزانى دار، براستى كه تو بسيار بخشندهاى.
خداوندا، تو دشمنى دارى كه از هيچ تباهى و هلاكت و كاستى من كوتاه نمىآيد، و شديداً متمايل به گمراه كردن [يا: چشم زخم زدن به] من است، عيبهايم را مىداند، و او و گروه او از آنجا كه من نمىبينم، مرا مىبينند. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست [و خودمان و خانوادهها و بستگان و فرزندان و برادرانمان و تمام آنچه كه درهاى خانههاىمان را به روى آن بستهايم و خانههايمان آنها را فراگرفته از شرّ او پناه ده. خدايا، بر محمّد و آل او درود فرست] و چنانكه بهشت را بر او حرام فرمودهاى، ما را بر او حرام فرما، و ميان ما و او دورى افكن، چنانكه بين مشرق و مغرب و بين آسمان و زمين دورى افكندهاى و دورتر از اينها. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از وسوسه و عيبجويى و آشوب گرى و گرفتاريهايش و تباهيها و جادو دميدنش [يا: فتنه و آشوب او] در پناه خويش درآور، خدايا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از او در دنيا و آخرت، و در مردن و زندگانى در پناه خويش درآور. تنها به خدا دفع مىكنم آنچه را كه توان آن را دارم و يا ندارم، و قدرت و توفيق تنها از ناحيهى خداست، اى خدايى كه آسان نمودن مشكل بر تو آسان است، [بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را كه از مشكل بودن آن مىهراسم بر من آسان گردان، زيرا آسان نمودن امور مشكل بر تو راحت است.]
خداوندا، اى پروردگار پروردگاران، و اى آزاد كنندهى بردگان، تويى خداوندى كه همواره بودهاى و نابود نمىگردى، و روزگار و زمانها تو را دگرگون نمىسازد، قدرتت آشكار گشته، اى معبود من، و چگونگى [يا چگونگىات] براى آنان آشكار نگشته، لذا تو را اى سرور من، [به مخلوقاتت] تشبيه نمودهاند، و برخى از نشانههاى روشنات [يا: اسماء و كمالاتت، و يا پيامبرانت] را به پروردگارى و خدايى گرفتهاند، آنگاه اى معبود من، تو را نشناختهاند، و اى معبود من، من در اين شب از كسانى كه تو را با شبهات جستجو مىكنند بىزارى مىجويم، و از كسانى كه تو را [به مخلوقاتت] تشبيه نموده و نسبت به تو جاهل هستند، بى زارى مىجويم اى معبود من، من از كسانى كه تو را به صفات بندگانت توصيف نمودهاند بىزارى مىجويم، بلكه از كسانى كه منكر تو شده و تو را نپرستيدهاند، بىزارى مىجويم، و از كسانى كه نسبت جور و ستم در افعالت به تو مىدهند، بىزارى مىجويم، و از كسانى كه پدران و مادرانشان را از امورى منزّه مىدانند، كه تو را از آنها منزّه نمىدانند، بيزارى مىجويم، و از كسانى كه با مخالفت كردن با پيامبر و آل او (عليهم‌السلام)، با تو مخالفت نمودند، بيزارى مىجويم، من از كسانى كه با دشمنى كردن و جنگيدن با دوستانت، با تو جنگيدند بيزارى مىجويم، و از كسانى كه با دشمنى خاندان پيامبرت(عليهم‌السلام) با تو ستيز و دشمنى نمودند بىزارى مىجويم. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از كسانى قرار ده كه [تو را شناخته و به يگانگى خواندهاند، و از كسانى قرار ده] كه نسبت جور و ستم به تو روا نداشتند، و از همه اينها تو را پاك و منزّه داشتند، و از كسانى قرار ده كه با اطاعت از دوستان و برگزيدگانت از تو اطاعت نمودند، و از كسانى قرار ده كه در خلوتها و در اوقات و لحظات شب و آغاز و پايان [و تمام لحظات] روز مراقب تو بوده و تو را عبادت كردند، اى محمّد، اى علىّ، به شما دو بزرگوار، به شما دو بزرگوار [توسّل مىجويم]. خداوندا، در اين شب، به آن اسم تو كه هرگاه براى گشوده شدن كليدهاى بستهى درهاى آسمان بر آنها گذاشته شود، بازمىگردد، مسألت دارم، [و] به آن اسم تو كه هرگاه بر شكافته شدن تنگيهاى زمين بر آنها گذاشته شود، شكافته مىشود، و به آن اسم تو كه هرگاه بر آسان گرديدن مشكل و سختى بر آن نهاده شود، آسان مىگردد، و به آن اسم تو كه هرگاه براى بيرون آمدن و زنده شدن مردگان بر قبرها نهاده شود، قبرها شكافته شده و مردگان برانگيخته مىگردند، مسئلت دارم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى و با آزاد كردن من از آتش جهنّم در اين شب بر من منّت نهى، خدايا، من عمل نيكى انجام ندادم مگر اينكه تو آن را به من عطا فرمودى، و عمل بدى انجام [يا: نيكى] ندادم مگر اينكه تو آن را به من آموختى، خداوندا، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و علم و آگاهىات را به خاطر عطا و بخششت به من ارزانى دار، و دردم را درمان فرما، كه درد من گناهان زشت، و دواى آن عفو و گذشت و شيرينى رحمت توست. خداوندا، به تو پناه مىبرم از اينكه مرا در ميان گروهها[ى مردم در روز قيامت] به واسطه [آشكار ساختن ]باطنم رسوايم سازى، و با رسوايى عمل و پشيمانى به واسطهى گناهم با تو ملاقات نمايم، و به تو پناه مىبرم از اينكه بديهايم را بر كارهاى نيكم غالب كنى، و نامهى عملم به دست چپم داده شود، و در نتيجه رويم سياه گرديده و به واسطهى آن حساب كشى از من [يا: كارهاى نيكم] سخت گردد، و به جهت آن گامم بلغزد، و جايگاهم در ميان جايگاه اشرار و بَدان باشد، و در ميان بدبختانى كه عذاب مىشوند قرار گيرم، آنجا كه نه دوستى است كه اطاعت شود [و كسى دربارهى رهايى من به سخن او گوش كند]، و نه رحمتى از جانب تو كه مرا دريابد، تا اينكه مبادا در درّههاى گمراهان سقوط كنم. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از همهى اينها پناه ده.
خداوندا، به عزّت چيره و فرمانرواى بزرگت بر محمّد و آل او درود فرست، و دنياى فانى را براى من به خانهى آخرتِ پايدار مبدّل فرما، و با نسيم [و يا: رحمت] و بوى خوش و سلامتى آن از من استقبال فرما، و از آب خنك آن سيرابمان نما، و در سايههاى آن قرار ده، و و حور و زنان سياه و درشت چشم بهشتى را به ازدواجمان درآور، و بر تختهايش بنشمانمان، و بچّههاى بهشتى را خدمتكاران قرار ده، و نوجوانان آن را بر دور ما بگردان، و از نوشيدن و شراب آن سيرابمان فرما، و در جويهاى بهشتى داخل، و [شاخههاى] ميوههاى بهشتى را براى ما آويزان [و از آن بهرهمند] بگردان، و در كرامت بهشتى به صورت جاودانى محفوظ بدار [يا: نيرومند گردان]، به گونهاى كه هيچ بيمى مرا هراسناك ننموده، و هيچ رنج و سختى به من نرسد، و هيچ اندوهى برايم پيش نيايد، و هيچ همّ و غمى مشغولم نسازد، در حالى كه به ثواب بهشت خشنود، و از عذاب آن ايمن، و در منزلهايش آرام بگيرم، در حالى كه آن را پناهگاه من، و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را رفيق و همدمم، و مؤمنان را ياران، و شايستگان را برادرانم قرار دادهاى، در طبقات بالاى خانههاى بهشتى، در جايگاه شرافت و برترى كامل قرار گيرم.
خداوندا، و همانند كسى كه از تو بيم دارد به تو پناه مىبرم، و بسان كسى كه از آتشى كه براى كافران آماده نموده، و براى گناهكاران شعلهور ساخته، و براى گمراهان آشكار فرمودهاى، آتشى كه داراى زبانه و شعله و صداى بلند و آتشپارههايى بسان شترهاى زرد رنگ دارد، به سوى تو مىگريزم. و به تو پناه مىبرم اى خدا، از اينكه روى مرا به [آتش] آن بسوزانى، يا گوشتم را به آن بخورانى، يا بدنم را به آن شعلهور سازى، و به تو پناه مىبرم اى معبود من، از سوزش آن، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و رحمت خود را پناهگاه و محافظ من از عذاب آن قرار ده، تا اينكه به واسطهى آن مرا در ميان بندگان شايسته كه حتّى صداى حركت آن را نمىشنوند، و جاودانه در دلبخواه خويش هستند، قرار دهى.
خداوند، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را كه از تو دربارهى امر دنيا و آخرت درخواست نمودم همراه با راه يابى به بهشت براى من انجام ده. و در اين همين وقت و همين ساعت و لحظه، و در تمام امورى كه تو را واسطه قرار دادم، و يا واسطه قرار ندادم، و مايهى نجات من از آتش و به صلاح من در دنيا و آخرت است، بر من منّت نهْ، و مرا بر تمام آنچه كه درخواست نمودم منّت نهاده و يارى بخش. خداوندا، و اگر دعايم از حاجتم كوتاه يا زبانم از درخواست آن درمانده است، بخشش و بزرگوارىات را بر من كوتاه مفرما، اى آقاى من، زيرا تو داراى فضل بزرگ هستى، خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و تمام امورى را كه مرا به غم و غصّه واداشته و يا نداشته [و مورد اهتمام من است و يا نيست] و در ذهن من حاضر است و يا حاضر نيست، و آنچه كه تو به آن از من آگاهترى، كفايت فرما خداوندا، و اين دعا نيز عطاى تو و از ناحيهى توست، و اين به آموختن و تأديب توست، و اين به توفيق توست، و اين حاجت و اظهار ميل و رغبت من به سوى توست، پس به حقّ خود خداوندا، بر تمام كسانى كه از تو درخواست نمودند، و به حقّ هر صاحب حقّى بر تو از كسانى كه از تو درخواست نمودند، و به قدرتت بر هر چه بخواهى، و به حقّ اينكه معبودى جز تو نيست، اى زنده، اى قيّوم [و برپا دارندهى همهى مخلوقات ]اى زنده كنندهى مردگان، اى كسى كه معبودى جز تو نيست، و هر چه را كه نَفْسها انجام مىدهند به تو برپاست، از تو درخواست مىنمايم كه بر محمّد و آل محمّد درود فرستى، و مرا از آتش جهنّم آزاد فرموده، و از ننگ نگاه داشته، و با ابرار و نيكان داخل بهشت بگردانى. زيرا تو پناه مىدهى و كسى نمىتواند ديگرى را عليه تو به پناه خود درآورد.
خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا از تاختنها و باخشم و چيرگى گرفتنهايت و از عاقبت بد آن در پناه خويش درآور. خداوندا، گناهانم مرا به سوى تو رانده، و تو به هركس كه توبه نمايد رحم مىآورى، پس بر محمّد و آل او درود فرست و جرم مرا بيامرز، و بر اشك چشمم رحم آر، و دعايم را اجابت فرما، و لغزشم را ناديده بگير، و بهشت بر من ارزانىدار، و از آتش جهنّم در پناه خويش درآور، و حورعين و زنان سياه و درشت چشم بهشتى را به ازدواج من درآور، و از فضل خويش به من ارزانىدار، زيرا من به واسطهى قرار دادن تو به سوى تو متوسّل شدهام، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا همراه با عمل فراوان، به واسطه آمرزيدن لغزشهايم به قدرتت برگردان، و مرا خوارمكن، تا مبادا در نزد مردم خوار گردم، و بر حضرت محمّد پيامبر اكرم و خاندان پاكيزه او درود و رحمت و سلامتى و امنيّت ويژه بفرست.
٣٠٤) به جاى اين لفظ در برخى از نسخهها «صَبيحَتىآمده است كه ظاهراً درست نيست.
٣٠٥) در برخى از نسخهها اينجا اشتباه است كه اصلاح شد.
٣٠٦) در برخى از نسخهها به جاى اين كلمه اشتباهاً عِلْمَيْهِ آمده است.
٣٠٧) بر خلاف عبارت عنوان اصلى فصل در اينجا و مقدّمه كتاب، كه نمازها آمده است،تنها يك نماز در اينجا ذكر شده است، لذا احتمال دارد كه يا عنوان فصل نيز يك نماز بوده و در كتابت به جاى الصَّلوة، الصَّلَوات نوشته شده باشد، و يا مؤلّف بزرگوار مىخواسته نمازهاى را ذكر نمايد، ولى تنها به يكى بسنده نموده است.
٣٠٨) در برخى از نسخهها نيز به جاى اين كلمه، آتونى آمده است كه ظاهراً درست نيست.
فصل سىام: نمونهاى از حالات معصومين(عليهم‌السلام) در شب و اعمال و آداب پيش از خواب پرهيز از گناه
در شب اى كسى كه ادّعا مىكنى مسلمان هستى، و كتاب خدا و رسول او را تصديق نموده، و باور دارى كه ملائكهاى بر تو گمارده شده كه هرچه را كه انجام مىدهى و مىگويى مىنويسند، و خداوند - جلّ جلاله - از پشت سر آنان، بر تمام آنچه كه بر فرشتگان نگاهبان اعمال آشكار و پنهان است مراقب بوده و آگاهى و اشرف دارد، و تاريكى شب نمىتواند چيزى را از او - سبحانه - بپوشاند، و نيز باور دارى كه خداوند همنشين بندگان خويش است، و هر عملى را كه انجام مىدهند مىبيند، اگر همان گونه كه ادّعا مىكنى به اين امور اعتقاد دارى، مبادا تاريكى شب را غنيمت شمرده و مهيّاى رهسپار شدن در راههاى هلاكت بار سوءِ ادب گردى، [يا: همچنان در راههاى هلاكت بار سوءِ ادب رهسپار شوى.]
زيرا اگر در خوددارى كردن از عمل، ميان عملِ شب و روز فرق بگذارى، بدان كه مسلّماً بنى آدم و مردم را مىپرستى، يا احترام آنها در نزد تو بيشتر از خداوندى كه مالك و جبّار و قهّار و آگاه از اسرار است، مىباشد. لذا وقتى شب تو را از ديد آنان مىپوشاند، مولايى كه همواره تو را مىبيند، در نزدت كوچك و بىارزش مىگردد. اگر چنين هستى، و خود را عاقل مىدانى، چگونه خود را مسلمان مىشمارى؟ و به حكم كدام عقل و دل اميد سلامتى در روز حساب را مىدارى؟ آيا نشنيدهاى كه خداوندى - جلّ جلاله - به صراحتى كه تأويل بردار نيست، تصريح مىنمايد كه - با وجود خيانتى كه دارى، و [اعمال ]خويش را مردم پنهان مىدارى، ولى از آن مقام بزرگ و والا پنهان نمىكنى - مثل تو را دوست نمىدارد، آنجا كه مىفرمايد:
وَلا تُجادِلْ عَنِ الَّذينَ يَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ، إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ خَوّاناً أَثيماً، يَسْتَخْفُونَ مِنَ النّاسِ، وَلا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ، وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مالايَرْضى مِنَ الْقَوْلِ، وَ كانَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطاً. ها، أَنْتُمْ هؤُلآءِ جادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا، فَمَنْ يُجادِلِ اللَّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ؟٣٠٩
- و در دفاع از كسانى كه در انديشهى خيانت به خويش هستند، مجادله مكن، [زيرا ]براستى كه خداوند هركس را كه بسيار خيانت كننده و گناهكار باشد دوست نمىدارد، آنان [اعمال] خود را از مردم پنهان مىدارند، ولى از خدا پنهان نمىكنند، در حالى كه او همراه با آنهاست، هنگامى كه شب را با گفتارى كه خداوند از آن ناخشنود است، به سر مىآورند، و خداوند به اعمالى كه انجام مىدهيد احاطه دارد، هان، شما در زندگانى دنيا در دفاع از آنان مجادله مىكنيد، پس در روز قيامت چه كسى در دفاع از آنها با خدا مجادله خواهد نمود؟
اى بندهى بيچاره، مگر ممكن است خداوند - جلّ جلاله - تو را دوست نداشته باشد و تو مسلمان باشى؟ پس در بهبودى بيماريهاى دل و دين خود تأمّل نما، كه درد و بيمارىات بزرگ و پنهان است، و نيز بيانديش كه چرا هدايت پذير نگشته و به كسانى كه مىگويى به انوارشان رهنمونم، و از راه و روش آنان پيروى مىنمايم اقتدا نمىنمايى، و نيز نظر كن ببين حالات و اوصاف آنان در شب - كه تو آن را با غنيمت شمردن غفلتها و در راهى شدن در طلب شهوتهاى خويش، مانند چهارپايى كه لزوم تكليف از آنها برداشته شده، ضايع مىكنى - چگونه بوده است؟
نمونهاى از حالات معصومين(عليهم‌السلام) در شب شب بيدارى پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و گروهى از مؤمنان
١ - از آن طبرسى در كتاب تفسير خود در تفسير فرمايش خداوند متعال كه مىفرمايد:
قُمِ اللَّيْلَ إِلاّ قَليلاً نِصْفَهُ٣١٠
- شب را [براى انجام عبادت] برخيز، جز اندكى از آن را، نصف آن...
روايت نموده كه : پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و گروهى از مؤمنان، از ترس اينكه مبادا اندازهى بينِ نصف و يك سوّم و دو سوّم شب را٣١١ رعايت نكنند، تا صبح به عبادت مشغول مىشدند تا اينكه خداوند بر آنان تخفيف داد. و فاصلهى بين اين تكليف و تخفيف آن ده سال بود.٣١٢
حديث فوق را ابومحمّد جعفر بن احمد بن علىّ قمّى نيز در كتاب أَلْمُنْبِئُ عَنْ زُهْدِ النَّبِىِّ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به طور مشروح ذكر نموده است.
نمونهاى از شب بيدارى و حالات اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)
٢ - روايت شده كه: مولايمان علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) پيوسته تمام شب را نماز مىخواند، و ساعت به ساعت بيرون مىآمد و به آسمان مىنگريست و قرآن تلاوت مىنمود.
نوف مىگويد: شبى حضرت بعد از گذشت پاسى از شب٣١٣ از كنار من گذشت و فرمود: اى نوف، آيا خوابيدهاى يا بيدارى؟ عرض كردم: بيدار هستم، و مراقب شما هستم. سپس حضرت(عليه‌السلام) فرمود: اى نوف، خوشا به حال كسانى كه نسبت به دنيا زاهد و بىميل، و به آخرت رغبت دارند. آنان كه وقتى تاريكى شب ايشان را فرا مىگيرد، زمين را به عنوان فرش و زيرانداز، و خاك آن را به عنوان رختخواب، و آب آن را به عنوان عطر، و قرآن را به عنوان روپوش، و دين٣١٤ را به عنوان زيرپوش خويش برگزيده، و دنيا را بر اساس شيوهى حضرت مسيح عيسى بن مريم -عليه‌السلام - رها كردهاند.
٣ - همچنين در روايت آمده كه حبّه عرنى مىگويد: وقتى من و نوف در محوطهى مسجد [يا: كاخ حكومتى] خوابيده بوديم، كه ناگهان در اواخر شب اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) را ديديم كه مانند شخص واله و سرگشته دست خويش را بر ديوار گذاشته و اين آيه را تا آخر تلاوت مىفرمود كه:
إِنَّ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ ٣١٥.
- براستى كه در آفرينش آسمانها و زمين...
وى مىگويد: حضرت اين آيات٣١٦ را مىخواند و بسان شخص عقل پريده مىگذشت. تا اينكه فرمود: اى حبّه، آيا خوابيدهاى يا بيدارى، عرض كردم: بيدارم. شما كه چنين مىكنيد، پس ما چگونه بايد باشيم؟ چشمانش پر از اشك شد و گريست.و سپس فرمود: اى حبّه، خداوند را مقامى است، و ما را در پيشگاه او جايگاهى است، كه هيچ كدام از اعمال ما بر او پوشيده نيست. اى حبّه، خداوند نسبت به تو و من از رشتهى رگ گردان نزديكتر است. اى حبّه، هيچ چيز نمىتواند من و تو را از ديد خداوند پنهان دارد.
سپس فرمود: اى نوف، آيا خوابيدهاى؟ نوف كه خوابيده بود از خواب بيدار شد و عرض كرد: نه خير، يا اميرالمؤمنين، بيدار نيستم، امشب بسيار گريستم. حضرت فرمود: اى نوف، اگر در اين شب از خوف خداوند - عزّوجلّ - بسيار گريستى، فرداى قيامت در پيشگاه خداوند - عزّوجلّ - چشمانت روشن خواهد شد. اى نوف، هيچ قطرهاى از چشم انسان به خاطر ترس از عظمت خدا به زمين نمىريزد، مگر اينكه درياهاى آتش جهنّم را خاموش مىسازد. اى نوف، هيچ كس مقام و منزلتش بزرگتر و والاتر از كسى كه از ترس از عظمت خدا بگريد، و در راه خشنودى خدا دوست و يا دشمن بدارد، وجود ندارد. اى نوف، هركس در راه خرسندى خدا دوست بدارد، هيچ كس را بر محبّت او مقدّم نخواهد داشت، و هركس در راه خشنودى خدا دشمن بدارد، خيرى به دشمنان خويش نمىرساند. اينجاست كه به حقايق ايمان كاملاً نايل خواهيد شد.
سپس حضرت آن دو را پند و اندرز داد و موعظه نمود و در اواخر گفتارش فرمود: پس از خداوند بيم داشته و بپرهيزيد، كه من شما را بيم دادم. سپس در حال عبور مىفرمود: خداوندا اى كاش مىدانستم كه در حال غفلتهايم آيا از من روى گردانى، يا به من مىنگرى؟ و اى كاش مىدانستم كه در خواب طولانى و شكر و سپاس اندكم در برابر نعمتهايت، حالم چگونه است؟
حبّه مىگويد: به خدا سوگند، حضرت پيوسته بر اين حال بود، تا اينكه سپيده دم طلوع كرد.
٤ - از ديگر صفات مولايمان علىّ(عليه‌السلام) در شب مطالبى است كه نوف براى معاوية بن ابى سفيان ذكر نمود كه: در هيچ شبى براى حضرتش رختخواب پهن نشد، و هرگز در شدّت گرما و روزهاى بسيار گرم غذا ميل ننمود [؛ زيرا روزه بودند.].
و نيز نوف گفت: گواهى مىدهم، كه براستى آن بزرگوار را در حالى كه شب پردههاى تاريكى خود را افكنده بود، و ستارگان غروب كرده بودند، ديدم كه ايستاده و محاسن شريف خويش را با دست گرفته و همانند مار گزيده [ويا شخصى كه سخت مجروح باشد] به خود مىپيچيد و بسان شخص اندوهناك [و مصيبت زده] گريه مىنمايد.
اين حديث، مشهور و معروف است، و مىترسيم كه تو اى بنده، به خاطر تطويل، از امورى كه موجب قربِ تو نسبت به خداوندى كه مالك برانگيخته نمودن مردگان است، خسته و ملول گردى. لذا از ذكر آنها خوددارى مىكنيم.
اشكال و جواب، و حالات شيعيان واقعى در شب
مبادا سخن كسى را قبول كنى كه مىگويد: اين، تكليف ابرار و بزرگان است، و ما در بندگى و كوشش در عبادات به پيروى از ايشان مكلّف نيستيم.
اگر ترس آن را نداشتم كه به واسطهى نقل كلام خداوند - عزّوجلّ - و ويژگان درگاهش، به ستوه بيايى و رنجيده شوى، و در نتيجه به جهت كراهت داشتن از امورى كه تو را به محبّت الهى نزديك مىگرداند، به هلاكت مبتلا گردى، مسلّماً صفات پاكيزهى شيعيان و پيروان واقعى آن بزرگواران را به طور مفصّل براى تو بيان نموده، و آيات بسيار را ذكر روايات فراوانى را نقل مىكردم، ولى اينك تنها يك حديث را مىآورم، كه براى هركس كه دلش حافظ حقايق باشد كافى است:
ابى المقدام مىگويد: امام باقر(عليه‌السلام) به من فرمود: اى ابا المقدام، شيعيان و پيروان علىّ(عليه‌السلام) تنها كسانى هستند كه رنگ پريده [و يا: لاغر]، و بدنهايشان آب رفته و خشكيده، و لبانشان [از بسيار ذكر گفتن ]خشكيده، شكمهايشان تو رفته، رنگهايشان پريده و چهرههايشان زرد باشد. و هنگامى كه تاريكى شب آنان را فرا مىگيرد، زمين را به عنوان رختخواب برگزيده، و با پيشانىهايشان به زمين روى آورده و سجده مىكنند. سجدههايشان زياد و طولانى، و اشكهايشان فراوان، و دعايشان بسيار، و گريستنشان بسيار است، مردم شادمانند و ايشان نگران.
نمونهاى از حالات امام حسن(عليه‌السلام)
٥ - در حديث است كه مولايمان امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: پدر بزرگوارم به نقل از پدرش(عليهما‌السلام) فرمود: حسن بن علىّ(عليهما‌السلام) عابدترين و زاهدترين و برترين مردم در زمان خويش بود، و وقتى حجّ بجا مىآورد، پياده حجّ مىنمود، و چه بسا پا برهنه مىرفت، و هنگامى كه از مرگ ياد مىنمود٣١٧ مىگريست، و هرگاه از قبر ياد مىفرمود گريه مىنمود، و هنگامى كه از برانگيخته و زنده شدن مردگان در قيامت ياد مىكرد مىگريست، و وقتى گذشتن از [پل ]صراط را ياد مىنمود گريه مىكرد، و هرگاه عرضه شدن بر خداوند را به ياد مىآورد با صداى بلند فرياد برآورده و به واسطهى آن بىهوش مىگرديد، وهرگاه به نماز مىايستاد در پيشگاه پروردگارش - عزّوجلّ - فرايص٣١٨ آن بزرگوار مىلرزيد، و وقتى از بهشت و آتش جهنّم ياد مىكرد، بسان شخص مار گزيده [ويا: شخصى كه سخت مجروح باشد ]به خود مىپيچيد، و از خداوند بهشت را درخواست نموده و از آتش جهنّم به خدا پناه مىبرد، و هماره پس از قرائت آيهاى از كتاب خدا كه در آنيا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا، بود، مىفرمود: لَبَّيْكَ أَللّهُمَّ، لَبَّيْكَ :
(آرى، خداوندا، آرى.)، و در هيچ حالى ديده نشد مگر اينكه به ياد خداوند سبحان مشغول بود، و صادقترين مردم از لحاظ و گويش، و شيوا و رساترين آنان از لحاظ گفتار بود. (روايت طولانى است)
كثرت عبادت امام حسين و امام زين العابدين(عليهما‌السلام) ٦ - باز مطلبى ذكر شده كه به علىّ بن الحسين(عليه‌السلام) عرض شد: چقدر فرزندانِ پدرت كم است؟ حضرت فرمود: جاى شگفت است كه چگونه فرزند دار شده، زيرا آن بزرگوار در هر شبانه روز هزار ركعت نماز مىخواند، پس كى براى نزديكى با همسر فراغت پيدا مىكرد؟
حديث هزار ركعت نماز خواندن، دربارهى خود امام زين العابدين(عليه‌السلام) نيز روايت شده است.
حالت امام صادق(عليه‌السلام) در حال لَبَّيْك گفتن
٧ - منقول است كه مالك بن انس فقيه مدينه گفت: به خدمت جعفر بن محمّد(عليه‌السلام) وارد مىشدم، و آن بزرگوار براى من بالش پيش مىآورد و از من تعظيم مىنمود و مىفرمود: اى مالك، براستى كه من تو را دوست مىدارم، و من از اين شادمان مىشدم و حمد و ستايش خدا را بجا مىآوردم. وى مىگويد: حضرت(عليه‌السلام) همواره از يكى از سه خصلت خالى نبود: يا روزه بود، و يا در حال قيام براى خواندن نماز و عبادت، و يا در حال ذكر خدا، و آن بزرگوار از عبادت كنندگان و زاهدان بزرگ، و از عظمت خداوند - عزّوجلّ - خوف داشت، و با همنشينان خود بسيار سخن مىگفت و خوش مجلس و پُرفائده بود. هرگاه مىگفت: رسول اللَّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود گاه رنگش سبز و گاه زرد مى شد، و چنان چهرهى حضرت متغيّر مىشد كه هركس او را مىشناخت، گويى در آن حال او را نمىشناسد. يك سال همراه با او حجّ بجا آوردم، هنگامى كه شترش در جايگاه بستن احرام ايستاد، هربار كه مىخواستلَبَّيْكَ أَللَّهُمَّ، لَبَّيْكَ : (آرى، خداوندا، آرى.) بگويد، صدايش در گلويش قطع مىشد، و نزديك بود كه از شترش به زمين بيافتد، به او عرض كردم: اى فرزندِ رسول خدا، از گفتن آن ناگزيرى فرمود: اى پسر ابى عامر، چگونه جسارت كنمو لَبَّيْكَ أَللّهُمَّ، لَبَّيْكَ بگويم، در حالى كه مىترسم خداوند عزّوجلّ بفرمايد:لالَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْكَ .]
ناگفته نماند: كه ما در كتاب تَقْريبُ السّالِكِ إِلى خِدْمَةِ الْمالِك نيز گوشهاى از صفات مقتدايان معصومين(عليهم‌السلام) بر اين شيوهى از كوشش بسيار و زيبا در عبادت خداوند بودهاند، چه آنان كه ذكر نمودم، و چه كسانى را كه ذكر ننمودم، ياد كردهام.
كمترين عمل در شب اينك مىگويم: اگر توفيق پيمودن اين راه با بهرهگيرى از مركب شب براى تو ميسّر شد، همان گونه باش كه مولايمان علىّ بن ابى طالب(عليه‌السلام) بيان فرموده، و معرفتت به مولايى كه در پيشگاهش قرار دارى، اقتضا مىكند. كه آن بزرگوار (عليه‌السلام) فرمود: اگر از انجام كار خير ناتوان گشتى، از انجام دادن كار شرّ عاجز باش.
امتحان نفس اكنون مىگويم: نَفْس خويش را كه مىخواهد بخوابد و به همين خاطر از خدمت و بندگى مالك و سلطان خويش كاهلى و تنبلى مىنمايد، امتحان كن و ببين كه آيا ادّعايش درست است، و يا به باطل و دروغ ادّعا مىكند، به اين صورت كه ببين اگر يكى از دوستان يا بعضى از خادمان پادشاهانِ دارِ فريب دنيا به سوى تو بيآيد، يا حاجت كوچكى از حوايج خُرد و بى ارزش دنيوى را كه تو آن را از دنيا مىخواهى، - دنيايى كه لذّتش فانى و پيامدها و گناهانش مىماند - براى تو پيش مىآمد، آيا تنبلى و خوابيدن را بكلّى ترك نمىگفتى؟ پس حال كه اين را از نَفْس خويش شناختى، بر حال آن گريه كن، زيرا يا قلب تو مريض است، يا در عقايد دينىات ضعيف هستى، پس به درگاه خداوند - جلّ جلاله - توبه نما، و از او درخواست كن كه از تو درگذشته، و سعادتمندى دينى و دنيوىات را كامل گرداند، كه آن دو تنها در مراقبه و پاييدن مقام جليل الهى حاصل مىشود.
علّت خواب ماندن از نماز شب حال مىگويم: اگر خواب ماندى و مانند شخص درمانده خواب بر تو غلبه كرده، در اين صورت اگر خواب ماندنت به خاطر گناهى نباشد كه خداوندى كه به نهانيها آگاه است، به واسطهى آن تو را از خلوت و مناجاتى كه هر دوستى با محبوبش دارد رانده باشد، معذور خواهى بود.
زيرا در حديث آمده كه: خداوند - جلّ جلاله - به واسطهى عقوبت گناهان، بنده را از خدمت و بندگى خويش به خواب مىزند. در اين باره نظر كن به روايتى كه از مولايمان امام صادق(عليه‌السلام) نقل شده: كه مردى به حضرتش عرض كرد: سفارشى به من بفرما. حضرت فرمود: تو را به تقواى خداوند سفارش مىنمايم، و اينكه هرگاه به رختخواب مىروى، تمام اعمال خير يا شرّى را كه در روز انجام دادهاى و نيز هرچيز پاكيزه و پليدى را كه در شكم خويش داخل كردهاى به يادآور.
توجّهات معنوى و توبه در هنگام خوابيدن
توجّه داشته باش كه وقتى خواستى بخوابى - چه خواب بر تو غلبه باشد، و يا در حالت اختيار بوده و ميل تمايل به خوابيدن داشته باشى - بدان كه خواب عبارت است از مرگ و نبودِ بيدارى، و وفات و از كار افتادنِ اعضا و جوارح از زندگانى استقامت و ايستادگى در انجام امور مربوط به خود. خداوند - جلّ جلاله - در اين باره مىفرمايد:
وَ هُوَ الَّذى يَتَوفّاكُمْ بِاللَّيْلِ، وَ يَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ، ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فيِه .٣١٩
- و اوست خداوندى كه شب [و هنگام خواب، جان شما را ]كاملاً مىگيرد، و به تمام گناهانى كه در روز انجام مىدهيد، آگاه است، سپس شما را در روز برمىانگيزاند.
بر اين پايه، خداوند - جلّ جلاله - خواب را وفات، و بيدارى را برانگيختن و زندگانى قرار داده. و آگاه هستى كه شخص خوابيده مانند شخص كور و كر و لال و زمين گير و و گرفتار به بيمارىِ رماتيسم مىگردد، و عقل و تمام بهرههاى اعضا و جوارحش را كه به وسيلهى آن با مولاى علاّم الغيوب خويش معامله مىنمود، از دستش مىرود، و گويى وقتى كه مىخوابد اختيار افراد تحت تكفّل و اموال و حوايج و امور ضرورى او از دست او خارج مىشود، و نمىداند كه بر آنها چه خواهد گذشت، و نيرويى براى نگهدارى نفس خويش و حفظ امور مهمّى كه بدان اشاره نموديم باقى نمىماند. و اگر آنها را به وسيله قفل و پاسبان هم مصون سازد، وقتى خوابيد ممكن است در هر حال خلاف آنچه را كه اراده نموده، واقع شود.
بنابراين، هنگامى كه مىخوابى، گويى كه به مصيبهاى هولناكى مبتلا، و در گرفتاريهاى فراموش كننده واقع شدهاى، و جز خداوند - جَلَّ جَلالُهُ وَ تَقَدَّسَ كَمالُهُ - نمىتواند با بيدار نمودن و عافيت بخشيدن به اعضا و جوارح و كمال زندگانى وبرگرداندن نيروى گوش و چشم و زبان و عقل و تمام [يا: ساير] مقاصدت را كه به واسطه خوابيدن، پراكنده و پريشان گشته، امور پراكندهى تو را جمع سازد.
از اين رو، به پيشگاه خدا توبه نما، توبهاى كه از هر كوتاهى كه پيش از خوابيدن داشتى، خالص و پاكيزه باشد. و اگر به خاطر قلّت معرفتت به مولايت كه تو را مىبيند، نفس و عقل و قلبت در توبه حقيقى با تو موافقت ننمودند، از رحمت و بخشش خدا طلبِ عفو و گذشت بنما، كه او - جلّ جلاله - كه خداوندگار بردبار و مهربان و شفيق است، بر اساس نيكيها و بخششهايى كه به بندگان خود دارد، زيبندهى آن است كه بر تو نيز تفضّل نمايد.
و اگر بسان شيوهى جنايتكاران و گناهكاران در نزد بزرگترين مالكان كه سيطره و چيرهگى دارد، طلب عفو و گذشت ننمودى، پس حدّاقل مانند تسليم شدن و سرسپردگى شخص بيچاره و نيازمند و ذليل خود را تسليم خدا نموده، و دين و نفس و مال و افراد تحت تكفّل و آرزوهاى خويش و هر چيزيى را كه بدان نيازمندى، در تحت نگاهدارى آن خداوند مهربان و بردبار و بزرگوارى كه در پيشگاهش بسيار گستاخى و سوء ادب نمودهاى، در آورده و تسليم اوساز. و در باطن توجّه داشته باش كه تمام آنچه را كه خداوند به تو بخشيده و تو در نزد او به وديعه گذاردى، در حقيقت مِلْك اوست، و تو در نزد او به عاريت و وديعه گذاردهاى؛ بنابراين حتّى در ذهن و خاطر و يا در دل خويش با مالكيّت او مخالفت منما، تا مبادا خود را شريك خداوند شمرده، و به هلاكت مبتلا گشته و خشنودى او از دستت برود.
بىگمان اگر اين سفارش مرا بپذيرى و توبه يا طلب عفو نموده، و يا چنانكه گفتيم خود را تسليم خداوند نمايى، و به شرحى كه ذكر كرديم، همه چيز خود را در نزد او به وديعه گذارى، خداوند حافظ و نگاهبان تو بوده، و از تو حمايت نموده و پناه خواهد داد، و هيچ فساد و تباهى در هيچ امرى در كم و زياد و كوچك و بزرگ، بر تو وارد نخواهد شد.
در بعضى از اخبار ديدم كه مردى مىگويد: عقربى نايابى را ديدم كه بر پشت لاك پشتى سوار شده و لاك پشت آن را از يك سوىِ رودِ نيل به سوى ديگر كه من در آنجا بودم، مىگذارند، وقتى آن را به كنار آب رسانيد، عقرب بر زمين فرود آمد، و من دنبال آن روانه شدم، و با خود گفتم كه اين عقرب جريانى دارد، تا اينكه به پايين تنهى درختى رسيد و از آن بالا رفت و بر روى شاخهاى رفت كه مارى بر روى آن آويزان بود و جوانى در زير آن خوابيده بود، عقرب دُمِ مار را گزيد، به گونهاى كه مار مرده به زمين افتاد. اين امر در نظر من بسيار بزرگ آمد، به سوى آن جوان آمدم و بيدارش نمودم و گفتم: به اين مار كه خداوند تو را از آن سالم نگاه داشت نگاه كن، و اين ابيات را براى او خواندم:
يا نائِماً وَالْجَليلُ يَحْرُسُهُ كَيْفَ تَنامُ الْعُيُونُ عَنْ مَلِكٍ مِمّا [يُلاقى] فى حِنْدِسِ الظُّلَمِ تَأْتيكَ مِنْهُ فَوآئِدُ النِّعَمِ؟ - اى به خواب رفتهاى كه خداوند بزرگ، تو را از امورى كه در تاريكيهاى بسيار شديد براى تو پيش مىآيد، پاس مىدارد.
چگونه چشمهايت از توجّه به پادشاهى كه بهرههاى نعمتها از سوى او به تو مىآيد، به خواب مىرود؟
و نيز در كتاب أَلْياقُوتُ الاَْحْمَر تأليف احمد بن حسن اهوازى آمده كه: از بعضى از غُلامان [و پسران نوجوان خدمتكار] برخى از كه كسرايان شنيدم كه گفت: هرگز كسرى نخوابيد مگر اينكه پيش از خوابيدن براى خداوند - عزّوجلّ - سجده نمود، و از او خواست كه بعد از مرگش او را زنده بدارد. و مقصودش از مرگ، خوابيدن، و از زندگانى، بيدارى بود.
اينك مىگويم: اگر پادشاهى كه به جاى اشتغال به خداوند به غير او مشغول شده و به او - جلّ جلاله - معرفت و آگاهى نداشت مانند تو معرفت و شناخت داشت، مسلّماً بهتر از تو با خداوند معامله مىنمود، پس عذر تو در غفلت از مالك دنيا و آخرت چيست؟
ناگفته نماند كه اگر فرضاً بعد از عمل به آنچه كه پيشتر ذكر نموديم، در حال خواب ضررى متوجّه تو شد، و برخى از چيزهايى را كه تحت تصرّف توست از دستت رفت، شايد اين براى آن باشد كه خداوند - جلّ جلاله - مىخواهد با اين كار نشانههاى خود را در برگرداندن آن به تو نشان دهد، چنانكه نسبت به كسانى كه بر مالكِ روز جزا توكّل نمودهاند، چنين شده و خداوند آيات خود را نشان داده، نقل شده است كه:
عرب بيابان نشينى به در مسجد الحرام آمد و شتر خود را رها نمود گفت: خداوندا، اين شتر و بار آن را در حفظ و نگاهدارى تو درآورده، و در نزد تو به وديعه مىگذارم. و وارد مسجد الحرام شد، و طواف نمود و بيرون آمد و شتر را پيدا نكرد، و ايستاد و گفت: پروردگارا، چيزى از مالِ من دزديده نشده، بلكه مال تو دزديده شده است، زيرا اگر اعتماد نداشتم كه تو شتر و بارش را حفظ مىكنى، آن را رها نمىكردم. و امثال اين سخنان را تكرار مىكرد. و مردم از سخن گفتن او با خداوند - عزّوجلّ - تعجبّ مىكردند، تا اينكه ناگهان مردى - كه با يك دست افسار شتر را گرفته و دست ديگرش بريده بود - پيش آمد، و به عرب بيابان نشين گفت: شتر را بگير، كه من از آن خير نديدم. گفت: جريان تو چگونه بود؟ گفت: با آن به پشت كوه رفتم و پنهان شدم، ولى ناگهان سوارى كه نمىدانم از كجا رسيد، فرود آمد و مرا پريشان نمود و از جايم بلند كرد و دستم را قطع نمود و دستور داد كه شتر را بازگردانم.
من نيز به ياد ندارم كه هيچگاه چيزى را به خداوند - جلّ جلاله - سپرده باشم و آن چيز گم شده باشد. واگر هم به خاطر ارتكاب گناهى گم شده، هنگامى كه از رحمت حضرتش اعادهى سپردهام را خواستهام، آن را به من بازگردانده و محجوب و محرومم نساخته [يا: شرمسارم ننموده]، و بر طبق گناهى كه باعث گم شدن آن از پناهگاه نگاهدارىاش شده، با من معامله ننموده است.
در سال ٦٢٧ هجرى قمرى راهىِ حجّ شدم، و تمام آنچه را كه همراهم بود به حفظ و پاسدارىِ مراحم الهى سپردم، ولى تازيانه اى كه از چوب بادامِ تَلْخ همراهم بود و به كجاوه بسته شده بود هنگام سير شبانه به زمين افتاد، هنگامى كه روز روشن شد و فرود آمديم ديدم كه تازيانه گم شده است، به دوست همراهم - كه مردى علوىّ بود و علىّ بن زكىّ رحمه اللَّه نام داشت - گفتم: تازيانه من گم شده، در جستجوى آن باش. وى از گفتهى من تعجّب كرد و گفت: تازيانهاى را كه ديشب در راهپمايى سريع حاجيان افتاده جستجو كنم؟ گفتم: بله، زيرا من هرچه را كه همراهم بود به خداوند - جلّ جلاله - سپردهام، و او - جلّ جلاله - از آنها نگاهدارى مىكند. وى گفتهى مرا نپذيرفت و آفتابهاى برداشت و رفت تا به دور از ديد حاجيان به دستشويى برود، ولى در حالى كه تازيانه در دستش بود آمد. گفتم: چگونه آن را پيدا كردى؟ گفت: ديدم كه بر روى كوزهى مردى آويزان است، گفتم اين تازيانه از آنِ فلانى است و ديشب در راهپيمايى شبانه افتاده است. گفت: بله، ما آن را شب يافتيم و برداشتيم، بگير و براى او ببر.
و اگر امثال اين امور را كه برايم اتّفاق افتاده ذكر كنم، خسته و ملول مىگردى.
آداب و اعمال پيش از خواب
الف - آداب وقت در قرار گرفتن در رختخواب
١ - وقتى به صورتى كه گفتيم عمل نموده و به كيفيّتى كه توضيح داديم همهى وسايلى و امور مربوط به خويش را نزد خدا به و د يعه گذاشتى، مانند وضوى نماز، طهارت نموده و سپس برخيز به سوى رختخواب يا هر جا كه مىخواهى بخوابى.
٢ - هنگام قرار گفتن در رختخواب بگو آنچه را كه نقل شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هنگامى كه در رختخوابت جاى گرفتى مىگويى:
أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِكَمالِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِسُلْطانِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَبَرُوتِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِمَلَكُوتِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِدَفْعِ اللَّهِ، وَ أَعوُذُ بِجَمْعِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِمُلْكِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللَّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللَّهِ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) - مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ ذَرَأَ وَ بَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ الْهامَّةِ٣٢٠ وَ السّامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ، وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دآبَّةٍ فِى اللَّيْلِ وَ النَّهارِ، أَنْتَ آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ .
- پناه مىبرم به عزّت و سربلندى خداوند، و پناه مىبرم به قدرت الهى، و پناه مىبرم به كمال خدا، و پناه مىبرم به تسلّط و چيرگى خداوند، و پناه مىبرم به سركشى و عظمت خداوند، و پناه مىبرم به فرمانروايى و چيرگى بزرگ الهى، پناه مىبرم به دفع و جلوگيرى خدا، و پناه مىبرم به جمع و گردآوردن خدا، و پناه مىبرم به سلطنت [ويا: مالكيّت] خداوند، و پناه مىبرم به رحمت خدا، و پناه مىبرم به رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) - از شرّ تمام آنچه خداوند خلق فرموده و پديد آورده و به وجود آورده، و از گزند حشرات غير سمّى و سمّى و از آسيب گناهكاران جنّ و انس، و از شر گناهكاران عَرَب و عَجَم، و از شرّ هر جنبندهى در شب و روز كه [موى ]پيشانى [و تمام اختيار] آن به دست دوست، براستى كه پروردگار من بر راه راست استوار است.
و در ادامهى دعا هركس را كه خواستى به پناه خداوند درآور.
٣ - در روايت آمده كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پيوسته در جنگ و يا مسافرت هنگام فرا رسيدن شب مىفرمود:
يا أَرْضُ، رَبّى وَ رَبُّكِ اللَّهُ، أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّكِ وَ شَرِّ ما فيكِ، وَ شَرِّ ما خُلِقَ فيكِ، وَ شَرِّ ما دَبَّ عَلَيْكِ، أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شرِّ كُلِّ أَسَدٍ وَ أَسْودٍ، وَ حَيَّةٍ وَ عَقْرَبٍ، وَ مِنْ ساكِنِ الْبَلَدِ، وَ مِنْ شَرِّ والِدٍ وَ ما وَلَدَ
- اى زمين، پروردگار من و تو خداست. به خدا پناه مىبرم از شرّ تو و شرّ هرچه در توست، و شرّ هرچه در تو خلق شده، و شرّ هر چه بر روى تو مىجنبد، به خدا پناه مىبرم از شرّ هر شير و مار بزرگ و مار و عقرب و از ساكنان آباديها و از شرّ انسانهايى كه زاده و زاييده شدهاند.
٤ - همچنين از جمله اعمال بنده در هنگام قرار گرفتن در رختخواب بايد اين باشد كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس هنگامى كه در رختخواب قرار مىگيرد يازده بارقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد بخواند، گناهش آمرزيده شده، و شفاعت او دربارهى همايشگانش پذيرفته مىشود، و اگر صد بار قرائت كند، گناهان پنجاه سال آيندهى او آمرزيده مىگردد.
٥ - و نيز هنگامى كه در رختخواب رفتى بگو آنچه را كه در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس هنگام جاى گرفتن در رختخوابش بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أُشْهِدُكَ أَنَّكَ افْتَرَضْتَ عَلَىَّ طاعَةَ عَلَىِّ بْنِ أَبى طالِبٍ وَ الاَْئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ.
- خداوندا، تو را گواه مىگيرم كه طاعت و پيروى از حضرت علىّ بن ابى طالب و امامان و فرزندان او[(عليهم‌السلام)] را بر من واجب فرمودى.
و همه ائمّه[(عليهم‌السلام)] تا امام عصر خويش را يكايك نام ببرد، و بعد در همان شب جان بسپارد، وارد بهشت مىگردد.
اعمال و آداب بعد از دراز كشيدن در رختخواب
١ - وقتى در هنگام نشستن در رختخواب و جايگاه خوابيدن خود امورى را كه يادآور شديم، گفتى، توجّه داشته باش كه تو بندهى مملوك ناچيزى هستى كه مىخواهى بخوابى و پاهايت را دراز كنى، و در حركات و سكنات خويش در پيشگاه خداوندى كه مالك عظيم و بزرگ است احساس راحتى كنى، پس در گفتار و كردار مؤدّب باش. زيرا به هرچه بيشتر مؤدّب باشى و اظهار خاكسارى نمايى مولايت اهليّت آن را دارد، و مقام تو كوچكتر و پستتر از آن است، و نيز با حالت تسليم و واگذارى و توكّل [به خداوند و با هر حالت ديگر كه در اين مقام شايسته است، بر سمت راست بدن خويش دراز بكش.
٢ - بگو آنچه را كه در روايت آمده امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: هرگاه در رختخواب خويش قرار گرفتى، بر سمت راست بدن خويش دراز بكش و بگو:
بِسْمِ اللَّهِ، وَ بِاللَّهِ، وَفى سَبيلِ اللَّهِ، وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّه(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْلَمْتُ نَفْسى إِلَيْكَ، وَ وَجَّهْتُ وَجْهى إِلَيْكَ، وَ فَوَّضْتُ أَمرى إِلَيْكَ، وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرى إِلَيْكَ، رَغْبَةً وَ رَهْبَةً إِلَيْكَ، لا مَلْجَأَ وَلا مَنْجا مِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، [وَ أَسْلَمْتُ نَفْسى إِلَيْكَ]. أَللّهُمَّ، آمَنْتُ بِكُلِّ كِتابٍ أَنْزَلْتَهُ وَ بِكُلِّ رَسُولٍ أَرْسَلْتَهُ.
- به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، و در راه خدا، و بر آيين رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ). خداوندا، همانا من خويشتن را تسليم تو نمودم، و روى [و تمام وجود]م را به سوى تو متوجّه ساختم، و امورم را به تو واگذار، و پشتم را به پناه [نيروى ]تو درآوردم، از روى ميل و رغبت [به تو] و بيم و هراس از تو. هيچ پناهگاه و راه تجاتى از تو نيست جز به سوى تو، [و نفس خويش را تسليم تو نمودم.] خدايا، به تمام كتابهايى كه فرو فرستاده و به هر پيامبرى كه گسيل داشتى ايمان آوردم.
سپس سورهها و آيات ذيل را قرائت بكن:
٣ - سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد .
٤ - دو سورهى معوذّتين.
٥ - آية الكرسى سه بار.
٦ - آيهسَخَر ه٣٢١.
٧ - آيهىشَهِدَاللّه ٣٢٢.
٨ - سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر يازده بار.
٩ - سپس سى و چهار بار تكبير و سىوسه مرتبه تسبيح و ٣٣ بار حمد مىگويى. و اين همان تسبيح حضرت زهرا، فاطمه(عليهما‌السلام) است كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به آن حضرت آموخت.
١٠ - سپس بگو:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ، لا شَريكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ [وَ يُميتُ وَ يُحْيى]، وَ هُوَ حَىٌّ لايَموتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- معبودى جز خداوند يگانه نيست و شريكى براى او وجود ندارد، فرمانروايى تنها از آن اوست، و ستايش مختصّ اوست، زنده مىگرداند و مىميراند، [و مىميراند و زنده مىگرداند] و خود او زندهاى است كه هرگز نمىميرد، و تمام خوبى به دست [جمال ]اوست، و بر هر چيز تواناست.
١١ - بعد بگو:
أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذى يُمْسِكُ السَّمآءِ أَنْ تَقَعَ عَلى الاَْرْضِ إِلّا بِإِذْنِهِ - مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ ما ذَرَأَ وَ بَرَأَ وَأَنْشَأَ وَ صَوَّرَ، وَ مِنَ الشَّيْطانِ وَ شِرْكِهِ و فَرْعِهِ [يا: قَرْعِهِ] وَ مِنْ شَرِّ شَياطينِ الاِْنْسِ وَ الْجِنِّ، وَ أَعُوذُ بِكَلِماتِ اللَّهِ التّآمِّةِ [يا: التّامّآتِ] مِنْ شَرِّ السّآمَّةِ وَالْهآمَّةِ وَاللّآمَّةِ وَالْخآصَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّمآءِ وَ ما يَعْرُجُ فيها، [وَ مِنْ شَرِّ ما يَخْرُجُ مِنَ الاَْرْضِ وَ ما يَلِجُ فيها]، وَ مِنْ شَرِّ طَوارِقِ اللَّيْلِ وَ طَوارِقِ النَّهارِ، إِلاّ طارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ، بِاللَّهِ وَ بِالرَّحْمنِ اسْتَعَنْتُ، وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ، حَسْبِىَ اللَّهُ، نِعْمَ الْوَكيلُ .
- پناه مىبرم به خداوندى كه آسمان را از اينكه جز به اجازهى او بر زمين بيافتد، نگاه مىدارد، از شرّ هرچه آفريده و خلق فرموده و پديد آورده و ايجاد و صورتگرى نموده، و از [گزند] شيطان و سهيم شدن و گمان [يا: تسلّط] او، و از شرّ شيطانهاى انسى و جنّى، و پناه مىبرم به كلمات كامل خداوند از شرّ حشرات سمّى و غير سمّى و هر ترس و هراس [ويا: چشم زخم] و شرّ مخصوص، و از آسيب تمام آنچه كه از آسمان فرو مىآيد، و يا به آنجا بالا مىرود، [و از شرّ آنچه كه از زمين بيرون آمده و در آن فرو مىرود.] و از شرّ پيشامدهاى شبانه و روزانه، مگر پيشامدى كه خير همراه خود بياورد، و تنها به خداوند رحمت گستر يارى مىجويم، و تنها بر او توكّل نمودم، خداوند مرا بس است و چه كار گذار و وكيل خوبى.
١٢ - سپس دست راست خويش را زير سر گذاشته و بگو دعايى را كه نقل شده امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: شخصى كه مىخواهد بخوابد هنگامى كه انسان دست راستش را زير سرش گذاشت، بگويد:
بِسْمِ اللَّهِ، أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْلَمْتُ نَفْسى إِلَيْكَ، وَ وَجَّهْتَ وَجْهى إِلَيْكَ، وَ فَوَّضْتُ أَمْرى إِلَيْكَ، وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرى إِلَيْكَ، وَ تَوَكَّلْتُ عَلَيْكَ، رَهْبَةً وَ رَغْبَةً إِلَيْكَ، لا مَلْجَأَ وَ لا مَنْجا مِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، آمَنْتُ بِكِتابِكَ الَّذى أَنْزَلْتَ، وَ رَسُولِكَ الَّذى أَرْسَلْتَ .
- به نام خدا، خداوندا، براستى كه من خويشتن را تسليم تو نمودم، و روى [و تمام وجود]م را متوجّه تو نمودم، و امورم را به تو واگذار نموده، و پشتم را در پناه تو درآورده، و بر تو توكّل نمودم، از روى بيم و هراس [از تو] و ميل و رغبت به سوى تو. هيچ پناهگاه و راه نجاتى از تو نيست جز به سوى تو، به كتابى كه فرو فرستادى و پيامبرى كه گسيل داشتى ايمان آوردم.
بعد تسبيح حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) را بگو:
البتّه ما پيشتر مشابه اين دعا را در هنگام دراز كشيدن بر سمت راست بدن ذكر نموديم، ولى اين روايت اضافه دارد، و مختصّ به وقت گذاشتن دست راست بر زير سر است.
١٣ - و نيز هنگام قرار گرفتن در محلّ خواب بگو آنچه را كه نقل شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هركس هنگامى كه در خوابگاه و محلّ دراز كشيدن خويش قرار مىگيرد، سه مرتبه بگويد:
أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى عَلا فَقَهَرَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى بَطَنَ فَخَبَرَ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ الَّذى مَلَكَ فَقَدَرَ، [وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى عُصِىَ فَغَفَرَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ الَّذى عُبِدَ فَشَكَرَ]، وَ الْحَمْدُللَّهِِ الَّذى يُحْيِى الْمَوْتى، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ .
- ستايش خداوندى را كه [از همهى موجودات] برتر و بلند مرتبه است و لذا [بر آنها] چيره است، و سپاس خدايى را كه در باطن [اشياء ]نفوذ كرد و لذا به باطن آنها آگاهى دارد، و ستايش خداوندى را كه دارنده و خداوندگار [تمام موجودات] هست و لذا [بر هر چيز] تواناست، [و سپاس خداوندى را كه معصيت و نافرمانى او را مىكنند و او مىآمرزد، و ستايش خدايى را كه او را مىپرستند و او شكرگزارى مىنمايد]، و سپاس خدايى را كه مردگان را زنده مىگرداند، و هم او بر هر چيز تواناست.
مانندِ روزى كه از مادرش زاده شده، از گناهان بيرون مىآيد.
٣٠٩) نساء(٤): ١٠٧ تا ١٠٩.
٣١٠) مزّمّل (٧٣): ٢ و ٣.
٣١١) كه خداوند در آيه شريفه فوق و ادامه آن دستور داده كه مؤمنان به اندازهى نصف و يا يك سوّم و يا دو سوّم شب را به عبادت مشغول شوند.
٣١٢) تفسير مجمع البيان، ج ١٠، ص ٥٦٩.
٣١٣) عبارت حديث بعد هُدْوءٍ مِنَ اللَّيْلِ است كه به گذشت ساعتى از شب، و يا اوّل شب، ويا بخشى مانند يك سوّم و يا يك چهارم از آن، معنى شده است.
٣١٤) در خصال ص ٣٣٧، روايت ٤٠، آمده است: و دعا را به عنوان زيرپوش
٣١٥) آل عمران: ١٩٠.
٣١٦) ظاهراً مقصود آيات ١٩٠ تا آخر آيه شريفه ١٩٤ مىباشد.
٣١٧) و يا: ياد مىشد، و همينطور احتمال دارد كه تمام جملات بعدى به صورت مجهول ترجمه شود، يعنى هرگاه از قبر ياد مىشد... و هنگامى كه از برانگيخته و زنده شدن مردگان در قيامت ياد مىشد... (تا آخر).
٣١٨) فرايص يعنى گوشت ميان پهلو و شانه، و يا گوشتميان پستان و شانه.
٣١٩) انعام (٦): ٦٠.
٣٢٠) اين در نسخهاى «العامّةآمده كه ظاهراً درست نيست.
٣٢١) آيهى ٥٤ از سورهى اعراف (٧).
٣٢٢) آيهى ١٨ و ١٩ از سورهى آل عمران(٣).
توجّهات و حالات و اعمال مؤلّف
٣٢٣ در هنگام خوابيدن اينك مىگويم: اگر خواستى، مانند برخى از بندگان خدا كه مىشناسم باش، كه با اجازه خداوند و رعايت ادب با او مىخوابد، و با توجّه به خدا روبه سوى قبله قرار مىگيرد، و مانند زنان فرزند مرده كه دست بر گونه مىگذارند، دستش را زير سرش مىگذارد، به خاطر اينكه بسيارى از امورى را كه كه او را به خدا نزديك مىكند، از دست داده و در عزاى آنها نشسته است. و نيّتش از اين خوابيدن آن است كه بدين وسيله در حال بيدارى بر طاعت و عبادت خداوند جلّ جلاله و بر بندگى و خاكسارى براى خدا كه در حال بيدارى از او خواسته شده، نيرو برگيرد، و گويى كه كوهِ گناهان قلبىاش بر بالاى سر او برده شده تا از دستِ خشم خدا بر سر او بيافتد، چنانكه براى بنى اسرائيل رُخ داد، آنجا كه خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ، كَأَنَّهُ ظُلَّةٌ.٣٢٤
- و [به ياد آر] آن هنگام را كه كوه را بركَنده و مانند ابر هولناكى بر بالاى سرشان نگاه داشتيم. و چنانكه بنى اسرائيل از بيم فرو افتادن كوه بر زندگانى فانى و ناپايدارشان خاكسارى نموده و تسليم شدند، صاحب كوهِ گناهان نيز بيم آن را دارد كه كوهِ گناهان بر سرش فرو بيافتد و تمام زندگانى و سعادتمندى حيات فانى و باقىاش را نابود سازد.
و آن بنده هنگامى كه دست راست خويش را بر زير سرش گذاشت اعمال زير را به ترتيب انجام مىدهد:
١ - قرائت سورهى حمد سه مرتبه.
٢ - قرائت سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد يازده بار.
٣ - قرائت سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ يازده مرتبه]
٤ - قرائت سورهىألْهيكُمُ التَّكاثُر يك بار.
٥ - قرائت سورهىقُلْ يا أَيُّهَا الْكافِروُن سه بار.
٦ - قرائت سورهىقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقْ سه بار.
٧ - قرائت سورهىقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ سه بار.
٨ - خواندن آية الكرسى يك مرتبه.
٩ - خواندن آيهىشَهِدَاللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُو تا آخر.٣٢٥
١٠ - قرائت آيهىلَوْ أَنْزَلْنا [هذَا الْقُرآنَ]... تا آخر سورهى حشر.
١١ - قرائت آيهىإِنَّ اللَّهِ يُمْسِكُ السَّمواتِ وَالاْرْضَ أَنْ تَزُولا ، وَ لَئِنْ زالتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ، إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُورا ً٣٢٦
١٢ - قرائت آيات سَخَره.٣٢٧
١٣ - قرائت آيهى آمَنَ الرَّسُولُ تا آخر سورهى بقره.
١٤ - قرائت اواخر سورهى كهف يعنى آيه:قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ [يُوحى إِلَىّ ] تا آخرسوره.
١٥ - سپس مىگويد:
أَللّهُمَّ، لاتُؤْمِنّى مَكْرَكَ، وَلا تُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَ لا تَوَلَّ عَنِّى وَجْهَكَ، وَلا تَهْتِكْ عَنّى سِتْرَكَ، وَلا تُؤاخِذْنى عَلى تَمَرَّدى، وَلا تَجْعَلْنى مِنَ الْغافِلينَ، وَ أَيْقِظْنى مِنْ رَقْدَتى، وَ سَهِّلِ الْقِيامَ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ فى أَحَبِّ الاَْوْقاتِ إِلَيْكَ، وَ ارْزُقْنى فيها ذِكْرَكَ وَالصَّلاةَ وَالدُّعاءَ وَ الشُّكْرَ [يا: الشُّكْرَ وَ الدُّعاءَ] حَتّى أَسْأَلَكَ فَتُعْطِيَنى، وَ أَدْعُوَكَ فَتَسْتَجيبَ لى، وَ أَسْتَغْفِرَكَ فَتَغْفِرَ لى، إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ .
- خداوندا، مرا از مكر و فريبت ايمن مگردان، و يادت را از يادم مبر، و روى [و اسماء وصفات]ات را از من برمگردان، و پرده [ستاريّتت] را دربارهى [گناهان] من مَدر، و به واسطه سركشىام مگير، و از غافلان قرار مده، و از خواب [غفلتم] بيدار فرما، و برخاستن [براى عبادت] در اين شب را در محبوبترين اوقات در نزد خود براى من آسان فرما، و در آن يادت و نماز و دعا و سپاسگزارى [يا: سپاسگزارى و دعا] را روزىام گردان،تا اينكه از تو درخواست نمايم و عطايم فرمايى، و بخوانمت تا اجابت نمايى، و طلب آمرزش كنم تا بيآمرزى، براستى كه تويى بسيار آمرزندهى مهربان.
١٦ - بعد براى ترس از محتلم شدن مىگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ الاِْحْتِلامِ، وَ مِنْ [شَرِّ الاَْحْلامِ]، وَ أَنَ يِلْعَبَ بِىَ الشَّيْطانُ فِى الْيَقْظَةِ وَالْمَنامِ .
- خداوندا، به تو پناه مىبرم از محتلم شدن [و ديدن خواب شيطانى] و [از رؤياهاى بد]، و اينكه شيطان در بيدارى و خواب با من بازى كند.
١٧ - سپس براى همين منظور آيهى قُلْ مَنْ يَكْلَؤُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ مِنَ الرَّحْمنِ٣٢٨
را تا آخر قرائت مىكند.
١٨ - و بعد آخر سورهى بنى اسرائيل يعنى آيات ذيل را تلاوت مىكند:
قُلْ: ادْعُواللَّهَ، أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ، أَيّاً ما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْمآءِ الْحُسْنى، وَلاتَجْهَرْ بِصَلاتِكَ، وَ لا تُخافِتْ بِها، وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً، وَ قُلِ: الْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً، وَ لَمْ يُكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً.٣٢٩
- بگو: خدا را بخوانيد يا رحمان را بخوانيد، هر كدام را بخوانيد، نامها [و كمالات] نيكوتر تنها براى اوست، و نمازت را نه بلند بخوان و نه آهسته، و راهى ميان اين دو را بجوى، و بگو: ستايش خداوندى را كه هيچ كس را به زنى و فرزندى نگرفت، و هيچ شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و هيچ سرپرستى از روى ذلّت و خوارى براى او نيست، و او را به گونه ويژهاى بزرگتر بدان.
١٩ - سپس تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را مىگويد، و اين آخرين چيزى است كه وى هنگام خوابيدن مىگويد.
فضيلت و آثار و فوائد اعمال وقت خواب
در فضيلت هركدام از اينها كه آن بندهى خدا بدان عمل نموده و بر اساس هدايت خداوند - جلّ جلاله - مرتّب نموده روايت نيز وارد شده، و براى هرچه قرائت نموده فوايد و آثار عظيمى است كه با ذكر و به شماردرآوردن آنها كتاب مبسوط مىشود. [لذا به ذكر برخى از آن روايات بسنده مىكنيم]:
فضيلت تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام)
١ - دربارهى عملى كه آن بنده در پايان اعمال در هنگام خوابيدن انجام مىدهد، يعنى تسبيح حضرت زهرا، فاطمه -(عليهما‌السلام) - روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: وقتى به رختخواب مىرويد، يك فرشتهى بزرگوار و يك شيطان ناپاك و سركش و شرورى باشتاب به سويتان مىآيند، فرشته مىگويد: روز خويش را با عمل خير ختم كن، و شب خود را با عمل خوب آغاز نما، و شيطان مىگويد: روز خود را باگناه ختم كن، و شب خود را با گناه آغاز كن.
و افزود: اگر شخص از فرشتهى بزرگوار اطاعت كند و روز خود را با ياد خدا به پايان برد و وقتى واردِ جايى كه مىخواهد بخوابد شد، شب خود را با ياد خدا آغاز نمايد و سى و چهار بار تكبيرو سىوسه بار تسبيح و سىوسه بار حمد بگويد، فرشته، شيطان را از او درو مىراند، و شيطان دور مىشود، و تا هنگام بيدار شدن از خواب آن فرشته از او نگاهدارى مىكند.
و وقتى بيدار شد، شيطان با شتاب به پيش آمده و مشابه سخنى را كه پيش از به خواب رفتن به وى گفت مىگويد، و فرشته نيز مانند همان سخنى كه پيش از خوابيدن به وى گفت مىگويد، اگر بنده به همان صورتى كه نخست خدا را ياد كرد، خداوند - عزّوجلّ - را ياد كند، فرشته، شيطان را از او دور مىراند، و شيطان بدور مىرود، و خداوند - عزّوجلّ - در برابر اين عمل، عبادت يك شب را براى او مىنويسد.
همچنين در از حضرت علىّ بن محمّد بن علىّ بن موسى الرّضا، امام هادى(عليهم‌السلام) دربارهى آنچه كه اهل بيت(عليهم‌السلام) هنگام خوابيدن انجام مىدهند. آمده ما اهل بيت در هنگام خوابيدن ده كار را پيوسته انجام مىدهيم: طهارت، و گذاشتن دست راست زير سر، و سىوسه بار تسبيح خدا، و سىوسه بار حمد، و سىوچهار بار تكبير گفتن، و رو به سوى قبله مىخوانيم، و فاتحة الكتاب، وآية الكرسى، و آيهىشَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِله إِلاّ هُو تا آخرش را قرائت مىكنيم. و هر كس اين كارها را انجام دهد، حظّ و بهرهى آن شب را برگرفته است.
حديث فوق به همين صورت به دست ما آمده كه راوى ابتدا ده خصلت را ذكر نموده، ولى در تفصيل نُه خصلت را برشمرده است. گويا يا در اجمال و يا تفصيل سهو نموده است. و ظاهراً اشتباه در تفصيل است، زيرا اعمال ائمّه(عليهم‌السلام) در وقت خوابيدن همان گونه كه روايت نموديم، بيشتر از نُه خصلت است، و شايد سهو كرده و قرائت سورهىقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد و إِنّا أَنْزَلْناهُ را ذكر ننموده است.
اينك فضيلت برخى از امورى كه پيش از اين به صورت مختصر ذكر نموديم، به تفصيل يادآور مىشويم:
فضيلت قرائت سورهىإنّا أَنْزَلْناه فضيلت يازده صد بار قرائت كردن سورهىقُلْ هُوَاللَّهُ أَحَد به صورتى كه روايت نموديم گذشت، امّا دربارهى فضيلت يازده بار خواندن سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ ابوبصير مىگويد: از امام صادق(عليه‌السلام) شنيدم كه مىفرمود: هركس هنگام خوابيدن يازده بار سورهىإِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْر را قرائت كند، خداوند يازده فرشته را بر او مىگمارد تا او را از تمام شيطانهاىِ راند شده تا صبح حفظ كنند.
فضيلت قرائت سورهىأَلْهكُمُ التَّكاثُر در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هركس هنگام خوابيدن سورهىألَهكُمُ التَّكاثُر را بخواند، از شرّ عذاب قبر محفوظ مىماند.
فضيلت قرائت آيهىإِنّ اللَّه يُمْسِكُ... روايت شده كه حضرت ابى الحسن رضا به نقل از پدر بزرگوارش(عليهما‌السلام) فرمود: هركس هنگام خوابيدن آيهى
إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ أَنْ تَزُولا، وَ لَئِنْ زَالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ، إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً .٣٣٠: (براستى كه خداوند آسمانها و زمين را از اينكه از بين بروند نگاه مىدارد، و اگر از بين بروند هيچ كس جز او نمىتواند آن دو را نگاه دارد، براستى كه او بردبار و بسيار آمرزنده است.) را قرائت كند، هرگز سقف خانه بر روى او فرو نمىريزد.
فضيلت قرائت آيةُ الكرسّى و معوذّتين وليد بن صبيح مىگويد شهاب بن عبدربّه به من گفت: سلام مرا به امام صادق(عليه‌السلام) برسان، و به حضرتش عرض كن كه در خواب مبتلا به ترس و هراس مىشوم. وى مىگويد: گفتار او را به حضرت عرض كردم. فرمود: به او بگو وقتى وارد رختخواب شد، حتماً معوذّتين و آية الكرسى را بخوان. و آية الكرسى افضل است.
و نيز در روايت ديگر دربارهى كسى كه در خواب گرفتار ترس مىشود، آمده است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: هر كس كه مبتلا به ترس [در خواب] باشد، هنگام خوابيدن ده بار بگويد:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ يُميتُ وَ يُحْيى، وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ
- معبودى جز خداوند نيست كه يگانه است و شريكى ندارد، زنده مىكند و مىميراند، و مىميراند و زنده مىگرداند، و او زندهاى است كه نمىميرد.
و تسبيح حضرت زهرا(عليهما‌السلام) را بگويد، خوف و هراسش برطرف مىشود.
فضيلت قرائت آخر سورهى بنى اسرائيل و كهف: در روايت آمده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: [قرائت آيات ذيل] براى اُمّت من، سبب ايمنى از دزديده شدن است:
قُلِ: ادْعُوا اللَّهَ، أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ، أَيّاًما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْمآءُ الْحُسْنى، وَلا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ، وَلا تُخافِتْ بِها، وَابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً، وَ قُلِ: أَلْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخَذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌ مِنَ الذُّلِّ، وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً.٣٣١
- بگو: خدا را بخوانيد يا رحمان را بخوانيد، هر كدام را بخوانيد، نامها [و كمالات] نيكوتر تنها براى اوست، و نمازت را نه بلند بخوان و نه آهسته، و راهى ميان اين دو را بجوى، و بگو: ستايش خداوندى را كه هيچ كس را به زنى و فرزندى نگرفت، و هيچ شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و هيچ سرپرستى از روى ذلّت و خوارى براى او نيست، و او را به گونه ويژهاى بزرگتر بدان.
و هركس هنگام خوابيدن اين آيه را بخواند:
قُلْ: إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَىَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ، فَمَنْ كانَ يَرْجُو لِقآءَ رَبِّهِ، فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً، وَلايُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً .٣٣٢
- بگو: من تنها بشرى همانند شما هستم، [ولى] به من وحى مىشود كه بىگمان معبودتان معبود يگانه است، پس هركس به ملاقات با پروردگارش اميد دارد، بايد عمل شايسته انجام دهد، و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند.
نورى براى او بالا رفته و تا مسجد الحرام گسترده مىشود، در حالى كه در باطن آن نور فرشتگانى هستند كه تا صبح براى او استغفار مىكنند.
ترس از ايمنى از احتلام
در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) به نقل از پدر بزرگوارش(عليه‌السلام) از حضرت علىّ -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فرمود: هركس از محتلم شدن بيم داشته باشد بگويد:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الاِْحْتِلامِ، وَ مِنْ شَرِّ الاَْحْلامِ، وَ أَنْ يَلْعَبَ بِىَ الشَّيْطانُ فِى الْيَقْظَةِ وَالْمَنامِ .٣٣٣
- خداوندا، همانا به تو پناه مىبرم از جنب شدن در خواب، و از شرّ خوابها، و اينكه شيطان در بيدار و خواب مرا به بازى بگيرد.
ايمنى از دزد روايت شده كه اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود: سوگند به خدايى كه حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به حقّ برانگيخت و اهل بيت(عليهم‌السلام) او را گرامى داشت، هر چيز كه در جستجوى آن هستيد - مانند: محفوظ ماندن و سوختن و غرق شدن و در گلو ماندن چيزى و به سرقت رفتن يا تلف شدن چهار پا از صاحبش، يا گم شدن چيزى مانند گريختن برده [يا: گم شدن چيزى از دمِ دست و كنار انسان] - در كتاب خداوند متعال وجود دارد. پس هركس بخواهد كه از آن آگاه شود، دربارهى آن از من بپرسد، مردى برخاست و عرض كرد: اى اميرالمؤمنين، مرا از به سرقت رفتن خبر ده، پى در پى شبانه اشيايى از من به سرقت مىرود. حضرت فرمود: وقتى در رختخواب جاى گرفتى، بخوان:
قُلِ: ادْعُوا اللَّهَ، أَوِ ادْعُوا الرَّحْمن [أَيّاًما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْمآءِ الْحُسْنى، وَلاَتجْهَرْ بِصَلاتِكَ، وَ لاتُخافِتْ بِها، وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً، وَقُلِ: الْحَمْدُللَّهِِ الَّذى لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِى الْمُلْكِ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً .٣٣٤
- بگو: خدا را بخوانيد يا رحمان را بخوانيد، هر كدام را بخوانيد، نامها [و كمالات] نيكوتر تنها براى اوست، و نمازت را نه بلند بخوان و نه آهسته، و راهى ميان اين دو را بجوى، و بگو: ستايش خداوندى را كه هيچ كس را به زنى و فرزندى نگرفت، و هيچ شريكى در سلطنت و فرمانروايى ندارد، و هيچ سرپرستى از روى ذلّت و خوارى براى او نيست، و او را به گونه ويژهاى بزرگتر بدان.
در اَمان ماندن از كشته شدن [يا: سرقت] روايت شده كه پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: قرائت: قُلْ ادْعُوا اللَّهَ، أَوِ أَدْعُوا الرَّحْمنَ براى امّت من، مايهى ايمنى از شمشير و كشته شدن [يا: به سرقت رفتن ]است. و آيه شريفه را قرائت فرمود.
اعمال ديگر پيش از خواب
اينك اعمالى را كه انسان در برخى از اوقات هنگام خواب بدان نيازمند پيدا مىكند، ذكر مىكنيم:
اعمالى جهت دفع بىخوابى ١ - وقتى انسان خواست بخوابد ولى به خاطر ابتلا به بيمارى و عدم تندرستى نتواست بخوابد، روايت شده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: وقتى مبتلا به بىخوابى شدى، بگو:
سُبْحانَ اللَّهِ ذِى الشَأْنِ، دآئِمِ السُّلْطانِ، عَظيمِ الْبُرْهانِ، كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فى شَأْنٍ .
- پاك و منزّه است خداوند ارجمند [ويا: صاحب شأن]، فرمانرواىِ جاودانى، صاحب دليل و برهان بزرگ، كه هر روز و پيوسته به كارى مشغول است.
٢ - در روايت ديگر دربارهى رفع بىخوابى و زود به خواب رفتن آمده كه:
موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر مىگويد: پدرم به نقل از پدرش ازعليهم‌السلام أَجمعين - به ما نقل كرد كه: حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) از بىخوابى به رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) گله نمود. حضرت فرمود: دختر عزيزم، بگو:
يا مُشْبِعَ الْبُطُونِ الْجآئِعَةِ، وَ يا كاسِىَ الْجُسُومِ الْعارِيَةِ، وَ يا مُسَكِّنَ الْعُرُوقِ الضّارِبَةِ، وَيا مُنَوِّمَ الْعُيُونِ السّاهِرَةِ، سَكِّنْ عُرُوقِىَ الضّارِبَةَ، وَ أَذِّنْ لِعَيْنى نَوْماً عاجِلاً.
- اى سير كنندهى شكمهاى گرسنه، و اى پوشانندهى تنهاى برهنه، واى آرام كننده رگهاى زننده، و اى به خواب برندهى چشمهايى كه به خواب نمىرود، رگهاى زننده [بدن ]مرا را آرام فرما، و زود به چشمم اجازه خوابيدن بده.
و حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) آن را گفت و بىخوابى را كه از آن رنج مىبرد برطرف شد.
٣ - در روايت ديگر پيرامون دفع بىخوابى و زود به خواب رفتن آمده كه خالد بن وليد به بىخوابى مبتلا شد. رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به او فرمود: آيا كلماتى به تو نياموزم كه وقتى گفتى به خواب بروى، عرض كرد: بله. فرمود بگو:
أَللّهُمَّ، رَبِّ السَّمواتِ وَ ما أَظَلَّتْ، وَ رَبَّ الأَرَضينَ وَ ما أَقَلَّتْ، وَ رَبَّ الشَّياطينِ وَ ما أَضَلَّتْ، كُنْ حِرْزى مِنْ خَلْقِكَ جَميعاً، أَنْ يَفْرُطَ عَلَىَّ أَحَدُهُمْ أَوْ أَنْ يَطْغى. عَزَّجارُكَ، وَ لا إِلهَ غَيْرُكَ .
- خداوندا، اى پروردگار آسمانها و هرچه كه آنها بر آن سايه افكنداند، و پروردگار زمينها و هرچه آنها آن را حمل مىكنند، و پروردگار شيطانها و آنچه كه آنها گمراهش مىكنند، تو خود پناهگاه و چشم آويز من باش از اينكه احدى از مخلوقاتت مرا بر كارى كه [توانِ آن ندارم ]وادار و يا بر من سركشى نمايد. همسايهى تو سربلند است، و معبودى جز تو وجود ندارد.
دعايى جهت در امان ماندن از گزند حيوانات سمّى
٤ - دربارهى آنچه كه هنگام خوابيدن براى درخواست روزى و ايمنى از گزند حيوانات سمّى گفته مىشود، در روايت است كه حضرت علىّ بن حسين(عليهما‌السلام) فرمود: هركس وقت وارد شدن در رختخواب بگويد:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ الاَْوَّلُ فَلا شَىْءَ قَبْلَكَ، وَ أَنْتَ الظّاهِرُ فَلا شَىْءَ فَوْقَكَ، وَأَنْتَ الباطِنُ فَلاشَىْءَ دُونَكَ، وَأَنْتَ الْآخِرُ فَلاشَىْءَ بَعْدَك، أَللّهُمَّ، رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الاَْرَضينَ السَّبْعِ وَ رَبَّ التَّوْراةِ وَالاِْنْجيلِ وَالزَّبوُرِ وَ الْفُرْقانِ [يا: الْقُرْآنِ] الْحَكيمِ، أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دآبَّةِ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٌ .
- خداوندا، تويى اوّلى كه هيچ چيز پيش از تو نيست، و تويى آشكارى كه هيچ چيز برتر و بالاى تو نيست، و تويى باطنى كه هيچ چيز پايينتر از تو [در اشياء نفوذ نكرده و] نيست، و تويى آخرى كه هيچ چيز بعد از تو نيست، خداوندا، اى پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه، و پروردگار تورات و انجيل و زبور و فرقانِ [يا: قرآنِ] استوار، به تو پناه مىبرم از شرّ هر جنبندهاى كه [موى ]پيشانى [و تمام اختيارش را ]گرفتهاى، براستى كه تو بر راه راست استوار هستى.
خداوند، فقر و نادارى را از او دور نموده، و از گزند و آسيب رساندن هر جانورى به او جلوگيرى مىنمايد.
ذكر عملى جهت خواب ديدن رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ٥ - وقتى خواستى رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در خواب ببينى، [به اين صورت عمل كن ]كه روايت شده امام صادق(عليه‌السلام) فرمود! هركس خواست سرورمان رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در خواب ببنيد، نماز عشا را بخواند و غسل پاكيزهاى بنمايد، و چهار ركعت با چهارصد بار آية الكرسى٣٣٥ بخواند، و بعد از نماز هزار بار بر محمّد و آل محمّد(عليهم‌السلام) صلوات بفرستد، و با جامهى پاكيزهاى كه در آن - نه با حرام و نه با حلال - آميزش نموده باشد، شب را بسر برد، و دست راست خويش را زير سمت راست صورت خود گذاشته و صد بار تسبيحسُبْحانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُللَّهِِ، وَلا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ، وَلا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ .: (پاك و منزّه مىدانم خدا، و ستايش مخصوص اوست، و معبودى جز خدا نيست، و خداوند بزرگتر است، و هيچ دگرگونى و نيرويى نيست جز به خدا.) و صد بارماشآءَ اللَّهُ : (هر چه خدا خواست همان مىشود.) بگويد، مسلّماً پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در خواب مىبيند.
ذكر عملى جهت ابلاغ سلام به خدمت رسول اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ٦ - هرگاه خواستى كه عرض سلام تو به خدمت پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) برسد، به گونهاى كه گويى به حضرتش سلام داده باشى، عملى را كه از پيامبر اكرم(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) روايت شده انجام بده، كه فرمود: هركس بعد از رفتن به رختخوابش سورهىتَبارَكَ الَّذىِ بِيَدِهِ الْمُلْك را بخواند و بعد چهار بار بگويد:
أَللّهُمَّ، رَبَّ الْحِلِّ وَ الْحَرامِ وَ الْبَلَدِ الْحَرامِ، بَلِّغْ رُوحَ مُحَمَّدٍ عَنّى تَحِيَّةً وَ سَلاماً.: (خداوندا، اى پروردگار [سرزمين ]حِلّ٣٣٦ و حَرَم و شهر حرام، از سوى من به روح حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) درود و سلام برسان.) خداوند دو فرشته را بر او مىگمارد تا به خدمت حضرت محمّد(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيده و به خدمتش عرض كنند: اى محمّد، فلانى پسر فلانى سلام و رحمت و بركات الهى را بر تو فرستاد.
دعايى جهت خواب ديدن اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)
٧ - و وقتى خواستى مولايت اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - را در خواب ببينى، هنگام خوابيدن [يا: هنگام دراز كشيدن ، يا دراز كشيدن در رختخواب ]بگو:
أَللّهُمَّ، إِنّى أَسْأَلُكَ يا مَنْ لَهُ لُطْفٌ خَفِىٌّ، وَأَياديهِ باسِطَةٌ لاتَنْقَضى، أَسْأَلُكَ بِلُطْفِكَ الْخَفِىِّ الَّذى ما لَطُفْتَ بِهِ لِعَبْدٍ إِلاّ كُفِىَ، أَنْ تُرِيَنى مَوْلاىَ أَميرَالْمُؤْمِنينَ عَلَىَّ بْنَ أَبى طالِبٍ فى مَنامى .
- خدايا، از تو درخواست مىنمايم، اى كسى كه لطفش خفىّ، و نعمتها و عنايتهايش گسترده و پايان ناپذير است، به لطف خفىّ اى كه به هيچ بندهاى لطف نفرمودى مگر اينكه او كفايت شد، از تو مسئلت دارم كه مولايم اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب را در خوابم به من نشان دهى.
ذكر عملى جهت به خواب ديدن اموات فاميل ٨ - هر كس بخواهد ميّت فاميل خود را در خواب ببيند، در روايتى از بعضى از أئمّه(عليهم‌السلام) نقل شده كه فرمود: وقتى خواستى ميّت فاميل خود را در خواب ببينى، با طهارت به خواب رفته و بر سمت راست بدن خود دراز بكش، و پس از گفتن تسبيح حضرت فاطمه(عليهما‌السلام)، بگو:
أَللّهُمَّ، أَنْتَ الْحَىُّ [يا: الْحَدُّ] الَّذى لايُوصَفُ، وَالاِْيمانُ يُعْرَفُ مِنْهُ، مِنْكَ بَدَتِ الاَْشْيآءُ وَ إِلَيْكَ تَعُودُ، فَما أَقْبَلَ مِنْها كُنْتَ مَلْجَأَهُ وَ مَنْجاهُ، وَ ما أَدْبَرَ مِنْها لَمْ يَكُنْ لَهُ مُلْجَأٌ وَلا مَنْجا مِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، فَأَسْأَلُكَ بِلا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَ أَسْأَلُكَ [بِ] بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، بِحَقِّ مُحَمَّدٍ(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سَيِّدِ النَّبِيِّينَ، وَ بِحَقِّ عَلِىٍّ خَيْرِ الْوَصِيّينَ، وَ بِحَقِّ فاطِمَةَ سَيِّدَةِ نِسآءِ الْعالَمينَ، وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ اللَّذَيْنَ [يا: أَلَّذى ]جَعَلْتَهُما سَيِّدَىْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، عَلَيْهِمْ أَجْمَعينَ السَّلامُ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ أَنْ تُرِيَنى فِى الْحالِ الَّتى هُوَ فيها .
- خداوندا، تو حدّ زندهاى [يا: در حدّى] هستى كه نمىتوان توصيفت نمود، و ايمان از ناحيهى تو شناخته مىشود، تمامى اشياء از تو به ظهور رسيده و به سوى تو بازمىگردد، لذا هر كدام از آنها كه [به تو] روى آوَرَد، تو پناهگاه و محلّ نجاتش هستى، و هر كدام كه پشت كند هيچ پناهگاه و محلّ نجاتى از تو جز به سوى تو نخواهد داشت، پس به [حقّ] اينكه معبودى جز تو نيست از تو درخواست مىنمايم، و به [حقّ] بسم اللّه الرحمن الرحيم، به حقّ حضرت محمّد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سرور پيامبران، و به حقّ حضرت علىّ بهترين اوصياء، و به حقّ حضرت فاطمه، سرور زنان عالم، و به حقّ امام حسن و حسين كه آن دو بزرگوار را آقاىِ جوانان اهل بهشت - كه سلام بر همهى آنان باد - گردانيدى، مسئلت دارم كه بر محمّد و اهل بيت او درود فرستى، و او را در همان حالتى كه در آن است، به من بنمايانى.
ان شاء الله حتماً او را مىبينى.
اعمالى جهت بيدار شدن براى دعا و استغفار و نماز شب و امورديگر
دربارهى بيدار شدن براى هر امرى، و يا براى خصوص دعا و استغفار و رواياتى وارد شده است، از آن جمله:
٩ - براى بيدار شدن براى هر امرى منقول است كه امام باقر(عليه‌السلام) فرمود: هر بندهاى تصميم بگيرد كه هر ساعت و لحظهاى كه خداوند بهتر از آن آگاه است بيدار شود، خداوند دو فرشته به او مىگمارد تا او را در آن ساعت و لحظه حركت دهند.
١٠ - باز براى بيدار شدن براى هر امرى، عامر بن عبداللَّه بن جذاعه [يا خداعه ]مىگويد:٣٣٧ هر بندهاى هنگامى كه در رختخواب مىرود، آخر سورهى كهف را بخواند، در همان ساعت و لحظهاى كه مىخواهد بيدار مىشود.
١١ - در روايتى پيرامون بيدار شدن براى خصوص دعا و استغفار، نقل شده كه حضرت ابى الحسن اوّل امام كاظم(عليه‌السلام) فرمود: هركس خواست شب بيدار شود. هنگام خوابيدن بگويد:
أَللّهُمَّ، لاتُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَلا تُؤْمِنِّى مَكْرَكَ، وَلا تَجْعَلْنى مِنَ الْغافِلينَ، وَ أَنْبِهْنى لاَِحَبِّ السّاعاتِ إِلَيْكَ، أَدْعُوكَ فيها فَتَسْتَجيبَ لى، وَ أَسْأَلُكَ فَتُعْطِيَنى، وَ أَسْتَغْفِرُكَ وَ تَغْفِرَلى [يا: فَتَغْفِرَلى]، إِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أَنْتَ، يا أَرْحَمَ الرَّاحِمينَ ،
- خداوندا، يادت را از فراموشم منما، و از مكر و فريبت ايمن نگردان، و از غافلان قرار مده، و در محبوبترين ساعتها و لحظات در نزد خود بيدارم بفرما، [تا اينكه] تو را در آن بخوانم تا برايم اجابت نمايى، و درخواست نمايم تا عطا فرمايى، و از تو طلب آمرزش نمايم [تا ]بيامرزى، كه گناهان را جز تو نمىآمرزد. اى مهربانترين مهربانها.
حضرت فرمود: خداوند متعال دو فرشته را بر او مىگمارد تا او را بيدار نمايند، اگر بيدار شد [كه شد]، وگرنه خداوند به آنان دستور مىدهد كه براى او استغفار نمايند. و اگر در آن شب مُرد، در حال شهادت جان مىسپارد، و اگر بيدار شد، هر چه كه در آن وقت [يا: در آن جا] از خداوند متعال بخواهد به او عطا مىفرمايد.
١٢ - و در پيرامون بيدار شدن براى شب بيدارى و عبادت در شب، آمده كه حضرت جعفر بن محمّد به نقل پدران بزرگوارش(عليهم‌السلام) از اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمودند: هركس خواست هر مقدار از شب رابيدار شود، وقتى در جايى كه مىخواهد بخوابد دراز كشيد، بگويد:
أَللّهُمَّ، لاتُؤْمِنّى مَكْرَكَ، وَ لا تُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَلا تَجْعَلْنى مِنَ الْغافِلينَ. أَقُومُ إِنْ شآءِ اللَّهُ ساعَةَ كَذا وَ كَذا ..
خداوند، فرشتهاى را بر او مىگمارد كه او را در همان لحظه بيدار نمايد.
١٣ - و از جمله روايات مربوط به بيدارى براى نماز، اينكه صفوان بن يحيى مىگويد: شنديم كه حضرت اباالحسن موسى بن جعفر(عليهما‌السلام) مىفرمود: هركس خواست شب براى نماز برخيزد و خواب نرود، هنگام رفتن به رختخوابش بگويد:
أَللّهُمَّ، لاتُؤْمِنّى مَكْرَكَ، وَلا تُنْسِنى ذِكْرَكَ، وَلا تَوَلَّ عَنِّى وَجْهَكَ، وَلا تَهْتِكْ عَنِّى سِتْرِكَ، وَلا تَأْخُذْنى عَلى تَمَرُّدى، وَلا تَجْعَلْنى مِنَ الْغافِلينَ، وَ أَيْقَظْنى مِنْ رَقْدَتى، وَ سَهِّلْ لِىَ الْقِيامَ فى هذِهِ اللَّيْلَةِ فى أَحَبِّ الاَْوْقاتِ إِلَيْكَ، وَارْزُقنى فيهَا الصَّلاةَ وَالشُّكْرَ وَ الدُّعآءَ، حَتّىأَسْأَلَكَ فَتُعْطِيَنى، وَ أَدْعُوكَ فَتَسْتَجيبَ لى، وَ أَسْتَغْفِرَكَ فَتَغْفِرَلى، إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ.
- خداوندا، مرا از مكر و فريبت ايمن مگردان، و يادت را فراموشم مكن، و روى از من مگردان، و پردهى [ستّاريتت] را مَدَر، و به خاطر سركشىام مرا مگير، و از غافلان قرار مده، و از خواب بيدارم كن، و بيدار شدن در اين شب را در بهترين اوقات در نزد تو براى من آسان گردان، و در آن وقت نماز و شكر و دعا را روزىام فرما، تا اينكه از تو درخواست نمايم و به عطا كنى، و تو را بخوانم و اجابت نمايى، و از تو طلب آمرزش كنم و مرا بيامرزى، براستى كه تويى بسيار آمرزنده و مهربان.
اعمال هنگام پهلو به پهلو شدن در رختخواب اينك آنچه را كه بنده بعد از خوابيدن و هنگام پهلو به پهلو شدن در رختخواب و پيش از نشستن بايد بگويد، ذكر مىكنيم:
١ - ابوبصير مىگويد: امام باقر(عليه‌السلام) پيرامون فرمايش خداوند - تبارك و تعالى - كه فرمود:
كانُوا قَليلاً مِنَ اللَّيْلِ مايَهْجَعُونَ .٣٣٨: (آنان همواره بخش اندكى از شب را نمىخوابيدند.) فرمود: اين گروه مىخوابيدند، وليكن هرگاه كه پهلو به پهلو مىشدند، مىگفتند:
أَلْحَمْدُللَّهِِ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ .: (ستايش خدا را، و خداوند بزرگتر است.)
٢ - در روايت ديگر پيرامون آنچه كه هنگام پهلو به پهلو شدن بر رختخواب گفته مىشود، آمده است كه احمد بن عبد ربّه خانبه كرخى در كتاب ممليات خود آورده - هم او كه به گفته خود كتابش را بر حضرت ابى الحسن علىّ بن محمّد بن عسگرى، امام هادى(عليهما‌السلام) عرضه كرد، و حضرت آن را مشاهده نمود و فرمود: صحيح است و بدان عمل كنيد. البتّه در روايتى كه پيشتر نقل كرديم، راوىِ عرضهى كتاب احمد بن خانبه بر مولايمان امام هادى(عليه‌السلام)، كس ديگرى غير از احمد بن خانبه بوده است - درهرحال، احمد بن خانبه در كتابى كه بدان اشاره كرديم آورده كه: وقتى از خواب بيدار شدى و بر رختخواب پهلو به پهلو كردى، بگو:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ، سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ [الْعالَمينَ وَ إِلهِ الْمُرْسَلينَ، وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ ]السَّمواتِ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ، وَرَبِّ الاَْرَضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَالْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ .
- معبودى جز خداوند زنده پابرجا [و برپا دارندهى همهى مخلوقات] وجود ندارد، و او بر هر چيز تواناست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار [عالَميان و معبود پيامبران فرستاده شده است، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار] آسمانهاى هفتگانه و هرچه در آنها وجود دارد و پروردگار زمينهاى هفتگانه و هرچه كه در آنها وجود دارد، و پروردگار عرش بزرگ مىباشد، و سلام بر پيامبران فرستاده شده، و ستايش مخصوص خداوندى كه پروردگار عالميان است.
ذكر عملى هنگام ديدن رؤياى ناخوشايند اينك عملى را كه اگر انسان در حال خواب، رؤياى ناخوشايندى را ديد آن بايد انجام دهد و بگويد، ذكر مىكنيم:
١ - در روايت آمده كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: وقتى انسان در حال خواب چيزى را كه از آن كراهت دارد ديد، بايد از سمتى از بدنش كه بر روى آن خوابيده به طرف ديگر برگردد و بگويد:
إِنَّمَا النَّجْوى مِنَ الشَّيْطانِ، لِيَحْزُنَ الَّذينَ آمَنُوا، وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلاّ بِإِذْنِ اللَّهِ .٣٣٩
- سخن در گوشى و خصوصى گفتن تنها از ناحيهى شيطان است، تا كسانى را كه ايمان آوردهاند اندوهگين نمايد، ولى، هيچ ضرر و آسيبى جز به اذن خداوند، به آنها نخواهد رسانيد.
بعد بگويد:
أَعُوذُ بِما عاذَتْ بِهِ مَلآئِكَةُ اللَّهِ الْمُقَرّبوُنَ، وَأَنْبِيآءُ اللَّهِ الْمُرْسَلُونَ، وَ عِبادُ اللَّهِ الصّالِحوُنَ، مِنْ شَرِّ ما رَأَيْتُ، وَ مِنْ شَرِّ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ .
- پناه مىبرم به آنچه كه فرشتگان مقرّب درگاه الهى و پيامبران فرستاده شده و بندگان شايستهى خدا پناه بردند، از شرّ آنچه كه در خواب ديدم و از شرّ شيطان رانده شده.
٢ - و نيز در روايت ديگر جهت دفع رؤياى بد آمده كه امام باقر و امام صادق(عليهما‌السلام) فرمودند: [يا: امام باقر به نقل از امام صادق(عليهما‌السلام) فرمود:] حضرت فاطمه(عليهما‌السلام) به رسول خدا(صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از آنچه كه در خواب مشاهده مىنمود گله نمود، آن بزرگوار به او فرمود: وقتى اينچنين ديدى بگو:
أَعُوذُ بِما عاذَتْ بِهِ مَلآئِكَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِيآءُ اللَّهِ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبادُاللَّهِ الصّالِحُونَ، مِنْ شَرِّ رُؤْياىَ الَّتى رَأَيْتُ، أَنْ تَضُرَّنى فى دينى وَ دُنْياى .
- پناه مىبرم به آنچه كه فرشتگان مقرّب درگاه الهى و پيامبران فرستاده شده و بندگان شايستهى الهى به آن پناه بردند، از شرّ رؤيايى كه ديدم، به اينكه مبادا در دين و دنيايم به من ضرر برساند.
و سه بار بر سمت چپ خود آب دهان بيانداز.
٣ - در روايت ديگر دربارهى دفع رؤياى بد - كه كلمات بيشترى را در بردارد - منقول است كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: اگر در خواب چيز بدى ديدى، هنگامى كه بيدار شدى بگو:
أَعُوذُ بِما عاذَتْ بِهِ مَلآئِكَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَأَنْبِيآءُ اللَّهِ الْمُرْسَلُونَ وَ عِبادُاللَّهِ الصّالِحُونَ وَالاَْئِمَّةُ الرّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ، مِنْ شَرِّ ما رَأَيْتُ، وَ مِنْ شَرِّ رُؤْياى، أَنْ تَضُرَّنى، وَ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ .٣٤٠
سپس سه مرتبه برطرف چپ خود آب دهان بيانداز.
خاتمهى جلد اوّل كتاب
از آنجا كه ديدم اگر همه اين كتاب، يعنى فَلاحُ السّآئلِ وَنَجاحُ الْمَسآئِلِ فى عَمَلِ الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ لاَِصْحابِ الاِْتْمامِ فِى الصَّلَواتِ را در يك جلد جمع آورى كنم، حمل ونقل آن بر عبادت كنندگان دشوار خواهد بود، و نيز به نظرم آمد كه خواب - كه آداب آن را مشروحاً ذكر نموديم - انسان را از عبادت و ديگر امور جدا مىكند، لذا جزء اوّل اين كتاب را پيرامون آدابى كه از ابتداى كتاب تا هنگام خوابيدن ذكر شد، مرتّب گردانيدم، و جلد دوّم را با ذكر ادبى از پيامبر اكرم - عليه افضل الصّلاة والسّلام - هنگامى كه شخص با تندرستى و در حالى كه مقصودش كاملاً برآورده شده از خواب بيدار مىشود و مىنشيند، شروع خواهم نمود.
ان شاء اللَّه.
وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى سَيِّدِ الْمُرْسَلينَ مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ وَ آلِهِ الطّاهِرينَ.
٣٢٣) البتّه مؤلّف بزرگوار - رضوان اللَّه تعالى عليه - نامى از خود نياوردهاند، و فرمودهاند كه برخى ازبندگان خدا را مىشناسم كه اين اعمال را هنگام خوابيدن انجام مىدهند، ولى به احتمال قوى قريب به يقين، مقصود خود ايشان هستند.
٣٢٤) اعراف (٧): ١٧١.
٣٢٥) سورهى آل عمران (٢): آيه ١٨ و ١٩.
٣٢٦) سورهى فاطر (٣٥): آيهى ٤١.
٣٢٧) آيه ٥٤ از سورهى اعراف (٧).
٣٢٨) انبياء (٢١): ٤٢ - و بقيّهى آيه شريفه چنين است: بَلْ هُمْ عَنْذِكْرِ رَبِّهِمِ مُعْرِضُونَ. و ترجمه مجموع آن به اين صورت است كه: بگو: كيست كه در شب و روز شما را از خداوند رحمت گستر محافظت نمايد، بلكه ايشان از ياد پروردگارشان روى گردانند.
٣٢٩) سورهى اسراء (يا بنى اسرائيل: ١٧): ١١٠ و ١١١ -
٣٣٠) فاطر (٣٥): ٤١
٣٣١) اسراء (يا: بنى اسرائيل: ١٧): ١١٠ و ١١١.
٣٣٢) كهف (١٨): ١١٠.
٣٣٣) عين اين دعا همراه با ترجمهاش در ص ٥٩٦ گذشت.
٣٣٤) اسراء (١٧): ١٠٩ و ١١٠.
٣٣٥) ظاهراً به اين صورت كه: در هر ركعت بعد از سورهى حمد،صد بار آية الكرسى را بخواند.
٣٣٦) حِلّ به سرزمينهاى غير حَرَم گفته مىشود و حَرَم سرزمينهاى اطراف خانهى كعبه تامحدودهىمشخّص مىباشد.
٣٣٧) اين روايت را در كافى، ج ٢، ص ٦٣٢، روايت ٢١، عبداللَّه بن جذاعه از امام صادق (عليه‌السلام) نقل كرده است، البتّه در آنجا لفظ هنگامى كه در رختخواب مىرودذكر نشده است.
٣٣٨) ذاريات (٥١): ١٧.
٣٣٩
) مجادله (٥٨): ١٠.
٣٤٠) پناه مىبرم به آنچه كه فرشتگان مقرّب درگاه الهى و پيامبرانفرستاده شده و بندگان شايستهى خدا و پيشوايان راه دان و هدايت يافته به آن پناه بردند، از شرّ آنچه كه ديدم، و از شرّ رؤيايم، به اينكه مبادا به من ضرر برساند، و از شرّ شيطان رانده شده.
فهرست مطالب
شرح حال كوتاه مؤلّف 3
سيّد بن طاووس از ديدگاه بزرگان 6
سيّد بن طاووس از ديدگاه عالمان ربّانى معاصر 9
مقدّمهى مؤلّف 18
سبب تأليف كتاب 23
دفع يك شبهه 28
جلالت و توثيق ابن سنان 37
اسناد روايات اين كتاب 39
روش تأليف اين كتاب 41
فهرست جزء اوّل و دوّم كتاب 45
فصل اوّل: عظمت نماز و پيامدهاى سبك شمردن آن 50
فصل دوّم: شرايط نمازى كه انسان را از كردار و گفتار زشت باز مىدارد 52
كيفيّت نيّت در عبادات 54
فصل سوّم: فضيلت و آثار دعا از ديدگاه قرآن 55
فصل چهارم : فضيلت و آثار دعا از ديدگاه روايات 58
فصل پنجم : برترى دعا و مناجات از تلاوت قرآن 63
فصل ششم : شرايط اجابت دعا از ديدگاه عقل 67
مقدّم داشتن مقصود حضرت حقّ و اشتغال به ياد او 70
فصل هفتم : شرايط اجابت دعا از ديدگاه روايات 73
بجا آوردن مدح و ثناى خداوند - جلّ جلاله - پيش از درخواست حوايج 75
- پاكيزه بودن از مظالم بندگان در حال دعا 78
معذور ندانستن ظالم در ظلم خود 79
جبّار و سركش نبودن 80
دعا با قلب پاك و نيّت صادق 81
پرهيز از گناه بعد از دعا، تا مبادا گناهانش او را از نيل به آرزويش باز دارد 82
توبه از گناهان و صلاح و صدق در حال دعا 83
حضور قلب، و تمايل نداشتن به دنيا 87
عدم غفلت و اشتغال نداشتن به امور بيهوده 88
ترك نكردن امر به معروف و نهى از منكر 88
نفرين نكردن بر دوست 88
پاكيزگى خوراك و پرهيز از حرام خورى 88
داشتن انگشترى نقره با نگين فيروزه 89
داشتن انگشترى عقيق 89
دعا نكردن پيرامون قطع ارتباط با خويشاوندى كه قطع آن جايز نيست 89
در نظر داشتن مقصود خداوند - جلّ جلاله - از دعا و مقدّم داشتن آن بر خواست خود 89
فصل هشتم : فوايد مناجات بسيار و فضيلت دعا 91
فصل نهم : احكام و آداب مقدّمات طهارت و ادعيه آن 99
احكام و آداب هنگام رفتن به توالت 101
آداب و ادعيهى هنگام رفتن به توالت 103
شرايط آب 106
فصل دهم : آداب معنوى طهارت از ديدگاه عقل 108
فصل يازدهم : احكام و آداب و ادعيهى وضو كيفيّت وضو گرفتن 110
احكام و آداب وضوء 113
مُبطلات وضوء 114
فصل دوازدهم : احكام و آداب تيمّم بدل از وضو 115
كيفيّت تيمّم 116
فصل سيزدهم : احكام و آداب غسل از ديدگاه عقل و نقل آداب معنوى غسل 117
احكام واجب بر جنب 118
كيفيّت غسل 119
احكام غسلهاى مخصوص زنان 121
تفصيل احكام حيض 123
غسلهاى مستحبّى 127
غسل ميّت و امور قبل و بعد از آن مرگ در ديدگاه تودهى مردم 129
مرگ در ديدگاه اولياء 131
اصلاح اعمال و آمادگى براى مرگ 133
احكام و آداب نوشتن وصيّت نامه 135
ذكر امور مورد نياز در حال مرگ 138
وظايف ديگران نسبت به محتضر 144
ذكر تفصيلى مطالب گذشته 145
استحباب تهيّه كفن از لباس احرام 147
آماده كردن كفن و نگاه كردن به آن 149
احكام و آداب 151
گذاشتن نگين انگشتر عقيق در دهان ميّت 155
اعمال وقت احتضار 158
چگونگى غسل دادن مردگان 161
چگونگى كفن كردن ميّت 164
احکام نماز ميت 166
كيفيّت انجام نماز ميّت 168
تسليت و اندوه گسارى 172
كيفيّت دفن اموات 174
اشكال و جواب 182
با وفا بودن نسبت به اموات 184
فصل چهاردهم: احكام و آداب تيمّم بدل از غسل، و شرايط لباس و مكان نماز، و ادعيهى هنگام ورود به مسجد 186
كيفيّت تيمّم بدل از غسل 187
شرايط لباس و مكان نماز 189
صدق در پوشيدن لباس و مقصود از آن 190
اخلاص و حضور قلب 191
ذكر فضيلت بعضى از مساجد و تفاوت نماز خواندن در آنها 193
كيفيّت دخول در مسجد كيفيّت 194
فصل پانزدهم: تعيين نخستين نماز واجب 199
معناى وُسْطى 202
فصل شانزدهم: اعمال وقت زوال آفتاب و ظهر 203
فصل هفدهم: اسرار نماز و ذكر نافلههاى ظهر 209
٢ - ذكر تكبيرة الاحرام 211
معناى تكبير 212
مقصود از صدق در گفتن تكبير 213
٣ - ذكر توجّه و گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السّمواتِ وَالاَْرض 215
حضور قلب در هنگام ورود در نماز 217
اختلاف حالات نمازگزاران در هنگام دخول در نماز 219
٤ - آداب ستايش و ثناى پروردگار 221
٥ - آداب در هنگام گفتن: إِيّاكَ نَعْبُدُ، وَ إِيّاكَ نَسْتَعينُ 223
6 - آداب نمازگزار در دعاهاى نماز 225
٧ - ذكر آداب معنوى قرائت قرآن 227
٨ - آداب معنوى ركوع 229
٩ - آداب سجده 232
معناى صحيح محبّت و خشنودى و خشم و غضب پروردگار 244
١٠ - تشهّد و گواهى دادن به يگانگى خداوند - جلّ جلاله - 246
١١ - شهادت به رسالت حضرت محمّد بن عبداللَّه 248
١٢ - صلوات بر حضرت محمّد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) 250
١٣ - سلام نماز 251
اعمال و صفاتى كه موجب عدم قبولى اعمال مىگردد 253
مقدّمات ورود در نماز 259
١ - علّت تعيين اوقات مشخّص براى نمازهاى پنجگانه 259
٢ - عظمت نماز از ديدگاه روايات 262
٣ - سورههايى كه به طور عموم در نافلهها قرائت مىشوند 264
265
٥ - شناخت قبله در روايات 267
راههاى تشخيص قبله 269
احكام ديگر قبله 270
٦ - مواردى كه توجّه به هفت تكبير افتتاح مستحبّ 271
اشكال و جواب 272
7 - كيفيّت انجام نافلههاى ظهر 278
تعقيبات و دعاهاى نافلههاى ظهر 285
فصل هيجدهم: آداب و اسرار اذان و اقامه از ديدگاه روايات 305
وقت اذان ظهر 315
كيفيّت و بخشى از احكام اذان و اقامه 316
اعمال بين اذان و اقامه از ديدگاه روايات 318
دعاى بعد از اقامه 323
فصل نوزدهم: آداب و اسرار نماز ظهر و تعقيبات آن نماز 325
حالات معصومين (عليهم‌السلام) در شروع نماز 334
[كيفيّت] انجام نماز ظهر 336
تعقيبات مشترك نمازهاى واجب 340
فضيلت تسبيح فاطمهى زهراء(عليهما‌السلام) 345
فضيلت تسبيحات اربعه در تعقيبات نماز 346
دعايى جهت محفوظ ماندن از خطرات 347
دعايى جهت آمرزش گناهان 350
دعا براى طول عمر 351
دعا جهت حفظ 353
دعا جهت برآورده شدن حوايج 354
دعاى امام صادق (عليه‌السلام) در تعقيب نمازها 356
دعا براى حضرت مهدى (عليه‌السلام) 359
دعاى رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در تعقيب نمازظهر 362
دعاى اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) در تعقيب نمازظهر 364
دعاى حضرت فاطمه زهراء (عليهما‌السلام) در تعقيب نمازظهر 367
دعاهاى امام صادق (عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب 374
دعاى حضرت مهدى (عليه‌السلام) در تعقيب نمازهاى واجب 382
دعا براى جبران غفلتها و گناهان قلبى در نماز 388
آخرين دعا در تعقيب نماز 394
سجدهى شكر، و آداب ظاهرى و معنوى آن 395
سجدهى شكر امام كاظم (عليه‌السلام) 397
اعمال بعد از سجدهى شكر 399
فضيلت نماز واقعى از ديدگاه روايت 403
فصل بيستم: آداب و اسرار و تعقيبات نافلههاى نماز عصر 407
كيفيّت انجام نوافل عصر 407
دعاى گذشته به روايت ديگر 416
فصل بيست و يكم: آداب و اسرار نماز عصر 421
تعقيبات مخصوص نماز عصر استغفار و آداب باطنى استغفار و حضور قلب در آن 422
فضيلت استغفار بعد از نماز عصر 424
دعا براى حضرت مهدىّ (عليه‌السلام) 426
دعا جهت زدودن گناهان 429
دعاى اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) بعد از نماز عصر 431
دعاى حضرت زهراء (عليهما‌السلام) در تعقيب نماز عصر 434
كيفيّت سجدهى شكر در تعقيب نمازعصر 448
اعمال بعد از سجدهى شكر و اتمام نماز 451
فصل بيست و دوّم: محاسبه و اصلاح نامهى عمل و ادعيهى هنگام غروب آفتاب 454
اعمال وقت غروب آفتاب 469
دعاى عشرات 475
دعاى اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) در لَيْلَةُ الْمَبيت 486
مجموعه دعاهاى سرّ 495
پايان بردن روز با استغفار 501
حالت توجّه و توسّل در پايان روز 502
خداحافظى از دو فرشته روز 503
فصل بيست و سوّم: كيفيّت ملاقات با دو فرشتهى نگاهبان بر اعمال و نحوهى انجام نماز مغرب و تعقيبات آن 504
توضيح دو نكته پيرامون حديث گذشته 509
كيفيّت اقامه و نماز مغرب 511
تعقيبات مخصوص نماز مغرب 512
فصل بيست و چهارم: آداب اسرار و ادعيه و نافلههاى مغرب و ادامهى تعقيبات نماز مغرب 517
دعاى مخصوص آخرين سجدهى نافلههاى مغرب 519
دعاى اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) در تعقيب نماز مغرب 526
دعاى حضرت فاطمهى زهراء (عليهما‌السلام) در تعقيب نماز مغرب 529
دعاى امام صادق (عليه‌السلام) در تعقيب نماز مغرب 539
وقت انجام سجدهى شكر 544
اشكال و جواب 546
فصل بيست و ششم: آداب و اسرار و تعقيباتِ مخصوص نماز عشا 552
كيفيّت انجام نماز عشاء 553
كيفيّت انجام سجدهى شكر بعد از نماز عشا 572
فصل بيست و هشتم: نمازهاى ديگر بعد از نماز عشا 575
نماز ديگر بعد از نماز عشا 576
فصل بيست و نهم: آداب و تعقيبات نماز وُتَيْره و نافلهى عشا 577
كيفيّت نماز وُتَيره 578
فصل سىام: نمونهاى از حالات معصومين (عليهم‌السلام) در شب و اعمال و آداب پيش از خواب پرهيز از گناه 590
اشكال و جواب، و حالات شيعيان واقعى در شب 595
نمونهاى از حالات امام حسن (عليه‌السلام) 596
حالت امام صادق (عليه‌السلام) در حال لَبَّيْك گفتن 598
توجّهات معنوى و توبه در هنگام خوابيدن 601
آداب و اعمال پيش از خواب 607
اعمال و آداب بعد از دراز كشيدن در رختخواب 610
توجّهات و حالات و اعمال مؤلّف 615
فضيلت و آثار و فوائد اعمال وقت خواب 619
فضيلت تسبيح حضرت زهرا (عليهما‌السلام) 620
ترس از ايمنى از احتلام 624
اعمال ديگر پيش از خواب 626
دعايى جهت در امان ماندن از گزند حيوانات سمّى 628
دعايى جهت خواب ديدن اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) 630
اعمالى جهت بيدار شدن براى دعا و استغفار و نماز شب و امورديگر 632
خاتمهى جلد اوّل كتاب 637
فهرست مطالب 639