فهرست مطالب

سوره بقره 17

آيه(188) و ترجمه 17

تفسير: 17

خطوط اصلى اقتصاد اسلامى 17

نكته: 20

آيه(189) و ترجمه 24

شان نزول: 24

تفسير: 25

نكته ها 29

1- سؤ الات مختلف از شخص پيامبر ( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) 29

2 - نظام زندگى 29

آيه(190) تا (193) و ترجمه 31

شان نزول: 32

تفسير: 33

نكته ها 41

1 - مساله جهاد در اسلام 41

2 - اهداف جهاد در اسلام 41

3 - چرا فرمان جهاد در مدينه نازل شد؟ 46

آيه (194) و ترجمه 47

تفسير: 47

آيه (195)و ترجمه 51

تفسير: 51

نكته ها 53

1 - انفاق سبب پيشگيرى از هلاكت جامعه ها 53

2 - سوء استفاده از مضمون آيه 54

3 - منظور از احسان چيست؟ 56

آيه (196)و ترجمه 57

تفسير: 57

نكته ها 63

1 - اهميت حج در ميان وظايف اسلامى! 63

2 - اقسام حج و فهرست اعمال حج تمتع 64

3 - چرا بعضى حج تمتع را به فراموشى سپرده اند؟ 66

آيه(197) تا (199) و ترجمه 68

تفسير: 69

نكته ها 75

1 - نخستين موقف حج 75

2 - مشعر الحرام - دومين موقف حج 77

3 - درس يگانگى و اتحاد 77

4 - ارتباط آيات 79

آيه(200) تا (202) و ترجمه 80

شان نزول: 80

تفسير: 81

آيه(203) و ترجمه 86

تفسير: 86

آيه(204) تا (206) و ترجمه 89

شان نزول: 89

تفسير: 90

آيه (207) و ترجمه 93

شان نزول: 93

تفسير: 94

آيه (208)و (209) و ترجمه 97

تفسير: 97

آيه(210) و ترجمه 101

تفسير: 101

نكته: 104

آيه (211) و ترجمه 106

تفسير: 106

آيه (212)و ترجمه 108

شان نزول: 108

تفسير: 108

نكته: 110

آيه (213)و ترجمه 111

تفسير: 111

نكته ها 114

1 - دين و اجتماع 114

2 - آغاز پيدايش شريعت 115

3 - خاورميانه مركز پيدايش مذاهب بزرگ 115

4 - پايان دادن به اختلافات، يكى از مهمترين اهداف دين و مذهب 116

5 - دليلى بر عصمت پيامبران 116

آيه(214) و ترجمه 118

شان نزول: 118

تفسير: 118

آيه (215) و ترجمه 122

شان نزول: 122

تفسير: 122

نكته: 124

آيه(216) و ترجمه 125

تفسير: 125

نكته ها 127

1 - چگونه جهاد ناخوشايند است؟ 127

2 - يك قانون كلى 128

آيه(217) و (218) و ترجمه 129

شان نزول: 129

تفسير: 131

نكته: 133

آيه(219) و (220) و ترجمه 135

شان نزول: 136

نكته ها 142

1 - رابطه احكام چهارگانه بالا 142

2 - زيانهاى نوشابه هاى الكلى 143

3 - آثار شوم قمار 146

4 - اعتدال در مساله انفاق 149

5 - انديشه در همه چيز 149

آيه (221) و ترجمه 150

شان نزول: 150

تفسير: 151

نكته ها 152

1 - فلسفه تحريم ازدواج با مشركان 152

2 - مشركان چه اشخاصى هستند؟ 153

3 - اين آيه منسوخ نشده است 154

4 - تشكيل خانواده بايد با دقت و مطالعه باشد 154

آيه(222) (223)و ترجمه 156

شان نزول: 156

تفسير: 157

نكته: 163

آيه(224) و(225) و ترجمه 165

شان نزول: 165

تفسير: 165

نكته: 168

آيه(226) و(227) و ترجمه 170

تفسير: 170

نكته ها 172

1 - ايلاء يك حكم استثنائى است 172

2 - مقايسه حكم اسلام و دنياى غرب 172

3 - اوصاف الهى در پايان هر آيه 173

آيه(228) و ترجمه 174

تفسير: 174

نكته ها 180

1 - عده، وسيله اى براى صلح و بازگشت 180

2 - عده، وسيله حفظ نسل 181

4 - سرگذشت دردناك زنان در طول تاريخ 182

5 - مرحله نوين در زندگى زن 183

آيه (229) و ترجمه 187

شان نزول: 187

تفسير: 188

نكته ها 191

1 - لزوم تعدد مجالس طلاق 191

2 - مفتى اعظم اهل تسنن و نظر شيعه در مساله طلاق 191

3 - مرزهاى الهى 192

آيه(230) و ترجمه 193

شان نزول: 193

تفسير: 193

نكته: 195

آيه(231) و ترجمه 197

تفسير: 198

آيه (232)و ترجمه 201

شان نزول: 201

تفسير: 202

آيه(233) و ترجمه 205

تفسير: 205

آيه (234) و(235)و ترجمه 212

تفسير: 213

آيه(236) و ترجمه 219

تفسير: 219

آيه(238) و (239) و ترجمه 225

شان نزول: 225

تفسير: 226

نكته: 229

آيه(240) تا (242) و ترجمه 230

تفسير: 230

نكته: 232

شان نزول: 237

تفسير: 238

نكته ها: 240

1 - آيا اين ماجرا يك حادثه تاريخى بوده ياتمثيل است؟ 240

2 - درس عبرت 241

3 - مساله رجعت و بازگشت به دنيا 241

شان نزول: 243

تفسير: 244

نكته: 246

آيه (246) تا (252) و ترجمه 247

تفسير: 249

نكته ها 259

1 - تابوت يا صندوق عهد چه بود؟ 259

2 - منظور از حمل كردن فرشتگان (تحمله الملائكة ) چيست؟ 261

آيه(253) و ترجمه 271

تفسير: 271

نكته: 275

آيه(254) و ترجمه 278

تفسير: 278

تفسير: 283

نكته: 288

نكته ها 294

1 - منظور از عرش و كرسى چيست؟ 294

3 - دليل اهميت آية الكرسى 299

شان نزول: 300

تفسير: 301

نكته: 303

آيه(257) و ترجمه 307

تفسير: 307

نكته ها 308

آيه(258) و ترجمه 310

تفسير: 310

نكته ها 313

آيه (259)و ترجمه 317

تفسير: 318

آيه(260) و ترجمه 326

تفسير: 326

نكته ها 331

آيه(261) و ترجمه 338

تفسير: 338

نكته: 341

آيه(262) و ترجمه 343

تفسير: 343

آيه (263)و ترجمه 347

تفسير: 347

نكته ها 347

آيه (264) و (265)و ترجمه 351

تفسير: 351

آيه(266) و ترجمه 356

تفسير: 356

نكته ها 358

آيه (267)و ترجمه 360

شان نزول: 360

تفسير: 361

نكته: 364

آيه (268)و ترجمه 365

تفسير: 365

آيه (269)و ترجمه 369

تفسير: 369

آيه (270) و (271)و ترجمه 372

تفسير: 372

نكته ها 374

آيه (272)و ترجمه 377

شان نزول: 377

تفسير: 378

نكته ها 379

نكته 1 379

2 - هدايت اقسام گوناگونى دارد: 379

3 - اثر انفاق در زندگى انفاق كنندگان 383

4 - وجه الله چه معنى دارد؟ 384

آيه(273) و ترجمه 385

شان نزول: 385

تفسير: 386

نكته: 388

آيه (274)و ترجمه 390

شان نزول: 390

تفسير: 390

آيه(275) تا (277) و ترجمه 393

تفسير: 394

آيه (278) تا (281) و ترجمه 403

شان نزول: 404

تفسير: 404

نكته ها 409

تفسير: 412

نكته ها 420

آيه(283) و ترجمه 422

تفسير: 422

آيه(284) و ترجمه 426

تفسير: 426

نكته ها 427

تفسير: 429

آيه (286)و ترجمه 432

تفسير: 432

نكته ها 437

سوره آل عمران 439

آيه (1) تا (4) و ترجمه 441

شان نزول: 441

تفسير: 444

نكته ها 452

آيه (5) و (6) و ترجمه 458

تفسير: 458

نكته ها 459

آيه (7)و ترجمه 462

شان نزول: 462

تفسير: 463

نكته ها 464

آيه(8)و(9) و ترجمه 476

تفسير: 476

آيه (10) و (11)و ترجمه 478

تفسير: 478

آيه(12) و ترجمه 481

شان نزول: 481

تفسير: 482

نكته: 482

آيه (13) و ترجمه 484

شان نزول: 484

تفسير: 485

آيه (14)و ترجمه 488

تفسير: 488

نكته ها 489

نكته آخر 492

آيه (15) تا (17)و ترجمه 493

تفسير: 493

نكته ها 497

آيه (18)و ترجمه 499

تفسير: 499

نكته ها 500

آيه (19)و ترجمه 503

تفسير: 503

نكته: 506

آيه (20)و ترجمه 508

تفسير: 508

نكته ها 510

آيه (21) و (22)و ترجمه 511

تفسير: 511

نكته ها 513

آيه (23) تا (25)و ترجمه 515

شان نزول: 515

تفسير: 516

نكته ها 519

آيه (26) و(27)و ترجمه 521

شان نزول: 521

تفسير: 523

نكته ها 527

آيه (28)و ترجمه 532

تفسير: 532

نكته ها 534

آيه (29)و ترجمه 537

تفسير: 537

آيه (30)و ترجمه 539

تفسير: 539

آيه (31) و (32)و ترجمه 547

شان نزول: 547

تفسير: 547

نكته: 550

آيه (33) و(34)و ترجمه 552

تفسير: 552

نكته ها 553

آيه (35)و (36) و ترجمه 557

تفسير: 557

آيه (37)و ترجمه 562

تفسير: 562

آيه (38) تا (40)و ترجمه 567

تفسير: 567

نكته ها 570

آيه (40)و ترجمه 573

تفسير: 573

نكته: 575

آيه (42) و (43)و ترجمه 577

تفسير: 577

آيه (44)و ترجمه 580

تفسير: 580

آيه (45) و (46)و ترجمه 583

تفسير: 583

نكته ها 584

تفسير: 587

آيه (48)و(49) و ترجمه 589

تفسير: 589

نكته ها 592

آيه (50)و (51) و ترجمه 596

تفسير: 596

آيه (52) تا (54)و ترجمه 599

تفسير: 599

نكته ها 601

آيه (55) و ترجمه 605

تفسير: 605

نكته: 608

آيه(56) (58) و ترجمه 610

تفسير: 610

آيه (59) و(60) و ترجمه 613

شان نزول: 613

تفسير: 614

آيه (61)و ترجمه 616

شان نزول: 616

تفسير: 618

نكته ها 618

آيه (62) و (63)و ترجمه 630

تفسير: 630

آيه (64)و ترجمه 632

تفسير: 632

نكته: 635

آيه (65) تا (68)و ترجمه 643

شان نزول: 644

تفسير: 644

نكته: 647

آيه و(69) ترجمه 649

شان نزول: 649

تفسير: 649

آيه (70) و (71)و ترجمه 651

تفسير: 651

آيه (72) تا (74)و ترجمه 653

شان نزول: 654

تفسير: 654

نكته: 657

آيه (75) و (76)و ترجمه 659

شان نزول: 659

تفسير: 660

نكته ها 663

آيه (77)و ترجمه 665

شان نزول: 665

تفسير: 665

نكته: 667

آيه (78)و ترجمه 669

شان نزول: 669

تفسير: 669

آيه (79) و (80) و ترجمه 671

شان نزول: 671

تفسير: 672

نكته: 675

آيه (81) و (82)و ترجمه 678

تفسير: 678

نكته ها 680

تفسير: 683

آيه (86) تا (89)و ترجمه 689

شان نزول: 689

تفسير: 690

آيه (90) (91)و ترجمه 695

شان نزول: 695

تفسير: 696

سوره بقره

آيه(188) و ترجمه

و لا تاكلوا اموالكم بينكم بالبطل و تدلوا بها الى الحكام لتاكلوا فريقا من اموال الناس بالا ثم و انتم تعلمون (188)

ترجمه:

188 - و اموال يكديگر را به باطل (و ناحق ) در ميان خود نخوريد! و براى خوردن بخشى از اموال مردم به گناه، (قسمتى از) آن را (به عنوان رشوه ) به قضات ندهيد، در حالى كه مى دانيد (اين كار، گناه است )!

تفسير:

خطوط اصلى اقتصاد اسلامى

اين آيه اشاره به يك اصل كلى و مهم اسلامى مى كند كه در تمام مسائل اقتصادى حاكم است، و به يك معنى مى شود تمام ابواب فقه اسلامى را در بخش اقتصاد، زير پوشش آن قرار داد، و به همين دليل فقهاى بزرگ ما در بخشهاى زيادى از فقه اسلامى به اين آيه تمسك مى جويند، مى فرمايد: اموال يكديگر را در ميان خود به باطل و ناحق نخوريد( و لا تاكلوا اموالكم بينكم بالباطل ) .

در اينكه منظور از (باطل ) در اينجا چيست، تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند، بعضى آن را به معنى اموالى كه از روى غصب و ظلم به دست مى آيد دانسته اند.

و بعضى اشاره به اموالى كه از طريق قمار و مانند آن فراهم مى گردد.

و بعضى آن را اشاره به اموالى مى دانند كه از طريق سوگند دروغ (و انواع پرونده سازيهاى دروغين به دست مى آيد).

ولى ظاهر اين است كه مفهوم آيه عموميت دارد و همه اين مسائل و غير اينها را شامل مى شود، زيرا (باطل ) كه به معنى زايل و از بين رونده است، همه را در بر مى گيرد، و اگر در بعضى از روايات، از امام باقرعليه‌السلام تفسير به (سوگند دروغ )، و در روايتى از امام صادقعليه‌السلام تفسير به (قمار) شده است، در واقع از قبيل بيان مصداقهاى روشن است.

بنابراين هر گونه تصرف در اموال ديگران از غير طريق صحيح و به ناحق مشمول اين نهى الهى است.

تمام معاملاتى كه هدف صحيحى را تعقيب نمى كند و پايه و اساس عقلائى ندارد مشمول اين آيه است.

همين معنى در سوره نساء آيه 29 با توضيح بيشترى خطاب به مؤ منان آمده است، مى فرمايد:( يا ايها الذين آمنوا لا تاكلوا اموالكم بينكم بالباطل الا ان تكون تجارة عن تراض منكم ) : (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال يكديگر را به باطل و از طرق نامشروع نخوريد مگر اينكه تجارتى باشد كه با رضايت شما انجام گيرد.

استثناء تجارت، توأ م با تراضى، در واقع بيان يك مصداق روشن از طرق مشروع و حلال است، و هبه و ميراث و هديه، وصيت و مانند آن را نفى نمى كند، زيرا آنها نيز از طرق مشروع عقلائى است.

جالب اينكه بعضى از مفسران گفته اند: قرار گرفتن آيه مورد بحث بعد از آيات روزه (آيات 182 - 187) نشانه يك نوع همبستگى در ميان اين دو است، در آنجا نهى از خوردن و آشاميدن به خاطر انجام يك عبادت الهى مى كند، و در اينجا نهى از خوردن اموال مردم به ناحق كه اين هم نوع ديگرى از روزه و رياضت نفوس است، و در واقع هر دو شاخه هائى از تقوا محسوب مى شود، همان تقوايى كه به عنوان هدف نهايى روزه معرفى شده است.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه تعبير به (اكل ) (خوردن ) معنى وسيع و گستردهاى دارد كه هر گونه تصرفى را شامل مى شود، و در واقع اين تعبير كنايه اى است از انواع تصرفات، و (اكل ) يك مصداق روشن آن است.

سپس در ذيل آيه، انگشت روى يك نمونه بارز (اكل مال به باطل ) (خوردن اموال مردم به ناحق ) گذاشته كه بعضى از مردم، آن را حق خود مى شمرند به گمان اينكه به حكم قاضى، آن را به چنگ آورده اند، مى فرمايد: (براى خوردن قسمتى از اموال مردم به گناه، بخشى از آن را به قضات ندهيد در حالى كه مى دانيد)( و تدلوا بها الى الحكام لتاكلوا فريقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون ) .

(تدلوا) از ماده (ادلاء)، در اصل به معنى فرستادن دلو در چاه براى بيرون آوردن آب است و اين تعبير زيبائى است كه در مواقعى كه انسان تسبيب اسبابى مى كند كه به منظور خاصى نايل گردد به كار مى رود.

در تفسير اين جمله دو احتمال وجود دارد:

نخست اينكه: منظور آن است كه بخشى از مال را به صورت هديه يا رشوه (و هر دو در اينجا يكى است ) به قضات دهند كه بقيه را تملك كنند، قرآن مى گويد: گر چه ظاهرا در اينجا به حكم قاضى مال را به چنگ آورده ايد، ولى اين اكل مال به باطل است و گناه.

دوم اينكه: منظور آن است كه مسائل مالى را براى سوء استفاده به نزد حكام نبريد، مثل اينكه امانتى، يا اموال يتيم بدون شاهد نزد انسان باشد و هنگامى كه طرف مطالبه مى كند، او را به نزد قاضى ببرند، و چون دليل و شاهدى ندارد، اموالش را به حكم قاضى تملك كند، اين كار نيز گناه است و اكل مال به باطل.

مانعى ندارد كه آيه مفهوم گستردهاى داشته باشد كه هر دو در جمله لا تدلوا جمع باشد، هر چند هر يك از مفسران در اينجا احتمالى را پذيرفته اند.

جالب اينكه در حديثى از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه فرمود: انما انا بشر و انما ياتينى الخصم فلعل بعضكم ان يكون الحن بحجته من بعض فاقضى له فمن قضيت له بحق مسلم، فانما هى قطعة من نار فليحملها او ليذرها.

(من بشرى مثل شما هستم (و مامورم طبق ظاهر ميان شما داورى كنم ) گاه نزاعى نزد من طرح مى شود، و شايد بعضى در اقامه دليل از ديگرى نيرومندتر باشد و من به مقتضاى ظاهر دليلش به سود او قضاوت مى كنم اما بدانيد چنانكه من حق كسى را (بر حسب ظاهر) براى ديگرى قضاوت كنم (و در واقع مال او نباشد فكر نكنيد چون پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نفع او حكومت كرده، براى او حلال است ) آن قطعه اى از آتش است، اگر آتش را مى خواهد، آن را بپذيرد، و گرنه آن را رها سازد

نكته:

رشوه خوارى بلاى بزرگ جامعه ها!

يكى از بلاهاى بزرگى كه از قديم ترين زمانها دامنگير بشر شده و امروز با شدت بيشتر ادامه دارد، بلاى رشوه خوارى است كه يكى از بزرگترين موانع اجراى عدالت اجتماعى بوده و هست و سبب مى شود قوانين كه قاعدتا بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد به سود مظالم طبقات نيرومند كه بايد قانون آنها را محدود كند به كار بيفتد.

زيرا زورمندان و اقويا، همواره قادرند كه با نيروى خود، از منافع خويش دفاع كنند، و اين ضعفا هستند كه بايد منافع و حقوق آنها در پناه قانون حفظ شود، بديهى است اگر باب رشوه گشوده شود قوانين درست نتيجه معكوس خواهد داد، زيرا اقويا هستند كه قدرت بر پرداختن رشوه دارند و در نتيجه قوانين بازيچه تازهاى در دست آنها براى ادامه ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ضعفا خواهد شد.

به همين دليل در هر اجتماعى، رشوه نفوذ كند، شيرازه زندگى آنها از هم مى پاشد و ظلم و فساد و بيعدالتى و تبعيض در همه سازمانهاى آنها نفوذ مى كند و از قانون عدالت جز نامى باقى نخواهد ماند لذا در اسلام مساله رشوه خوارى با

شدت هر چه تمامتر مورد تقبيح قرار گرفته و محكوم شده است و يكى از گناهان كبيره محسوب مى شود.

ولى قابل توجه اين است كه زشتى رشوه سبب مى شود كه اين هدف شوم در لابلاى عبارات و عناوين فريبنده ديگر انجام گيرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نامهايى مانند هديه، تعارف، حق و حساب، حق الزحمه و انعام استفاده كنند ولى روشن است اين تغيير نامها به هيچ وجه تغييرى در ماهيت آن نمى دهد و در هر صورت پولى كه از اين طريق گرفته مى شود حرام و نامشروع است.

در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن اشعث بن قيس مى خوانيم كه او براى پيروزى بر طرف دعواى خود در محكمه عدل على (عليه‌السلام ) متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفى پر از حلواى لذيذ به در خانه على (عليه‌السلام ) آورد و نام آن را هديه گذاشت على (عليه‌السلام ) بر آشفت و فرمود: (هبلتك الهبول اعن دين الله اتيتنى لتخدعنى؟... و الله لو اعطيت الاقاليم السبعة بما تحت افلاكها على ان اعصى الله فى نملة اسلبها جلب شعيرة ما فعلته و ان دنياكم عندى لاهون من ورقة فى فم جرادة تقضمها ما لعلى و لنعيم يفنى و لذة لا تبقى.)

(سوگواران بر عزايت اشك بريزند، آيا با اين عنوان آمده اى كه مرا فريب دهى و از آيين حق باز دارى؟... به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاى آنها است به من دهند كه پوست جوى را از دهان مورچه اى به ظلم بگيرم هرگز نخواهم كرد، دنياى شما از برگ جويده اى در دهان ملخ براى من كم ارزشتر است على را با نعمتهاى فانى و لذتهاى زودگذر چه كار؟...)

اسلام رشوه را در هر شكل و قيافه اى محكوم كرده است، در تاريخ زندگى پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه: به او خبر دادند يكى از فرماندارانش رشوه اى در شكل هديه پذيرفته، حضرت بر آشفت و به او فرمود:كيف تاخذ ما ليس لك بحق؟!

(چرا آنچه حق تو نيست مى گيرى او در پاسخ با معذرت خواهى گفت: (لقد كانت هدية يا رسول الله ) آنچه گرفتم هديه بود اى پيامبر خدا.

پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: (ارأ يت لو قعد احدكم فى داره و لم نوله عملا اكان الناس يهدونه شيئا؟.)

اگر شما در خانه بنشينيد و از طرف من فرماندار محلى نباشيد آيا مردم به شما هديه اى مى دهند؟ سپس دستور داد هديه را گرفتند و در بيت المال قرار دادند و وى را از كار بركنار كرد.

اسلام حتى براى اينكه قاضى گرفتار رشوه هاى مخفى و ناپيدا نشود، دستور مى دهد قاضى نبايد شخصا به بازار برود مبادا تخفيف قيمتها بطور ناخود آگاه روى قاضى اثر بگذارد و در قضاوت جانبدارى تخفيف دهنده را كند، چه خوب است مسلمانان از كتاب آسمانى خود الهام بگيرند و همه چيز خود را در پاى بت رشوه خوارى قربانى نكنند.

مساله رشوه در اسلام به قدرى مهم است كه امام صادق (عليه‌السلام ) درباره آن مى فرمايد: (و اما الرشا فى الحكم فهو الكفر بالله العظيم )، اما رشوه در قضاوت، كفر به خداوند بزرگ است.

و در حديث معروفى كه از رسول خدا نقل شده چنين مى خوانيم: (لعن الله الراشى و المرتشى و الماشى بينهما)، خداوند گيرنده و دهنده رشوه و آن كس را كه واسطه ميان آن دو است از رحمت خود دور گرداند.

آيه(189) و ترجمه

( يسلونك عن الا هلة قل هى موقيت للناس و الحج و ليس البر بأ ن تأ توا البيوت من ظهورها و لكن البر من اتقى و أ توا البيوت من أ بوبها و اتقوا الله لعلكم تفلحون ) (189)

ترجمه:

189 - درباره (هلالهاى ماه ) از تو سؤ ال مى كنند، بگو: (آنها، بيان اوقات (و تقويم طبيعى ) براى (نظام زندگى ) مردم و (تعيين وقت ) حج است.) و (آن چنان كه در جاهليت مرسوم بود كه به هنگام حج، كه جامه احرام مى پوشيدند، از در خانه وارد نمى شدند، و از نقب پشت خانه وارد مى شدند، نكنيد!) كار نيك، آن نيست كه از پشت خانه ها وارد شويد، بلكه نيكى اين است كه پرهيزگار باشيد! و از در خانه ها وارد شويد و تقوا پيشه كنيد، تا رستگار گرديد!

شان نزول:

در حديثى مى خوانيم كه معاذ بن جبل خدمت پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد و گفت بسيار از ما سؤ ال مى كنند كه اين هلال ماه چيست؟ و چه فايده دارد (چرا ماه تدريجا به صورت بدر كامل در مى آيد و باز به حالت اول بر مى گردد) خداوند آيه فوق را نازل فرمود و به آنان پاسخ گفت.

در روايت ديگرى آمده است كه جمعى از يهود از رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسيدند هلال ماه براى چيست؟ و چه فايده دارد آيه فوق نازل شد و فوايد مادى و معنوى آن را در نظام زندگى انسانها بيان كرد.

تفسير:

تقويم طبيعى

همانطور كه در شان نزول آمده است گروهى در مورد هلال ماه از پيغمبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسشهائى داشتند و از علت و نتايجى كه اين موضوع در بر دارد

جويا مى شدند كه قرآن سؤ ال آنها را به اين صورت منعكس كرده است.

(درباره هلالهاى ماه از تو سؤ ال مى كنند) (يسئلونك عن الاهلة ).

(اهله ) جمع (هلال ) به معنى ماه در شب اول و دوم است و بعضى گفته اند در سه شب نخستين (هلال ) نام دارد و بعدا به آن (قمر) مى گويند و بعضى بيش از آن را هلال ناميده اند.

مرحوم (طبرسى ) در (مجمع البيان ) و بعضى ديگر از مفسران بزرگ معتقدند كه اين واژه در اصل از استهلال صبى يعنى گريه كودك در آغاز تولد گرفته شده سپس براى آغاز ماه به كار رفته و نيز در آنجا كه حاجيان صداى خود را به لبيك بلند مى كنند (اهل القوم بالحج ) گفته مى شود.

ولى از كلمات راغب در مفردات عكس اين استفاده مى شود كه اصل اين واژه را همان هلال ماه مى داند كه (استهلال صبى ) (گريه كردن كودك ) از آن گرفته شده است.

بر هر حال از جمله (يسئلونك ) كه به صورت فعل مضارع به كار رفته معلوم مى شود اين سؤ ال كرارا از رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شده است.

سپس مى فرمايد: (بگو اينها بيان اوقات (طبيعى ) براى مردم و حج است ) (قل هى مواقيت للناس و الحج ).

هم در زندگى روزانه از آن استفاده مى كنند و هم در عبادتهايى كه وقت معينى در سال دارد در حقيقت ماه يك تقويم طبيعى براى افراد بشر محسوب مى شود كه مردم اعم از باسواد و بيسواد و در هر نقطه اى از جهان باشند مى توانند از اين تقويم طبيعى استفاده كنند نه تنها آغاز و وسط و آخر ماه را مى توان با آن شناخت بلكه با دقت شبهاى ماه را نيز مى توان تشخيص داد و بديهى است نظام زندگى اجتماعى بشر بدون تقويم يعنى يك وسيله دقيق و عمومى براى تعيين تاريخ امكانپذير نيست به همين دليل خداوند بزرگ براى نظام زندگى اين تقويم جهانى را در اختيار همگان قرار داده است.

اصولا يكى از امتيازات قوانين اسلام اين است كه دستورات آن بر طبق مقياسهاى طبيعى قرار داده شده است زيرا مقياسهاى طبيعى وسيله اى است كه در اختيار همگان قرار دارد و گذشت زمان اثرى بر آن نمى گذارد.

اما به عكس مقياسهاى غير طبيعى در اختيار همه نيست حتى در عصر ما هنوز همه مردم نتوانسته اند از مقياسهاى جهانى استفاده كنند.

لذا مى بينيم اسلام مقياس را گاهى وجب، گاهى گام و گاهى بند انگشتان و گاهى طول قامت و در مورد تعيين وقت، غروب آفتاب و طلوع فجر و گذشتن خورشيد از نصف النهار و رؤ يت ماه قرار داده است.

و از اين جا امتياز ماههاى قمرى بر شمسى روشن مى شود گرچه هر دو از حركات كواكب آسمان گرفته شده ولى ماههاى قمرى براى همه قابل مشاهده است در حالى كه ماههاى شمسى را فقط منجمان با وسايلى كه دارند تشخيص مى دهند كه مثلا در اين ماه خورشيد در مقابل كدام يك از صورتهاى فلكى و كدام برج آسمانى است.

در اين جا اين سؤ ال مطرح است كه آيا پرسش كنندگان از هلال ماه هدفشان سؤ ال از فايده اين تغييرات بوده يا سؤ ال از چگونگى پيدايش هلال و دگرگونيهاى هلال تا بدر كامل، بعضى از مفسران احتمال اول را پذيرفته اند و بعضى احتمال دوم را، و افزوده اند چون سؤ ال از علل پيدايش آن فايده اى براى آنان در بر نداشته و شايد فهم جواب آن براى بسيارى مشكل بوده قرآن به بيان نتايج آن پرداخته تا به مردم بياموزد همه جا به دنبال نتيجه ها بروند.

سپس در ذيل آيه به تناسب سخنى كه از حج و تعيين موسم به وسيله هلال ماه در آغاز آيه آمده به يكى از عادات و رسوم خرافى جاهليت در مورد حج اشاره نموده و مردم را از آن نهى مى كند، مى فرمايد: (كار نيك آن نيست كه از پشت خانه ها

وارد شويد بلكه نيكى آن است كه تقوا پيشه كنيد و از در خانه ها وارد شويد و از خدا بپرهيزيد تا رستگار شويد) ( و ليس البر بان تاتوا البيوت من ظهورها و لكن البر من اتقى و أ توا البيوت من ابوابها و اتقوا الله لعلكم تفلحون ) .

بسيارى از مفسران گفته اند در زمان جاهليت هنگامى كه لباس احرام به تن مى كردند از راه معمولى و در خانه، به خانه خود وارد نمى شدند و معتقد بودند اين كار براى محرم ممنوع است به همين دليل در پشت خانه نقبى مى زدند و هنگام احرام فقط از آن وارد مى شدند، آنها معتقد بودند كه اين عمل يك كار نيك است چون ترك عادت است و احرام كه مجموعه اى از ترك عادات است بايد با اين ترك عادت تكميل شود.

و بعضى گفته اند اين كار به خاطر آن بود كه در حال احرام زير سقف نروند زيرا گذشتن از سوراخ ديوار در مقايسه با گذشتن از در براى اين منظور بهتر بود ولى قرآن صريحا مى گويد نيكى در تقوا است نه در عادات و رسوم خرافى و بلافاصله دستور مى دهد حتما از همان طريق عادى به خانه ها وارد شويد.

اين آيه معنى وسيع تر و عمومى ترى نيز دارد و آن اينكه براى اقدام در هر كار خواه دينى باشد يا غير دينى بايد از طريق صحيح وارد شويد نه از طرق انحرافى و وارونه چنانكه جابر همين معنى را از قول امام باقر (عليه‌السلام ) نقل كرده است.

و از اينجا مى توان پيوند ديگرى ميان آغاز و پايان آيه پيدا كرد و آن اينكه هر كار بايد از طريق صحيح آن باشد و عبادتى همچون حج نيز بايد در وقت مقرر كه با هلال ماه تعيين مى شود انجام گيرد.

تفسير سومى براى آيه ذكر شده است و آن اينكه براى يافتن نيكى ها بايد به سراغ اهلش رفت و از غير اهل طلب نكرد ولى اين تفسير را مى توان در تفسير دوم

درج كرد در روايات اهل بيت از امام باقر (عليه‌السلام ) نقل شده: آل محمد ابواب الله و سبله و الدعاة الى الجنة و القادة اليها و الادلاء عليها الى يوم القيامة، (خاندان پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) درهاى الهى و طرق وصول به او و دعوت كنندگان به سوى بهشت و راهنمايان و دليلان آن مى باشند تا روز قيامت.)

اين حديث مى تواند اشاره اى به يكى از مصداقهاى مفهوم كلى آيه باشد زيرا مى گويد در تمام امور مذهبى خويش از طريق اصلى يعنى اهل بيت پيامبر كه طبق حديث ثقلين قرين قرآنند وارد شويد و برنامه هاى خود را از آنها بگيريد چرا كه وحى الهى در خانه آنان نازل شده و آنها پرورش يافتگان مكتب قرآنند.

جمله (ليس البر...) ممكن است اشاره به نكته لطيف ديگرى نيز باشد كه سؤ ال شما از اهله ماه به جاى سؤ ال از معارف دينى همانند عمل كسى است كه راه اصلى خانه را گذاشته و از سوراخى كه پشت ديوار خانه زده وارد مى شود چه كار نازيبائى.

ضمنا توجه به اين نكته نيز لازم است كه مى فرمايد:(لكن البر من اتقى ) (بلكه نيكى اين است كه تقوا پيشه كنيد) زيرا وجود پرهيزگاران سرچشمه جوشان نيكى هاست به گونهاى كه گوئى خود آنها عين نيكى هستند.

نكته ها

1- سؤ الات مختلف از شخص پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )

در پانزده مورد از آيات قرآن جمله يسئلونك آمده كه نشان مى دهد مردم كرارا سؤ الات مختلفى در مسائل گوناگون از پيغمبر اكرم داشتند و جالب اينكه پيامبر نه تنها از اين سؤ الات ناراحت نمى شد بلكه با آغوش باز از آن استقبال مى كرد

و از طريق آيات قرآنى به آنها پاسخ مى داد.

اصولا سؤ ال كردن يكى از حقوق مردم در برابر رهبران است حتى اين حق را به دشمنان نيز بايد داد كه سؤ الات خود را به طور معقول طرح كنند، سؤ ال كليد حل مشكلات است، سؤ ال دريچه علوم است، سؤ ال وسيله انتقال دانشهاست.

اصولا طرح سؤ الات مختلف در هر جامعه نشانه جنب و جوش افكار و بيدارى انديشه هاست و وجود اين همه سؤ ال در عصر پيامبر نشانه تكان خوردن افكار مردم آن محيط در پرتو قرآن و اسلام است.

از اينجا روشن مى شود كسانى كه با طرح سؤ الات منطقى در جامعه مخالفت مى كنند كارشان با روح تعليمات اسلام ناسازگار است.

2 - نظام زندگى

زندگى فردى و اجتماعى بدون يك نظم صحيح به سامان نمى رسد

تقويم و نظام زندگى زندگى فردى و اجتماعى، هيچكدام بدون يك نظم صحيح به سامان نمى رسد، نظم در برنامه ريزى و نظم در مديريت و اجرا، و يك نگاه به عالم آفرينش از منظومه هاى جهان بالا گرفته تا ساختمان بدن انسان و اعضاى مختلف آن براى پى بردن به اين اصل عمومى كه حاكم بر كل آفرينش است كافى به نظر مى رسد.

بر همين اساس خداوند، اسباب اين نظم را در اختيار انسان قرار داد و حركات منظم كره زمين به دور خود و به دور خورشيد، و همچنين گردش منظم ماه را وسيله اى براى نظام زمانبندى قرار داده، تا برنامه هاى زندگى اعم از مادى و معنوى، تحت نظام درآيد.

فكر كنيد اگر نظم معين روز و شب و خورشيد و ماه نبود و مقياسى براى سنجش زمان در دست نداشتيم چه آشفتگى در سراسر زندگى ما پيدا مى شد و لذا خداوند از اين معنى به صورت يكى از مواهب مهم خويش در آيه 5 سوره يونس ياد كرده، مى فرمايد: هو الذى جعل الشمس ضياء و القمر نورا و قدره منازل لتعلموا

عدد السنين و الحساب ما خلق الله ذلك الا بالحق يفصل الايات لقوم 0يعلمون.

(او كسى است كه خورشيد را روشنائى، و ماه را نور قرار داد، و براى آن منزلگاههايى مقدر فرمود، تا عدد سالها و حساب را بدانيد خداوند آن را جز به حق نيافريد، او آيات خود را براى گروهى كه اهل دانش اند شرح مى دهد.)

شبيه همين معنى در آيه 12 سوره اسراء در مورد نظام حاكم بر شب و روز آمده است.

آيه(190) تا (193) و ترجمه

و قتلوا فى سبيل الله الذين يقتلونكم و لا تعتدوا إن الله لا يحب المعتدين(190) و اقتلوهم حيث ثقفتموهم و أخرجوهم من حيث أخرجوكم و الفتنة أشد من القتل و لا تقتلوهم عند المسجد الحرام حتى يقتلوكم فيه فإ ن قتلوكم فاقتلوهم كذلك جزاء الكفرين(191) فإ ن انتهوا فإ ن الله غفور رحيم(192) و قتلوهم حتى لا تكون فتنة و يكون الدين لله فإن انتهوا فلا عدون إلا على الظلمين (193)

ترجمه:

190 - و در راه خدا، با كسانى كه با شما مى جنگند، نبرد كنيد! و از حد تجاوز نكنيد، كه خدا تعدى كنندگان را دوست نمى دارد!

191 - و آنها را ( بتپرستانى كه از هيچ گونه جنايتى ابا ندارند) هر كجا يافتيد، بهقتل برسانيد! و از آنجا كه شما را بيرون ساختند (= مكه )، آنها را بيرون كنيد و فتنه (وبت پرستى ) از كشتار هم بدتر است! و با آنها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم )،جنگ نكنيد! مگر اينكه در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پيكار كردند،آنها را به قتل برسانيد! چنين است جزاى كافران!

192 و اگر خوددارى كردند، خداوند آمرزنده و مهربان است.

193 و با آنها پيكار كنيد! تا فتنه (و بت پرستى، و سلب آزادى از مردم،) باقى نماند، و دين، مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آنها نشويد!

زيرا) تعدى جز بر ستمكاران روا نيست.

شان نزول:

بعضى از مفسران، دو شاءن نزول براى نخستين آيه از اين آيات نقل كرده است.

نخست اينكه اين آيه اولين آيه اى بود كه درباره جنگ با دشمنان اسلام نازل شد و پس از نزول اين آيه پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با آنها كه از در پيكار در آمدند، پيكار كرد و نسبت به آنان كه پيكار نداشتند خوددارى ميكرد، و اين ادامه داشت تا دستور اقتلوا المشركين كه اجازه پيكار با همه مشركان را ميداد نازل گشت.

دوم شاءن نزولى است كه از ابن عباس نقل شده كه اين آيه در مورد صلح حديبيه نازل گرديد، و جريان چنين است كه رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با 1400 نفر از ياران خود، آماده عمره شدند، چون به سرزمين حديبيه (محلى است در نزديكى مكه ) رسيدند، مشركان از ورود آنها به مكه و انجام مناسك عمره، ممانعت كردند، و پس از گفتگوى زياد با پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مصالحه كردند، كه سال بعد براى انجام عمره به مكه بيايند و آنان مكه را سه روز براى او و مسلمانان خالى خواهند كرد تا طواف خانه خدا كنند.

سال بعد هنگامى كه آماده رفتن به مكه شدند، از اين خائف بودند كه مشركان به وعده خود وفا نكنند، و مانع شوند، و جنگى به وقوع پيوندد، و در صورت وقوع حادثه يا جنگ، پيامبر از مقاتله در ماه حرام ناراحت بود، كه آيه فوق در اين مورد نازل شد، و دستور داد كه اگر دشمن نبرد را شروع كند شما هم در برابر او به مبارزه برخيزيد.

به نظر مى رسد كه شاءن نزول اول مناسب آيه اول، و شاءن نزول دوم مناسب آيات بعد است، ولى به هر حال مفهوم آيات دلالت دارد كه همه با هم، يا با فاصله كمى نازل شده.

تفسير:

فرمان جنگ با ستمكاران

در نخستين آيه، قرآن دستور مقاتله و مبارزه با كسانى كه شمشير به روى مسلمانان مى كشند صادر كرده و به آنان اجازه داده است كه براى خاموش ساختن دشمنان دست به اسلحه ببرند، و به تعبير ديگر دوران صبر و شكيبايى مسلمانان تمام شده بود، و به قدر كافى قوت و قدرت پيدا كرده بودند كه با شجاعت و صراحت، از خود و حقوق خويش دفاع كنند، مى فرمايد: (با كسانى كه با شما مى جنگند در راه خدا پيكار كنيد)( و قاتلوا فى سبيل الله الذين يقاتلونكم ) .

تعبير به فى سبيل الله، هدف اصلى جنگهاى اسلامى را روشن مى سازد كه جنگ در منطق اسلام هرگز به خاطر انتقامجويى يا جاه طلبى يا كشورگشايى يا بدست آوردن غنائم، و اشغال سرزمينهاى ديگران نيست.

اسلام همه اينها را محكوم مى كند و مى گويد: سلاح بدست گرفتن و به جهاد پرداختن فقط بايد در راه خدا، و براى گسترش قوانين الهى و بسط توحيد و عدالت و دفاع از حق، و ريشه كن ساختن ظلم و فساد و تباهى باشد.

همين نكته است كه جنگهاى اسلامى را از تمام جنگهايى كه در جهان روى مى دهد جدا مى سازد و نيز همين هدف، در تمام ابعاد جنگ اثر مى گذارد و كميت و كيفيت جنگ، نوع سلاح، چگونگى رفتار با اسيران، را به رنگ فى سبيل الله در مى آورد.

(سبيل ) به گفته (راغب ) در (مفردات ) در اصل به معنى راهى است كه

پيمودن آن آسان است، و بعضى آن را منحصرا به معنى راه حق تفسير كرده اند، ولى با توجه به اينكه اين واژه در قرآن مجيد، هم به راههاى حق و هم به راههاى باطل اطلاق شده، شايد منظورشان اين باشد كه از قرائن، حق بودن آن را استفاده كرده اند.

شك نيست كه پيمودن راه خدا (سبيل الله ) يا به تعبير ديگر راه دين و آيين او، با تمام مشكلاتى كه دارد، چون موافق روح و جان افراد با ايمان است، كارى است آسان و گوارا، به همين دليل مؤ منان داوطلبانه و آشكارا، از آن استقبال مى كنند، هر چند سرانجامش شهادت باشد.

جمله (الذين يقاتلونكم ) نيز صراحت دارد كه اين دستور مخصوص مقابله با كسانى است كه دست به اسلحه مى برند، و تا دشمن به مقاتله و مبارزه بر نخيزد، مسلمانان نبايد حمله كنند و چنانكه خواهيم ديد، اين اصل (جز در بعضى موارد استثنايى كه خواهد آمد) همه جا محترم شمرده شده است.

جمعى از مفسران، مفهوم (الذين يقاتلونكم ) را در دايره خاصى محدود كرده اند، در حالى كه آيه مفهوم گسترده اى دارد و تمام كسانى را كه به نحوى از انحاء به پيكار بر مى خيزند شامل مى شود.

ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه هرگز غير نظاميان (مخصوصا زنان و كودكان ) نبايد مورد تهاجم واقع شوند، زيرا آنها به مقاتله بر نخواسته اند، بنابراين مصونيت دارند.

سپس توصيه به رعايت عدالت، حتى در ميدان جنگ و در برابر دشمنان كرده مى فرمايد: از حد تجاوز نكنيد (و لا تعتدوا).

چرا كه خداوند، تجاوزكاران را دوست نمى دارد( ان الله لا يحب المعتدين ) .

آرى هنگامى كه جنگ براى خدا و در راه خدا باشد، هيچگونه تعدى و تجاوز، نبايد در آن باشد، و درست به همين دليل است كه در جنگهاى اسلامى - بر خلاف جنگهاى عصر ما - رعايت اصول اخلاقى فراوانى توصيه شده است، مثلا

افرادى كه سلاح بر زمين بگذارند، و كسانى كه توانايى جنگ را از دست داده اند، يا اصولا قدرت بر جنگ ندارند، همچون مجروحان، پير مردان، زنان و كودكان نبايد مورد تعدى قرار گيرند، باغستانها و گياهان و زراعتها را نبايد از بين ببرند، و از مواد سمى براى زهرآلود كردن آبهاى آشاميدنى دشمن (جنگ شيميايى و ميكروبى ) نبايد استفاده كنند.

على (عليه‌السلام ) - طبق آنچه در نهج البلاغه آمده - به لشكريانش، قبل از شروع جنگ صفين دستور جامعى در اين زمينه داده كه شاهد گوياى بحث ما است:

لا تقاتلوهم حتى يبدؤ وكم فانكم بحمد الله على حجة، و ترككم اياهم حتى يبدؤ وكم حجة اخرى لكم عليهم، فاذا كانت الهزيمة باذن الله فلا تقتلوا مدبرا و لا تصيبوا معورا و لا تجهزوا على جريح و لا تهيجوا النساء باذى و ان شتمن اعراضكم و سببن امرائكم.

(با آنها نجنگيد تا جنگ را آغاز كنند، چه اينكه شما بحمد الله (براى حقانيت خود) داراى حجت و دليل هستيد، و واگذاشتن آنها تا نبرد را آغاز كنند، حجت ديگرى است به سود شما و بر زيان آنان، آنگاه كه به اذن خدا آنان را شكست داديد، فراريان را نكشيد، و بر ناتوانها ضربه نزنيد و مجروحان را به قتل نرسانيد، و با اذيت و آزار، زنان را به هيجان نياوريد، هر چند به شما دشنام دهند، و به سرانتان ناسزا گويند).

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه بعضى از مفسران، طبق پاره اى از روايات، اين آيه را ناسخ آيه اى كه منع از پيكار مى كند دانسته اند مانند كفوا ايديكم: (دست به پيكار نزنيد)، و بعضى آن را منسوخ به آيه( و قاتلوا المشركين كافة ) : (با همه مشركان پيكار كنيد) شمرده اند، ولى حق اين است كه اين آيه نه ناسخ است و نه منسوخ، زيرا ممنوع بودن جنگ با كفار متجاوز، زمانى بود كه مسلمانان از توان كافى برخوردار نبودند و با تغيير شرايط موظف شدند از خود دفاع كنند، و نيز مساله پيكار با مشركان در واقع يك استثناء نسبت به آيه محسوب مى شود، بنابراين تغيير حكم به خاطر تغيير شرايط نه نسخ است و نه استثناء، ولى قرائن نشان مى دهد كه در روايات و همچنين كلمات پيشينيان نسخ مفهومى غير از مفهوم امروز داشته به طورى كه معنى گسترده آن شامل اين گونه امور نيز مى شده است.

در آيه بعد كه تكميلى است بر دستور آيه قبل با صراحت بيشترى، سخن مى گويد، مى فرمايد: آنها (همان مشركانى كه از هيچ گونه ضربه زدن به مسلمين خوددارى نمى كردند) را هر كجا بيابيد به قتل برسانيد و از آنجا كه شما را بيرون ساختند (مكه ) آنها را بيرون كنيد چرا كه اين يك دفاع عادلانه و مقابله به مثل منطقى است( و اقتلوهم حيث ثقفتموهم و اخرجوهم من حيث اخرجوكم ) .

سپس مى افزايد: فتنه از كشتار هم بدتر است( و الفتنة اشد من القتل ) .

در اينكه (فتنه ) چيست، مفسران و ارباب لغت، درباره آن بحثهايى دارند، اين واژه در اصل از (فتن ) (بر وزن متن ) گرفته شده كه به گفته (راغب ) در (مفردات ) به معنى قرار دادن طلا در آتش، براى ظاهر شدن ميزان خوبى آن از بدى است و به گفته بعضى گذاشتن طلا در آتش براى خالص شدن از ناخالصيهاست واژه فتنه و مشتقات آن در قرآن مجيد، دهها بار ذكر شده و در معانى مختلفى به كار رفته است.

گاه به معنى آزمايش و امتحان است، مانند( احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون ) : (مردم گمان مى كنند، همين كه گفتند ايمان آورديم، رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد.

و گاه به معنى فريب دادن، چنانكه مى فرمايد:( يا بنى آدم لا يفتننكم الشيطان ) : (اى فرزندان آدم، شيطان شما را نفريبد).

و گاه به معنى بلا و عذاب آمده مانند:( يوم هم على النار يفتنون ذوقوا فتنتكم ) : (آن روز كه آنها بر آتش، عذاب مى شوند و به آنها گفته مى شود بچشيد عذاب خود را).

و گاه به معنى گمراهى آمده، مانند( و من يرد الله فتنته فلن تملك له من الله شيئا ) : (كسى كه خدا گمراهى او را بخواهد (و از او سلب توفيق كند) هيچ قدرتى براى نجات او، در برابر خداوند نخواهى داشت ).

و گاه به معنى شرك و بت پرستى يا سد راه ايمان آورندگان، آمده مانند آيه مورد بحث، و بعضى آيات بعد از آن كه مى فرمايد:( و قاتلوهم حتى لا تكون فتنة و يكون الدين لله ) : (با آنها پيكار كنيد تا شرك از ميان برود، و دين مخصوص خداى يگانه باشد).

ولى ظاهر اين است كه تمام اين معانى به همان ريشه اصلى كه در معنى فتنه گفته شد باز مى گردد (همانگونه كه غالب الفاظ مشترك چنين حالى را دارند) زيرا با توجه به اينكه معنى اصلى قرار دادن طلا در زير فشار آتش براى خالص سازى، يا جدا كردن سره از ناسره است، در هر مورد كه نوعى فشار و شدت وجود داشته باشد اين واژه به كار مى رود، مانند امتحان كه معمول ا با فشار و مشكلات همراه است، و عذاب كه نوع ديگرى از شدت و فشار است، و فريب و نيرنگ كه تحت فشارها انجام مى گيرد و همچنين شرك يا ايجاد مانع در راه هدايت خلق كه هر كدام متضمن نوعى فشار و شدت است.

كوتاه سخن اينكه: آيين بت پرستى و فسادهاى گوناگون فردى و اجتماعى مولود آن، در سرزمين مكه رايج شده بود، و حرم امن خدا را آلوده كرده بود، و فساد آن از قتل و كشتار هم بيشتر بود، آيه مورد بحث مى گويد به خاطر ترس از خونريزى، دست از پيكار با بت پرستى بر نداريد كه بت پرستى از قتل، بدتر است.

اين احتمال نيز از سوى بعضى از مفسران داده شده كه منظور از (فتنه ) در اينجا همان فساد اجتماعى باشد، از جمله تبعيد كردن مؤ منان از وطن ماءلوفشان كه اين امور گاه از كشتن هم دردناك تر است، يا سبب قتل و كشتارها در اجتماع مى شود، در آيه 73 سوره انفال چنين مى خوانيم:( الا تفعلوه تكن فتنة فى الارض و فساد كبير ) : (اگر اين دستور را (قطع رابطه با كفار) انجام ندهيد، فتنه و فساد عظيمى در زمين روى مى دهد (در اين آيه فتنه و فساد در كنار هم قرار گرفته ).

سپس به مساله ديگرى در همين رابطه اشاره كرده، مى فرمايد: مسلمانان بايد احترام مسجد الحرام را نگهدارند، و اين حرم امن الهى بايد هميشه محترم شمرده شود و لذا (با آنها (مشركان ) نزد مسجد الحرام پيكار نكنيد، مگر آنكه آنها در آنجا با شما بجنگند)( و لا تقاتلوهم عند المسجد الحرام حتى يقاتلوكم فيه ) .

(ولى اگر آنها با شما در آنجا جنگ كردند، آنها را به قتل برسانيد، چنين است جزاى كافران )( فان قاتلوكم فاقتلوهم كذلك جزاء الكافرين ) .

چرا كه وقتى آنها حرمت اين حرم امن را بشكنند ديگر سكوت در برابر آنان جايز نيست و بايد پاسخ محكم به آنان گفته شود تا از قداست و احترام حرم امن خدا، هرگز سوء استفاده نكنند.

ولى از آنجا كه اسلام هميشه نيش و نوش و انذار و بشارت را با هم مى آميزد تا معجون سالم تربيتى براى گنهكاران فراهم كند در آيه بعد راه بازگشت را به روى آنها گشوده و مى فرمايد: اگر دست از جنگ بردارند و خوددارى كنند، خداوند آمرزنده و مهربان است( فان انتهوا فان الله غفور رحيم ) .

آرى اگر از شرك دست بردارند، و آتش فتنه و فساد را خاموش كنند، آنها برادران مسلمان شما خواهند بود، و حتى چنانكه در دستورات ديگر آمده است از مجازات و غرامتهائى كه براى مجرمان است در مورد آنان صرف نظر مى شود.

بعضى جمله( فان انتهوا ) (اگر خوددارى كنند) را به معنى خوددارى از شرك و كفر تفسير كرده اند (چنانكه در بالا گفتيم ).

و بعضى به معنى خوددارى از جنگ در مسجد الحرام يا اطراف آن دانسته اند.

جمع ميان هر دو معنى نيز ممكن است.

در آيه بعد به هدف جهاد در اسلام اشاره كرده، مى فرمايد: با آنها پيكار كنيد تا فتنه از ميان برود( و قاتلوهم حتى لا تكون فتنة ) .

(و دين مخصوص خدا باشد)( و يكون الدين لله ) .

سپس اضافه مى كند: (اگر آنها (از اعتقاد در اعمال نادرست خود) دست بردارند (مزاحم آنان نشويد زيرا) تعدى جز به ستمكاران روا نيست )( فان انتهوا فلا عدوان الا على الظالمين ) .

در ظاهر، سه هدف براى جهاد در اين آيه ذكر شده، از ميان بردن فتنه ها، و محو شرك و بت پرستى، و جلوگيرى از ظلم و ستم.

اين احتمال وجود دارد كه منظور از فتنه همان شرك بوده باشد، بنابراين هدف اول و دوم در هم ادغام مى شود، و نيز اين احتمال وجود دارد كه منظور از ظلم در اينجا نيز همان شرك باشد چنانكه در آيه 13 سوره لقمان مى خوانيم:( ان الشرك لظلم عظيم ) : (شرك ظلم بزرگى است ).

به اين ترتيب، هر سه هدف، به يك هدف باز مى گردد، و آن مبارزه با شرك و بت پرستى كه سرچشمه انواع فتنه ها و مظالم و ستمهاست.

بعضى نيز ظلم را در اين آيه به معنى آغازگر جنگ بودن دانسته اند، و يا آغازگر جنگ بودن، در حرم امن خدا.

ولى احتمال اول كه آيه سه هدف جداگانه را براى جنگ تعقيب كند قويتر به نظر مى رسد، درست است كه شرك يكى از مصاديق فتنه است ولى (فتنه ) مفهومى گسترده تر از شرك دارد، و درست است كه شرك يكى از مصاديق ظلم است، ولى (ظلم ) مفهوم وسيع ترى دارد، و اگر گاهى تفسير به شرك شده بيان يك مصداق است.

به اين ترتيب جهاد اسلامى نه به خاطر فرمانروائى در زمين و كشورگشايى، و نه به منظور به چنگ آوردن غنائم و نه تهيه بازارهاى فروش يا تملك منابع حياتى كشورهاى ديگر، يا برترى بخشيدن نژادى بر نژاد ديگر است.

هدف يكى از سه چيز است: خاموش كردن آتش فتنه ها و آشوبها كه سلب آزادى و امنيت از مردم مى كند و همچنين محو آثار شرك و بت پرستى، و نيز مقابله با متجاوزان و ظالمان و دفاع در برابر آنان است

نكته ها

1 - مساله جهاد در اسلام

در بسيارى از مذاهب انحرافى، جهاد به هيچ وجه وجود ندارد و همه چيز بر محور توصيه ها و نصايح و اندرزها دور مى زند، حتى بعضى هنگامى كه مى شنوند جهاد مسلحانه، يكى از اركان برنامه هاى اسلامى است در تعجب فرو مى روند كه

مگر دين مى تواند، توأ م با جنگ باشد.

اما با توجه به اينكه هميشه افراد زورمند و خودكامه و فرعونها و نمرودها و قارونها كه اهداف انبياء را مزاحم خويش مى ديده اند در برابر آن ايستاده و جز به محو دين و آيين خدا راضى نبودند روشن مى شود كه دينداران راستين در عين تكيه بر عقل و منطق و اخلاق بايد در مقابل اين گردنكشان ظالم و ستمگر بايستند و راه خود را با مبارزه و در هم كوبيدن آنان به سوى جلو باز كنند، اصولا جهاد يكى از نشانه هاى موجود زنده است و يك قانون عمومى در عالم حيات است، تمام موجودات زنده اعم از انسان و حيوان و گياه، براى بقاى خود، با عوامل نابودى خود در حال مبارزه اند - شرح بيشتر اين سخن را در سوره نساء ذيل آيه 95 و 96 خواهيد خواند.

به هر حال از افتخارات ما مسلمانان، آميختن دين با مساله حكومت و داشتن دستور جهاد در برنامه هاى دينى است، منتها بايد ديد جهاد اسلامى چه اهدافى را تعقيب مى كند آنچه ما را از ديگران جدا مى سازد همين است.

2 - اهداف جهاد در اسلام

بعضى از غربزدهها اصرار دارند جهاد اسلامى را منحصرا در جهاد دفاعى خلاصه كنند، و با هر زحمتى كه هست تمام غزوات پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و يا جنگهاى بعد از آن حضرت را، در اين راستا توجيه كنند، در حالى كه نه دليلى بر اين مساله داريم و نه تمام غزوات رسول الله در اين معنى خلاصه مى شود بهتر اين است به جاى اين استنباطهاى نادرست به قرآن باز گرديم و اهداف جهاد را از قرآن بگيريم، اهدافى كه همه منطقى و قابل عرضه كردن به دوست و دشمن است.

چنانكه در آيات بالا خوانديم جهاد در اسلام براى چند هدف مجاز شمرده شده است.

الف - جهاد براى خاموش كردن فتنه ها

و به تعبير ديگر جهاد ابتدائى آزادى بخش.

مى دانيم خداوند دستورها و برنامه هائى براى سعادت و آزادى و تكامل و خوشبختى و آسايش انسانها طرح كرده است، و پيامبران خود را موظف ساخته كه اين دستورها را به مردم ابلاغ كنند، حال اگر فرد يا جمعيتى ابلاغ اين فرمانها را مزاحم منافع پست خود ببينند و سر راه دعوت انبياء موانعى ايجاد نمايند آنها حق دارند نخست از طريق مسالمت آميز و اگر ممكن نشد با توسل به زور اين موانع را از سر راه دعوت خود بردارند و آزادى تبليغ را براى خود كسب كنند.

به عبارت ديگر: مردم در همه اجتماعات اين حق را دارند كه نداى مناديان راه حق را بشنوند، و در قبول دعوت آنها آزاد باشند حال اگر كسانى بخواهند آنها را از حق مشروعشان محروم سازند و اجازه ندهند صداى مناديان راه خدا به گوش جان آنها برسد و از قيد اسارت و بردگى فكرى و اجتماعى آزاد گردند طرفداران اين برنامه حق دارند براى فراهم ساختن اين آزادى از هر وسيله اى استفاده كنند، و از اينجا ضرورت (جهاد ابتدائى ) در اسلام و ساير اديان آسمانى روشن مى گردد.

همچنين اگر كسانى مؤ منان را تحت فشار قرار دهند كه به آيين سابق باز گردند براى رفع اين فشار نيز از هر وسيله اى مى توان استفاده كرد.

ب - جهاد دفاعى

آيا صحيح است كسى به انسان حمله كند و او از خود دفاع ننمايد؟ يا ملتى متجاوز و سلطه گر هجوم بر ملت ديگر ببرند و آنها دست روى دست گذارده نابودى كشور و ملت خويش را تماشا كنند.

در اينجا تمام قوانين آسمانى و بشرى به شخص يا جمعيتى كه مورد هجوم واقع شده حق مى دهد براى دفاع از خويشتن به پا خيزد و آنچه در قدرت دارد به كار برد، و از هر گونه اقدام منطقى براى حفظ موجوديت خويش فروگذار نكند.

اين نوع جهاد را، (جهاد دفاعى ) مى نامند، جنگهايى مانند جنگ احزاب و احد و موته و تبوك و حنين و بعضى ديگر از غزوات اسلامى جزء اين بخش از جهاد بوده و جنبه دفاعى داشته است.

هم اكنون بسيارى از دشمنان اسلام، جنگ را بر مسلمين تحميل كرده اند و سرزمينهاى اسلامى را اشغال نموده و منابع آنها را زير سلطه خود گرفته اند چگونه اسلام اجازه مى دهد در مقابل آنها سكوت شود؟ ج - جهاد براى حمايت از مظلومان

شاخه ديگرى از جهاد كه در آيات ديگر قرآن به آن اشاره شده، جهاد براى حمايت از مظلومان است، در آيه 75 سوره نساء مى خوانيم:( و ما لكم لا تقاتلون فى سبيل الله و المستضعفين من الرجال و النساء و الولدان الذين يقولون ربنا اخرجنا من هذه القرية الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنك وليا و اجعل لنا من لدنك نصيرا ) :

(چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و كودكانى كه (بدست ستمگران ) تضعيف شده اند پيكار نمى كنيد، همان افراد (ستمديده اى ) كه مى گويند: خدايا! ما را از اين شهر (مكه ) كه اهلش ستمگرند بيرون ببر، و براى ما از سوى خود، وليى قرار ده، و براى ما از سوى خود يار و ياورى معين فرما).

به اين ترتيب، قرآن از مسلمانان مى خواهد كه هم در راه خدا و هم مستضعفان مظلوم، جهاد كنند، و اصولا اين دو از هم جدا نيستند و با توجه به اينكه در آيه فوق قيد و شرطى نيست، اين مظلومان و مستضعفان در هر نقطه جهان، باشند، بايد از آنها دفاع كرده نزديك و دور، داخل و خارج كشور تفاوت نمى كند.

و به تعبير ديگر حمايت از مظلومان در مقابل ظالمان در اسلام يك اصل است كه بايد مراعات شود، حتى اگر به جهاد منتهى گردد، اسلام اجازه نمى دهد مسلمانان در برابر فشارهايى كه به مظلومان جهان وارد مى شود بيتفاوت باشند، و

اين دستور يكى از ارزشمندترين دستورات اسلامى است كه از حقانيت اين آيين خبر مى دهد.

د - جهاد براى محو شرك و بت پرستى

اسلام در عين اينكه آزادى عقيده را محترم مى شمرد و هيچ كس را با اجبار دعوت به سوى اين آيين نمى كند، به همين دليل به اقوامى كه داراى كتاب آسمانى هستند، فرصت كافى مى دهد كه با مطالعه و تفكر آيين اسلام را بپذيرند، و اگر نپذيرفتند، با آنها به صورت يك (اقليت هم پيمان ) (اهل ذمه ) معامله مى كند و با شرايط خاصى كه نه پيچيده است و نه مشكل با آنها همزيستى مسالمت آميز بر قرار مى نمايد، در عين حال نسبت به شرك و بت پرستى، سختگير است زيرا: شرك و بت پرستى نه دين است و نه آيين و نه محترم شمرده مى شود، بلكه يك نوع خرافه و انحراف و حماقت و در واقع يك نوع بيمارى فكرى و اخلاقى است كه بايد به هر قيمت كه ممكن شود آن را ريشه كن ساخت.

كلمه آزادى و احترام به فكر ديگران در مواردى به كار برده مى شود كه فكر و عقيده لا اقل يك ريشه صحيح داشته باشد، اما انحراف و خرافه و گمراهى و بيمارى چيزى نيست كه محترم شمرده شود و به همين دليل اسلام دستور مى دهد كه بت پرستى به هر قيمتى كه شده است حتى به قيمت جنگ، از جامعه بشريت ريشه كن گردد.

بت خانه ها و آثار شوم بت پرستى اگر از طرق مسالمت آميز ممكن نشد با زور ويران و منهدم گردند.

آرى اسلام مى گويد بايد صفحه زمين از آلودگى به شرك و بت پرستى پاك گردد و به همه مسلمين نويد مى دهد كه سرانجام توحيد و يكتا پرستى به تمام جهان حاكم خواهد شد و شرك و بت پرستى ريشه كن خواهد گشت.

از آنچه در بالا - در مورد اهداف جهاد - آمد روشن مى شود كه اسلام جهاد را با اصول صحيح و منطق عقل هماهنگ ساخته، و هرگز آن را وسيله سلطه جويى و كشورگشائى و غصب حقوق ديگران و تحميل عقيده، و استعمار و استثمار قرار نداده است.

ولى مى دانيم دشمنان اسلام - مخصوصا ارباب كليسا و مستشرقان مغرض با تحريف حقايق، سخنان زيادى بر ضد مساله جهاد اسلامى ايراد كرده اند و اسلام را متهم به خشونت و توسل به زور و شمشير براى تحميل عقيده ساخته اند.

و به اين قانون اسلامى سخت هجوم برده اند.

به نظر مى رسد وحشت آنها از پيشرفت اسلام در جهان، به خاطر معارف قوى، و برنامه هاى حساب شده، سبب شده است كه از اسلام چهره دروغين وحشتناكى بسازند، تا جلو پيشرفت اسلام را در جهان بگيرند.

3 - چرا فرمان جهاد در مدينه نازل شد؟

مى دانيم جهاد در سال دوم هجرت به مسلمانان واجب گشت و قبل از آن واجب نبود.

دليل اين موضع روشن است زيرا از يك طرف تعداد مسلمانان در مكه به اندازهاى كم بود كه عملا قيام مسلحانه كردن مفهومى جز انتحار و خودكشى نداشت و از طرف ديگر دشمن در مكه فوق العاده نيرومند بود و در واقع مركز اصلى قدرتهاى ضد اسلامى محسوب مى شد و مبارزه كردن با آنها در داخل مكه امكان پذير نبود.

ولى هنگامى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به مدينه آمد عده زيادى به او ايمان آوردند و دعوت خود را آشكار در داخل و خارج مدينه گسترش داد و توانست يك حكومت صالح به وجود آورد و وسايل لازم را براى مبارزه و پيكار با دشمن آماده سازد و چون مدينه از مكه فاصله زيادى داشت اين كار با فراغت خاطر صورت گرفت و نيروهاى انقلابى و آزادى بخش، آماده مبارزه و دفاع در برابر دشمن شدند.

آيه (194) و ترجمه

( الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمت قصاص فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم و اتقوا الله و اعلموا أ ن الله مع المتقين ) (194)

ترجمه:

194 - ماه حرام، در برابر ماه حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شكستند، و در آن با شما جنگيدند، شما نيز حق داريد مقابله به مثل كنيد). و تمام حرامها، (قابل ) قصاص است. و (به طور كلى ) هر كس به شما تجاوز كرد، همانند آن بر او تعدى كنيد! و از خدا به پرهيزيد (و زياده روى ننماييد)! و بدانيد خدا با پرهيزكاران است!

تفسير:

احترام ماههاى حرام و مقابله به مثل

اين آيه بحثى را كه در آيات پيش در مورد جهاد به طور كلى آمده است تكميل مى كند و در واقع پاسخى است به ايراد افراد ناآگاه كه مى گفتند.

مگر مى توان در ماه حرام جنگ كرد كه اسلام چنين دستورى را داده است.

توضيح اينكه: مشركان مكه مى دانستند كه جنگ در ماههاى حرام (ذى القعده و ذى الحجه و محرم و رجب ) از نظر اسلام جايز نيست و به تعبير ديگر اسلام اين سنت را كه از قبل وجود داشته امضاء كرده است، مخصوصا در مسجد الحرام و مكه اين كار نارواتر است، و پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به هر دو حكم احترام مى گذارد.

به همين دليل در نظر داشتند، مسلمانان را غافلگير ساخته و در ماههاى حرام به آنها حمله ور شوند، و شايد گمانشان اين بود، كه اگر آنها احترام ماههاى حرام را ناديده بگيرند مسلمانان به مقابله بر نمى خيزند، و اگر چنين شود به مقصود

خود رسيده اند.

آيه مورد بحث به اين پندارها پايان داد و نقشه هاى احتمالى آنها را نقش بر آب كرد، و دستور داد اگر آنها در ماههاى حرام دست به اسلحه بردند، مسلمانان در مقابل آنها بايستند، مى فرمايد: (ماه حرام در برابر ماه حرام است ) (الشهر الحرام بالشهر الحرام ).

يعنى اگر دشمنان احترام آن را شكستند و در آن با شما پيكار كردند شما نيز حق داريد مقابله به مثل كنيد.

(زيرا حرمات، قصاص دارد (و الحرمات قصاص ).

(حرمات ) جمع (حرمه ) به معنى چيزى است كه بايد آن را حفظ كرد و احترام آن را نگه داشت، و حرم را از اين جهت حرم گفته اند كه جاى محترمى است و هتك آن جايز نيست، و اعمال نامشروع و قبيح را از اين جهت حرام مى گويند كه ممنوعيت دارد، همان گونه كه در مورد حرم، يا ماه حرام بعضى اعمال ممنوع است.

اين جمله در واقع پاسخ دندان شكنى است به آنها كه اجازه جنگ در ماههاى حرام را به پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ايراد مى گرفتند.

يعنى احترام ماه حرام، يا سرزمين مكه حرم امن خدا، در برابر كسانى است كه آن را محترم مى شمرند، ولى در برابر كسانى كه احترام آن را زير پا مى گذارند رعايت آن لازم نيست، و مسلمانان حق دارند با آنها وارد پيكار شوند، و اين در واقع يك نوع قصاص است، تا ديگر مشركان به فكر سوء استفاده از احترام ماه حرام يا سرزمين محترم مكه نيفتند.

سپس به يك دستور كلى و عمومى كه شامل موضوع مورد بحث نيز مى شود، اشاره كرده، مى فرمايد: (هر كس به شما تجاوز كند، به مانند آن بر او تجاوز كنيد ولى از خدا به پرهيزيد (و زياده روى ننماييد) و بدانيد خدا با پرهيزكاران است )( فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم و اتقوا الله و اعلموا ان الله مع المتقين ) .

اسلام بر خلاف مسيحيت كنونى كه مى گويد: هر كس كه به رخساره راست تو تپانچه زند رخساره ديگر را به سوى او بگردان.

چنين دستورى را نمى دهد، چرا كه اين دستور انحرافى باعث جرأ ت و جسارت ظالم و تجاوزگر است، حتى مسيحيان جهان امروز نيز هرگز به چنين دستورى عمل نمى كنند و كمترين تجاوزى را با پاسخى شديدتر، كه آن هم بر خلاف دستور اسلام است جواب مى گويند.

اسلام مى گويد: در برابر متجاوز، بايد ايستاد، و به هر كس حق مى دهد كه اگر به او تعدى شود، به همان مقدار مقابله كند، تسليم در برابر متجاوز مساوى است با مرگ و مقاومت مساوى است با حيات، اين است منطق اسلام.

جالب اينكه آيه مفهوم وسيعى دارد و منحصر به مساله قصاص در مقابل قتل يا جنايات ديگر نيست، بلكه امور مالى و ساير حقوق را نيز شامل مى شود.

البته اين موضوع با مساله عفو و گذشت، كه در مورد دوستان يا افراد شكست خورده يا نادم و پشيمان صورت مى گيرد، هيچ گونه منافاتى ندارد.

گاهى بعضى از عوام، تصور مى كنند كه معنى آيه اين است، اگر كسى فرزند ديگرى را به قتل برساند، مقابله به مثل اجازه مى دهد كه پدر مقتول فرزند قاتل را به قتل برساند، و اگر ضربهاى بر برادر او وارد كرد، او هم ضربهاى بر برادر جانى وارد كند، ولى اين اشتباه بزرگى است، زيرا قرآن مى گويد: شخص معتدى و تجاوزگر بايد مجازات شود، (به همان اندازه مجازات شود) نه فرد بيگناه ديگر، باز مفهوم اين سخن اين نيست كه اگر كسى خانه شخصى را آتش زد خانه او را آتش بزنند، بلكه مفهومش اين است معادل قيمت خانه را از او بگيرند.

ضمنا تاكيدى كه در ذيل آيه در مورد تقوا ذكر شده تاكيدى است بر عدم تجاوز از حد و به تعبير ديگر، مقابله به مثل نبايد شكل انتقامجويى به خود گيرد، همان انتقامى كه حد و مرزى براى خود نمى شناسد.

و اينكه مى گويد: خدا با پرهيزكاران است، اشاره به اين است كه آنها را در مشكلات تنها نمى گذارد و يارى مى دهد، زيرا كسى كه با ديگرى است در مشكلات به او كمك مى كند و در برابر دشمن او را حمايت مى نمايد.

آيه (195)و ترجمه

( وأ نفقوا فى سبيل الله و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة و احسنوا ان الله يحب المحسنين ) (195)

ترجمه:

195 - و در راه خدا، انفاق كنيد! و (با ترك انفاق )، خود را به دست خود، به هلاكت نيفكنيد! و نيكى كنيد! كه خداوند، نيكوكاران را دوست مى دارد.

تفسير:

انفاق و رهائى از تنگناها

اين آيه تكميلى است بر آيات جهاد كه قبلا تفسير آن گذشت، زيرا جهاد به همان اندازه كه به مردان با اخلاص و كار آزموده نيازمند است به اموال و ثروت نيز احتياج دارد، جهاد هم نفرات آماده از نظر روحى و جسمى لازم دارد، و هم انواع سلاح و تجهيزات جنگى، درست است كه عامل تعيين كننده سرنوشت جنگ در درجه اول سربازان اند، ولى سرباز بدون وسايل و تجهيزات كافى (اعم از سلاح، مهمات، وسيله نقل و انتقال، مواد غذائى، وسايل درمانى ) كارى از او ساخته نيست.

لذا در اسلام تامين وسايل جهاد با دشمنان از واجبات شمرده شده و از جمله در آيه مورد بحث با صراحت دستور مى دهد، و مى فرمايد: در راه خدا انفاق كنيد و خود را به دست خويش به هلاكت نيفكنيد( و انفقوا فى سبيل الله و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة ) .

مخصوصا در عصر نزول اين آيات، بسيارى از مسلمانان، شور و شوق جهاد در سر داشتند، ولى چون وسايل جنگ را هر كس شخصا فراهم ميكرد و بعضى فقير و نيازمند بودند. آن چنان كه طبق آيه 92 سوره توبه گريه مى كردند و اشك ميريختند كه چرا وسيله شركت در جنگ ندارند:( تولوا و اعينهم تفيض من الدمع حزنا ان لا يجدوا ما ينفقون ) ، آرى در چنين شرايطى نقش انفاقها بسيار مهم و سرنوشتساز بود.

جمله و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة (با دست خويش خود را به هلاكت نيفكنيد) هر چند در مورد ترك انفاق، براى جهاد اسلامى وارد شده، ولى مفهوم وسيع و گستردهاى دارد كه موارد زياد ديگرى را نيز شامل مى شود، از جمله اينكه انسان حق ندارد از جادههاى خطرناك (چه از نظر ناامنى و چه عوامل جوى يا غير آن ) بدون پيشبينيهاى لازم بگذرد، يا غذائى كه به احتمال قوى آلوده به سم است تناول كند، و يا حتى در ميدان جهاد بدون نقشه و برنامه وارد عمل شود، در تمام اين موارد، انسان بيجهت جان خود را به خطر انداخته و مسوول است.

ولى اينكه بعضى از ناآگاهان، هر گونه جهاد ابتدائى را القاء نفس در هلاكت پنداشته اند، و گاه تا آنجا به پيش مى روند كه قيام سالار شهيدان امام حسين (عليه‌السلام ) در كربلا را مصداق آن ميشمرند، ناشى از نهايت نادانى و عدم درك آيه است، زيرا القاى نفس در هلاكت مربوط به جائى است كه هدفى بالاتر از جان در خطر نباشد، و الا بايد جان را فداى حفظ آن هدف مقدس كرد، همان گونه كه امام حسين (عليه‌السلام ) و تمام شهيدان راه خدا اين كار را كردند.

آيا اگر كسى ببيند جان پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در خطر است و خود را سپر براى حفظ او كند (همان كارى كه على (عليه‌السلام ) در جنگ احد كرد و يا در ليلة المبيت آن شبى كه در بستر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) خوابيد) چنين كسى القاء نفس در هلاكت كرده و كار خلافى انجام داده؟ آيا بايد بنشيند تا پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به قتل برسانند و بگويد القاء نفس در هلاكت جايز نيست.

حق اين است كه مفهوم آيه روشن است و تمسك به آن در اين گونه موارد نوعى ابلهى است.

آرى اگر هدف آن قدر مهم نباشد كه ارزش جان باختن را داشته باشد و يا اگر مهم است راهحلهاى بهتر و مناسبترى دارد، در چنين جائى نبايد جان خويشتن را به خطر انداخت (موارد تقيه مجاز نيز از همين قبيل است ).

در آخر آيه دستور به نيكوكارى داده، مى فرمايد: و نيكى كنيد كه خداوند نيكوكاران را دوست دارد( و احسنوا ان الله يحب المحسنين ) .

در اينكه مراد از احسان در اينجا چيست؟ چند احتمال در كلمات مفسران ديده مى شود: نخست اين است كه حسن ظن به خدا داشته باشيد (و گمان نكنيد انفاقهاى شما موجب اختلال امر معيشت شما خواهد شد) و ديگر اينكه منظور، اقتصاد و ميانه روى در مساله انفاق است، و ديگر اينكه منظور، آميختن انفاق با حسن رفتار نسبت به نيازمندان است، به گونهاى كه همراه با گشادهروئى و مهربانى باشد و از هر نوع منت و آنچه موجب رنجش و ناراحتى شخص انفاق شونده است بر كنار باشد.

مانعى ندارد كه همه اين معانى سه گانه در مفهوم و محتواى آيه جمع باشد.

نكته ها

1 - انفاق سبب پيشگيرى از هلاكت جامعه ها

در اينكه ميان دو جمله و انفقوا فى سبيل الله و و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة، آيا ارتباطى وجود دارد يا نه، با توجه به اينكه تمام تعبيرات قرآن حساب شده است، حتما ميان اين دو رابطهاى است و به نظر مى رسد رابطه اين است اگر انفاق در مسير جهاد و فى سبيل الله نكنيد، خود را با دست خويش به هلاكت افكندهايد، بلكه مى توان مساله را از اين فراتر برد و گفت: اين آيه گر چه در ذيل آيات جهاد آمده است ولى بيانگر يك حقيقت كلى و اجتماعى است و آن اينكه انفاق به طور كلى سبب نجات جامعه ها از مفاسد كشنده است، زيرا هنگامى كه مساله انفاق به فراموشى سپرده شود، و ثروتها در دست گروهى معدود جمع گردد و در برابر آنان اكثريتى محروم و بينوا وجود داشته باشد ديرى نخواهد گذشت كه انفجار عظيمى در جامعه به وجود مى آيد، كه نفوس و اموال ثروتمندان هم در آتش آن خواهد سوخت و از اينجا رابطه مساله انفاق و پيشگيرى از هلاكت روشن مى شود.

بنابراين انفاق، قبل از آنكه به حال محرومان مفيد باشد به نفع ثروتمندان است، زيرا تعديل ثروت حافظ ثروت است.

امير مومنان على (عليه‌السلام ) در يكى از كلمات قصارش به اين حقيقت اشاره. فرموده، مى گويد: حصنوا اموالكم بالزكاة: اموال خويش را با دادن زكات حفظ كنيد.

و به تعبير بعضى از مفسران، خوددارى از انفاق فى سبيل الله هم سبب مرگ روح انسانى به خاطر بخل خواهد شد، و هم مرگ جامعه به خاطر عجز و ناتوانى، مخصوصا در نظامى همچون نظام اسلام كه بر نيكو كارى بنا شده است.

2 - سوء استفاده از مضمون آيه

همانگونه كه اشاره كرديم بعضى از عافيت طلبان براى فرار از جهاد فى سبيل الله به جمله و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة (با دست خويش، خود را به هلاكت نيفكنيد) چسبيده اند و رسوائى را به آنجا رسانيده كه قيام امام حسين (عليه‌السلام ) را در عاشورا كه سبب نجات و بقاى اسلام در برابر دشمنانى همچون بنى اميه شد، مصداق اين آيه شمرده اند، غافل از اينكه اگر اين باب گشوده شود، جهاد به كلى بايد تعطيل گردد، اصولا تهلكه با شهادت دو مفهوم متباين دارد، تهلكه به معنى مرگ بيدليل است در حالى كه شهادت قربانى شدن در راه هدف و نايل گشتن به حيات جاويدان است.

بايد به اين حقيقت توجه داشت كه جان انسان، ارزشمندترين سرمايه وجود او نيست، ما حقايقى با ارزشتر از جان داريم، ايمان به خدا، آيين اسلام، حفظ قرآن و اهداف مقدس آن، بلكه حفظ حيثيت و آبروى جامعه اسلامى، اينها اهدافى والاتر از جان انسان است كه قربان شدن در راه آن هلاكت نيست، و هرگز از آن نهى نشده.

در حديثى مى خوانيم كه: گروهى از مسلمانان براى جهاد به قسطنطنيه رفته بودند يكى از مردان شجاع حمله به لشكر روم كرد و داخل در صفوف آنها شد يكى از حاضران گفت: القى بيديه الى التهلكة: خود را با دو دست خويش به هلاكت انداخت اينجا بود كه ابو ايوب انصارى برخاست و فرياد زد: اى مردم! چرا اين آيه را بد تفسير و تاويل مى كنيد؟ اين آيه درباره ما طايفه انصار نازل شد، هنگامى كه خداوند دينش را عزت داد و ياورانش فزونى گرفتند بعضى از ما به ديگرى مخفيانه به گونهاى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نشنود، چنين گفتند كه اموال ما از دست رفت، و خداوند اسلام را عزيز و يارانش را زياد كرد، ما اگر در مدينه بمانيم به اموال از دست رفته خود برسيم بهتر است، آيه فوق بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل شد و به ما فرمود: انفاق در راه خدا كنيد و خويشتن را به هلاكت نيفكنيد و منظور از هلاكت، اقامت در مدينه براى اصلاح اموال و ترك جهاد بود

3 - منظور از احسان چيست؟

احسان معمولا به معنى نيكو كارى تفسير مى شود، ولى گاه معنى وسيعترى براى آن ذكر شده، و آن هر گونه عمل صالح، بلكه انگيزه هاى عمل صالح است چنانكه در حديثى از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه در تفسير احسان فرمود:( ان تعبد الله كانك تراه فان لم تكن تراه فانه يراك ) : احسان آن است كه خدا را آن چنان پرستش كنى كه گوئى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى او تو را مى بيند.

بديهى است هنگامى كه انسان، چنان ايمان به خدا داشته باشد كه گوئى او را مى بيند و او را در همه حال حاضر و ناظر بداند به سراغ اعمال صالح ميرود، و از هر گونه گناه و معصيت خوددارى مى نمايد.

آيه (196)و ترجمه

( وأ تموا الحج و العمرة لله فان احصرتم فما استيسر من الهدى و لا تحلقوا روسكم حتى يبلغ الهدى محله فمن كان منكم مريضا او به اذى من راسه ففدية من صيام او صدقة او نسك فاذا امنتم فمن تمتع بالعمرة الى الحج فما استيسر من الهدى فمن لم يجد فصيام ثلثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجعتم تلك عشرة كاملة ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام و اتقوا الله و اعلموا ان الله شديد العقاب ) (196)

ترجمه:

196 - و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانيد! و اگر محصور شديد، (و مانعى مانند ترس از دشمن يا بيمارى، اجازه نداد كه پس از احرام بستن، وارد مكه شويد،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح كنيد، و از احرام خارج شويد)! و سرهاى خود را نتراشيد تا قربانى به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود) و اگر كسى از شما بيمار بود و يا ناراحتى در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) بايد فديه و كفارهاى از قبيل روزه يا صدقه يا گوسفندى بدهد! و هنگامى كه (از بيمارى و دشمن ) در امان بوديد، هر كس با ختم عمره، حج را آغاز كند، آنچه از قربانى براى او ميسر است (ذبح كند)! و هر كه نيافت، سه روز در ايام حج، و هفت روز هنگامى كه باز مى گرديد، روزه بدارد! اين، ده روز كامل است. (البته ) اين براى كسى است كه خانواده او، نزد مسجدالحرام نباشد اهل مكه و اطراف آن نباشد. و از خدا به پرهيزيد و بدانيد كه او، سخت كيفر است!

تفسير:

قسمتى از احكام مهم حج

دقيقا روشن نيست كه آيات مربوط به حج در قرآن مجيد در چه تاريخى نازل شده است ولى به اعتقاد بعضى از مفسران بزرگ در حجة الوداع نازل گشته در حالى كه بعضى گفته اند كه جمله فان احصرتم فما استيسر من الهدى ناظر به جريان حديبيه است كه در سال ششم هجرت واقع شد و مسلمانان از زيارت خانه خدا ممنوع شدند

در اين آيه، احكام زيادى بيان شده است:

1 - در ابتدا، يك دستور كلى براى انجام فريضه حج و عمره به طور كامل و براى اطاعت فرمان خدا داده، مى فرمايد: حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانيد( و اتموا الحج و العمرة لله ) .

در واقع قبل از هر چيز به سراغ انگيزههاى اين دو عبادت رفته و توصيه مى كند كه جز انگيزه الهى و قصد تقرب به ذات پاك او، چيز ديگرى در كار نبايد باشد، و عمل نيز به مقتضاى و اتموا از هر نظر كامل و جامع باشد.

2 - سپس به سراغ كسانى مى رود كه بعد از بستن احرام به خاطر وجود مانعى، مانند بيمارى شديد و ترس از دشمن، موفق به انجام اعمال حج عمره نباشند، مى فرمايد: اگر محصور شديد (و موانعى به شما اجازه نداد كه پس از احرام بستن وارد مكه شويد) آنچه از قربانى فراهم شود ذبح كنيد و از احرام خارج شويد( فان احصرتم فما استيسر من الهدى ) .

به هر حال افرادى كه گرفتار مى شوند، و توانايى انجام مراسم حج و عمره را پيدا نمى كنند، مى توانند با استفاده از اين مساله، از احرام خارج شده و به حال عادى باز گردند.

مى دانيم قربانى ممكن است شتر يا گاو يا گوسفند باشد، كه آسانترين آنها گوسفند است، و لذا جمله فما استيسر من الهدى را غالبا اشاره به گوسفند دانسته اند.

3 - سپس به دستور ديگرى اشاره كرده، مى فرمايد: سرهاى خود را نتراشيد تا قربانى به محلش برسد و در قربانگاه ذبح شود (و لا تحلقوا رؤ سكم حتى يبلغ الهدى محله ).

آيا اين دستور مربوط به افرادى است كه محصور و ممنوع از انجام مراسم حج مى شوند، و در واقع دستورى است براى تكميل دستور سابق، و يا همه حاجيان را مى گويد، بعضى از مفسران، معنى اول را بر گزيده اند و گفته اند، منظور از محل هدى (محل قربانى ) حرم است و گاه گفته اند، منظور همان جا است كه مانع و مزاحم، حاصل مى شود و به فعل پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در داستان حديبيه كه محلى است بيرون حرم مكه، استدلال كرده اند كه حضرت بعد از ممانعت مشركان، قربانى خود را در همان جا ذبح كرد و به اصحاب و يارانش نيز دستور داد چنين كنند.

مفسر عاليقدر مرحوم طبرسى مى گويد: به اعتقاد علماى ما، محصور اگر به خاطر بيمارى بوده باشد، قربانى او را در حرم بايد ذبح كنند و اگر به خاطر جلوگيرى از دشمن باشد در همان جا كه جلوگيرى شده است ذبح مى كنند.

ولى بعضى ديگر از مفسران، اين جمله را ناظر به تمام حجاج مى دانند و مى گويند هيچ كس حق ندارد، تقصير كند (سر بتراشد و از احرام خارج گردد) مگر اينكه قربانى را در محلش ذبح كند (قربانى حج در منى و قربانى عمره در مكه ).

به هر حال منظور از رسيدن قربانى به محلش، آن است كه به آن محل برسد و ذبح شود، و اين تعبير كنايه اى از ذبح است.

با توجه به عموميت تعبيرى كه در آيه وارد شده است تفسير دوم مناسبتر به نظر مى رسد كه هم شامل محصور است و هم غير محصور.

4 - سپس مى فرمايد: اگر كسى از شما بيمار بود و يا ناراحتى در سر داشت (و به هر حال ناچار بود سر خود را قبل از آن موقع بتراشد) بايد فديه (كفارهاى ) از قبيل روزه يا صدقه يا گوسفندى بدهد( فمن كان منكم مريضا او به اذى من رأ سه ففدية من صيام او صدقة او نسك ) .

نسك در اصل جمع نسيكه به معنى حيوان ذبح شده است، اين واژه به معنى عبادت نيز آمده است.

لذا راغب در مفردات، بعد از آنكه نسك را به عبادت تفسير مى كند، مى گويد: اين واژه در مورد اعمال حج به كار مى رود، و نسيكه به معنى ذبيحه است.

بعضى از مفسران نيز آن را در اصل به معنى شمشهاى نقره مى دانند و اينكه به عبادت نسك گفته شده به خاطر آن است كه انسان را خالص و پاك و پاكيزه مى كند.

به هر حال ظاهر آيه اين است كه چنين شخصى مخير در ميان اين سه (روزه، و صدقه و ذبح گوسفند) مى باشد.

در روايات اهل بيت (عليهما‌السلام ) آمده است كه، روزه در اين مورد بايد سه روز بوده باشد، و صدقه به شش مسكين، و در روايتى به ده مسكين، و نسك يك گوسفند است.

5 - سپس مى افزايد: و هنگامى كه (از بيمارى و دشمن ) در امان بوديد، كسانى كه

عمره را تمام كرده و حج را آغاز مى كنند، آنچه ميسر است از قربانى (ذبح كنند)( فاذا امنتم فمن تمتع بالعمرة الى الحج فما استيسر من الهدى ) .

اشاره به اينكه در حج تمتع كه عمره قبلا انجام مى گيرد، و بعد حج بجا آورده مى شود، قربانى كردن لازم است، و فرق نمى كند كه اين قربانى شتر باشد يا گاو و يا گوسفند، و بدون آن از احرام خارج نمى شود.

درباره اصل هدى به گفته مرحوم طبرسى دو قول وجود دارد، اول اينكه از هديه گرفته شده است، و چون قربانى در واقع هديه اى به سوى بيت الله است، اين واژه بر آن اطلاق شده است. ديگر اينكه از ماده هدايت گرفته شده است زيرا حيوان قربانى را همراه مى بردند، و به سوى خانه خدا و قربانگاه هدايت مى كردند.

ولى ظاهر كلام راغب در مفردات اين است كه فقط از هديه گرفته شده و مى گويد: هدى جمع است و مفرد آن هديه است.

در معجم مقاييس اللغه نيز دو ريشه براى اين لغت ذكر شده، هدايت و هديه، اما بعيد نيست هر دو به هدايت باز گردد. زيرا هديه چيزى است كه به سوى شخصى كه به او هديه مى شود هدايت مى گردد. (دقت كنيد).

6 - سپس به بيان حكم كسانى مى پردازد كه در حال حج تمتع قادر به قربانى نيستند، مى فرمايد: كسى كه (قربانى ) ندارد، بايد سه روز در ايام حج، و هفت روز به هنگام بازگشت، روزه بدارد، اين ده روز كامل است( فمن لم يجد فصيام ثلاثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجعتم تلك عشرة كاملة ) .

بنابراين اگر قربانى پيدا نشود، يا وضع مالى انسان اجازه ندهد، جبران آن ده روز روزه است، كه سه روز آن (روز هفتم و هشتم و نهم ذى الحجه ) در ايام حج واقع مى شود، و اين از روزههايى است كه انجام آن در سفر مانعى ندارد، و هفت روز ديگر را بعد از بازگشت به وطن انجام مى دهد.

با اينكه معلوم است سه روز به اضافه هفت روز مجموعا ده روز مى شود در عين حال، قرآن مى گويد: اين ده روز كامل است.

بعضى از مفسران در تفسير اين جمله گفته اند اين به خاطر آن است كه و او گر چه معمولا براى جمع است نه براى تخيير، چون گاه در معنى تخيير نيز استعمال مى شود، در اينجا خداوند براى رفع هر گونه ابهام، جمله تلك عشرة كاملة را فرموده است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير به كاملة اشاره به اين است كه روزه ده روز مى تواند به طور كامل جانشين قربانى شود، و زوار خانه خدا نبايد از اين بابت نگران باشند، زيرا تمام ثوابهائى كه براى صاحبان قربانى از سوى خدا داده مى شود، به آنها داده خواهد شد.

بعضى نيز گفته اند: اين تعبير اشاره به نكته لطيفى در مورد عدد ده مى باشد زيرا از يك نظر عدد ده كاملترين اعداد است، چون هنگامى كه اعداد را از يك شروع مى كنيم تا ده سير صعودى خود را تكميل مى كند، و اعداد بعد از آن، تكرار و تركيبى است از ده و عددهاى ديگر مانند يازده و دوازده، عرب به عدد بيست، عشرين مى گويد (يعنى دو عدد ده ) و به سى ثلاثين (سه عدد ده ) و همچنين..

7 - بعد به بيان حكم ديگرى پرداخته، مى گويد: اين برنامه حج تمتع براى كسى است كه خانواده او نزد مسجد الحرام نباشد( ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام ) .

بنابراين كسانى كه اهل مكه يا اطراف آن باشند، حج تمتع ندارند، بلكه حج تمتع مخصوص افراد دور از اين منطقه است، و مشهور و معروف در ميان فقهاء اين است كه هر كس 48 ميل از مكه دورتر باشد، وظيفه او حج تمتع است، و آنها كه در فاصله كمترى قرار دارند، وظيفه آنها حج قران يا افراد است، كه عمره آن بعد از

مراسم حج بجا آورده مى شود (شرح اين موضوع و مدارك آن در كتب فقهى آمده است )

بعد از بيان اين احكام هفتگانه در پايان آيه دستور به تقوا مى دهد و مى فرمايد: از خدا به پرهيزيد و تقوا پيشه كنيد و بدانيد خداوند عقاب و كيفرش شديد است( و اتقوا الله و اعلموا ان الله شديد العقاب ) .

اين تاكيد شايد به اين جهت است كه مسلمانان در هيچ يك از جزئيات اين عبادت مهم اسلامى كوتاهى نكنند چرا كه كوتاهى در آن گاهى سبب فساد حج و از بين رفتن بركات مهم آن مى شود.

نكته ها

1 - اهميت حج در ميان وظايف اسلامى!

حج از مهمترين عباداتى است كه در اسلام تشريع شده و داراى آثار و بركات فراوان و بيشمارى است حج مايه عظمت اسلام، قوت دين و اتحاد مسلمين است حج مراسمى است كه پشت دشمنان را مى لرزاند و هر سال خون تازهاى در عروق مسلمانان جارى مى سازد.

حج همان عبادتى است كه امير مومنان آن را پرچم و شعار مهم اسلام ناميده و در وصيت خويش در آخرين ساعت عمرش فرموده: و الله الله فى بيت ربكم لا تخلوه ما بقيتم فانه ان ترك لم تناظروا، خدا را خدا را! در مورد خانه پروردگارتان تا آن هنگام كه هستيد آن را خالى نگذاريد كه اگر خالى گذارده شود مهلت داده نمى شويد (و بلاى الهى شما را فرا خواهد گرفت ).

اين جمله نيز از دشمنان اسلام معروف است كه مى گويند: مادام كه حج رونق دارد ما بر آنها پيروز نمى شويم.

يكى ديگر از دانشمندان مى گويد: واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را در نيابند و واى به حال ديگران اگر معنى آن را دريابند.

در حديث معروفى كه على (عليه‌السلام ) - در زمينه فلسفه احكام، طبق نقل نهج البلاغه حكمت 252 بيان فرموده نيز اشاره پر معنائى به اهميت حج شده است، مى فرمايد: فرض الله الايمان تطهيرا من الشرك... و الحج تقوية للدين: خداوند ايمان را وسيله پاك سازى مردم از شرك... و حج را سبب قوت دين قرار داده است.

اين سخن را با حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) پايان ميدهيم (و شرح بيشتر را به جلد 14 تفسير نمونه، ذيل آيه 26 تا 28 سوره حج كه به طور مبسوط از اهميت و فلسفه و اسرار حج بحث شده وا مى گذاريم ) آنجا كه فرمود: لا يزال الدين قائما ما قامت الكعبة، اسلام بر پا است تا زمانى كه كعبه بر پا است.

2 - اقسام حج و فهرست اعمال حج تمتع

فقهاى بزرگ ما با الهام از آيات قرآن و سنت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه اهل بيت (عليهما‌السلام ) حج را سه قسم تقسيم كرده اند: حج تمتع، و حج قران و افراد

حج تمتع مخصوص كسانى است كه فاصله آنها از مكه 48 ميل يا بيشتر باشد (16 فرسخ حدود 96 كيلومتر) و حج قران و افراد، مربوط به كسانى است كه در كمتر از اين فاصله زندگى مى كنند.

در حج تمتع، نخست عمره را بجا مى آورند، سپس از احرام بيرون مى آيند، بعدا مراسم حج را در ايام مخصوصش انجام مى دهند، ولى در حج قران و افراد، اول مراسم حج بجا آورده مى شود، و بعد از پايان آن مراسم عمره، با اين تفاوت كه در حج قران، قربانى همراه مى آورند و در حج افراد اين قربانى نيست، ولى به عقيده اهل سنت حج قران آن است كه حج و عمره را در يك احرام با هم قصد مى كند).

اعمال حج تمتع به شرح زير است:

نخست از نقاط معينى كه ميقات نام دارد احرام مى بندند: يعنى متعهد مى شوند يك سلسله كارها كه بر محرم حرام است ترك كنند و جامه احرام كه دو قطعه لباس ندوخته است بر تن مى كنند و لبيك گويان به سمت خانه خدا مى آيند نخست هفت بار دور خانه خدا طواف مى كنند و سپس در محلى كه به نام مقام ابراهيم معروف است دو ركعت نماز به جا مى آورند و بعد در ميان دو كوه صفا و مروه هفت مرتبه رفت و آمد مى نمايند و بعد با چيدن كمى از مو يا ناخن خود، از احرام خارج مى شوند و براى مراسم حج از مكه احرام بسته و روز نهم ذى الحجه به عرفات كه بيابانى است در چهار فرسخى مكه مى روند و آن روز را از ظهر تا غروب آفتاب در آنجا مى مانند و به نيايش پروردگار مشغول مى شوند و سپس از غروب آفتاب به سوى مشعر الحرام كه در حدود دو فرسخ و نيمى مكه قرار دارد كوچ مى كنند و شب را تا صبح در آن وادى مقدس مى مانند و هنگام طلوع آفتاب از آن سرزمين به منى كه در نزديكى آن قرار دارد حركت مى كنند و در همان روز كه روز عيد قربان است به ستون مخصوصى كه نام آن جمره عقبه است هفت سنگ ميزنند سپس قربانى مى كنند و با تراشيدن سر از احرام بيرون مى آيند.

و همان روز يا بعد از آن به مكه باز مى گردند و طواف خانه خدا و نماز طواف و سعى صفا و مره و طواف نساء و نماز طواف نساء بجا مى آورند و در روزهاى يازدهم و دوازدهم به سه ستون مخصوص در منى كه جمرات نام دارد يكى پس از ديگرى را هفت بار سنگ مى زنند و شبهاى يازدهم و دوازدهم در سرزمين منى مى مانند و به اين ترتيب مراسم حج كه هر كدام زنده كننده يك خاطره تاريخى است و كنايات و اشاراتى به مسائل مربوط به تهذيب نفس و فلسفه هاى اجتماعى است انجام مى دهند كه فلسفه هر كدام در آيات مناسب تشريح خواهد شد.

3 - چرا بعضى حج تمتع را به فراموشى سپرده اند؟

ظاهر آيه فوق اين است كه وظيفه كسانى كه مقيم در مكه نيستند، حج تمتع مى باشد (حجى كه با عمره شروع مى شود، و بعد از اتمام مراسم عمره از احرام بيرون مى آيند، و مجددا براى حج احرام مى بندند و مراسم حج را بجا مى آورند) و هيچ گونه دليلى به نسخ اين آيه در دست نيست و روايات زيادى در كتب شيعه و اهل تسنن در اين زمينه نقل شده است از جمله محدثان معروفى از اهل سنت مانند نسائى در كتاب سنن خود، و احمد در كتاب مسند و ابن ماجه در سنن، و بيهقى در سنن الكبرى، و ترمذى در صحيح خود و مسلم نيز در كتاب معروف خود، روايات فراوانى در مورد حج تمتع نقل كرده اند كه اين حكم نسخ نشده و تا روز قيامت باقى است.

بسيارى از فقهاى اهل سنت نيز آن را افضل انواع حج مى دانند هر چند اجازه حج قران و افراد را در كنار آن مى دهند (البته قران به همان معنى كه در بالا از فقهاى آنان نقل شد).

ولى در حديث معروفى كه از عمر نقل شده مى خوانيم كه گفت: متعتان كانتا على عهد رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و انا انهى عنهما و اعاقب عليهما متعة النساء و متعة الحج، دو متعه در زمان رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود كه من از آن دو نهى مى كنم و هر كس

بجا آورد مجازات مى كنم متعه نساء و متعه حج.

فخر رازى در ذيل آيه مورد بحث بعد از نقل اين حديث از عمر مى گويد: منظور از متعه حج اين است كه هر دو احرام (احرام حج و احرام عمره ) را با هم جمع كند سپس نيت حج را فسخ كند و عمره بجا آورد و بعد از آن حج نمايد.

بديهى است هيچ كس جز پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) حق اعلام نسخ حكمى را ندارد و اصولا اين تعبير كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) چنين گفت و من چنين ميگويم تعبيرى است كه براى هيچ كس قابل تحمل نمى باشد مگر مى توان فرمان پيامبر را زمين نهاد و به دنبال گفتار ديگران رفت اين غير قابل قبول است.

به هر حال امروز بسيارى از علماى اهل سنت حديث مزبور را رها كرده و حج تمتع را به عنوان افضل انواع حج پذيرفته و بر طبق آن عمل مى كنند!

آيه(197) تا (199) و ترجمه

الحج اشهر معلومت فمن فرض فيهن الحج فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج و ما تفعلوا من خير يعلمه الله و تزودوا فان خير الزاد التقوى و اتقون يا اولى الالباب(197) ليس عليكم جناح ان تبتغوا فضلا من ربكم فاذا افضتم من عرفت فاذكروا الله عند المشعر الحرام و اذكروه كما هدئكم و ان كنتم من قبله لمن الضالين(198) ثم افيضوا من حيث افاض الناس و استغفروا الله ان الله غفور رحيم (199)

ترجمه:

197 - حج، در ماههاى معينى است! و كسانى كه (با بستن احرام، و شروع به مناسك حج،) حج را بر خود فرض كرده اند، (بايد بدانند كه ) در حج، آميزش جنسى با زنان، و گناه و جدال نيست! و آنچه از كارهاى نيك انجام دهيد، خدا آن را مى داند. و زاد و توشه تهيه كنيد، كه بهترين زاد و توشه، پرهيزكارى است! و از من به پرهيزيد اى خردمندان!

198 - گناهى بر شما نيست كه از فضل پروردگارتان (و از منافع اقتصادى در ايام حج ) طلب كنيد (كه يكى از منافع حج، پيريزى يك اقتصاد صحيح است ). و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را نزد مشعر الحرام ياد كنيد! او را ياد كنيد همان طور كه شما را هدايت نمود و قطعا شما پيش از اين، از گمراهان بوديد.

199 - سپس از همان جا كه مردم كوچ مى كنند، (به سوى سرزمين منى ) كوچ كنيد! و از خداوند، آمرزش بطلبيد، كه خدا آمرزنده مهربان است!

تفسير:

بهترين زاد و توشه

اين آيات همچنان احكام حج و زيارت خانه خدا را تعقيب مى كند، و دستورات جديدى در آن مطرح است:

1 - نخست مى فرمايد: حج در ماههاى معينى است (الحج اشهر معلومات ).

منظور از اين ماهها ماههاى شوال، ذى القعده و ذى الحجه است (تمام ماه ذى الحجه يا همان ده روز اول ) و اين ماهها را اشهر حج مى نامند زيرا بخشى از اعمال حج (مراسم عمره را) در غير اين ماهها نمى توان انجام داد و بخشى را منحصرا در روزهاى نهم تا دوازدهم ماه ذى الحجه بايد انجام داد، و اينكه در قرآن تصريح به نام اين ماهها نشده به خاطر آن است كه اين ماهها براى همه شناخته شده بود، و قرآن با اين عبارت تاكيد بر آن مى كند.

ضمنا اين جمله، يكى از رسوم خرافى جاهليت را نفى مى كند كه گاه به خاطر درگيرى با جنگها يا غير آن، ماههاى حج را تغيير و تبديل مى دادند، و جلو و عقب مى كردند، قرآن مى گويد: اين ماهها معين و ثابت است، و تقديم و تاخير در آن جايز نيست.

2 - سپس به دستور ديگرى در مورد كسانى كه با احرام بستن شروع به مناسك حج مى كنند اشاره كرده، مى فرمايد: آنها كه حج را بر خود فرض كرده اند (و احرام بسته اند بايد بدانند) در حج آميزش جنسى و گناه و جدال نيست( فمن فرض فيهن الحج فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج )

رفث بر وزن قفس در اصل به معنى سخنى است كه متضمن مطلبى كه ذكر آن قبيح است بوده باشد، اعم از آميزش جنسى و يا مقدمات آن، سپس كنايه از جماع قرار داده شده است. ولى بعضى تصريح كرده اند واژه رفث تنها در صورتى به اين نوع گفتگوها اطلاق مى شود كه در حضور زنان باشد و اگر در غياب آنها باشد، رفث ناميده نمى شود.

بعضى نيز اصل آن را به معنى تمايل عملى به زنان دانسته اند كه از مزاح و لمس و تماس شروع مى شود و به آميزش جنسى پايان مى گيرد.

فسوق به معنى گناه و خارج شدن از اطاعت خدا است. و جدال به معنى گفتگوى توأ م با نزاع است، و در اصل به معنى محكم پيچيدن طناب است و از آنجا كه طرفين گفتگوى آميخته با نزاع به يكديگر مى پيچند و هر كدام مى خواهد سخن خود را به كرسى بنشاند، اين واژه در آن به كار رفته است.

به هر حال طبق اين دستور حاجيان به هنگام احرام، نه حق نزديكى با همسران دارند و نه كلمات دروغ و فحش دادن (گر چه اين كار در غير موقع احرام نيز حرام است، ولى يكى از بيست و پنج امرى است كه محرم بايد ترك كند) و همچنين از كارهايى كه بر آنها حرام است جدال است، و سوگند خوردن، خواه راست باشد يا دروغ، و گفتن لا و الله - بلى و الله.

به اين ترتيب محيط حج بايد از تمتعات جنسى و همچنين انجام گناهان و گفتگوهاى بيفايده و جر و بحثها و كشمكشهاى بيهوده پاك باشد، زيرا محيط عبادت و اخلاص و ترك لذايذ مادى است، محيطى است كه روح انسان بايد از آن نيرو بگيرد و يكباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه يابد و در عين

حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادرى در ميان مسلمانان محكم گردد و هر كارى كه با اين امور منافات دارد ممنوع است.

البته هر كدام از اين احكام، شرح و بسط و شرايطى دارد كه در كتب مناسك حج آمده است.

3 - در مرحله بعد به مسائل معنوى حج، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره كرده، مى فرمايد: آنچه را از كارهاى خير انجام مى دهيد خدا مى داند( و ما تفعلوا من خير يعلمه الله ) .

چه پاداشى براى نيكوكاران با ايمان از اين بالاتر كه بدانند هر كار نيكى را انجام مى دهند خدا از آن با خبر است، و مولى و معبود آنان، حاضر و ناظر مى باشد و اين بسيار لذتبخش است كه اعمال خير در محضر او انجام مى شود و اين پاداشى است قبل از پاداشهاى معنوى و مادى ديگر كه خداوند عالم و آگاه به آنها مى دهد.

و در ادامه همين مطلب مى فرمايد: زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه ها پرهيزكارى است و از من به پرهيزيد اى صاحبان عقل( و تزودوا فان خير الزاد التقوى و اتقون يا اولى الالباب ) .

بسيارى از مفسران گفته اند كه اين آيه اشاره به گروهى مى كند (به گفته بعضى گروهى از مردم يمن بودند) كه وقتى براى زيارت خانه خدا حركت مى كردند هيچگونه زاد و توشهاى با خود بر نمى داشتند، و حتى اگر زاد و توشهاى با خود داشتند به هنگام احرام به دور مى ريختند و مى گفتند ما به زيارت خانه خدا مى رويم چگونه ممكن است به ما غذا ندهد (و گاه به همين جهت خود را به زحمت مى افكندند و يا محتاج به سؤ ال از اين و آن مى شدند) قرآن اين تفكر غلط را نفى مى كند و مى گويد زاد و توشه براى خود تهيه كنيد ولى در عين حال آنها را به مساله معنوى مهمترى ارشاد كرده، مى گويد: كه ماوراى اين زاد و توشه زاد و توشه ديگرى است كه بايد براى سفر آخرت فراهم گردد و آن پرهيزكارى و تقوا است.

اين جمله ممكن است اشاره لطيفى به اين حقيقت بوده باشد كه در سفر حج موارد فراوانى براى تهيه زادهاى معنوى وجود دارد كه بايد از آن غفلت نكنيد در آنجا تاريخ مجسم اسلام است و صحنه هاى زنده فداكارى ابراهيم (عليه‌السلام ) قهرمان توحيد و جلوههاى خاصى از مظاهر قرب پروردگار ديده مى شود كه در هيچ جاى ديگر جهان نيست آنها كه روحى بيدار و انديشه اى زنده دارند مى توانند براى يك عمر از اين سفر بى نظير روحانى توشه معنوى فراهم سازند.

قابل توجه اينكه به دنبال اين مطلب باز دستور به تقوا مى دهد و روى سخن را به اولى الالباب يعنى صاحبان مغز و انديشه مى كند آرى آنها هستند كه روح حج را درك مى كنند و از اين برنامه عالى تربيتى حد اكثر بهره بردارى را مينمايند در حالى كه ديگران تنها از قشر و پوست آن سهمى دارند و روح حج را درك نمى كنند.

آرى صاحبان مغز و انديشمندانند كه آثار تقوا و پرهيزكارى را در فرد و جامعه درك مى كنند.

در آيه بعد به رفع پارهاى از اشتباهات در زمينه مساله حج پرداخته، مى فرمايد: گناهى بر شما نيست كه از فضل پروردگارتان (و منافع اقتصادى در ايام حج ) برخوردار شويد( ليس عليكم جناح ان تبتغوا فضلا من ربكم ) .

در زمان جاهليت هنگام مراسم حج هر گونه معامله و تجارت و باركشى و مسافربرى را گناه مى دانستند و حج كسانى را كه چنين مى كردند باطل مى شمردند.

آيه مورد بحث اين حكم جاهلى را بى ارزش و باطل اعلام كرد و فرمود هيچ مانعى ندارد كه در موسم حج از معامله و تجارت حلال كه بخشى از فضل خداوند بر بندگان است بهره گيريد و يا كار كنيد و از دست رنج خود استفاده كنيد.

اصولا گاهى اين تفكر كه در عصر جاهليت بوده در زمان ما نيز پيدا مى شود كه اين عبادت بزرگ يعنى حج بايد از هر گونه شائبه مادى خالص باشد ولى از آنجا كه اين مساله بسيارى از كارگران و كسانى كه تداركات و خدمات آن را انجام مى دهند اعم از راننده و خدمتگزار و طبيب و راهنما و ساير خدمتگزاران را گرفتار زحمت مى كند به علاوه مردم آن ديار مى توانند بسيارى از مشكلات اقتصادى را در موقع حج سامان بخشند اين تفكر مردود شمرده شده است و اينگونه اشخاص مى توانند ضمن خدمات خود مراسم حج را به جا آورند و از اين نظر در مضيقه نيفتند.

بلكه از اين بالاتر از منابع اسلامى به خوبى استفاده مى شود كه حج علاوه بر فلسفه مهم اخلاقى و تهذيب نفوس داراى فلسفه سياسى و فرهنگى و اقتصادى نيز هست.

توضيح اينكه: مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنيا به سوى خانه خدا و تشكيل آن كنگره عظيم اسلامى مى تواند پايه و اساسى براى يك جهش اقتصادى عمومى در جوامع اسلامى گردد به اين ترتيب كه مغزهاى متفكر اقتصادى مسلمين پس از مراسم حج يا قبل از آن دور هم بنشينند و با همفكرى و همكارى پايه محكمى براى اقتصاد جوامع اسلامى بريزند و با مبادلات صحيح تجارتى آن چنان اقتصاد نيرومندى به وجود آورند كه از دشمنان و بيگانگان بى نياز گردند.

بنابراين، اين معاملات و مبادلات تجارتى خود يكى از وسايل تقويت جامعه اسلامى در برابر دشمنان اسلام است زيرا ميدانيم هيچ ملتى بدون داشتن اقتصادى نيرومند استقلال كامل نخواهد داشت ولى بديهى است فعاليتهاى تجارتى بايد تحت الشعاع جنبه هاى عبادى و اخلاقى حج باشد نه حاكم و مقدم بر آنها و خوشبختانه مسلمانان وقت كافى قبل يا بعد از اعمال حج براى اين كار دارند: هشام بن حكم مى گويد از امام صادق (عليه‌السلام ) پرسيدم:.... فقلت له: ما العلة التى من اجلها كلف الله العباد الحج و الطواف بالبيت فقال.... فجعل فيه الاجتماع من الشرق و الغرب ليتعارفوا و لينزع كل قوم من التجارات من بلد الى بلد و لينتفع بذلك المكارى و الجمال... و لو كان كل قوم انما يتكلمون على بلادهم و ما فيها هلكوا و خربت البلاد و سقطت الجلب و الارباح: چرا خداوند مردم را به انجام حج و طواف خانه خود فرمان داده است؟

فرمود: خداوند انسانها را آفريد... و آنان را به عمل حج دستور داد كه اطاعت دين و مصالح دنياى آنان را در بر دارد در موسم حج مسلمانان از مشرق و مغرب گرد هم جمع مى شوند تا با يكديگر آشنا گردد و براى اين كه هر ملتى از تجارتها و فرآورده هاى اقتصادى ملتهاى ديگر استفاده كنند و به خاطر اينكه مسافران و حمل و نقل كنندگان در اين سفر با كرايه دادن وسيله هاى نقليه خود بهره ببرند. (و براى اينكه با آثار و اخبار پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آشنا گردند و اين آثار همچنان زنده بماند و در دست فراموشى سپرده نشود) و اگر بنا باشد هر ملتى فقط درباره محيط خود سخن بگويند هلاك مى گردند و شهرها ويران مى شود و استفاده ها و منافع تجارتى از بين مى رود.

سپس در ادامه همين آيه عطف توجه به مناسك حج كرده، مى فرمايد: هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد خدا را در نزد مشعر الحرام ياد كنيد (فاذا افضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام ) .

او را ياد كنيد همانگونه كه شما را هدايت كرد هر چند پيش از آن از گمراهان بوديد( و اذكروه كما هديكم و ان كنتم من قبله لمن الظالين ) .

باز در ادامه همين معنى مى فرمايد: سپس از آنجا كه مردم كوچ مى كنند (از مشعر الحرام به سوى سرزمين منى ) كوچ كنيد (ثم افيضوا من حيث افاض الناس ) . و در پايان دستور به استغفار و توبه مى دهد و مى فرمايد: از خدا طلب آمرزش كنيد كه خداوند آمرزنده و مهربان است( و استغفروا الله ان الله غفور رحيم ) .

در اين بخش از آيات به سه موقف از مواقف حج اشاره شده عرفات كه محلى است در حدود 20 كيلومترى مكه و حاجيان از ظهر روز نهم ذى الحجه تا غروب آفتاب در آنجا وقوف مى كنند و به عبادت پروردگار مشغولند سپس وقوف در مشعر الحرام يا مزدلفه كه بخشى از شب عيد قربان و صبحگاهان قبل از طلوع آفتاب در آنجا مى مانند و به راز و نياز با پروردگار مى پردازند و سوم سرزمين منى كه محل قربانى و رمى جمرات و پايان دادن به احرام و انجام مراسم عيد است.

نكته ها

1 - نخستين موقف حج

زائران خانه خدا بعد از انجام مراسم عمره راهى مراسم حج مى شوند و نخستين مرحله همان وقوف در عرفات است كه از نيمه روز نهم ذى الحجه تا غروب آفتاب در آنجا توقف مى نمايند سپس از آنجا به سوى مشعر الحرام حركت مى كنند (در آيات فوق به هر دو قسمت اشاره شده است ).

در نامگذارى سرزمين عرفات به اين نام جهات گوناگونى ذكر كرده اند، گاه گفته اند هنگامى كه پيك وحى خداوند جبرئيل مناسك حج را در آنجا به ابراهيم نشان داد ابراهيم مى فرمود: عرفت، عرفت (شناختم - شناختم ) لذا آنجا را عرفات گفتند.

گاه گفته اند اين داستان براى آدم واقع شد و گاه گفته شده كه آدم و حوا در آن سرزمين يكديگر را پيدا كردند و شناختند و گاه گفته شده زوار خانه خدا در آنجا يكديگر را مى بينند و مى شناسند و تفسيرهاى ديگر.

ولى بعيد نيست اين نامگذارى اشاره به حقيقت ديگرى باشد و آن اينكه اين سرزمين محيط بسيار آمادهاى براى معرفت پروردگار و شناسائى ذات پاك اوست.

و به راستى آن جذبه معنوى و روحانى كه انسان به هنگام ورود در عرفات پيدا مى كند با هيچ بيان و سخنى قابل توصيف نيست - تنها بايد رفت و مشاهده كرد - همه يك شكل، همه يكنواخت، همه بيابان نشين همه از هياهوى شهر و از هياهوى دنياى مادى و زرق و برقش فرار كرده، در زير آن آسمان نيلى در آن هواى آزاد و پاك از آلودگى گناه در آنجا كه فرشته وحى بال و پر مى زند، در آنجا كه از لابلاى نسيمش ‍ صداى زمزمه جبرئيل و آهنگ مردانه ابراهيم خليل و طنين حيات بخش صداى پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و مجاهدان صدر اسلام شنيده مى شود.

در اين سرزمين خاطره انگيز كه گويا دريچه اى به جهان ماوراى طبيعت در آن گشوده شده انسان نه تنها از نشئه عرفان پروردگار سر مست مى شود و لحظه اى با زمزمه تسبيح عمومى خلقت هماهنگ مى گردد بلكه در درون وجود خود، خودش را هم كه عمرى است گم كرده و به دنبالش مى گردد پيدا مى كند و به حال خويشتن نيز عارف مى گردد و مى داند او آن كس نيست كه شب و روز در تلاش معاش حريصانه كوه و صحرا را زير پا مى گذارد و هر چه مى يابد عطشش فرو نمى نشيند مى يابد گوهر ديگرى در درون جان او نهفته است كه او در حقيقت همان است آرى اين سرزمين را عرفات مى نامند راستى چه اسم جالب و مناسبى!

2 - مشعر الحرام - دومين موقف حج

در مورد نامگذارى مشعر الحرام به اين نام نيز گفته اند كه آنجا مركزى است براى شعائر حج و نشانهاى از اين مراسم عظيم و پر شكوه و آسمانى.

اما نبايد فراموش كرد كه مشعر از ماده شعور است در آن شب تاريخى و هيجان انگيز (شب دهم ذى الحجه ) كه زائران خانه خدا پس از طى دوران تربيت خود در عرفات به آنجا كوچ مى كنند و شبى را تا به صبح روى ماسه هاى نرم در زير آسمان پر ستاره در سرزمينى كه نمونه كوچكى از محشر كبرى و پرده اى از رستاخيز بزرگ قيامت است، در آنجا كه جمعيت همچون امواج خروشان دريا به هنگام طوفان همه جا را پر كرده و آواى مردمى كه در حركتاند تا به صبح خاموش نمى شود.

آرى در چنان محيط بى آرايش و با صفا و تكان دهنده در درون جامه معصومان احرام و روى آن ماسه هاى نرم، انسان جوشش چشمه هاى تازهاى از انديشه و فكر و شعور در درون خود احساس مى كند و صداى ريزش آن را در اعماق قلب خود به روشنى مى شنود آنجا را مشعر مى نامند!

3 - درس يگانگى و اتحاد

در روايات آمده است كه قبيله قريش در جاهليت امتيازات نادرستى براى خود قائل بودند و براى هيچ يك از اعراب مقامى را كه براى خويشتن مى دانستند قايل نبودند آنها خود را حمس (بر وزن خمس ) به معنى كسى كه در دين خود محكم و پا برجاست مى خواندند و به عنوان فرزندان ابراهيم و سرپرستان خانه كعبه خود را از همه برتر مى شمردند.

از جمله اينكه مى گفتند ما نبايد در مراسم حج به عرفات برويم زيرا عرفات از حرم مكه بيرون است، اگر چنين كنيم عرب براى ما ارزشى قائل نخواهد شد حرم مكه با نقاط بيرون حرم يكسان نيست اين سخن را در حالى مى گفتند كه مى دانستند وقوف در عرفات جزء مراسم حج ابراهيمى است.

قرآن در آيات فوق خط بطلان بر اين اوهام كشيد و به مسلمانان دستور داد همه با هم در عرفات وقوف كنند و از آنجا همگى به سوى مشعر الحرام و از آنجا به سوى منى كوچ نمائيد جمله ثم افيضوا من حيث افاض الناس از همان جا كه

مردم كوچ مى كنند شما هم كوچ كنيد اشاره لطيفى به اين معنى است.

در واقع قرآن با اين بيان دستور مى دهد كه همه مردم بدون استثناء نخست به عرفات بروند و از آنجا به مشعر الحرام و سپس به سرزمين منى كوچ كنند.

دستور استغفار در ذيل آخرين آيه فوق اشاره به اين است كه از خداوند طلب آمرزش تمام گناهان را كنند و از آن افكار و خيالات جاهلى كه مخالف روح مساوات و برابرى حج است كنار روند و يادآور مى شود كه اگر دست بردارند خداوند غفور و رحيم است.

بايد توجه داشت كه افاضه از ماده فيض در اصل به معنى جريان و ريزش آب است و از آنجا كه وقتى مردم به طور دسته جمعى از جائى به نقطه ديگرى با سرعت حركت مى كنند بى شباهت به يك نهر جارى نيست اين تعبير به كار مى رود.

4 - ارتباط آيات

در اينكه چه رابطهاى ميان ابتغاء فضل الله (فعاليتهاى تجارتى ) و مساله وقوف در عرفات و حركت از آن به سوى مشعر الحرام و سپس منى وجود دارد كه در آيات فوق در كنار هم قرار گرفته ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه تلاش اقتصادى اگر براى خدا و زندگى آبرومندانه باشد آن هم يك نوع عبادت است همچون مناسك حج يا اينكه نقل و انتقال زوار از مكه به عرفات و از آنجا به مواقف ديگر مستلزم هزينه ها و خدماتى است و اگر هر گونه كار و خدمت و مزد گرفتن در اين ايام ممنوع و حرام باشد مسلما زوار خانه خدا سخت به زحمت مى افتند.

و لذا اين طور در كنار هم قرار داده شده، يا اينكه مبادا پرداختن به فعاليتهاى اقتصادى شما را از ذكر خدا و از توجه به عظمت اين مواقف دور سازد.

آيه(200) تا (202) و ترجمه

( فاذا قضيتم منسككم فاذكروا الله كذكركم اباءكم او اشد ذكرا فمن الناس من يقول ربنا اتنا فى الدنيا و ما له فى الاخرة من خلق ) (200)( و منهم من يقول ربنا اتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة و قنا عذاب النار ) (201)( اولئك لهم نصيب مما كسبوا و الله سريع الحساب ) (202)

ترجمه:

200 - و هنگامى كه مناسك (حج ) خود را انجام داديد، خدا را ياد كنيد، همانند يادآورى از پدرانتان (آن گونه كه رسم آن زمان بود) بلكه از آن هم بيشتر! (در اين مراسم، مردم دو گروه اند) بعضى از مردم مى گويند: خداوندا! به ما در دنيا (نيكى ) عطا كن! ولى در آخرت، بهرهاى ندارند.

201 - و بعضى مى گويند: پروردگارا! به ما در دنيا (نيكى ) عطا كن! و در آخرت نيز (نيكى ) مرحمت فرما! و ما را از عذاب آتش نگاهدار!

202 - آنها از كار (و دعاى ) خود، نصيب و بهرهاى دارند، و خداوند، سريع الحساب است.

شان نزول:

در حديثى از امام باقر (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه در ايام جاهليت هنگامى كه از مراسم حج فارغ مى شدند در آنجا اجتماع مى كردند و افتخارات نياكان خود را بر مى شمردند و از ايام گذشته آنها و جود و بخشش فراوانشان ياد مى كردند. (و افتخارات موهومى براى خود بر مى شمردند) آيات فوق نازل شد و به آنها دستور داد كه به جاى اين كار (نادرست ) ذكر خدا گويند و از نعمتهاى بى دريغ خداوند و مواهب او ياد كنند و با همان شور و سوز مخصوصى كه در افتخار و مباهات به پدران خود در جاهليت داشتند نعم الهى را ياد كنند بلكه بيشتر و برتر.

همين معنى يا شبيه آن را ساير مفسران از ابن عباس يا غير او نقل كرده اند كه اهل جاهليت بعد از حج مجالسى تشكيل مى دادند براى تفاخر به پدران و شرح امتيازات آنها و يا در بازارهايى همچون بازار عكاظ، ذى المجاز، مجنه كه تنها جاى داد و ستد نبود بلكه مركز ذكر افتخارات (موهوم ) نياكان بود جمع مى شدند و به اين كار مى پرداختند.

تفسير:

حج رمز وحدت مسلمين جهان است

اين آيات همچنان ادامه بحثهاى مربوط به حج است گر چه اعراب جاهليت مراسم حج را با واسطه هاى متعددى از ابراهيم خليل گرفته بودند ولى آن چنان با خرافات آميخته شده بود كه اين عبادت بزرگ و انسان ساز را كه نقطه عطفى در زندگى زوار خانه خدا و موجب تولد ثانوى آنها است از صورت اصلى و فلسفه هاى تربيتى خارج و مسخ كرده بود و مبدل به وسيله اى براى تفرقه و نفاق ساخته بود.

در نخستين آيه قرآن مى فرمايد: هنگامى كه مناسك (حج ) خود را انجام داديد ذكر خدا گوئيد همانگونه كه پدران و نياكانتان را ياد مى كرديد بلكه از آن بيشتر (فاذا قضيتم مناسككم فاذكروا الله كذكركم آباءكم او اشد ذكرا).

عظمت و بزرگى در پرتو ارتباط با خدا است نه مباهات به ارتباط موهوم به نياكان منظور از اين تعبير اين نيست كه هم نياكان را ذكر كنيد و هم خدا را بلكه اشارهاى است به اين واقعيت كه اگر آنها به خاطر پارهاى از مواهب لايق يادآورى هستند پس چرا به سراغ خدا نمى رويد كه تمام عالم هستى و تمام نعمتهاى جهان از ناحيه اوست منبع جميع كمالات و صاحب صفات جلال و جمال و ولى نعمت همگان است.

در اينكه منظور از ذكر خدا در اينجا چيست؟ اقوال زيادى در ميان مفسران ديده مى شود ولى ظاهر اين است كه تمام اذكار الهى را بعد از مراسم شامل مى شود در واقع بايد خدا را بر تمام نعمتهايش مخصوصا نعمت ايمان و هدايت به اين مراسم بزرگ شكر گويند و آثار تربيتى حج را با ياد الهى تكامل بخشند.

در اينجا قرآن مردم را به دو گروه تقسيم مى كند، مى فرمايد: گروهى از مردم مى گويند خداوندا! در دنيا به ما (نيكى ) عطا فرما ولى در آخرت بهره اى ندارند( فمن الناس من يقول ربنا آتنا فى الدنيا و ما له فى الاخرة من خلاق )

و گروهى مى گويند پروردگارا به ما در دنيا (نيكى ) عطا كن و در آخرت (نيكى ) مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاهدار( و منهم من يقول ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة و قنا عذاب النار ) .

در حقيقت اين قسمت از آيات اشاره به خواسته هاى مردم و اهداف آنها در اين عبادت بزرگ است بعضى جز به مواهب مادى دنيا نظر ندارند و چيزى غير از آن از خدا نمى خواهند بديهى است آنها در آخرت از همه چيز بى بهره اند.

ولى گروهى هم مواهب مادى دنيا را مى خواهند و هم مواهب معنوى را بلكه زندگى دنيا را نيز به عنوان مقدمه تكامل معنوى مى طلبند و اين است منطق اسلام كه هم نظر به جسم و ماده دارد و هم جان و معنا و اولى را زمينه ساز دومى مى شمرد و هرگز با انسانهاى يك بعدى يعنى آنها كه در ماديات غوطه ورند و براى آن اصالت قائلند، يا كسانى كه به كلى از زندگانى دنيا بيگانه اند سازگار نيست.

در اين كه منظور از حسنة در اين آيه چيست؟ تفسيرهاى مختلفى براى آن ذكر كرده اند، در روايتى از امام صادق (عليه‌السلام ) به معنى وسعت رزق و حسن خلق در دنيا و خشنودى خدا و بهشت در آخرت تفسير شده است( انها السعة فى الرزق و المعاش و حسن الخلق فى الدنيا و رضوان الله و الجنة فى الاخرة ) .

و بعضى از مفسران آن را به معنى علم و عبادت در دنيا و بهشت در آخرت، يا مال در دنيا، و بهشت در آخرت، يا همسر خوب و صالح در دنيا و بهشت در آخرت دانسته اند در حديثى نيز از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمده است: من اوتى قلبا شاكرا و لسانا ذاكرا و زوجة مومنة تعينه على امر دنياه و اخراه فقد اوتى فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة و وقى عذاب النار، (كسى كه خدا به او قلبى شاكر، زبانى مشغول به ذكر حق، و همسرى با ايمان كه او را در امور دنيا و آخرت يارى كند ببخشد، نيكى دنيا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش باز داشته شده ).

بديهى است حسنه به معنى هر گونه خير و خوبى است و مفهومى وسيع و گسترده دارد كه تمام مواهب مادى و معنوى را شامل مى شود، بنابراين آنچه در روايات فوق يا كلمات مفسران آمده است بيان مصداقهاى روشن آن مى باشد، و مفهوم آيه را محدود نمى كند، و اينكه بعضى از مفسران تصور كرده اند حسنه چون در آيه به صورت مفرد نكره است هر گونه نيكى را شامل نمى شود و لذا در تعيين مصداق آن در ميان مفسران گفتگو است اشتباهى بيش نيست زيرا گاه مى شود كه مفرد نكره نيز معنى جنس مى بخشد و مورد آيه ظاهرا از اين قبيل است و به گفته بعضى از مفسران، افراد با ايمان اصل حسنه را از خدا مى خواهند بدون اينكه نوعى از آن را انتخاب كنند، و همه را واگذار به مشيت و اراده و انعام الهى مى نمايند.

در آخرين آيه، اشاره به گروه دوم كرده (همان گروهى كه حسنه دنيا و آخرت را از خدا مى طلبند) مى فرمايد: (آنها نصيب و بهره اى از كسب خود دارند و خداوند سريع الحساب است )( اولئك لهم نصيب مما كسبوا و الله سريع الحساب ) .

در حقيقت اين آيه نقطه مقابل جملهاى است كه در آيات قبل درباره گروه اول آمد كه مى فرمايد( و ما له فى الاخرة من خلاق ) : (آنها نصيبى در آخرت ندارند).

بعضى نيز احتمال داده اند كه به هر دو گروه بازگردد، گروه اول بهره اى از متاع دنيا مى برند، و گروه دوم خير دنيا و آخرت نصيبشان مى شود، شبيه آنچه در آيات 18 تا 20 سوره اسراء آمده است كه مى فرمايد: (آن كس كه تنها زندگى زودگذر دنيا را مى طلبد، آن مقدار را كه بخواهيم و به هر كس اراده كنيم به او مى دهيم، سپس دوزخ را براى او قرار خواهيم داد... و آن كس كه سراى آخرت را طلب كند، و سعى و كوشش خود را براى آن انجام دهد، در حالى كه ايمان داشته باشد سعى و تلاش او پاداش داده خواهد شد، و هر يك از اين دو از عطاى پروردگارت بهره و كمك مى گيرد.)

ولى تفسير اول با آيات مورد بحث هماهنگ تر است.

تعبير به (نصيب ) گر چه به صورت نكره آمده ولى قرائن گواهى مى دهد كه نكره در اينجا براى بيان عظمت است، و تعبير به (مما كسبوا) (به خاطر آنچه انجام دادند) اشاره به كمى اين نصيب و بهره نيست، زيرا ممكن است من در اينجا ابتدائيه باشد نه تبعيضى.

تعبير به (كسب ) در جمله (مما كسبوا)، به گفته بسيارى از مفسران به معنى همين دعائى است كه درباره خير دنيا و آخرت مى كند، و انتخاب اين تعبير ممكن است اشاره به نكته لطيفى باشد كه دعا كردن خود يكى از بهترين عبادات و اعمال است. از بررسى دهها آيه، در قرآن مجيد كه ماده كسب و مشتقاتش در آن به كار رفته به خوبى استفاده مى شود كه اين واژه در غير كارهاى جسمى يعنى اعمال روحى و قلبى نيز به كار مى رود، چنانكه در آيه 225 سوره بقره مى خوانيم:( و لكن يواخذكم بما كسبت قلوبكم ) ، (ولى خداوند به آنچه قلبهاى شما كسب كرده است، شما را مؤ اخذه مى كند).

بنابراين جاى تعجب نيست كه دعا نوعى كسب و اكتساب باشد بخصوص كه دعاى حقيقى تنها با زبان نيست، بلكه با قلب و با تمام وجود انسان مى باشد.

جمله (و الله سريع الحساب ) كه در آخرين آيه از آيات فوق آمده است، اشاره به اين است كه هم خداوند با سرعت به حساب بندگان مى رسد، و هم پاداشها و كيفرهايى را كه وعده داده به زودى به آنها مى دهد، همه اينها نقد است و سريع، و نسيه و توأ م با تأخير نيست.

در حديثى مى خوانيم: خداوند حساب تمام خلايق را در يك چشم بر هم زدن رسيدگى مى كند( ان الله تعالى يحاسب الخلائق كلهم فى مقدار لمح البصر ) .

اين به خاطر آن است كه علم خداوند همانند مخلوقات نيست، كه محدوديت آن سبب شود، مطلبى او را از مطلبى ديگر غافل سازد.

از اين گذشته محاسبه پروردگار، زمانى لازم ندارد، زيرا اعمال ما بر جسم و جان ما، بلكه بر موجودات اطراف ما - زمين و امواج هوا - و اشياء ديگر، اثر باقى مى گذارد، و از اين نظر مى توان وجود انسان را تشبيه به انواع اتومبيلهايى كرد كه با داشتن دستگاه كيلومتر شمار هميشه ميزان كار كرد خود را در هر لحظه به طور روشن و مشخص نشان مى دهد، و ديگر نيازى به حساب و كتاب مسافتهايى را كه اتومبيل در طول عمرش پيموده است نيست.

آيه(203) و ترجمه

( و اذكروا الله فى ايام معدودت فمن تعجل فى يومين فلا اثم عليه و من تاخر فلا اثم عليه لمن اتقى و اتقوا الله و اعلموا انكم اليه تحشرون ) (203)

ترجمه:

203 - و خدا را در روزهاى معينى ياد كنيد! (روزهاى 11 و 12 و 13 ماه ذى الحجه ). و هر كس شتاب كند، و (ذكر خدا را) در دو روز انجام دهد، گناهى بر او نيست، و هر كه تاءخير كند، (و سه روز انجام دهد نيز) گناهى بر او نيست، براى كسى كه تقوا پيشه كند. و از خدا بپرهيزيد و بدانيد شما به سوى او محشور خواهيد شد!

تفسير:

آخرين سخن درباره حج

اين آيه در حقيقت، آخرين آيه اى است كه در اينجا درباره مراسم حج، سخن مى گويد و سنتهاى جاهلى را در رابطه با تفاخرهاى موهوم نسبت به نياكان و گذشتگان در هم مى شكند، و به آنها توصيه مى كند كه (بعد از مراسم عيد) به ياد خدا باشند مى فرمايد: خدا را در روزهاى معينى ياد كنيد (و اذكروا الله فى ايام معدودات ).

با توجه به اينكه اين دستور، به قرينه آيات سابق مربوط به پايان مراسم حج است ناظر به روزهاى يازده و دوازده و سيزده ماه خواهد بود كه در لسان روايات به عنوان (ايام تشريق ) ناميده شده، چنانكه از نامش پيداست ايامى است روشنى بخش كه روح و جسم انسان را در پرتو اين مراسم، نورانى مى كند.

در آيه 28 سوره حج، دستور به ذكر نام خدا در (ايام معلومات ) آمد، و در اينجا در (ايام معدودات )، معروف اين است كه (ايام معلومات ) به معنى ده روز آغاز ذى الحجه، و (ايام معدودات ) همان ايام تشريق است كه در بالا گفته شد، ولى بعضى از مفسران، احتمالاتى غير از اين داده اند كه شرح آن در ذيل آيه 28 سوره حج خواهد آمد.

در اينكه منظور از اين (اذكار) چيست؟ در احاديث اسلامى به اين صورت تعيين شده كه بعد از پانزده نماز كه آغازش نماز ظهر روز عيد قربان، و پايانش نماز روز سيزدهم است، جمله هاى الهام بخش زير تكرار گردد: الله اكبر الله اكبر، لا اله الا الله و الله اكبر و لله الحمد الله اكبر على ما هدانا الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام.

سپس در دنبال اين دستور مى افزايد: (كسانى كه تعجيل كنند و (ذكر خدا را) در دو روز انجام دهند گناهى بر آنان نيست، و كسانى كه تاخير كنند (و سه روز انجام دهند نيز) گناهى بر آنها نيست، براى كسانى كه تقوا پيشه كنند( فمن تعجل فى يومين فلا اثم عليه و من تاخر فلا اثم عليه لمن اتقى ) .

اين تعبير در حقيقت، اشاره به نوعى تخيير در اداء ذكر خدا، ميان دو روز و سه روز مى باشد.

جمله (لمن اتقى ) (براى كسانى كه تقوا پيشه كرده باشند) ظاهرا قيد است براى مساله تعجيل در دو روز، يعنى قناعت به دو روز مخصوص اين گونه اشخاص است.

و در روايات اهل بيت (عليهم‌السلام ) آمده است كه منظور از (پرهيز) در اينجا پرهيز از صيد است، يعنى كسانى كه به هنگام احرام، پرهيز از صيد يا از تمام تروك احرام كرده اند، مى توانند بعد از عيد قربان، دو روز در منى بمانند و مراسم آن را بجا

آورند و ياد خدا كنند و اما كسانى كه پرهيز نكرده باشند بايد سه روز بمانند و آن مراسم را بجا آورند و ذكر خدا كنند.

بعضى جمله (لا اثم عليه ) را اشاره به نفى هر گونه گناه از زائران خانه خدا مى دانند، يعنى آنها بعد از انجام مناسك حج كه پايانش اين اذكار است در صورت ايمان و اخلاص كامل همه آثار گناهان پيشين و رسوبات معاصى از دل و جانشان شسته مى شود، و با روحى پاك از هر گونه آلايش از اين مراسم باز مى گردند.

اين سخن گر چه ذاتا صحيح است، اما ظاهرا آيه با معنى اول هماهنگ تر است.

و در پايان آيه، يك دستور كلى به تقوا داده، مى فرمايد: (تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد شما به سوى او محشور خواهيد شد)( و اتقوا الله و اعلموا انكم اليه تحشرون ) .

بنابر يكى از دو تفسيرى كه در بالا ذكر شد، اين جمله مى تواند اشاره به اين باشد كه مراسم روحانى حج، گناهان گذشته شما را پاك كرد، و همچون فرزندى كه از مادر متولد شده است پاك از اين مراسم باز مى گرديد، اما مراقب باشيد بعدا خود را آلوده نكنيد.

آيه(204) تا (206) و ترجمه

( و من الناس من يعجبك قوله فى الحيوة الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد الخصام ) (204)( و اذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد ) (205)( و اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد ) (206)

ترجمه:

204 - و از مردم، كسانى هستند كه گفتار آنان، در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى شود، (در ظاهر، اظهار محبت شديد مى كنند) و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه مى گيرند. (اين در حالى است كه ) آنان، سرسختترين دشمنانند.

205 - (نشانه آن، اين است كه ) هنگامى كه روى بر مى گردانند (و از نزد تو خارج مى شوند)، در راه فساد در زمين، كوشش مى كنند، و زراعتها و چهارپايان را نابود مى سازند، (با اينكه مى دانند) خدا فساد را دوست نمى دارد.

206 - و هنگامى كه به آنها گفته شود: (از خدا بترسيد!) (لجاجت آنان بيشتر مى شود)، و لجاجت و تعصب، آنها را به گناه مى كشاند. آتش دوزخ براى آنان كافى است، و چه بد جايگاهى است.

شان نزول:

براى اين آيات، دو شان نزول ذكر شده است: 1 - اين آيات درباره اخنس بن شريق نازل شده كه مردى زيبا و خوشزبان بود و تظاهر به دوستى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى كرد خود را مسلمان جلوه مى داد، و سوگند مى خورد كه آن حضرت را دوست دارد و به خدا ايمان آورده، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هم كه مامور به ظاهر بود با او گرم مى گرفت

او را مورد محبت قرار مى داد، ولى او در باطن مرد منافقى بود، در يك ماجرا زراعت بعضى مسلمانان را آتش زد و چهارپايان آنان را كشت (و به اين ترتيب پرده از روى كار او برداشته شد) در اينجا آيات فوق نازل شد.

2 - بعضى ديگر از ابن عباس، نقل كرده اند كه آيات مزبور در يكى از جنگهاى اسلامى (سريه رجيع ) نازل شده كه طى آن جمعى از مبلغان اسلام كه از طرف پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى تبليغ قبايل اطراف مدينه اعزام شده بودند، طى يك توطئه ناجوانمردانه شهيد شدند.

ولى شأن نزول اول با مضمون آيات، تناسب بيشترى دارد، و در هر حال درسى كه از اين آيات فرا گرفته مى شود، عمومى و همگانى و براى هميشه است.

تفسير:

سرنوشت مفسدان در زمين

در نخستين آيه، اشاره سربسته اى، به بعضى از منافقان كرده، مى فرمايد: و بعضى از مردم چنين هستند كه گفتار او در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى شود (ولى در باطن چنين نيست ) و خداوند بر آنچه در قلب اوست گواه مى باشد، و او سرسختترين دشمنان است( و من الناس من يعجبك قوله فى الحيوة الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد الخصام ) .

(الد) به معنى كسى است كه دشمنى شديد دارد، و اصل آن از لديد گرفته شده كه به دو طرف گردن گفته مى شود، و كنايه از كسى است كه از هر طرف روى آورد، بر دشمنى غلبه مى كند، و (خصام ) معنى مصدرى دارد و به معنى خصومت

و دشمنى است.

سپس مى افزايد: (نشانه دشمنى باطنى او اين است كه وقتى روى بر مى گرداند و از نزد تو خارج مى شود، كوشش مى كند كه در زمين فساد به راه بيندازد، و زراعت و چهارپايان را نابود كند (با اينكه مى داند) خدا فساد را دوست ندارد)( و اذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد ) .

آرى اين گونه خداوند پرده از روى كار آنها بر مى دارد و درون قلبشان را براى پيامبرش آشكار مى سازد، زيرا اگر اينها در اظهار دوستى و محبت، به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و پيروان او صادق بودند هرگز دست به فساد و تخريب نمى زدند، و به زراعتها و دامها، بيرحمانه هجوم نمى آوردند، ظاهر آنان دوستى خالصانه است، اما در باطن، بى رحمترين، و سرسختترين دشمنانند.

بسيارى از مفسران، احتمال داده اند كه مقصود از جمله (اذا تولى ) همان مساله قبول ولايت و حكومت است، يعنى منافقان هنگامى كه به مرحله اى از حكومت و سلطه برسند، دست به فساد و خرابى زده و ظلم و ستم را در ميان بندگان خدا به راه مى اندازند و به خاطر ظلم و ستم آنها آباديها رو به ويرانى مى گذارد، دامها هلاك مى شوند، و جان و مال مردم بر باد مى رود.

(حرث ) به معنى زراعت، و (نسل ) به معنى اولاد است، و بر اولاد انسان و غير انسان اطلاق مى شود، بنابراين هلاك كردن حرث و نسل به معنى از ميان بردن هر گونه موجود زنده است، اعم از موجودات زنده نباتى، يا حيوانى و انسانى.

در معنى حرث و نسل، تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر شده از جمله اينكه: منظور از (حرث ) زنانند، به قرينه آيه شريفه (نسائكم حرث لكم ).

و منظور از (نسل )، اولاد است، يا اينكه منظور از حرث در اينجا، دين و آيين است، و نسل مردم (اين تفسير مطابق حديثى است از امام صادق (عليه‌السلام ) كه در تفسير مجمع البيان نقل شده است ).

به هر حال تعبير به (يهلك الحرث و النسل )، كلام بسيار مختصر و جامعى است كه توليد فساد را در سطح جامعه در زمينه اموال و انسانها، شامل مى شود.

در آيه بعد مى افزايد: هنگامى كه او را از اين عمل زشت نهى كنند (و به او گفته شود از خدا بترس (آتش لجاجت در درونش شعله ور مى گردد) و لجاج و تعصب، او را به گناه مى كشاند)( و اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم ) .

او نه به اندرز ناصحان، گوش فرا مى دهد، و نه به هشدارهاى الهى بلكه پيوسته با غرور و نخوت مخصوص به خود، بر خلافكاريهايش مى افزايد، چنين كسى را جز آتش دوزخ رام نمى كند، و لذا در پايان آيه مى فرمايد: (آتش دوزخ براى آنها كافى است و چه بد جايگاهى است )( فحسبه جهنم و لبئس المهاد ) .

در حقيقت اين يكى از صفات زشت و ناپسند منافقان است كه بر اثر تعصب و لجاجت خشك و خشونت آميز در برابر هيچ حقيقتى تسليم نمى شوند، و همين تعصب و غرور آنها را به بدترين گناهان مى كشاند، بديهى است اين چوبهاى كج، جز با آتش دوزخ راست نمى شوند!

به گفته بعضى از مفسران، خداوند اين گونه اشخاص را به پنج وصف در آيات فوق توصيف كرده نخست اينكه: سخنانى فريبنده دارند، ديگر اينكه درون قلب آنها آلوده و تاريك است، سوم اينكه سرسختترين دشمناناند، چهارم اينكه به هنگامى كه زمينه اى پيش آيد، نه بر انسانها رحم مى كنند و نه بر حيوان و زراعت، پنجم اينكه بر اثر غرور و نخوت، اندرز هيچ ناصحى را پذيرا نيستند.

آيه (207) و ترجمه

( و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد ) (207)

ترجمه:

207 - بعضى از مردم (با ايمان و فداكار، همچون على (عليه‌السلام ) در ليلة المبيت به هنگام خفتن در جايگاه پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.

شان نزول:

مفسر معروف اهل تسنن (ثعلبى ) مى گويد: هنگامى كه پيغمبر اسلام تصميم گرفت مهاجرت كند براى اداى دينهاى خود و تحويل دادن امانتهائى كه نزد او بود على (عليه‌السلام ) را به جاى خويش قرار داد و شب هنگام كه مى خواست به سوى غار (ثور) برود و مشركان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره كرده بودند دستور داد على (عليه‌السلام ) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى ) كه مخصوص خود پيغمبر بود روى خود بكشد در اين هنگام خداوند به (جبرئيل ) و (ميكائيل ) وحى فرستاد كه من بين شما برادرى ايجاد كردم و عمر يكى از شما را طولانيتر قرار دادم كدام يك از شما حاضر است ايثار به نفس كند و زندگى ديگرى را بر خود مقدم دارد هيچكدام حاضر نشدند.

به آنها وحى شد اكنون على (عليه‌السلام ) در بستر پيغمبر خوابيده و آماده شده جان خويش را فداى او سازد به زمين برويد و حافظ و نگهبان او باشيد.

هنگامى كه جبرئيل بالاى سر و ميكائيل پايين پاى على (عليه‌السلام ) نشسته بودند جبرئيل مى گفت: (به به آفرين بر تو اى على! خداوند بواسطه تو بر فرشتگان مباهات مى كند).

در اين هنگام آيه فوق نازل گرديد و به همين دليل آن شب تاريخى به نام (ليلة المبيت ) ناميده شده است.

(ابن عباس مى گويد اين آيه هنگامى كه پيغمبر از مشركان كناره گرفته بود و با ابو بكر به سوى غار مى رفت درباره على (عليه‌السلام ) كه در بستر پيغمبر خوابيده بود نازل شد.

(ابو جعفر اسكافى ) مى گويد: (همانطور كه ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه جلد 3 صفحه 270 ذكر كرده است ) جريان خوابيدن على (عليه‌السلام ) در بستر پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به تواتر ثابت شده و غير از كسانى كه مسلمان نيستند و افراد سبك مغز آن را انكار نمى كنند در جلد دوم (الغدير) ذيل آيه مورد بحث (صفحه 48 به بعد) مى نويسد: (غزالى ) در كتاب احياء العلوم جلد سوم صفحه 238 و گنجى در كتاب (كفاية الطالب ) صفحه 114 و (صفورى ) در (نزهة المجالس ) جلد دوم صفحه 209 و ابن (صباغ مالكى ) در كتاب (الفصول المهمة ) صفحه 33، (سبط ابن جوزى حنفى ) در (تذكرة الخواص ) صفحه 21 (شبلنجى ) در (نور الابصار) صفحه 86 و احمد در (مسند) جلد يك صفحه 348 و (تاريخ طبرى ) جلد دوم صفحه 99 تا 101 و (ابن هشام ) در (سيرة ) جلد دوم صفحه 291 و (حلبى ) در (سيره ) خود و (تاريخ يعقوبى ) جلد دوم صفحه 29 جريان (ليلة المبيت ) را نقل كرده اند.

تفسير:

فداكارى بزرگ در شب تاريخى هجرت

گرچه آيه فوق همانطور كه در شان نزول آن ذكر شد، مربوط به ماجراى هجرت پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و فداكارى على (عليه‌السلام ) و خوابيدن او در بستر آن حضرت نازل شده، ولى همچون ساير آيات قرآن، مفهوم و محتواى كلى و عمومى دارد.

و در واقع نقطه مقابل چيزى است كه در آيات قبل در مورد منافقان وارد شده بود.

مى فرمايد: (از ميان مردم كسانى هستند كه جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است )( و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد ) .

آن گروه مردمى خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند كه از راه نفاق در بين مردم آبروئى كسب مى كردند، و در ظاهر خود را مؤ من و خيرخواه نشان مى دادند، اما كردارشان پرده از روى گفتارشان بر مى داشت چرا كه جز فساد در زمين و نابود كردن حرث و نسل كار ديگرى نداشتند.

ولى اين گروه تنها با خدا معامله مى كنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى فروشند و جز رضا و خشنودى او چيزى خريدار نيستند.

و با فداكارى و ايثار آنهاست كه امر دين و دنيا اصلاح و حق زنده و پايدار مى شود و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.

جمله (و الله رؤ ف بالعباد) كه در حقيقت نقطه مقابل چيزى است كه در آيات قبل درباره منافقان مفسد فى الارض آمده بود( فحسبه جهنم و لبئس المهاد ) ممكن است اشاره به اين باشد كه خداوند در عين اينكه بخشنده جان به انسان است همان را خريدارى مى كند و بالاترين بها را كه همان خشنودى خويش است به انسان مى پردازد. قابل توجه اينكه فروشنده (انسان ) و خريدار خدا و متاع (جان ) و بهاى معامله خشنودى ذات پاك اوست. در حالى كه در موارد ديگرى بهاى اينگونه معاملات را بهشت جاويدان و نجات از دوزخ ذكر كرده است مثلا مى فرمايد:( ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون و يقتلون ) ، (خدا از مومنان جانها و مالهايشان را خريدارى مى كند كه بهشت از آن آنها باشد، در راه خدا پيكار مى كنند مى كشند و كشته مى شوند) و شايد به همين جهت است كه آيه مورد بحث با كلمه من تبعيضيه( و من الناس ) شروع شده يعنى تنها بعضى از مردم هستند كه قادرند به اين كار فوق العاده دست زنند، و تنها بهائى را كه براى ايثار جان طالب باشند، همان خشنودى خدا بوده باشد، ولى در آيه 111 سوره توبه كه در بالا آورديم همه مومنان به معامله با خدا، در برابر بهشت جاويدان دعوت شده اند. اين احتمال نيز در تفسير جمله( و الله رؤف بالعباد ) و تناسب آن با آغاز آيه وجود دارد كه مى خواهد اين حقيقت را روشن سازد كه وجود اين چنين افراد وفادار و ايثارگر در ميان مردم، از رافت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته، زيرا اگر چنين انسانهاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند، اركان دين و اجتماع فرو مى ريزد، ولى خداوند مهربان با اين دوستان ايثارگر خود، جلو خرابكارى دشمنان را مى گيرد. به هر حال اين آيه با توجه به شاءن نزولى كه مشروحا گفته شد، يكى از بزرگترين فضايل على (عليه‌السلام ) است كه در اكثر منابع اسلامى آمده، و به قدرى چشمگير است كه معاويه، به خاطر دشمنى خاصى كه با على (عليه‌السلام ) داشت طبق روايتى چنان از اين فضيلت ناراحت بود كه (سمرة بن جندب ) را با چهارصد هزار درهم تطميع كرد كه بگويد اين آيه درباره عبدالرحمن بن ملجم، قاتل على (عليه‌السلام ) (طبق حديث مجعولى ) نازل شده، و آن منافق جنايت پيشه نيز چنين كرد، ولى همانطور كه انتظار مى رفت حتى يك نفر اين حديث مجعول را نپذيرفت

آيه (208)و (209) و ترجمه

( يايها الذين امنوا ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوت الشيطان انه لكم عدو مبين ) (208)( فان زللتم من بعد ما جاءتكم البينات فاعلموا ان الله عزيز حكيم ) (209)

ترجمه:

208 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همگى در صلح و آشتى در آييد! و از گامهاى شيطان، پيروى نكنيد، كه او دشمن آشكار شماست!

209 - و اگر بعد از (اين همه ) نشانه هاى روشن، كه براى شما آمده است، لغزش كرديد (و گمراه شديد)، بدانيد (از چنگال عدالت خدا، فرار نتوانيد كرد،) كه خداوند، توانا و حكيم است.

تفسير:

اسلام آيين صلح و صفاست

بعد از اشاره به دو گروه (گروه مومنان بسيار خالص و منافقان مفسد) در آيات گذشته، همه مومنان را در نخستين آيه مورد بحث مخاطب ساخته، مى فرمايد: (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همگى در صلح و آشتى در آئيد)( يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة ) .

(سلم ) و (سلام )، در لغت به معنى صلح و آرامش است و بعضى آن را به معنى اطاعت تفسير كرده اند، و اين آيه همه افراد با ايمان را به صلح و سلام و تسليم بودن در برابر فرمان خدا دعوت مى كند.

از مفهوم اين آيه چنين استفاده مى شود كه صلح و آرامش تنها در پرتو ايمان امكانپذير است، و تنها به اتكاء قوانين مادى هرگز جنگ و ناامنى و اضطراب از دنيا بر چيده نخواهد شد، زيرا عالم ماده، و علاقه به آن، همواره كشمكشها و تصادمها است، و اگر نيروى معنوى ايمان، آدمى را كنترل نكند، صلح غير ممكن است.

بلكه مى توان گفت از دعوت عمومى اين آيه، كه همه مومنان را بدون استثناء از هر زبان و نژاد و منطقه جغرافيائى و قشر اجتماعى، به صلح و صفا دعوت مى كند، استفاده مى شود كه در پرتو ايمان به خدا، تشكيل حكومت واحد جهانى كه صلح در سايه آن همه جا آشكار گردد امكانپذير است.

اصولا در مقابل عوامل پراكندگى (زبان و نژاد و...) يك حلقه محكم اتصال در ميان قلوب بشر لازم است، و اين حلقه اتصال تنها ايمان به خداست كه ما فوق اين اختلافات است.

ايمان به خدا، و تسليم در برابر فرمان او، نقطه وحدت جامعه انسانيت، و رمز ارتباط اقوام و ملتها است، و نمونه جالبى از آن را در مراسم حج مى توان مشاهده كرد كه چگونه انسانهايى با رنگهاى مختلف، از نژادهاى متفاوت و داراى زبان و قوميت و منطقه جغرافيائى ناهماهنگ، همگى برادروار در كنار هم قرار گرفته و در آن مراسم بزرگ روحانى شركت دارند، و در نهايت صلح و صفا به هم مى نگرند، و اگر آن را با نظامى كه بر كشورهاى فاقد ايمان به خدا حاكم است كه چگونه ناامنى از نظر جان و مال و عرض و ناموس، حاكم مى باشد، مقايسه كنيم، تفاوت ميان جوامع با ايمان و بى ايمان از نظر سلم و صلح و سلام و آرامش، روشن مى شود.

اين احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه بعضى از اهل كتاب (يهود و نصارى ) هنگامى كه وارد اسلام مى شدند، نسبت به بعضى از عقايد يا برنامه هاى پيشين خود وفادار بودند و لذا به آنها دستور داده شد كه با تمام وجود وارد اسلام شويد و در برابر تمام دستورات تسليم باشيد.

سپس مى افزايد: از گامهاى شيطان پيروى نكنيد كه او دشمن آشكار شما است( و لا تتبعوا خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين ) .

همانگونه كه در تفسير آيه 168 همين سوره، اشاره شد، بسيارى از انحرافات و وسوسه هاى شيطانى به صورت تدريجى انجام مى گيرد، و هر مرحله در حقيقت گامى از گامهاى شيطان است.

(خطوات ) جمع (خطوة ) بر وزن (سفره ) به معنى گام و قدم است در اينجا نيز اين حقيقت تكرار شده كه انحراف از صلح و عدالت و تسليم شدن در برابر انگيزه هاى دشمنى و عداوت و جنگ و خونريزى از مراحل ساده و كوچك شروع مى شود، و به مراحل حاد و خطرناك، منتهى مى گردد، و مطابق ضرب المثل معروف عرب (ان بدو القتال اللطام ) (آغاز جنگ يك سيلى است ) گاهى يك حركت كوچك از روى عداوت، آتش جنگ ويرانگرى را بر مى انگيزد، لذا افراد با ايمان كه مخاطب در اين آيه اند، بايد از همان آغاز بيدار باشند و جرقه هاى كوچك عداوت و دشمنى را خاموش سازند.

قابل توجه اينكه اين تعبير، پنج بار در قرآن مجيد آمده، و در موارد مختلفى روى آن تكيه شده است.

بعضى از مفسران نقل كرده اند كه (عبد الله بن سلام ) و يارانش كه يهودى بودند و اسلام را پذيرا شده بودند از پيامبر اسلام اجازه مى خواستند كه تورات را در نماز بخواند، و به پاره اى از دستورات آن عمل كنند، آيه فوق نازل شد و آنها را از پيروى خطوات الشيطان، نهى كرد.

اين شأن نزول نيز نشان مى دهد كه شيطان گام به گام در انسان نفوذ مى كند و بايد در همان گامهاى نخستين، در برابر او ايستاد تا به مراحل خطرناك نرسد.

جمله( انه لكم عدو مبين ) متضمن استدلال زنده و روشنى است، مى گويد: دشمنى شيطان با شما چيزى مخفى و پوشيده نيست، او از آغاز آفرينش آدم براى دشمنى با او كمر بست و سوگند ياد كرده است كه اگر بتواند، همه را جز مخلصين كه از تيررس او به دورند گمراه كند با اين حال چگونه تسليم وسوسه هاى او مى شويد؟

در آيه بعد به همه مومنان هشدار مى دهد كه: (اگر بعد از (اين همه ) نشانه ها و برنامه هاى روشن كه به سراغ شما آمده لغزش كنيد و تسليم وسوسه هاى شيطان شويد و گامى بر خلاف صلح و سلام برداريد بدانيد (از پنجه عدالت خداوند فرار نتوانيد كرد) چرا كه خداوند توانا و شكستناپذير و حكيم است )( فان زللتم من بعد ما جأتكم البينات فاعلموا ان الله عزيز حكيم ) .

برنامه روشن، راه روشن و مقصد هم معلوم است با اين حال جائى براى لغزش و قبول وسوسه هاى شيطانى نيست! اگر منحرف شويد قطعا مقصر خود شمائيد و بدانيد خداوند قادر حكيم شما را مجازات عادلانه خواهد كرد.

(بينات ) به معنى دلايل روشن است و مفهوم گستردهاى دارد كه هم دلايل عقلى را شامل مى شود و هم آنچه از طريق وحى يا معجزات براى مردم تبيين شده است.

آيه(210) و ترجمه

( هل ينظرون الا أ ن ياتيهم الله فى ظلل من الغمام و الملائكة و قضى الامر و الى الله ترجع الامور ) (210)

ترجمه:

210 - آيا (پيروان فرمان شيطان، پس از اين همه نشانه ها و برنامه هاى روشن ) انتظار دارند كه خداوند و فرشتگان، در سايه هائى از ابرها به سوى آنان بيايند (و دلايل تازهاى در اختيارشان بگذارند؟! با اينكه چنين چيزى محال است!) و همه چيز انجام شده، و همه كارها به سوى خدا باز مى گردد.

تفسير:

انتظار بيجا و نامعقول

اين آيه گر چه از آيات پيچيده قرآن به نظر مى رسد لكن دقت روى تعبيرات آن ابهام را بر طرف مى سازد.

در اينجا روى سخن به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است و در واقع به دنبال بحث آيه قبل كه مى فرمود آيا اين همه نشانه ها و دلايل روشن براى جلوگيرى از لغزش آدمى و رهائى او از چنگال عدو مبين يعنى شيطان كافى نيست، خداوند در اين آيه مى فرمايد: (آيا آنها انتظار دارند كه خداوند و فرشتگان در سايه هاى ابرها به سوى آنها بيايند) و دلايل ديگرى در اختيارشان بگذارند با اينكه چنين چيزى محال است و به فرض كه محال نباشد چه ضرورتى دارد( هل ينظرون الا ان ياتيهم الله فى ظلل من الغمام و الملائكة ) .

(در حالى كه كار پايان يافته است ) (و قضى الامر).

در اينكه منظور از پايان يافتن كار چيست؟

مرحوم (طبرسى ) در (مجمع البيان )، آن را به معنى پايان يافتن حساب انسانها در قيامت و قرار گرفتن اهل بهشت در بهشت، و اهل دوزخ در دوزخ مى داند، و به اين ترتيب ناظر به آخرت خواهد بود، در حالى كه ظاهر آيه، مربوط به اين جهان است، بنابراين بعيد نيست كه اشاره به نزول عذاب الهى به كافران لجوج باشد كه در كلام طبرسى و ديگران نيز به عنوان يك احتمال آمده است.

اين معنى نيز ممكن است كه منظور اشاره به پايان گرفتن كار تبليغ و بيان همه حقايق باشد كه در آيه قبل تحت عنوان بينات به آن اشاره شده بود و با وجود اين، ديگر انتظار آنها، بى معنى است و به فرض محال كه ممكن باشد خداوند و فرشتگان نزد آنها حضور يابند نيازى به آن احساس نمى شود، زيرا همه چيز براى هدايت آنها به قدر كافى در اختيارشان قرار داده شده و مطابق اين تفسير، هيچگونه تقديرى در آيه وجود ندارد، و عين الفاظ آيه گوياست، بنابراين استفهام موجود در آيه، انكارى مى باشد.

ولى جمعى از مفسران، استفهام را انكارى ندانسته و آن را يك نوع تهديد براى گنهكاران و كسانى كه پيروى از برنامه هاى شيطانى كرده اند مى دانند، خواه اين تهديد، تهديد به عذاب آخرت باشد يا دنيا، و لذا قبل از كلمه الله، كلمه امر را مقدر مى دانند كه روى هم رفته معنى آيه چنين مى شود: آيا اينها، با اين اعمالشان مى خواهند، امر خدا و فرشتگان او براى مجازات و عذابشان، فرا رسد و به عذاب دنيا يا آخرت گرفتار شوند، و به كار آنها خاتمه داده شود.

ولى تفسيرى كه در بالا گفته شد، مناسبتر به نظر مى رسد، و نياز به تقدير هم ندارد.

كوتاه سخن اينكه: درباره آيه سه تفسير وجود دارد:

1 - منظور آن است كه خداوند به قدر كافى اتمام حجت كرده، و نبايد افراد لجوج در انتظار اين باشند كه خدا و فرشتگان نزد آنها آيند و حقايق را بازگو كنند كه

اين امر محال است، و اگر هم ممكن بود نيازى به آن نبود.

2 - منظور اين است كه آيا آنها با اين لجاجت در عدم ايمان در انتظار اين هستند كه فرمان عذاب الهى و فرشتگان عذاب فرا رسند و آنها را ريشه كن سازند.

3 - منظور اين است كه آيا آنها با اين كار خود در انتظارند كه قيامت بر پا شود و فرمان عذاب همراه فرشتگان الهى فرا رسد و به حساب همگى رسيدگى گردد، و به كيفر خود گرفتار شوند.

تعبير به (ظلل من الغمام ) (در سايه هاى ابرهاى سفيد) بنابر تفسير دوم و سوم - به گفته بسيارى از مفسران - اشاره به اين است كه عذاب الهى بطور ناگهانى همچون ابرها بر سر آنها سايه افكن مى شود و مخصوصا از آنجا كه انسان با مشاهده ابر انتظار ريزش باران رحمت را دارد، هنگامى كه عذابى به صورت صاعقه و مانند آن از آن فرود آيد دردناكتر است (توجه داشته باشيد كه عذاب بعضى از اقوام پيشين نيز به صورت صاعقه هائى بود كه از ابرها فرود آمد).

اما بنابر تفسير اول ممكن است اشاره به عقيده خرافى كفار باشد كه گمان مى كردند خداوند گاهى از آسمان نازل مى شود، در حالى كه ابرها بر او سايه افكن مى باشند.

و در پايان آيه، مى فرمايد: و همه كارها به سوى خدا باز مىگردد ( و الى الله ترجع الامور ) .

امور مربوط به ارسال پيامبران و نزول كتابهاى آسمانى و تبيين حقايق بازگشت به او مى كند همانگونه كه امر حساب و مجازات و كيفر و پاداش به او باز مى گردد.

نكته:

رؤ يت خداوند غير ممكن است!

بى شك مشاهده حسى تنها در مورد اجسامى صورت مى گيرد كه داراى رنگ و مكان و محل است بنابراين در مورد ذات خداوند كه مافوق زمان و مكان است معنى ندارد.

ذات پاك او نه در دنيا با اين چشم ديده مى شود و نه در آخرت دلايل عقلى اين مساله به قدرى روشن است كه ما را بينياز از شرح و بسط مى كند: ولى با اين حال متاسفانه جمعى از دانشمندان اهل سنت به استناد بعضى از احاديث ضعيف و پارهاى از آيات متشابه اصرار بر اين دارند كه خداوند در قيامت با همين چشم ديده مى شود و در قالب جسمى در مى آيد و داراى رنگ و مكان است و بعضا آيه مورد بحث را ناظر به اين معنى دانسته اند و شايد توجه به اين حقيقت ندارند كه چه مفاسد و مشكلاتى از اين رهگذر به وجود مى آيد.

البته مشاهده خداوند با چشم دل هم در اين جهان ممكن است و هم در جهان ديگر و مسلما در قيامت كه ذات پاك او ظهور و بروز قويترى دارد اين مشاهده قويتر خواهد بود.

در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه در پاسخ اين سوال آيا خداوند در قيامت ديده مى شود فرمود: منزه است خداوند از چنين چيزى و بسيار منزه است سپس افزود ان الابصار لا تدرك الا ما له لون و كيفية و الله تعالى خالق الالوان و الكيفية، چشمها جز چيزهائى كه داراى رنگ و كيفيت است نمى بيند در حالى كه خداوند خالق رنگها و كيفيتها است.

درباره عدم امكان رويت خداوند در دنيا و آخرت ذيل آيات مختلف تفسير نمونه از جمله ذيل آيه 103 سوره انعام( لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار ) شرح كافى داده شده و از آن مشروحتر در جلد چهارم پيام قرآن از صفحه 221 تا 250 بحث شده است

آيه (211) و ترجمه

( سل بنى اسرائيل كم آتيناهم من آية بينة و من يبدل نعمة الله من بعد ما جاءته فان الله شديد العقاب ) (211)

ترجمه:

211 - از بنى اسرائيل بپرس: (چه اندازه نشانه هاى روشن به آنها داديم؟ (ولى آنان، نعمتها و امكانات مادى و معنوى را كه خداوند در اختيارشان گذاشته بود، در راه غلط به كار گرفتند).

و كسى كه نعمت خدا را، پس از آنكه به سراغش آمد، تبديل كند (و در مسير خلاف به كار گيرد، گرفتار عذاب شديد الهى خواهد شد) كه خداوند شديد العقاب است.

تفسير:

تبديل نعمت به عذاب

اين آيه در حقيقت، يكى از مصاديق آيات گذشته است، چرا كه در آيات گذشته سخن از مومنان و كافران و منافقان بود، كافرانى كه بر اثر لجاجت، آيات و دلايل روشن را ناديده گرفته به بهانه جوئى مى پرداختند، و بنى اسرائيل يكى از مصاديق واضح اين معنى هستند.

مى فرمايد: (از بنى اسرائيل بپرس، چه نشانه هاى روشنى به آنها داديم؟) ولى آنها اين نشانه هاى روشن را ناديده گرفتند، و نعمتهاى الهى را در راه غلط صرف كردند( سل بنى اسرائيل كم آتيناهم من آية بينة ) .

سپس مى افزايد: (كسى كه نعمت خدا را بعد از آنكه به سراغ او آمد تبديل كند (و از آن سوء استفاده نمايد، گرفتار عذاب شديد الهى خواهد شد) زيرا خداوند شديد العقاب است )( و من يبدل نعمة الله من بعد ما جاءته فان الله شديد العقاب ) . منظور از (تبديل نعمت ) اين است كه انسان امكانات و منابع مادى و معنوى را كه در اختيار دارد، در مسيرهاى انحرافى و گناه به كار گيرد، و ميدانيم خداوند بنى اسرائيل انواع نعمتها را ارزانى داشت، پيامبران بزرگ، زمامداران نيرومند، امكانات مادى فراوان، ولى آنها نه از آن مربيان الهى بهره گرفتند، و نه از مواهب مادى استفاده صحيح كردند و به اين ترتيب مرتكب تبديل نعمت شدند، و نيز به همين دليل در دنيا سرگردان گشتند و در قيامت عذاب دردناكى در انتظار دارند. اينكه مى فرمايد: (سل بنى اسرائيل ) (از بنى اسرائيل بپرس ) براى اين است كه هم از آنها اعتراف گرفته شود و هم درس عبرتى براى مسلمانان و هشدار به كسانى باشد كه از نعمتها و مواهب الهى بهره گيرى لازم را نمى كنند. مساله تبديل نعمت، و سرنوشت دردناك ناشى از آن منحصر به بنى اسرائيل نيست، هر قوم و ملتى گرفتار آن شود، گرفتار عذاب شديد الهى در اين جهان و جهان ديگر خواهد شد. هم اكنون دنياى صنعتى گرفتار اين بدبختى بزرگ است زيرا با اينكه خداوند مواهب و نعمتها و امكاناتى در اختيار انسان امروز قرار داده كه در هيچ دورانى از تاريخ سابقه نداشته است ولى به خاطر دورى از تعليمات الهى پيامبران گرفتار تبديل نعمت شده و آنها را به صورت وحشتناكى در راه فنا و نيستى خود به كار گرفته و از آن مخربترين اسلحه ها را براى ويرانى جهان ساخته و يا از قدرت مادى خويش براى توسعه ظلم و استعمار و استثمار بهره گرفته و دنيا را به جايگاهى نا امن از هر نظر مبدل كرده است. نعمت خدا در اين آيه مى تواند اشاره به آيات الهى باشد، و تبديل آن همان تحريف آن است، و يا معنى وسيعى داشته باشد كه امكانات و مواهب الهى را نيز شامل گردد، و ترجيح با معنى دوم است.

آيه (212)و ترجمه

( زين للذين كفروا الحيوة الدنيا و يسخرون من الذين آمنوا و الذين اتقوا فوقهم يوم القيمة و الله يرزق من يشاء بغير حساب ) (212)

ترجمه:

212 - زندگى دنيا براى كافران زينت داده شده است، از اين رو افراد با ايمان را (كه گاهى دستشان تهى است )، مسخره مى كنند، در حالى كه پرهيزكاران در قيامت بالاتر از آنان هستند، (چرا كه ارزشهاى حقيقى در آن جا آشكار مى گردد، و صورت عينى به خود مى گيرد،) و خداوند، هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى دهد.

شان نزول:

(ابن عباس ) مفسر معروف مى گويد: اين آيه درباره اقليت اشرافى و روساى قريش نازل شد كه زندگى بسيار مرفه اى داشتند، و جمعى از مومنان ثابت قدم آغاز اسلام همچون عمار و بلال و... را كه از نظر زندگى مادى فقير و تهيدست بودند به باد استهزاء و مسخره مى گرفتند و مى گفتند اگر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شخصيتى داشت و از طرف خدا بود، اشراف و بزرگان از او پيروى مى كردند، آيه فوق نازل شد و به سخنان بى اساس آنها پاسخ داد.

تفسير:

كافران دنياپرست

شأن نزول بالا كه مى گويد آيه ناظر به اشراف خودخواه قريش است مانع از آن نيست كه يك قاعده كلى و عمومى از آن استفاده كرده يا آن را مكمل آيه پيشين درباره يهود بدانيم.

آيه مى گويد: (زندگى دنيا براى كافران زينت داده شده است )( زين للذين كفروا الحيوة الدنيا ) .

لذا از باده غرور سر مست شده (و افراد با ايمان را كه احيانا دستشان تهى

است به باد مسخره مى گيرند)( و يسخرون من الذين آمنوا ) .

اين در حالى است (كه اين افراد با ايمان و تقوا در قيامت برتر از آنها هستند) (آنها در اعلى عليين بهشت اند و اينها در دركات جهنم )( و الذين اتقوا فوقهم يوم القيمة ) .

زيرا در آن جهان مقامات معنوى صورت عينى به خود مى گيرد و مومنان در درجات بالايى قرار خواهند گرفت، آنها گوئى بر فراز آسمانها سير مى كنند در حالى كه اينها در اعماق زمين مى روند.

و اين جاى تعجب نيست زيرا خداوند هر كس را بخواهد بى حساب روزى مى دهد( و الله يرزق من يشاء بغير حساب ) .

اينها در حقيقت بشارت و آرامش است براى مومنان فقير و هشدار و تهديدى است براى ثروتمندان مغرور و بى ايمان.

اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله اخير اشاره به اين باشد كه خداوند در آينده به مومنان روزى بى حساب مى دهد همانگونه كه با پيشرفت اسلام اين معنى تحقق يافت.

بى حساب بودن روزى خداوند به افراد با ايمان اشاره به اين است كه هرگز پاداشها و مواهب الهى به اندازه اعمال ما نيست بلكه مطابق كرم و لطف اوست و مى دانيم لطف و كرمش حد و حدود ندارد.

نكته:

هميشه افراد بى ايمان و دنياپرست كه سخت فريفته زرق و برق دنيا مى باشند و افق ديدشان از چهار ديوارى ماده فراتر نمى رود امكانات مادى را مقياس ارزيابى همه ارزشها مى دانند و به همين دليل در فكر كوتاه و عليل آنها كسانى كه دستشان از ثروت تهى است فاقد شخصيت هستند و لذا آنها را به باد مسخره مى گيرند در حالى كه صاحبنظران با ايمان كه بدين مشت خاك نظرى ندارند

ارزشهاى مادى را در برابر ارزشهاى معنوى بيرنگ مى بينند و به آنها همچون بازيچه كودكان مى نگرند.

و اگر طالب مواهب مادى دنيا هستند براى اين است كه آخرت را در لابلاى آن جستجو مى كنند.

در اينجا يك سوال باقى مى ماند كه فعل مجهول (زين ) (زينت داده شده است ) چه معنى دارد و فاعل آن كيست؟ كيست كه زندگى دنيا را در نظر كافران زينت داده است؟ پاسخ اين سوال را در ذيل آيه 14 سوره آل عمران مطالعه خواهيد نمود.

آيه (213)و ترجمه

( كان الناس امة وحدة فبعث الله النبين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم البينات بغيا بينهم فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق باذنه و الله يهدى من يشاء الى صراط مستقيم ) (213)

ترجمه:

213 - مردم (در آغاز) يك دسته بودند، (و تضادى در ميان آنها وجود نداشت. بتدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايى در ميان آنها پيدا شد، در اين حال ) خداوند، پيامبران را برانگيخت، تا مردم را بشارت و بيم دهند و كتاب آسمانى، كه به سوى حق دعوت مى كرد، با آنها نازل نمود، تا در ميان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داورى كند.

(افراد با ايمان، در آن اختلاف نكردند،) تنها (گروهى از) كسانى كه كتاب را دريافت داشته بودند، و نشانه هاى روشن به آنها رسيده بود، به خاطر انحراف از حق و ستمگرى، در آن اختلاف كردند.

خداوند، آنهايى را كه ايمان آورده بودند، به حقيقت آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش، رهبرى نمود.

(اما افراد بى ايمان، همچنان در گمراهى و اختلاف، باقى ماندند).

و خدا، هر كس را بخواهد، به راه راست هدايت مى كند.

تفسير:

راه وصول به وحدت

بعد از بيان حال مومنان و منافقان و كفار در آيات پيشين، در اين آيه به سراغ يك بحث اصولى و كلى و جامع در مورد پيدايش دين و مذهب و اهداف و مراحل مختلف آن مى رود.

نخست مى فرمايد: انسانها (در آغاز) همه امت واحدى بودند( كان امة واحدة ) .

و در آن روز تضادى در ميان آنها وجود نداشت، زندگى بشر و اجتماع او ساده بود، فطرتها دست نخورده، و انگيزه هاى هوى و هوس و اختلاف و كشمكش در ميان آنها ناچيز بود، خدا را طبق فرمان فطرت مى پرستيدند و وظايف ساده خود را در پيشگاه او انجام مى دادند (اين مرحله اول زندگانى انسانها بود)، كه احتمالا فاصله ميان زمان آدم و نوح را پر مى كرد.

سپس زندگى انسانها شكل اجتماعى به خود گرفت و مى بايد هم چنين شود زيرا انسان براى تكامل آفريده شده و تكامل او تنها در دل اجتماع تامين مى گردد (و اين مرحله دوم زندگى انسانها بود).

ولى به هنگام ظهور اجتماع، اختلافها و تضادها به وجود آمد چه از نظر ايمان و عقيده و چه از نظر عمل و تعيين حق و حقوق هر كس و هر گروه در اجتماع و در اينجا بشر تشنه قوانين و تعليمات انبياء و هدايتهاى آنها مى گردد تا به اختلافات او در جنبه هاى مختلف پايان دهد (اين مرحله سوم بود).

در اينجا خداوند پيامبران را برانگيخت تا مردم را بشارت دهند و انذار كنند( فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين ) .

(و اين مرحله چهارم بود).

در اين هنگام انسانها با هشدارهاى انبياء و توجه به مبداء و معاد و جهان ديگر كه در آنجا پاداش و كيفر اعمال خويش را در مى يابند براى گرفتن احكام الهى و قوانين صحيح كه بتواند به اختلافات پايان دهد و سلامت جامعه و سلامت انسانها را تامين كند آمادگى پيدا كردند.

و لذا مى فرمايد: (خداوند با آنها كتاب آسمانى به حق نازل كرد تا در ميان مردم در آنچه اختلاف داشتند حكومت كند)( و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه ) .

و به اين ترتيب ايمان به انبياء و تمسك به تعليمات آنها و كتب آسمانى، آبى بر آتش اختلافات فرو ريخت و آن را خاموش ساخت (و اين مرحله پنجم بود).

اين وضع مدتى ادامه يافت ولى كم كم وسوسه هاى شيطانى و امواج خروشان هواى نفس كار خود را در ميان گروهى كرد و با تفسيرهاى نادرست تعليمات انبياء و كتب آسمانى و تطبيق آنها بر خواسته هاى دلشان، پرچم اختلاف را بار ديگر برافراشتند ولى اين اختلاف با اختلافات پيشين فرق داشت سرچشمه اختلافات پيشين جهل و بى خبرى بود كه با بعثت انبياء و نزول كتب آسمانى بر طرف گرديد در حالى كه سرچشمه اختلافات بعد همان ستمگرى و لجاجت و انحراف آگاهانه از راه حق و در يك كلمه (بغى ) بود و لذا در ادامه اين آيه مى فرمايد: (در آن اختلاف نكردند مگر كسانى كه كتاب آسمانى را دريافت داشته بودند و بينات و نشانه هاى روشن به آنها رسيده بود آرى آنها به خاطر انحراف از حق و ستمگرى در آن اختلاف كردند)( و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جأتهم البينات بغيا بينهم ) .

(و اين مرحله ششم بود).

در اينجا مردم به دو گروه تقسيم شدند مؤ منان راستين كه در برابر حق تسليم بودند آنها براى پايان دادن به اختلافات جديد به كتب آسمانى و تعليمات انبياء بازگشتند و به حق رسيدند و لذا مى فرمايد: (خداوند، مؤ منان از آنها را به حقيقت آنچه در آن اختلاف داشتند به فرمان خود هدايت فرمود) (در حالى كه افراد بى ايمان و ستمگر و خودخواه همچنان در گمراهى و اختلاف باقى ماندند)( فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق باذنه ) .

(و اين مرحله هفتم بود).

و در پايان آيه مى فرمايد: (خداوند هر كه را بخواهد (و لايق ببيند) به راه مستقيم هدايت مى كند)( و الله يهدى من يشاء الى صراط مستقيم ) .

اشاره به اينكه مشيت الهى كه آميخته با حكمت اوست گزاف و بى حساب نيست و از هر گونه تبعيض ناروا بر كنار است.

تمام كسانى كه داراى نيت پاك و روح تسليم در برابر حقاند مشمول هدايتهاى او مى شوند.

اشتباهات عقيدتى آنها اصلاح مى گردد و از روشنبينى هاى مخصوصى برخوردار مى شوند بر توفيق آنان براى يافتن راه راست مى افزايد و آنها را از اختلافات و مشاجرات دنيا پرستان بى ايمان بر كنار مى دارد و آرامش روح و اطمينان خاطر و سلامت جسم و جان به آنها مى بخشد.

نكته ها

1 - دين و اجتماع

از آيه فوق به خوبى اين حقيقت استفاده مى شود كه دين و جامعه بشرى در حقيقت ناگسستنى هستند هيچ جامعه اى نمى تواند بدون مذهب و ايمان به خدا و رستاخيز زندگى صحيحى داشته باشد.

قوانين بشرى، علاوه بر اينكه غالبا مايه اختلاف و پراكندگى ملتهاست، چون ضامن اجرائى از درون، يعنى ايمان به خدا، سرچشمه نمى گيرد، تنها يك مسؤ وليت برون ذاتى ايجاد مى كند و نمى تواند بطور كامل به اختلافات و تضادها پايان دهد، آزمايشهاى انسانى در اين چند قرن اخير اين حقيقت را به خوبى ثابت كرده است و دنياى به اصطلاح متمدن اما فاقد ايمان، مرتكب فجايع و گناهانى مى شود كه هيچ گاه در جامعه عقب افتاده ديده نشده است.

ضمنا منطق اسلام در عدم جدايى دين از سياست، يعنى تدبير جامعه اسلامى نيز روشن مى شود.

2 - آغاز پيدايش شريعت

از آيه فوق، به طور ضمنى اين حقيقت نيز روشن شد كه آغاز پيدايش دين و مذهب به معنى واقعى كلمه، همان زمان پيدايش جامعه انسانى به معنى حقيقى بوده است، بنابراين جاى تعجب نيست كه نخستين پيامبر اولوا العزم و صاحب كتاب و قانون و شريعت، حضرت نوح (عليه‌السلام ) بوده است نه حضرت آدم.

3 - خاورميانه مركز پيدايش مذاهب بزرگ

از آيه فوق جواب اين سؤ ال را هم مى توان پيدا كرد كه چرا تمام اديان بزرگ الهى از منطقه خاورميانه برخاستهاند؟ (آيين اسلام، آيين مسيحيت، آيين يهود و آيين ابراهيم و...) زيرا به گواهى تاريخ گاهواره تمدن بشرى در اين منطقه از جهان به حركت در آمد و نخستين تمدنهاى بزرگ از اين منطقه برخاستند، و با توجه به رابطه مستحكم دين و تمدن و نياز مبرم جوامع متمدن به مذهب، براى پيشگيرى از اختلافات و تضادهاى مخرب، معلوم مى شود كه بايد مذاهب از اينجا برخيزند.

و اگر مى بينيم اسلام از محيط عقب ماندهاى همچون مكه و مدينه آن روز برخاست به خاطر اين بود كه: اين منطقه به سر راه چند تمدن بزرگ آن زمان قرار داشت، تمدن ايران و باقى مانده تمدن بابل در شمال شرقى جزيرة العرب، تمدن روم در شمال، تمدن مصر باستان در شمال غربى، و تمدن يمن در جنوب.

در واقع مركز ظهور اسلام، مركز دايره اى است، كه تمام تمدنهاى مهم آن زمان در اطراف آن جاى مى گيرند (دقت كنيد).

4 - پايان دادن به اختلافات، يكى از مهمترين اهداف دين و مذهب

آيينهاى الهى اهداف زيادى را، از جمله تهذيب نفوس انسانى و رسانيدن او به مقام قرب الهى، تعقيب مى كند، ولى مسلما يكى از مهمترين اهداف، رفع اختلافات بوده است.

زيرا هميشه نژادها، قوميتها، و زبان و مناطق جغرافيائى عامل جدائى جوامع انسانى بوده، چيزى كه مى تواند به عنوان يك حلقه اتصال همه فرزندان آدم را از هر نژاد و زبان و قوميت و منطقه جغرافيائى به هم پيوند دهد، آيينهاى الهى است، كه تمام اين مرزها را در هم مى شكند، و همه انسانها را زير يك پرچم جمع مى كند كه نمونه آن را در مراسم عبادى سياسى حج مى توان مشاهده كرد.

و اگر مى بينيم پاره اى از مذاهب، عامل اختلاف و درگيرى شده اند، به خاطر آميخته شدن آنها با خرافات و تعصبهاى كوركورانه است، وگرنه مذاهب دست نخورده آسمانى، همه جا عامل وحدت به شمار مى آيد.

5 - دليلى بر عصمت پيامبران

علامه طباطبايى در الميزان بعد از آنكه معصوم بودن پيامبران را به سه شاخه تقسيم مى كند 1 - عصمت از خطا به هنگام دريافت وحى 2 - عصمت از خطا در تبليغ رسالت 3 - عصمت از گناه و آنچه مايه هتك حرمت عبوديت است و مى گويد: آيه مورد بحث دليل بر عصمت از خطا در تلقى وحى و تبليغ رسالت است زيرا هدف از بعثت آنها اين بوده كه مردم را بشارت و انذار دهند و حق در اعتقاد و عمل را روشن سازند و از اين طريق آنها را هدايت كنند و مسلما اين هدف بدون عصمت در تلقى وحى و تبليغ رسالت ممكن نيست.

شاخه سوم عصمت را نيز از آيه مى توان استفاده كرد چرا كه اگر خطائى در تبليغ رسالت صورت گيرد خود عاملى براى اختلاف خواهد بود و اگر ناهماهنگى ميان عمل و گفتار مبلغان وحى از طريق عصيان حاصل شود آن نيز عامل اختلاف است بنابراين از آيه فوق مى توان اشاراتى به عصمت در هر سه بخش استفاده كرد.((1))

آيه(214) و ترجمه

( أم حسبتم أن تدخلوا الجنة و لما يأتكم مثل الذين خلوا من قبلكم مستهم الباءساء و الضراء و زلزلوا حتى يقول الرسول و الذين ءامنوا معه متى نصر الله ألا إن نصر الله قريب ) (214)

ترجمه:

214 - آيا گمان كرديد داخل بهشت مى شويد، بى آنكه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه گرفتاريها و ناراحتيها به آنها رسيد، و آن چنان ناراحت شدند كه پيامبر و افرادى كه ايمان آورده بودند گفتند: پس يارى خدا كى خواهد آمد؟! (در اين هنگام، تقاضاى يارى از او كردند، و به آنها گفته شد:) آگاه باشيد، يارى خدا نزديك است!

شان نزول:

بعضى از مفسران گفته اند: هنگامى كه در جنگ احزاب ترس و خوف و شدت بر مسلمانان غالب شد و در محاصره قرار گرفتند اين آيه نازل شد و آنان را به صبر و استقامت دعوت نمود و وعده يارى نصرت به آنها داد

و نيز گفته شده هنگامى كه مسلمانان در جنگ احد شكست خوردند عبدالله بن ابى به آنها گفت تا كى خود را به كشتن مى دهيد اگر محمد پيغمبر بود خداوند ياران او را گرفتار اسارت و قتل نمى كرد در اين موقع آيه فوق نازل شد.

تفسير:

بدون امتحان وارد بهشت نمى شويد!

از آيه فوق چنين بر مى آيد كه جمعى از مؤ منان مى پنداشتند عامل اصلى ورود در بهشت تنها اظهار ايمان به خداست و به دنبال آن نبايد ناراحتى و رنجى را متحمل شوند و بى آنكه تلاش و كوشش به خرج دهند خداوند همه كارها را روبراه

خواهد كرد و دشمنان را نابود خواهد ساخت.

قرآن در برابر اين تفكر نادرست به سنت هميشگى خداوند اشاره كرده مى فرمايد: (آيا گمان كرديد داخل بهشت مى شويد بى آنكه حوادثى همچون حوادث سخت گذشتگان به شما برسد)( ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و لما ياءتكم مثل الذين خلوا من قبلكم ) .

(همانها كه شدائد و زيانهاى فراوان به آنها رسيد و آن چنان ناراحت و متزلزل شدند كه پيامبر الهى و افرادى كه ايمان آورده بودند گفتند پس يارى خدا كى خواهد آمد)( مستهم الباساء و الضراء و زلزلوا حتى يقول الرسول و الذين آمنوا معه متى نصر الله ) .

و چون آنها نهايت استقامت خود را در برابر اين حوادث به خرج دادند و دست به دامن الطاف الهى زدند به آنها گفته شد: (آگاه باشيد يارى خدا نزديك است )( الا ان نصر الله قريب ) .

(باساء) از ماده (باس ) به گفته (معجم مقاييس اللغة ) در اصل به معنى شدت و مانند آن است و به هر گونه رنج و عذاب و ناراحتى گفته مى شود، و به افراد شجاع كه در ميدان جنگ شديدا مقاومت مى كنند، (بئيس ) يا (ذو الباس ) گفته مى شود.

و (ضراء) به گفته (راغب ) در (مفردات ) نقطه مقابل سراء يعنى آنچه مايه مسرت و موجب منفعت است، مى باشد، بنابراين هر گونه زيانى كه دامنگير انسان بشود در امور جانى و مالى و عرضى و امثال آن را شامل مى گردد.

جمله (متى نصر الله ) (يارى خدا كى مى آيد؟) كه از سوى پيامبران و مؤ منان در مواقع نهايت شدت گفته مى شد، به معنى شك و ترديد در اين موضوع، يا اعتراض و ايراد نيست، بلكه به عنوان تقاضا و انتظار، مطرح مى شده است، و لذا به دنبال آن، از سوى خداوند به آنها بشارت داده مى شد كه يارى خدا نزديك است.

اين احتمال كه جمله (متى نصر الله ) از سوى گروهى از مؤ منان باشد، و جمله( الا ان نصر الله قريب ) از سوى پيامبر خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كه بعضى از مفسران ذكر كرده اند بسيار بعيد به نظر مى رسد.

به هر حال آيه فوق به يكى از سنن الهى كه در همه اقوام جارى بوده است اشاره مى كند و به مؤ منان در همه قرون و اعصار هشدار مى دهد كه براى پيروزى و موفقيت و نايل شدن به مواهب بهشتى، بايد به استقبال مشكلات بروند و فداكارى كنند و در حقيقت، اين مشكلات آزمونى است كه مؤ منان را پرورش مى دهد و صاحبان ايمان راستين را از متظاهران به ايمان، آشكار مى سازد.

تعبير به( الذين خلوا من قبلكم ) (كسانى كه پيش از شما بودند) به مسلمانان مى گويد: اين تنها شما نيستيد كه گرفتار انواع مشكلات از سوى دشمنان در تنگناهاى زندگى شده ايد، بلكه اقوام پيشين نيز، گرفتار همين مشكلات و شدائد بوده اند تا آنجا كه گاهى كارد به استخوانشان مى رسيد و فرياد استغاثه آنها بلند مى شد.

اصولا رمز تكامل و ترقى انسانها همين است، افراد و امتها بايد در كوره هاى سخت حوادث قرار بگيرند، و همچون فولاد آبديده شوند، استعدادهاى درونى آنها شكوفا گردد، و ايمانشان به خدا قويتر شود ضمنا افراد لايق و مقاوم و با ايمان، از افراد نالايق شناخته شوند و صفوفشان از هم جدا گردد، اين سخن را با حديثى از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پايان مى دهيم.

(خباب بن ارت ) كه از مجاهدان راستين صدر اسلام بود مى گويد: خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از آزار مشركان شكايت كردم فرمود: امتهائى كه پيش از شما بودند با انواع بلاها شكنجه مى شدند، ولى اين امر هرگز آنها را از دينشان منصرف نمى كرد تا آنجا كه اره بر سر بعضى از آنها مى گذاردند و آنها را به دو پاره تقسيم مى كردند... به خدا سوگند كه برنامه دين خدا كامل مى شود و به پيروزى مى رسد تا آنجا كه يك نفر سوار، فاصله ميان صنعاء و حضرموت (و بيابانهاى مخوف عربستان را) طى مى كند، و از هيچ چيز جز خدا نمى ترسد... ولى شما عجله مى كنيد.((2))

آيه (215) و ترجمه

( يسلونك ما ذا ينفقون قل ما انفقتم من خير فللولدين و الاقربين و اليتمى و المسكين و ابن السبيل و ما تفعلوا من خير فان الله به عليم ) (215)

ترجمه:

215 - از تو سؤ ال مى كنند چه چيز انفاق كنند؟ بگو: (هر خير و نيكى (و سرمايه سودمند مادى و معنوى ) كه انفاق مى كنيد، بايد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.) و هر كار خيرى كه انجام دهيد، خداوند از آن آگاه است. (لازم نيست تظاهر كنيد، او مى داند).

شان نزول:

(عمرو بن جموح ) پير مردى بزرگ و ثروتمند بود به پيامبر عرض كرد: از چه چيز صدقه بدهم و به چه كسانى؟

آيه فوق نازل شد و به او پاسخ گفت.

تفسير:

از چه چيز بايد انفاق كرد؟

در قرآن مجيد آيات فراوانى - مخصوصا در سوره بقره - درباره انفاق و بخشش در راه خدا آمده است و براى اين كار پاداشها و فضيلتهاى بزرگى ذكر شده همين امر سبب مى شد كه درباره جزئيات اين كار از پيامبر سؤ ال كنند و بدانند از چه چيزهائى و در مورد چه كسانى انفاق كنند؟

لذا در آيه مورد بحث مى فرمايد: (از تو سؤ ال مى كنند چه چيز را انفاق كنند)( يسئلونك ما ذا ينفقون ) .

سپس مى افزايد (بگو هر خير و نيكى (و هرگونه سرمايه سودمند مادى و معنوى ) كه انفاق مى كنيد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مستمندان و واماندگان در راه بايد باشد)( قل ما انفقتم من خير فللوالدين و الاقربين و اليتامى و المساكين و ابن السبيل ) .

مسلما ذكر اين پنج طايفه به عنوان بيان مصداقهاى روشن است وگرنه منحصر به آنها نمى باشد بنابراين پاسخ آنها در حقيقت اين است كه هم اشيائى كه از آن انفاق مى كنند دايره وسيعى دارد و هم كسانى كه به آنها انفاق مى شود.

در مورد اول با ذكر كلمه (خير) كه هر نوع كار و مال و سرمايه مفيدى را شامل مى شود پاسخ كامل و جامعى به سؤ ال آنها داده شده و حتى امور معنوى همچون علم را نيز در بر مى گيرد، هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق، اموال است.

و در مورد دوم در عين گسترده بودن مورد انفاق اولويتها نيز بيان شده است مسلما پدر و مادر و سپس نزديكان نيازمند در اين مساءله اولويت دارند و بعد از آنها يتيمان و سپس نيازمندان و حتى كسانى را كه ذاتا فقير نيستند ولى بر اثر حادثه اى مثل تمام شدن مخارج در سفر نيازمند شده اند شامل مى شود.

در پايان آيه مى فرمايد: (و هر كار خيرى انجام مى دهيد خداوند از آن آگاه است )( و ما تفعلوا من خير فان الله به عليم ) .

لزومى ندارد تظاهر كنيد، و مردم را از كار خويش آگاه سازيد، چه بهتر كه براى اخلاص بيشتر انفاقهاى خود را، پنهان سازيد، زيرا كسى كه پاداش مى دهد از همه چيز با خبر است، و كسى كه جزا به دست اوست حساب همه نزد اوست.

جمله( و ما تفعلوا من خير ) معنى وسيعى دارد كه تمام اعمال خير را شامل مى شود نه تنها انفاق در راه خدا كه هر كار نيكى را خداوند مى داند، مى بيند و پاداش خير مى دهد.

نكته:

هماهنگى سؤ ال و جواب در آيه

بعضى تصور كرده اند كه سؤ ال كنندگان در اين آيه، از اشيائى كه انفاق بايد كرد، پرسش كرده اند، ولى جواب از مصارف و كسانى كه مورد انفاق قرار مى گيرند داده شده، و اين به خاطر اين است كه شناخت مورد، مهمتر بوده است. ولى اين يك اشتباه است زيرا قرآن هم پاسخ از سؤ ال آنها داده و هم موارد انفاق را روشن ساخته است و اين از فنون فصاحت است كه هم پاسخ سؤ ال داده شود و هم به مساءله مهم ديگرى كه مورد نياز بوده اشاره شود.

به هر حال جمله (ما انفقتم من خير) (آنچه از نيكيها انفاق مى كنيد) مى گويد: انفاق از هر موضوع خوبى مى تواند باشد، و تمام نيكيها را شامل مى شود، خواه از اموال باشد يا خدمات، از موضوعات مادى باشد يا معنوى.

در ضمن تعبير(خير) آن هم به صورت مطلق، نشان مى دهد كه مال و ثروت ذاتا چيز بدى نيست، بلكه يكى از بهترين وسايل خير است، مشروط به اينكه به نيكى از آن بهره گيرى شود.

و نيز تعبير به (خير) ممكن است به اين نكته هم اشاره داشته باشد كه انفاقها بايد از هرگونه منت و آزار و كارهايى كه حيثيت اشخاص مورد انفاق را مخدوش مى كند، بركنار باشد به طورى كه بتوان به عنوان خير مطلق از آن ياد كرد.

آيه(216) و ترجمه

( كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عسى أ ن تكرهوا شيا و هو خير لكم و عسى ان تحبوا شيا و هو شر لكم و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) (216)

ترجمه:

216 - جهاد در راه خدا، بر شما مقرر شده، در حالى كه برايتان ناخوشايند است. چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آنكه خير شما در آن است. و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شر شما در آن است. و خدا مى داند، و شما نمى دانيد.

تفسير:

بذل جان و مال

آيه گذشته عمدتا در مورد انفاق اموال بود و در اين آيه سخن از انفاق جانها در راه خداست و اين هر دو در ميدان فداكارى دوش به دوش يكديگر قرار دارند.

مى فرمايد: جنگ (با دشمن ) بر شما مقرر شده است در حالى كه از آن اكراه داريد( كتب عليكم القتال و هو كره لكم ) .

تعبير به (كتب ) (نوشته شده ) اشاره به حتمى بودن و قطعى بودن اين فرمان الهى است.

(كره ) گر چه معنى مصدرى دارد ولى در اينجا به معنى اسم مفعول يعنى مكروه است و مكروه بودن و ناخوشايند بودن جنگ اگر چه با دشمن و در راه خدا بوده باشد، براى انسانهاى معمولى يك امر طبيعى است. زيرا در جنگ هم تلف اموال و هم نفوس و هم انواع جراحتها و مشقتهاست، البته براى عاشقان شهادت در راه حق و كسانى كه در سطح بالايى از معرفت قرار دارند جنگ با دشمنان حق شربت گوارايى است كه همچون تشنه كامان به دنبال آن مى روند و مسلما حساب آنها از حساب توده مردم مخصوصا در آغاز اسلام جداست.

سپس به يك قانون كلى و اصل اساسى كه حاكم بر قوانين تكوينى و تشريعى خداوند است اشاره مى كند، مى فرمايد: (چه بسا شما از چيزى اكراه داشته باشيد در حالى كه براى شما خير است و مايه سعادت و خوشبختى )( و عسى ان تكرهوا شيئا و هو خير لكم ) .

به عكس كناره گيرى از جنگ و عافيت طلبى ممكن است خوشايند شما باشد در حالى كه واقعا چنين نيست (چه بسا چيزى را دوست داشته باشيد و آن براى شما شر است )( و عسى ان تحبوا شيئا و هو شر لكم ) .

و در پايان مى فرمايد: (و خدا مى داند و شما نمى دانيد)( و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) .

پروردگار جهان با اين لحن قاطع مى گويد كه افراد بشر نبايد تشخيص خودشان را در مسائل مربوط به سرنوشتشان حاكم سازند چرا كه علم آنها از هر نظر محدود و ناچيز است و معلوماتشان در برابر مجهولات همچون قطرهاى در برابر درياست، همانگونه كه در قوانين تكوينى خداوند از اسرار آفرينش همه اشياء با خبر نيستند و گاه چيزى را بى خاصيت مى شمرند در حالى كه پيشرفت علوم فوايد مهم آن را آشكار مى سازد همچنين در قوانين تشريعى بسيارى از مصالح و مفاسد را نمى دانند لذا ممكن است چيزى را ناخوشايند دارند در حالى كه سعادت آنها در آن است يا از چيزى خشنود باشند در حالى كه بدبختى آنها در آن است.

آنها با توجه به علم محدود خود در برابر علم بى پايان خداوند نبايد در برابر احكام الهى روى در هم كشند بايد بطور قطع بدانند كه خداوند رحمان و رحيم اگر جهاد و زكات و روزه و حج را تشريع كرده همه به سود آنهاست.

توجه به اين حقيقت روح انضباط و تسليم در برابر قوانين الهى را در انسان پرورش مى دهد و درك و ديد او را از محيطهاى محدود فراتر مى برد و به نامحدود يعنى علم بى پايان خدا پيوند مى دهد.

نكته ها

1 - چگونه جهاد ناخوشايند است؟

در اينجا ممكن است اين سؤ ال مطرح شود كه چگونه اين مساءله با فطرى بودن اصول احكام الهى سازگار است، اگر جهاد يا امور ديگرى همانند آن، فطرى است چگونه ممكن است براى طبع انسان ناخوشايند بوده باشد.

در پاسخ اين سؤ ال بايد به اين نكته توجه داشت كه مسايل فطرى هنگامى در انسان تجلى مى كند كه با شناخت، تواءم باشد، مثلا انسان فطرتا طالب سود و مخالف زيان است و اين در صورتى است كه مصداق سود و زيان را بشناسد ولى اگر در تشخيص آن گرفتار اشتباه شد و موضوع سودمندى را زيان آور پنداشت، مسلما بر اثر اين اشتباه، فطرت او گمراه خواهد شد و از آن امر مفيد بيزار مى شود، عكس اين مساءله نيز صادق است.

در مورد جهاد افراد سطحى كه تنها ضرب و جرح و مشكلات جهاد را مى نگرند ممكن است آن را ناخوش داشته باشند، ولى افراد دورنگر كه مى دانند شرف و عظمت و افتخار و آزادى انسان در ايثار و جهاد است يقينا با آغوش باز از آن استقبال مى كنند، همان گونه كه افراد ناآگاه از داروهاى تلخ و بد طعم بر اثر سطحى نگرى متنفرند، اما هنگامى كه بينديشند كه سلامت و نجات آنها در آن است، آن را به جان و دل پذيرا مى شوند.

2 - يك قانون كلى

آنچه در آيه بالا آمده، منحصر به مساله جهاد و جنگ با دشمنان نيست، بلكه از روى يك قانون كلى و عمومى پرده بر مى دارد، و تمام مرارتها و سختيهاى اطاعت فرمان خدا را براى انسان سهل و گوارا مى سازد، زيرا به مقتضاى( و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) مى داند كه خداوند آگاه از همه چيز و رحمان و رحيم نسبت به بندگانش در هر يك از دستوراتش، مصالحى ديده است كه مايه نجات و سعادت بندگان است، و به اين ترتيب بندگان مؤ من همه اين دستورات را مانند داروهاى شفابخش مى نگرند و با جان و دل آن را پذيرا مى باشند.

آيه(217) و (218) و ترجمه

( يسلونك عن الشهر الحرام قتال فيه قل قتال فيه كبير و صد عن سبيل الله و كفر به و المسجد الحرام و اخراج اهله منه اكبر عند الله و الفتنة اكبر من القتل و لا يزالون يقتلونكم حتى يردوكم عن دينكم ان استطعوا و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافر فاولئك حبطت اعملهم فى الدنيا و الاخرة و اولئك اصحب النار هم فيها خلدون ) (217)( ان الذين أمنوا و الذين هاجروا و جهدوا فى سبيل الله اولئك يرجون رحمت الله و الله غفور رحيم ) (218)

ترجمه:

217 - از تو، درباره جنگ كردن در ماه حرام، سؤ ال مى كنند، بگو: جنگ در آن، (گناهى ) بزرگ است، ولى جلوگيرى از راه خدا (و گرايش مردم به آيين حق ) و كفر ورزيدن نسبت به او و هتك احترام مسجد الحرام، و اخراج ساكنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است، و ايجاد فتنه، (و محيط نامساعد، كه مردم را به كفر، تشويق و از ايمان باز مى دارد) حتى از قتل بالاتر است. و مشركان، پيوسته با شما مى جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آيينتان برگردانند، ولى كسى كه از آيينش برگردد، و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك (گذشته ) او، در دنيا و آخرت، بر باد مى رود، و آنان اهل دوزخند، و هميشه در آن خواهند بود.

218 - كسانى كه ايمان آورده و كسانى كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آنها اميد به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

شان نزول:

گفته اند: اين آيه در مورد سريه عبد الله بن جحش نازل شده است.

جريان چنين بود كه: پيش از جنگ بدر پيامبر اسلام (عبد الله بن جحش ) را طلبيد و نامهاى به او داد و هشت نفر از مهاجرين را همراه وى نمود، به او فرمان داد پس از آنكه دو روز راه پيمود، نامه را بگشايد، و طبق آن عمل كند، او پس از دو روز طى طريق نامه را گشود و چنين يافت: (پس از آنكه نامه را باز كردى تا (نخله ) (زمينى كه بين مكه و طايف است ) پيش برو و در آنجا وضع قريش را زير نظر بگير و جريان را به ما گزارش بده ).

(عبد الله ) جريان را براى همراهانش نقل نمود و اضافه كرد: پيامبر مرا از مجبور ساختن شما در اين راه منع كرده است، بنابراين هر كس آماده شهادت است با من بيايد، و ديگران باز گردند همه با او حركت كردند، هنگامى كه به (نخله ) رسيدند به قافلهاى از قريش برخورد كردند كه عمرو بن حضرمى در آن بود، چون روز آخر رجب (يكى از ماههاى حرام ) بود در مورد حمله به آنها به مشورت پرداختند.

بعضى گفتند: اگر امروز هم از آنها دست برداريم وارد محيط حرم خواهند شد و ديگر نمى توان متعرض آنها شد، سرانجام شجاعانه به آنها حمله كردند (عمرو

بن حضرمى ) را كشتند و قافله را با دو نفر نزد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آوردند، پيغمبر به آنان فرمود: من به شما دستور نداده بودم كه در ماههاى حرام نبرد كنيد، و دخالتى در غنائم و اسيران نكرد، مجاهدان ناراحت شدند و مسلمانان به سرزنش آنها پرداختند، مشركان نيز زبان به طعن گشودند كه محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) جنگ و خونريزى و اسارت را در ماههاى حرام، حلال شمرده در اين هنگام آيه اول نازل شد پس از آنكه اين آيه نازل شد (عبد الله بن جحش ) و همراهانش اظهار كردند كه در اين راه براى درك ثواب جهاد كوشش كرده اند و از پيامبر پرسيدند كه آيا اجر مجاهدان را دارند يا نه؟ آيه دوم( ان الذين آمنوا و الذين هاجروا... ) نازل گرديد.

تفسير:

جنگ در ماههاى حرام

همان گونه كه از شان نزول بر مى آيد و لحن آيه نيز اجمالا به آن گواهى مى دهد آيه نخست در صدد پاسخگوئى به پاره اى از سؤ الات درباره جهاد و استثناهاى آن است.

مى فرمايد: (از تو درباره جنگ كردن در ماههاى حرام سؤ ال مى كنند)( يسئلونك عن الشهر الحرام قتال فيه ) .

سپس مى افزايد: (به آنها بگو جنگ در آن (گناه ) بزرگى است )( قل قتال فيه كبير ) .

و به اين ترتيب سنتى را كه از زمانهاى قديم و اعصار انبياى پيشين در ميان عرب در مورد تحريم پيكار در ماههاى حرام (رجب، ذى القعده، ذى الحجه و محرم ) وجود داشته با قاطعيت امضا مى كند.

سپس مى فرمايد: چنين نيست كه اين قانون استثنائى نداشته باشد نبايد اجازه داد گروهى فاسد و مفسد زير چتر اين قانون هر ظلم و فساد و گناهى را مرتكب شوند درست است كه جهاد در ماه حرام مهم است (ولى جلوگيرى از راه خدا و كفر ورزيدن نسبت به او و هتك احترام مسجد الحرام، و خارج كردن و تبعيد نمودن ساكنان آن، نزد خداوند از آن مهمتر است )( و صد عن سبيل الله و كفر به و المسجد الحرام و اخراج اهله منه اكبر عند الله ) . سپس مى افزايد: (ايجاد فتنه (و منحرف ساختن مردم از دين خدا) از قتل هم بالاتر است )( و الفتنة اكبر من القتل ) .

چرا كه آن، جنايتى است بر جسم انسان و اين جنايتى است بر جان و روح و ايمان انسان و بعد چنين ادامه مى دهد كه مسلمانان نبايد تحت تاثير تبليغات انحرافى مشركان قرار گيرند، زيرا (آنها دائما با شما مى جنگند تا اگر بتوانند شما را از دينتان باز گردانند) (و در واقع به كمترين از اين قانع نيستند)( و لا يزالون يقاتلونكم حتى يردوكم عن دينكم ان استطاعوا ) .

بنابراين محكم در برابر آنها بايستيد، و به وسوسه هاى آنها در زمينه ماه حرام و غير آن اعتنا نكنيد و بعد به مسلمانان در زمينه بازگشت از دين خدا هشدار جدى داده مى گويد: (هر كس از شما مرتد شود و از دينش برگردد، و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك او در دنيا و آخرت بر باد مى رود و آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن مى مانند)( و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافر فاولئك حبطت اعمالهم فى الدنيا و الاخرة و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) .

چه مجازاتى از اين سختتر و وحشتناكتر كه تمام اعمال نيك انسان نابود شود و نه در دنيا و نه در آخرت به حال او مفيد نيفتد و گرفتار عذاب جاويدان الهى نيز بشود.

روشن است اعمال نيك هم بركات و آثارى در دنيا دارد و هم در آخرت، افراد مرتد از همه اين آثار محروم مى شوند به علاوه ارتداد سبب مى شود كه تمام آثار ايمان برچيده شود همسرانشان جدا گردند و اموالشان به ارث به بازماندگان آنان برسد.

در آيه بعد به نقطه مقابل اين گروه اشاره كرده و مى فرمايد: (كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه هجرت نمودند و در راه خدا جهاد كردند (و بر ايمان خود استوار ماندند) آنها اميد رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است )( ان الذين آمنوا و الذين هاجروا و جاهدوا فى سبيل الله اولئك يرجون رحمة الله و الله غفور رحيم ) .

آرى اين گروه در پرتو اين سه كار بزرگ (ايمان و هجرت و جهاد) اگر مرتكب اشتباهاتى نيز بشوند (همانگونه كه در شان نزول در داستان عبد الله بن جحش آمده بود) ممكن است مشمول عنايات و مغفرت الهى گردند.

نكته:

مسأله (احباط) و (تكفير)

(حبط) در اصل به گفته (راغب ) در (مفردات ) به معنى اين است چهار پائى آنقدر بخورد كه شكمش باد كند و چون اين حالت سبب فساد غذا و بى اثر بودن آن مى گردد اين واژه به معنى باطل و بى خاصيت شدن به كار مى رود لذا در معجم مقائيس اللغة معنى آن را بطلان ذكر كرده است و به همين دليل در آيه 16 سوره هود هم رديف باطل ذكر شده مى فرمايد:( اولئك الذين ليس لهم فى الاخرة الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل ما كانوا يعملون ) : (دنيا پرستان كسانى هستند كه در آخرت جز آتش بهره اى ندارند و آنچه را در دنيا انجام داده اند بر باد مى رود و اعمالشان باطل مى شود).

و اما (احباط) در اصطلاح متكلمان و علماء عقائد عبارت از اين است كه ثواب اعمال پيشين بر اثر گناهان از بين برود نقطه مقابل تكفير كه به معنى از بين رفتن كيفر و آثار گناهان پيشين به خاطر اعمال نيك آينده است.

در اينكه آيا احباط و تكفير در مورد ثواب اعمال صالح و كيفر گناهان صحيح است يا نه در ميان علماء عقائد بحث و گفتگو است به گفته مرحوم (علامه مجلسى ره ) مشهور ميان متكلمان اماميه بطلان احباط و تكفير است آنها فقط مى گويند: ثواب مشروط به آن است كه انسان با ايمان از دنيا برود و عقاب مشروط به اين است كه به هنگام مرگ با اسلام و توبه از دنيا نرود. ولى علماء معتزله نظر به ظواهر بعضى از آيات و روايات معتقد به صحت احباط و تكفيرند.

خواجه نصير الدين طوسى در كتاب (تجريد العقايد): احباط را باطل شمرده و به دليل عقل و نقل بر آن استدلال كرده است دليل عقلى او اين است كه احباط مستلزم ظلم است (زيرا كسى كه ثواب كمترى داشته و گناه بيشترى پس از احباط به منزله كسى خواهد بود كه اصلا كار نيك نكرده است و اين يك نوع ستم در حق او خواهد بود) و اما دليل نقلى اين است كه قرآن با صراحت مى گويد: فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرة شرا يره: هر كس به مقدار سنگينى ذره اى كار خير كند آن را مى بيند و هر كس به مقدار سنگينى ذره اى كار شر كند آن را مى بيند.

در ميان دانشمندان معتزله ابوهاشم احباط و تكفير را به هم آميخته و عنوان موازنه را به وجود آورده است به اين معنى كه گناه و ثواب را با هم مى سنجد و از يكديگر كسر مى كند.

ولى حق اين است كه احباط و تكفير امرى ممكن مى باشد و هيچ گونه ظلمى از آن حاصل نمى گردد، و آيات و رواياتى صريحا بر آن دلالت دارد و به نظر مى رسد مخالفت منكران بازگشت به يك نوع (نزاع لفظى ) مى كند.

توضيح اينكه: گاه مى شود انسان ساليان دراز زحمت مى كشد و با مشقت فراوان سرمايه اى مى اندوزد ولى با يك ندانم كارى و يا يك هوسبازى آن را از دست مى دهد يعنى حسنات سابق (حبط) مى شود.

و يا به عكس مرتكب اشتباهات و خسارتهاى زيادى شده و با يك عمل عاقلانه و حساب شده همه را جبران مى كند اين يك نوع تكفير است (تكفير يك نوع پوشانيدن و جبران كردن است ) در مسائل معنوى نيز همين اصل صادق مى باشد.

آيه(219) و (220) و ترجمه

( يسلونك عن الخمر و الميسر قل فيهما اثم كبير و منفع للناس و إ ثمهما اكبر من نفعهما و يسلونك ما ذا ينفقون قل العفو كذلك يبين الله لكم الايت لعلكم تتفكرون ) (219)( فى الدنيا و الاخرة و يسلونك عن اليتمى قل اصلاح لهم خير و ان تخالطوهم فاخونكم و الله يعلم المفسد من المصلح و لو شاء الله لا عنتكم ان الله عزيز حكيم ) (220)

ترجمه:

219 - درباره شراب و قمار از تو سؤ ال مى كنند، بگو: در آنها گناه و زيان بزرگى است، و منافعى (از نظر مادى ) براى مردم در بر دارد، (ولى ) گناه آنها از نفعشان بيشتر است.

و از تو مى پرسند چه چيز انفاق كنند؟ بگو: از مازاد نيازمندى خود.

اين چنين خداوند آيات را براى شما روشن مى سازد، شايد انديشه كنيد!

220 - (تا انديشه كنيد) درباره دنيا و آخرت! و از تو درباره يتيمان سؤ ال مى كنند، بگو: (اصلاح كار آنان بهتر است. و اگر زندگى خود را با زندگى آنان بياميزيد، (مانعى ندارد؛) آنها برادر (دينى ) شما هستند). (و همچون يك برادر با آنها رفتار كنيد!) خداوند، مفسدان را از مصلحان، باز مى شناسد. و اگر خدا بخواهد، شما را به زحمت مى اندازد؛ (و دستور مى دهد در عين سرپرستى يتيمان، زندگى و اموال آنها را بكلى از اموال خود، جدا سازيد، ولى خداوند چنين نمى كند؛) زيرا او توانا و حكيم است.

شان نزول:

درباره شأن نزول آيه اول گفته اند گروهى از ياران پيامبر خدمتش آمدند و عرض كردند: حكم شراب و قمار را كه عقل را زائل و مال را تباه مى كند بيان فرما! آيه نخست نازل شد و به آنها پاسخ داد.

و در شاءن نزول آيه دوم در تفسير قمى از امام صادق (عليه‌السلام ) و در مجمع البيان از ابن عباس چنين نقل شده است:

هنگامى كه آيه( و لا تقربوا مال اليتيم الا بالتى هى احسن ) (و به مال يتيم جز به بهترين طريق نزديك نشويد) و آيه( ان الذين ياكلون اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا و سيصلون سعيرا ) (كسانى كه اموال يتيمان را از روى ظلم و ستم مى خورند، تنها آتش مى خورند و به زودى به آتش سوزانى مى سوزند) نازل شد، كه در آن از نزديك شدن به اموال و دارايى يتيمان مگر در صورتى كه براى آنان نفعى داشته باشد، و نيز از خوردن اموال آنان نهى شده، مردمى كه يتيمى در خانه داشتند، از كفالت وى فاصله گرفتند و او را به حال خود گذاشتند، و حتى گروهى آنان را از خانه خود بيرون كردند، و آنها كه بيرون نكردند، در خانه براى آنان وضعى به وجود آورده بودند كه كمتر از بيرون كردن نبود، زيرا غذاى او را كه از مال خودش تهيه مى شد، با غذاى خود مخلوط نمى كردند، و حتى جداگانه براى آنان غذا مى پختند و پس از آنكه آن يتيم در گوشه اى از اطاق غذاى مخصوص خويش را مى خورد، زيادى آن را اگر اضافه مى آمد، براى او ذخيره مى كردند تا دفعه بعد بخورد و اگر فاسد مى شد به دور مى ريختند.

همه اين كارها براى آن بود كه گرفتار مسؤ وليت خوردن مال يتيم نشده باشند اين عمل هم براى سرپرستان و هم براى يتيمان مشكلات فراوانى به بار مى آورد، به دنبال اين جريان آنها خدمت پيامبر رسيده و از اين طرز عمل سؤ ال كردند در پاسخ آنها اين آيه نازل شد.

تفسير:

پاسخ به چهار سؤال

آيه اول از دو سؤ ال درباره شراب و قمار شروع مى شود، مى فرمايد: از تو درباره شراب و قمار سؤ ال مى كنند( يسئلونك عن الخمر و الميسر ) .

(خمر) در لغت در اصل به گفته (راغب ) به معنى پوشانيدن چيزى است و لذا به چيزى كه با آن مى پوشانند (خمار) گفته مى شود هر چند خمار معمولا به چيزى گفته مى شود كه زن سر خود را با آن مى پوشاند.

در معجم مقاييس اللغه نيز براى (خمر) يك ريشه ذكر كرده كه دلالت بر پوشاندن و اختلاط و آميزش در پنهانى مى كند و از آنجا كه شراب عقل انسان را مى پوشاند به آن خمر گفته شده زيرا سبب مستى است و مستى پرده اى بر روى عقل مى افكند و نمى گذارد انسان خوب و بد را تشخيص دهد.

(خمر) در اصطلاح شرع به معنى شراب انگور نيست بلكه به معنى هر مايع مست كننده است خواه از انگور گرفته شده باشد و يا از كشمش يا خرما و يا هر چيز ديگر، هر چند در لغت براى هر يك از انواع مشروبات الكلى اسمى قرار داده شده است.

(ميسر) از ماده (يسر) گرفته شده كه به معنى سهل و آسان است، و از آنجا كه (قمار) در نظر بعضى از مردم وسيله آسانى براى نيل به مال و ثروت است به آن ميسر گفته شده است.

سپس در جواب مى فرمايد: (بگو در اين دو گناه بزرگى است و منافعى (از نظر ظاهر و جنبه مادى ) براى مردم دارد ولى گناه آنها از نفعشان بيشتر است )( قل فيهما اثم كبير و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما ) .

با توجه به اينكه جامعه عرب جاهلى بسيار آلوده به شراب و قمار بوده حكم تحريم اين دو به طور تدريجى و در چند مرحله نازل شده و اگر نرمش و مدارائى در لحن آيه مشاهده مى شود به خاطر همين معنى است.

در اين آيه منافع و زيانهاى اين دو با هم مقايسه شده و برترى زيانها و گناه سنگين آن بر منافع آنها مورد تصريح قرار گرفته است مسلما منافع مادى كه احيانا از طريق فروش شراب يا انجام قمار حاصل مى شود و يا منافع خيالى كه به خاطر تخدير حاصل از مستى شراب و غفلت از هموم و غموم و اندوه ها به دست مى آيد در برابر زيانهاى فوق العاده اخلاقى و اجتماعى و بهداشتى اين دو بسيار ناچيز است.

بنابراين هيچ انسان عاقلى به خاطر آن نفع كم به اين همه زيان تن در نمى دهد.

(اثم ) به گفته معجم مقاييس اللغة در اصل، به معنى كندى و عقب افتادن است، و از آنجا كه گناهان، انسان را از رسيدن به خيرات، عقب مى اندازد اين واژه بر آن اطلاق شده است، بلكه در بعضى از موارد از آيات قرآن غير اين معنى (كندى و تاخر) مناسب نيست، مانند:( و اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم ) ؛ (و هنگامى كه به او گفته شود، تقوا پيشه كن، غرور، و مقامات موهوم او را از وصول به تقوا، كند مى سازد).

به هر حال، اثم به هر كار و هر چيزى گفته مى شود كه حالتى در روح و عقل به وجود مى آورد، و انسان را از رسيدن به نيكيها و كمالات باز مى دارد، بنابراين وجود (اثم كبير) در شراب و قمار، دليل بر تاثير منفى اين دو در رسيدن به تقوا و كمالات معنوى و انسانى است كه شرح آن در نكته ها خواهد آمد.

سومين سؤ الى كه در آيه فوق مطرح است، سؤ ال درباره انفاق است، مى فرمايد: (از تو سؤال مى كنند چه چيز انفاق كنند)( و يسئلونك ما ذا ينفقون ) .

(بگو از مازاد نيازمنديهايتان ) (قل العفو).

در تفسير در المنثور، در شان نزول اين قسمت از آيه، از ابن عباس، چنين نقل شده كه گروهى از صحابه و ياران پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سؤ ال كردند (اينكه مى گوييد در راه خدا انفاق كنيد) ما نمى دانيم چه مقدار از اموال خود را انفاق كنيم آيا همه را در راه خدا به نيازمندان بدهيم يا مقدارى از آن را.

در پاسخ آنها آيه فوق، نازل گرديد و به آنها دستور داد در انفاق خود رعايت عفو كنيد، اكنون ببينيم عفو در اينجا به چه معنى است؟

(عفو) در اصل - به گفته راغب در مفردات - به معنى قصد بر گرفتن چيزى است يا به معنى چيزى كه بر گرفتن آن آسان است.

و از آنجا كه اين معنى، بسيار گسترده است، بر مصاديق گوناگونى اطلاق شده، از جمله بخشش و آمرزش، از بين بردن اثر، حد وسط و ميانه هر چيز، و مقدار اضافى چيزى، و بهترين قسمت مال، ظاهرا دو معنى اول متناسب با مفهوم آيه نيست و به نظر مى رسد، مراد يكى از سه معنى اخير باشد، يعنى در انفاق حد وسط را رعايت كنيد و يا مقدار اضافى از نيازمنديهاى خود را انفاق نمائيد و يا به هنگام انفاق به سراغ قسمتهاى بى ارزش مال نرويد، از بهترين قسمتها كه بر گرفتن آن براى خودتان به خاطر مرغوبيت سهل و آسان است در راه خدا نيز از همان انفاق كنيد. در روايات اسلامى نيز، آيه فوق به همين معنى تفسير شده است.

در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه فرمود: العفو الوسط: (منظور از عفو (در آيه فوق ) حد وسط است ).

و در تفسير على بن ابراهيم مى خوانيم لا اقتار و لا اسراف: (نه سختگيرى باشد و نه اسراف ).

و در (مجمع البيان ) از امام باقر (عليه‌السلام ) آمده است: عفو، مازاد خوراك سال است.

احتمال ديگرى كه در تفسير اين آيه مى توان گفت (هر چند آن را در كلمات هيچ يك از مفسران نديده ايم ) اين است كه عفو به همان معنى اول، يعنى مغفرت و گذشت از لغزش ديگران است، مطابق اين معنى، تفسير آيه چنين مى شود: (بگو بهترين انفاق، انفاق عفو و گذشت است ).

با توجه به اوضاع اجتماعى عرب جاهلى و محل نزول قرآن، مخصوصا مكه و مدينه كه از نظر دشمنى و كينه توزى، و عدم گذشت، در حد اعلا بودند، اين احتمال چندان دور نيست، به خصوص اينكه شخص ‍ پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نيز نمونه كامل اين معنى بود، همان گونه كه اعلام عفو عمومى، نسبت به مشركان مكه كه سرسخت ترين و سنگدل ترين دشمنان اسلام بودند نشان مى دهد، و هيچ مانعى ندارد كه آنها سؤ ال از انفاق اموال كنند، ولى نياز شديد آنها به انفاق عفو، سبب شود كه قرآن آنچه را لازمتر است، در پاسخ بيان كند و اين يكى از شؤ ون فصاحت و بلاغت است كه گوينده پاسخ سؤال طرف را رها كرده و به مهمتر از آن مى پردازد.

در ميان اين تفاسير، تضادى وجود ندارد و ممكن است همه آنها در مفهوم آيه جمع باشد.

و بالاخره در پايان آيه مى فرمايد: (خداوند آيات خود را چنين بيان مى كند شايد تفكر و انديشه كنيد)( كذلك يبين الله لكم الايات لعلكم تتفكرون ) .

و بلافاصله در آيه بعد، مركز اصلى فكر و انديشه را چنين بيان مى كند: (در دنيا و آخرت )( فى الدنيا و الاخرة ) .

آرى بايد تمام كارها در زندگى مادى و معنوى، تواءم با فكر و انديشه باشد، از اين تعبير، دو نكته روشن مى شود: نخست اينكه انسان گر چه موظف است در برابر خدا و پيامبرش، تسليم باشد، ولى اين اطاعت، به معنى اطاعت كوركورانه نيست، بلكه اطاعتى است آميخته با آگاهى، بايد از اسرار احكام الهى نه فقط در زمينه تحريم شراب و قمار، بلكه در همه زمينه ها، و لو اجمالا آگاه گردد، و با درك صحيح آنها را انجام دهد.

معنى اين سخن آن نيست كه اطاعت احكام الهى، مشروط به درك فلسفه آنهاست، بلكه منظور اين است كه به موازات اين اطاعت، بايد بكوشد تا از اسرار و روح احكام خدا آگاه گردد.

ديگر اينكه: انديشه بايد در تمام زمينه ها انجام گيرد، براى نيازمنديهاى جسم و جان، روح و بدن، چرا كه دنيا و آخرت به هم مربوطند، و ويرانى هر يك در ديگرى اثر مى گذارد. اصولا انديشه درباره يكى از اين دو به تنهائى نمى تواند ترسيم صحيحى، از واقعيت اين عالم، در اختيار انسان بگذارد، چرا كه هر يك از اين دو بخشى از اين عالم است، دنيا بخش كوچكتر، و آخرت بخش عظيمتر و آنها كه تنها درباره يكى از اين دو مى انديشند، تفكر درستى از عالم هستى ندارند.

سپس به چهارمين سؤ ال و پاسخ آن مى پردازد و مى فرمايد: (از تو درباره يتيمان سؤ ال مى كنند)( و يسئلونك عن اليتامى ) .

(بگو اصلاح كار آنان بهتر است )( قل اصلاح لهم خير ) .

(و اگر زندگى خود را با آنان بياميزيد (مانعى ندارد) آنها برادر شما هستند)( و ان تخالطوهم فاخوانكم ) .

به اين ترتيب قرآن، به مسلمانان گوشزد مى كند كه شانه خالى كردن از زير بار مسؤ وليت سرپرستى يتيمان، و آنها را به حال خود واگذاردن، كار درستى نيست، بهتر اين است كه سرپرستى آنها را بپذيريد، و كارهاى آنان را سامان دهيد و اصلاح كنيد، و اگر زندگى و اموال آنها با زندگى و اموال شما مخلوط گردد مشكلى نيست، در صورتى كه نظر شما اصلاح باشد و بسان يك برادر، با آنها رفتار كنيد.

سپس اضافه مى كند: (كه خداوند مفسد را از مصلح مى شناسد)( و الله يعلم المفسد من المصلح ) آرى او از نيات همه شما آگاه است، و آنها كه قصد سوء استفاده از اموال يتيمان دارند، و با آميختن اموال آنها با اموال خود، به حيف و ميل اموال يتيمان مى پردازند را از دلسوزان پاكدل واقعى مى شناسد.

و در پايان آيه مى فرمايد: (خداوند اگر بخواهد مى تواند كار را بر شما سخت بگيرد و شما را به زحمت اندازد (و در عين دستور دادن به سرپرستى يتيمان، دستور دهد كه اموال آنها را به كلى از اموال خود جدا سازيد، ولى خداوند هرگز چنين نمى كند) زيرا او توانا و حكيم است )( و لو شاء الله لاعنتكم ان الله عزيز حكيم ) .

نكته ها

1 - رابطه احكام چهارگانه بالا

همان گونه كه ملاحظه كرديد، چهار سؤ ال در دو آيه فوق، درباره مساءله (شراب ) و (قمار) و (انفاق ) و (يتيمان )، همراه پاسخ آنها آمده است، ذكر اين چهار سؤ ال و جواب با يكديگر ممكن است، به اين جهت باشد كه واقعا مردم گرفتار اين چهار مساءله و درگير با آنها بودند، لذا پى در پى درباره اين چهار موضوع سؤ ال مى كردند (توجه داشته باشيد كه يسئلونك فعل مضارع و دليل بر استمرار است ).

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين هر چهار مورد به نحوى با مسايل مالى مربوط است، شراب و قمار، مايه تباهى اموال، و انفاق مايه شكوفائى آن و سرپرستى يتيمان، ممكن است مفيد و يا مخرب باشد.

ديگر اينكه: انفاق جنبه عمومى و همگانى و جنبه اخروى و اصلاح دارد، و شراب و قمار جنبه خصوصى و مادى و افساد دارد و اصلاح كار يتيمان نيز داراى هر دو جنبه عمومى و خصوصى است، و به اين ترتيب مصداق تفكر در دنيا و آخرت مى باشد.

و از اينجا رابطه خمر و ميسر (شراب و قمار) نيز روشن مى شود، زيرا هر دو مايه تباهى اموال، و فساد جامعه، و انواع بيماريهاى جسم و جان انسان هستند.

2 - زيانهاى نوشابه هاى الكلى

الف - اثر الكل در عمر: يكى از دانشمندان مشهور غرب اظهار مى دارد كه هر گاه از جوانان 21 ساله تا 23 ساله معتاد به مشروبات الكلى 51 نفر بميرند در مقابل از جوانهاى غير معتاد ده نفر هم تلف نمى شوند.

دانشمند مشهور ديگرى ثابت كرده است كه جوانهاى بيست ساله كه انتظار مى رود پنجاه سال عمر كنند در اثر نوشيدن الكل بيشتر از 35 سال عمر نمى كنند.

بر اثر تجربياتى كه كمپانيهاى بيمه عمر كرده اند ثابت شده است كه عمر معتادان به الكل نسبت به ديگران 25 الى 30 درصد كمتر است.

آمارگيرى نشان مى دهد كه حد متوسط عمر معتادان به الكل در حدود 35 الى 50 سال است، در صورتى كه حد متوسط عمر با رعايت نكات بهداشتى از 60 سال به بالا است.

ب - اثر الكل در نسل: كسى كه در حين انعقاد نطفه مست است 35 درصد عوارض الكليسم حاد را به فرزند خود منتقل مى كند و اگر زن و مرد هر دو مست باشند، صددرصد عوارض حاد در بچه ظاهر مى شود براى اينكه به اثر الكل در فرزندان بهتر توجه شود آمارى را در اينجا مى آوريم:

كودكانى كه زودتر از وقت طبيعى به دنيا آمده اند از پدران و مادران الكلى 45 درصد، و از مادران الكلى 31 درصد، و از پدران الكلى 17 درصد، بوده اند.

كودكانى كه هنگام تولد توانائى زندگى را ندارند، از پدران الكلى 6 درصد، و از مادران الكلى 45 درصد، كودكانى كه كوتاه قد بوده اند از پدران و مادران الكلى 75 درصد و از مادران الكلى 45 درصد بوده است، كودكانى كه فاقد نيروى كافى عقلانى و روحى بوده اند از مادران و از پدران الكلى نيز 75 درصد بوده است.

ج - اثر الكل در اخلاق: در شخص الكلى عاطفه خانوادگى و محبت نسبت به زن و فرزند ضعيف مى شود بطوريكه مكرر ديده شده كه پدرانى فرزندان خود را با دست خود كشته اند.

د - زيانهاى اجتماعى الكل: طبق آمارى كه (انستيتوى ) پزشكى قانونى شهر نيون در سال 1961 تهيه نموده است جرايم اجتماعى الكليستها از اين قرار است:

مرتكبين قتلهاى عمومى 50 درصد. ضرب و جرحها در اثر نوشيدن الكل 8 / 77 درصد سرقتهاى مربوط به الكليستها 5 / 88 درصد. جرايم جنسى مربوط به الكليها 8 / 88 درصد، مى باشد. اين آمار نشان مى دهد كه اكثريت قاطع جنايات و جرايم بزرگ در حال مستى روى مى دهد.

ه - زيانهاى اقتصادى مشروبات الكلى: يكى از روان پزشكهاى معروف مى گويد: متاسفانه حكومتها حساب منافع و عايدات مالياتى شراب را مى كنند، ولى حساب بودجه هاى هنگفت ديگرى را كه صرف ترميم مفاسد شراب مى شود، نكرده اند، اگر دولتها حسابهاى ازدياد بيماريهاى روحى را در اجتماع و خسارتهاى جامعه منحط، و اتلاف وقتهاى گرانبها، و تصادفات رانندگى در اثر مستى، و فساد نسلهاى پاك، و تنبلى و بى قيدى و بى كارى، و عقب ماندن فرهنگ و زحمات و گرفتاريهاى پليس، و پرورشگاهها جهت سرپرستى اولاد الكليها و بيمارستانها، و تشكيلات دادگسترى براى جنايات آنها و زندانها براى مجرمين از الكليها، و ديگر خسارتهاى ناشى از ميگسارى را يك جا بكنند خواهند دانست در آمدى كه به عنوان عوارض و ماليات شراب عايد مى گردد، در برابر خسارت نامبرده هيچ است، بعلاوه نتايج اسف انگيز صرف مشروبات الكلى را تنها با دلار و پول نمى توان سنجيد، زيرا مرگ عزيزان، و به هم خوردن خانواده ها، و آرزوهاى بر باد رفته و فقدان مغزهاى متفكر انسانى، به هيچ وجه قابل مقايسه با پول نمى باشد.

خلاصه ضررهاى الكل آنقدر زياد است كه به گفته يكى از دانشمندان اگر دولتها ضمانت كنند در نيمى از ميخانه ها را ببندند مى توان ضمانت كرد كه از نيمى از بيمارستانها و تيمارستانها بى نياز شويم.

از آنچه گفته شد، معنى آيه مورد بحث به خوبى روشن مى گردد كه اگر در تجارت مشروبات الكلى سودى براى بشر باشد و يا فرضا چند لحظه بى خبرى و فراموش كردن غمها براى او سودى محسوب شود، زيان آن به درجات بيشتر، وسيعتر و طولانيتر است بطورى كه اين دو با هم قابل مقايسه نيستند.

3 - آثار شوم قمار

كمتر كسى را مى توان يافت كه از زيانهاى گوناگون قمار بى خبر باشد، براى توضيح بيشتر گوشهاى از عواقب شوم و خانمان برانداز آن را بطور فشرده يادآور مى شويم:

الف - قمار بزرگترين عامل هيجان: كليه روانشناسان و دانشمندان پيسيكولوژى، معتقدند كه هيجانات روانى عامل اصلى بسيارى از بيماريهاست، مثلا كم شدن ويتامين ها، زخم معده، جنون و ديوانگى، بيماريهاى عصبى روانى به صورت خفيف و حاد و مانند آنها در بسيارى از موارد ناشى از هيجان مى باشند، و قمار بزرگترين عامل پيدايش هيجان است تا آنجا كه يكى از دانشمندان امريكا مى گويد: در هر سال در اين كشور فقط دو هزار نفر در اثر هيجان قمار مى ميرند، و

بطور متوسط قلب يك (پوكرباز) (يك نوع بازى قمار) متجاوز از صد بار در دقيقه مى زند، قمار گاهى سكته قلبى و مغزى نيز ايجاد مى كند، و قطعا عامل پيرى زودرس خواهد بود.

بعلاوه به گفته دانشمندان شخصى كه مشغول بازى قمار است، نه تنها روح وى دستخوش تشنج است بلكه تمام جهازات بدن او در يك حالت فوق العاده بسر مى برند، يعنى ضربان قلب بيشتر مى شود، مواد قندى در خون او مى ريزد، در ترشحات غدد داخلى اختلال حاصل مى شود، رنگ صورت مى پرد، دچار بى اشتهايى مى شود، و پس از پايان قمار به دنبال يك جنگ اعصاب و حالت بحرانى به خواب مى رود، و غالبا براى تسكين اعصاب و ايجاد آرامش در بدن متوسل به الكل و ساير مواد مخدر مى شود، كه در اين صورت زيانهاى ناشى از آن را نيز بايد به زيانهاى مستقيم قمار اضافه كرد.

از زبان دانشمندان ديگرى مى خوانيم: قمارباز، انسانى مريض است كه دائما احتياج به مراقبت روانى دارد، فقط بايد سعى كرد به او فهماند كه يك خلع روانى وى را به سوى اين عمل ناهنجار سوق مى دهد، تا در صدد معالجه خويش بر آيد.

ب - رابطه قمار با جنايات: يكى از بزرگترين مؤ سسات آمارگيرى جهانى ثابت كرده است كه: 30 درصد جنايتها با قمار رابطه مستقيم دارد، و از عوامل به وجود آمدن 70 درصد جنايات ديگر نيز بشمار مى رود.

ج - ضررهاى اقتصادى قمار: در طول سال ميليونها بلكه ميلياردها از ثروت مردم جهان در اين راه از بين مى رود، گذشته از ساعات زيادى كه از نيروى انسانى در اين راه تلف مى شود، و حتى نشاط كار مداوم را در ساعات ديگر سلب مى كند، مثلا در گزارشها چنين آمده است: در شهر (مونت كارلو) كه يكى از مراكز معروف قمار در دنيا است، يك نفر در مدت 19 ساعت قمار بازى 4 ميليون تومان ثروت خود را از دست داد، وقتى درهاى قمارخانه بسته شد يك راست به جنگل رفت، و با يك گلوله مغز خويش را متلاشى كرد، و به زندگى خود خاتمه داد، گزارش دهنده اضافه مى كند، جنگلهاى (مونت كارلو) بارها شاهد خودكشى اين پاك بازها بوده است.

د - زيانهاى اجتماعى قمار: بسيارى از قماربازان به علت اينكه گاهى برنده مى شوند و در يك ساعت ممكن است هزاران تومان سرمايه ديگران را به جيب خود بريزند، حاضر نمى شوند تن به كارهاى توليدى و اقتصادى بدهند، در نتيجه چرخهاى توليد و اقتصاد به همان نسبت لنگ مى شود، و درست اگر دقت كنيم مى بينيم كه، تمام قماربازان و عائله آنان سربار اجتماع هستند، و بدون اينكه كمترين سودى به اين اجتماع برسانند از دست رنج آنها استفاده مى كنند، و گاهى هم كه در بازى قمار باختند، براى جبران آن دست به سرقت مى زنند.

خلاصه زيانهاى ناشى از قمار بحدى است كه حتى بسيارى از كشورهاى غير مسلمان آن را قانونا ممنوع اعلام داشته اند اگر چه عملا بطور وسيع آن را انجام مى دهند.

مثلا انگلستان در سال 1853، امريكا در سال 1855، شوروى در سال 1854 و آلمان در سال 1873 قمار را ممنوع اعلام نمودند.

در پايان اين بحث اشاره به اين موضوع جالب به نظر مى رسد، كه طبق آمارى كه بعضى از محققان تهيه كرده اند جيب برى 90 درصد، فساد اخلاق 10 درصد، ضرب و جرح 40 درصد، جرايم جنسى 15 درصد، طلاق 30 درصد و خودكشى 5 درصد، معلول قمار است.

اگر بخواهيم يك تعريف جامعى براى قمار تهيه كنيم، بايد بگوييم: قمار يعنى قربانى كردن مال و شرف براى بدست آوردن مال غير به خدعه و تزوير و احيانا به عنوان تفريح و نرسيدن به هيچكدام.

تا اينجا به ضررهاى جبران ناپذير خمر و ميسر (شراب و قمار) توجه شد و لازم است به يك نكته ديگر نيز توجه كنيم، و آن اينكه: چرا خداوند به هنگام سرزنش و نهى از شرابخوارى به منافع آن اشاره كرده است، در حالى كه ميدانيم

منافع آنها در برابر زيان آنها بسيار ناچيز است. ممكن است نكته آن اين باشد كه اولا در عصر جاهليت (مانند عصر ما) معامله شراب و بهره بردارى از قمار، بسيار رواج داشت و اگر به اين موضوع اشاره نمى شد شايد بعضى از كوتاه فكران تصور مى كردند، مسئله به صورت يك جانبه بررسى شده. به علاوه هميشه افكار انسان بر محور سود و زيان دور مى زند، و براى نجات او از چنگال مفاسد اخلاقى بزرگ بايد از همين منطق استفاده كرد. ضمنا آيه مورد بحث به پارهاى از گفته هاى پزشكان كه مشروبات الكلى را در مبارزه با بعضى از بيماريها مفيد مى دانند، نيز عملا پاسخ گفته است كه اين گونه منافع اجتماعى هيچ گاه با زيانهاى ناشى از آن قابل مقايسه نيست، يعنى اگر روى يك بيمارى اثر مثبت داشته باشد، ممكن است سرچشمه بيماريهاى خطرناكترى گردد، و اين كه در پارهاى از روايات وارد شده كه خداوند در مشروبات الكلى شفا نيافريده است، شايد اشاره به همين حقيقت باشد.

4 - اعتدال در مساله انفاق

با اينكه انفاق از مهمترين مسائلى است كه اسلام و قرآن، روى آن تكيه كرده، ولى با اين حال اجازه نمى دهد، بى حساب و افراطى باشد. آن چنان كه زندگى انفاق كننده را دچار نابسامانى كند، آيه فوق بنابر بعضى از تفاسير، ناظر به همين معنى است، و نيز مى تواند اشاره به اين حقيقت باشد كه بعضى از افراد، براى شانه خالى كردن از زير بار اين دستور مهم اسلامى غالبا نيازهاى خودشان را مطرح مى كنند، قرآن مى گويد: بسيارى از شما اضافات و زوايدى از زندگى خود داريد حد اقل از آنها انتخاب كنيد و انفاق نمائيد.

5 - انديشه در همه چيز

جمله لعلكم تتفكرون فى الدنيا و الاخرة درس مهمى به مسلمانان مى آموزد كه آنها هيچكارى را چه در زندگى مادى و چه در زندگى معنوى، بدون فكر و انديشه انجام ندهند، حتى تبيين آيات الهى براى بندگان نيز براى برانگيختن انديشه ها و حركت به سوى تفكر است، و چه بيچاره هستند مردمى كه نه كارهاى دينيشان روى فكر و انديشه است، و نه كارهاى دنيايشان.

آيه (221) و ترجمه

( و لا تنكحوا المشركات حتى يومن و لامة مومنة خير من مشركة و لو اعجبتكم و لا تنكحوا المشركين حتى يومنوا و لعبد مؤ من خير من مشرك و لو اعجبكم اولئك يدعون الى النار و الله يدعوا الى الجنة و المغفرة باذنه و يبين آياته للناس لعلهم يتذكرون ) (221)

ترجمه:

221 - و با زنان مشرك و بت پرست، تا ايمان نياورده اند، ازدواج نكنيد! (اگر چه جز به ازدواج با كنيزان، دسترسى نداشته باشيد، زيرا) كنيز با ايمان، از زن آزاد بت پرست، بهتر است، هر چند (زيبايى، يا ثروت، يا موقعيت او) شما را به شگفتى آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بت پرست، تا ايمان نياورده اند، در نياوريد! (اگر چه ناچار شويد آنها را به همسرى غلامان با ايمان در آوريد، زيرا) يك غلام با ايمان، از يك مرد آزاد بت پرست، بهتر است، هر چند (مال و موقعيت و زيبايى او،) شما را به شگفتى آورد. آنها دعوت به سوى آتش مى كنند، و خدا دعوت به بهشت و آمرزش به فرمان خود مى نمايد، و آيات خويش را براى مردم روشن مى سازد، شايد متذكر شوند!

شان نزول:

شخصى به نام مرثد كه مرد شجاعى بود از طرف پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مامور شد كه از مدينه به مكه برود و جمعى از مسلمانان را كه آنجا بودند با خود بياورد، وى به قصد انجام فرمان رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) وارد مكه شد در آنجا با زن زيبائى به نام عناق كه در زمان جاهليت او را مى شناخت برخورد نمود آن زن او را مانند گذشته به گناه دعوت كرد اما مرثد كه ديگر مسلمان شده بود تسليم خواسته او نشد، آن زن تقاضاى ازدواج نمود مرثد گفت: اين امر موكول به اجازه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است؛ او پس از انجام ماموريت خود به مدينه بازگشت و جريان را به اطلاع پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رساند اين آيه نازل شد و بيان داشت كه زنان مشرك و بت پرست شايسته همسرى و ازدواج با مردان مسلمان نيستند.

تفسير:

ازدواج با مشركان ممنوع است

مطابق شان نزولى كه در بالا آمد، اين آيه نيز در واقع پاسخ به سوال ديگرى درباره ازدواج با مشركان است، مى فرمايد: با زنان مشرك و بت پرست مادام كه ايمان نياورده اند ازدواج نكنيد( و لا تنكحوا المشركات حتى يومن ) .

سپس در يك مقايسه، مى افزايد: كنيز با ايمان از زن آزاد بت پرست بهتر است، هر چند زيبائى او شما را به اعجاب وا دارد( و لامة مومنة خير من مشركة و لو اعجبتكم ) .

درست است كه ازدواج با كنيزان (مخصوصا كنيزانى كه نه بهره چندانى از زيبائى دارند و نه مال ) در عرف مردم جالب و پسنديده نيست به خصوص اينكه در مقابل آنها زن مشرك زيبا يا ثروتمندى باشد ولى ارزش ايمان، كفه ترازوى مقايسه را به نفع كنيزان، سنگينتر مى كند، چرا كه هدف از ازدواج، تنها كامجوئى جنسى نيست، زن شريك عمر انسان و مربى فرزندان او است و نيمى از شخصيت او را تشكيل مى دهد، با اين حال چگونه مى توان شرك و عواقب شوم آن را با زيبائى ظاهرى و مقدارى مال و ثروت، مبادله كرد.

سپس به بخش ديگرى از اين حكم پرداخته، مى فرمايد: دختران خود را نيز به مردان بت پرست مادامى كه ايمان نياورده اند ندهيد (هر چند ناچار شويد آنها را به همسرى غلامان با ايمان در آوريد زيرا) يك غلام با ايمان از يك مرد آزاد بت پرست بهتر است، هر چند (مال و موقعيت و زيبائى او) شما را به اعجاب آورد( و لا تنكحوا المشركين حتى يومنوا و لعبد مؤ من خير من مشرك و لو اعجبكم ) .

بنابراين همان گونه كه از ازدواج مردان مؤ من با زنان مشرك و بت پرست نهى شده، ازدواج مردان مشرك با زنان مؤ من نيز ممنوع است حتى غلامان با ايمان بر آنها ترجيح و اولويت دارند، و از مردان زيبا و ثروتمند و ظاهرا با شخصيت كافر برتر و شايسته تر بلكه مساله در اين بخش از حكم، سخت تر و مشكل تر است، چرا كه تاثير شوهر بر زن معمولا از تاثير زن بر شوهر بيشتر است.

در پايان آيه نيز دليل اين حكم الهى را براى به كار انداختن انديشه ها بيان مى كند، مى فرمايد: آنها (يعنى مشركان ) به سوى آتش دعوت مى كنند، در حالى كه خدا (مومنانى كه مطيع فرمان او هستند) به فرمانش ‍ دعوت به بهشت و آمرزش مى كند( اولئك يدعون الى النار و الله يدعوا الى الجنة و المغفرة باذنه ) .

سپس مى افزايد: و آيات خود را براى مردم روشن مى سازد، شايد متذكر شوند( و يبين آياته للناس لعلهم يتذكرون ) .

نكته ها

1 - فلسفه تحريم ازدواج با مشركان

چنانكه ديديم آيه فوق در يك جمله كوتاه، فلسفه اين حكم را بيان كرده كه اگر آن را بشكافيم، چنين مى شود: ازدواج پايه اصلى تكثير نسل و پرورش و تربيت فرزندان و گسترش جامعه است، و محيط تربيتى خانواده در سرنوشت فرزندان، فوق العاده موثر است، از يك سو آثار قطعى وراثت، و از سوى ديگر آثار قطعى تربيت در طفوليت زيرا نوزادان، بعد از تولد غالبا در دامان پدر و مادر پرورش مى يابند و در سالهائى كه سخت شكل پذيرند، زير نظر آنها هستند.

از سوى سوم شرك، خمير مايه انواع انحرافات، و در واقع آتش سوزانى است، هم در دنيا و هم در آخرت، لذا قرآن اجازه نمى دهد كه مسلمانان، خود يا فرزندانشان را در اين آتش بيفكنند، از اين گذشته مشركان كه افراد بيگانه از اسلامند، اگر از طريق ازدواج به خانه هاى مسلمانان راه يابند، جامعه اسلامى گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلى مى شود، ولى اين تا زمانى است كه آنها بر مشرك بودن پافشارى مى كنند، اما راه به روى آنها باز است، مى توانند ايمان بياورند و در صفوف مسلمين قرار گيرند، و به اصطلاح كفو آنها در مساله ازدواج شوند.

ضمنا واژه نكاح در لغت، هم به معنى آميزش جنسى آمده، هم به معنى عقد ازدواج، و در اينجا منظور، عقد ازدواج است، هر چند راغب در مفردات مى گويد: نكاح در اصل به معنى عقد است، سپس مجازا در آميزش جنسى به كار رفته است.

2 - مشركان چه اشخاصى هستند؟

واژه مشرك در قرآن، غالبا به بت پرستان اطلاق شده، ولى بعضى از مفسران معتقدند كه مشرك شامل ساير كفار مانند يهود و نصارا و مجوس (و به طور كلى اهل كتاب ) نيز مى شود، زيرا هر كدام از اين طوائف براى خداوند شريكى قائل شدند، نصارا قائل به خدايان سه گانه (تثليث ) و مجوس قائل به خدايان دوگانه اهور مزدا و اهريمن (ثنويت ) و يهود، عزير را فرزند خدا مى دانستند، ولى اين عقائد گر چه شرك آور است اما با توجه به اينكه در آيات متعددى مشركان در برابر اهل كتاب قرار گرفتهاند و با توجه به اينكه يهود و نصارا و مجوس در اصل متكى به نبوت راستين و كتاب آسمانى هستند، معلوم مى شود كه منظور قرآن از مشرك، همان بت پرست است.

حديث معروفى كه از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده كه در ضمن وصاياى خود فرمود: مشركان را از جزيرة العرب بيرون كنيد شاهد اين مدعى است چرا كه به طور مسلم اهل كتاب از جزيرة العرب اخراج نشدند بلكه به عنوان يك اقليت مذهبى طبق دستور قرآن با دادن جزيه در پناه اسلام زندگى مى كردند.

3 - اين آيه منسوخ نشده است

بعضى از مفسران گفته اند كه حكم در آيه فوق، منسوخ شدهو ناسخ آن آيه و المحصنات من الذين اوتوا الكتاب مى باشد، كه اجازه ازدواج با زنان اهل كتاب را مى دهد.

اين تصور از آنجا پيدا شده كه گمان كرده اند آيه مورد بحث، ازدواج با همه كفار را تحريم كرده، بنابراين آيه 5 سوره مائده كه اجازه ازدواج با كفار اهل كتاب را مى دهد، ناسخ اين حكم مى باشد (يا مخصص آن است ) ولى با توجه به آنچه در تفسير آيه فوق گفته شد معلوم مى شود كه اين آيه فقط نظر به ازدواج با بت پرستان دارد، نه كفار اهل كتاب، مانند يهود و نصارا، (البته در مورد ازدواج با كفار اهل كتاب، نيز قرائنى در آيه و روايات اهل بيت (عليهما‌السلام ) است كه نشان مى دهد منظور فقط ازدواج موقت است ).

4 - تشكيل خانواده بايد با دقت و مطالعه باشد

بعضى از مفسران معاصر، در اينجا اشاره به نكته ظريفى كرده اند، و آن اينكه: آيه مورد بحث و 21 آيه ديگر كه به دنبال آن مى آيد احكام مربوط به تشكيل خانواده را در ابعاد مختلف بيان مى كند، و در اين آيات دوازده حكم در اين رابطه بيان شده است: 1 - حكم ازدواج با مشركان 2 - تحريم نزديكى در حال حيض 3 - حكم قسم به عنوان مقدمهاى براى مساله ايلاء (منظور از ايلاء آن است كه كسى سوگند ياد كند با همسرش نزديكى نكند) 4 - حكم ايلاء و به دنبال آن طلاق، 5 - عده نگه داشتن زنان مطلقه، 6 - عدد طلاقها 7 - نگه داشتن زن با نيكى يا رها كردن با نيكى 8 - حكم شير دادن نوزادان 9 - عده زنى كه شوهرش وفات كرده 10 - خواستگارى از زن قبل از تمام شدن عده او 11 - مهر زنان مطلقه قبل از دخول 12 - حكم متعه (هديه دادن ) به زن بعد از وفات شوهر يا طلاق گرفتن و اين احكام با تذكرات اخلاقى و تعبيراتى كه نشان مى دهد مساله تشكيل خانواده نوعى عبادت پروردگار است، و بايد همراه با فكر و انديشه باشد آميخته شده است.

آيه(222) (223)و ترجمه

( و يسلونك عن المحيض قل هو اذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لا تقربوهن حتى يطهرن فاذا تطهرن فاتوهن من حيث امركم الله ان الله يحب التوبين و يحب المتطهرين ) (222)( نساوكم حرث لكم فاتوا حرثكم انى شئتم و قدموا لانفسكم و اتقوا الله و اعلموا انكم ملاقوه و بشر المومنين ) (223)

ترجمه:

222 - و از تو، درباره خون حيض سوال مى كنند، بگو: چيز زيانبار و آلودهاى است، از اين رو در حالت قاعدگى، از زنان كناره گيرى كنيد! و با آنها نزديكى ننماييد، تا پاك شوند! و هنگامى كه پاك شدند، از طريقى كه خدا به شما فرمان داده، با آنها آميزش كنيد! خداوند، توبه كنندگان را دوست دارد، و پاكان را (نيز) دوست دارد.

223 - زنان شما، محل بذرافشانى شما هستند، پس هر زمان كه بخواهيد، مى توانيد با آنها آميزش كنيد.

و (سعى نمائيد از اين فرصت بهره گرفته، با پرورش فرزندان صالح ) اثر نيكى براى خود، از پيش بفرستيد! و از خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مومنان، بشارت ده!

شان نزول:

زنان در هر ماه به مدت حد اقل سه روز و حد اكثر ده روز قاعده مى شوند و آن عبارت از خونى است كه با اوصاف خاصى كه در كتب فقه آمده از رحم زن خارج مى گردد، زن را در چنين حال حائض و آن خون را خون حيض مى گويند، آيين كنونى يهود و نصارا احكام ضد يكديگر در مورد آميزش مردان با چنين زنانى دارند كه براى هر كس حالت استفهام ايجاد مى نمايد

جمعى از يهود مى گويند معاشرت مردان با اينگونه زنان مطلقا حرام است هر چند كه به صورت غذا خوردن سر يك سفره و يا زندگى در يك اطاق باشد مثلا مى گويند جائى كه زن حائض بنشيند مرد نبايد بنشيند، اگر نشست بايد لباس خود را بشويد و الا نجس است، و نيز اگر در رختخواب او بخوابد لباس و بدن را بايد شستشو دهد، بطور خلاصه زن را در اين مدت يك موجود ناپاك و لازم الاجتناب مى دانند.

در مقابل اين گروه نصارا هستند كه مى گويند: هيچ گونه فرقى ميان حالت حيض زنان و غير حيض نيست، همه گونه معاشرت حتى آميزش جنسى با آنان بى مانع است!

مشركين عرب به خصوص آنها كه در مدينه زندگى مى كردند، كم و بيش به خلق و خوى يهود انس گرفته بودند و با زنان حائض مانند يهود رفتار مى كردند و در زمان عادت ماهيانه از آنها جدا مى شدند، همين اختلاف در آيين و افراط و تفريطهاى غير قابل گذشت سبب شد كه بعضى از مسلمانان از پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در اين باره سئوال كنند، در پاسخ آنان اين آيه نازل شد

تفسير:

حكم زنان در عادت ماهيانه

در نخستين آيه به سوال ديگرى برخورد مى كنيم و آن درباره عادت ماهيانه زنان است، مى فرمايد: درباره (خون ) حيض از تو سوال مى كنند بگو چيز زيان آورى است( و يسئلونك عن المحيض قل هو اذى ) .

و بلافاصله مى افزايد: حال كه چنين است از زنان در حالت قاعدگى كناره گيرى نمائيد، و با آنها آميزش جنسى نكنيد تا پاك شوند( فاعتزلوا النساء فى المحيض و لا تقربوهن حتى يطهرن ) .

ولى هنگامى كه پاك شوند، از طريقى كه خدا به شما فرمان داده با آنها آميزش كنيد كه خداوند توبه كنندگان و پاكان را دوست دارد( فاذا تطهرن فاتوهن من حيث امركم الله ان الله يحب التوابين و يحب المتطهرين ) .

محيض مصدر ميمى و به معنى عادت ماهيانه است، در معجم مقاييس اللغه، آمده است كه اين واژه، در اصل به معنى خارج شدن آب قرمز از درختى است به نام سمره، (سپس به عادت ماهيانه زنان اطلاق شده است ) ولى در تفسير فخر رازى آمده كه حيض در اصل به معنى سيل است، و لذا هنگامى كه سيل جريان پيدا كند، گفته مى شود حاض السيل، و حوض را نيز به همين مناسبت حوض مى گويند كه آب به سوى آن جريان پيدا مى كند.

ولى از گفته راغب در مفردات عكس اين استفاده مى شود كه اين واژه در اصل به معنى همان خون عادت است (سپس به معانى ديگر اطلاق شده ).

و در هر حال منظور در اينجا، همان خون است كه قرآن، آن را اذى (چيز آلوده يا زيان آور) معرفى كرده است، و در حقيقت اين جمله، فلسفه حكم اجتناب از آميزش جنسى زنان را در حالت قاعدگى كه در جمله بعد آمده است بيان مى كند، زيرا آميزش در چنين حالتى، علاوه بر اينكه تنفرآور است، زيانهاى بسيارى به بار مى آورد كه طب امروز نيز آن را اثبات كرده، از جمله احتمال عقيم شدن مرد و زن، و ايجاد يك محيط مساعد براى پرورش ميكرب بيماريهاى آميزشى (مانند سفليس و سوزاك ) و نيز التهاب اعضاء تناسلى زن و وارد شدن خون آلوده به داخل عضو تناسلى مرد و غير اينها كه در كتب طب آمده است، لذا پزشكان، آميزش جنسى با چنين زنانى را ممنوع اعلام مى كنند.

منشا پيدايش خون حيض، مربوط به احتقان و پر خون شدن عروق رحم، سپس پوسته پوسته شدن مخاط آن، و جريان خونهاى موجود است، ترشح خون مزبور، ابتداء نامنظم و بى رنگ است، ولى بزودى سرخ رنگ و منظم مى شود و در اواخر كار بار ديگر كم رنگ و نامرتب مى گردد.

اصولا خونى كه هنگام عادت ماهيانه دفع مى شود، خونى است كه هر ماه در عروق داخلى رحم، براى تغذيه جنين احتمالى جمع مى گردد، زيرا ميدانيم رحم زن در هر ماه توليد يك تخمك مى كند، و مقارن آن عروق داخلى رحم به عنوان آماده باش براى تغذيه نطفه مملو از خون مى شود، اگر در اين موقع كه تخمك وارد رحم مى شود، اسپرم كه نطفه مرد است در آنجا موجود باشد، تشكيل نطفه و جنين مى دهد و خونهاى موجود در عروق رحم صرف تغذيه آن مى شود، در غير اين صورت، بر اثر پوسته پوسته شدن مخاط رحم، و شكافتن جدار رگها، خون موجود خارج مى شود و اين همان خون حيض است، و از اينجا دليل ديگرى براى ممنوع بودن آميزش جنسى در اين حال به دست مى آيد، زيرا رحم زن در موقع تخليه اين خونها هيچ گونه آمادگى طبيعى براى پذيرش نطفه ندارد و لذا از آن صدمه مى بيند.

جمله يطهرن به گفته بسيارى از مفسران به معنى پاك شدن زنان از خون حيض است، و اما جمله فاذا تطهرن را بسيارى به معنى غسل كردن گرفتهاند، بنابراين طبق جمله اول، به هنگام پاك شدن از خون، آميزش جنسى جايز است هر چند غسل نكرده باشد و طبق جمله دوم، تا غسل نكند جايز نيست.

بنابراين آيه خالى از ابهام نيست، ولى با توجه به اينكه جمله دوم تفسيرى است بر جمله اول و نتيجه آن - لذا با فاء تفريع عطف شده - به نظر مى رسد كه تطهرن نيز به معنى پاك شدن از خون است، بنابراين با پاك شدن از عادت، آميزش مجاز است، به خصوص اينكه در آغاز آيه هيچ سخنى از وجوب غسل در ميان نبود و اين همان قولى است كه فقهاى بزرگ نيز در فقه به آن فتوا داده اند كه بعد از پاك شدن از خون حتى قبل از غسل، آميزش جنسى جايز است، ولى بدون شك، بهتر اين است كه بعد از غسل كردن باشد.

جمله من حيث امركم الله (از آن طريق كه خداوند دستور داده ) مى تواند تاكيدى بر جمله قبل باشد، يعنى فقط در حال پاكى زنان، آميزش جنسى داشته باشيد نه در غير اين حالت، و ممكن است مفهوم وسيع تر و كلى ترى از آن استفاده كرد، يعنى بعد از پاك شدن نيز، آميزش بايد در چهار چوب فرمان خدا باشد، اين فرمان مى تواند فرمان تكوينى پروردگار يا فرمان تشريعى او باشد زيرا خداوند براى بقاى نوع انسان، جاذبه مخصوصى در ميان دو جنس مخالف، نسبت به يكديگر قرار داده، و به همين دليل آميزش جنسى لذت خاصى براى هر دو طرف دارد، ولى مسلم است، كه هدف نهايى بقاء نسل بوده، و اين جاذبه و لذت مقدمه آن است بنابراين لذت جنسى بايد، تنها در مسير بقاى نسل قرار گيرد، و به همين جهت استمناء و لواط و مانند آن، نوعى انحراف از اين فرمان تكوينى و ممنوع است.

و نيز ممكن است مراد امر تشريعى باشد، يعنى بعد از پاك شدن زنان از عادت ماهانه، بايد جهات حلال و حرام را در حكم شرع در نظر بگيريد.

بعضى نيز گفته اند: مفهوم اين جمله ممنوع بودن آميزش جنسى با همسران از غير طريق معمولى مى باشد، ولى با توجه به اينكه در آيات گذشته سخنى از اين مطلب در ميان نبوده، اين تفسير مناسب به نظر نمى رسد.

در آيه دوم، اشاره زيبائى به هدف نهايى آميزش جنسى كرده، مى فرمايد: همسران شما محل بذرافشانى شما هستند( نساوكم حرث لكم ) .

بنابراين هر زمان بخواهيد مى توانيد با آنها آميزش نمائيد (فاتوا حرثكم

انى شئتم ).

در اينجا زنان تشبيه به مزرعه شده اند، و اين تشبيه ممكن است براى بعضى سنگين آيد كه چرا اسلام درباره نيمى از نوع بشر چنين تعبيرى كرده است در حالى كه نكته باريكى در اين تشبيه نهفته شده، در حقيقت قرآن مى خواهد ضرورت وجود زن را در اجتماع انسانى نشان دهد كه زن وسيله اطفاء شهوت و هوسرانى مردان نيست، بلكه وسيله اى است براى حفظ حيات نوع بشر، اين سخن در برابر آنها كه نسبت به جنس زن همچون يك بازيچه يا وسيله هوسبازى مى نگرند، هشدارى محسوب مى شود.

حرث مصدر است و به معنى بذرافشانى است و گاهى به خود مزرعه نيز اطلاق مى شود.

انى از اسماء شرط است و غالبا به معنى متى كه به معنى زمان است استعمال مى شود، و در اين صورت آن را انى زمانيه مى گويند و گاهى نيز به معنى مكان است، مانند آنچه در آيه 37 سوره آل عمران آمده: قال يا مريم انى لك هذا قالت هو من عند الله، زكريا گفت اى مريم! اين غذا (ى بهشتى ) را از كجا آوردهاى؟، گفت: از نزد خدا.

اگر انى در آيه فوق زمانيه باشد، توسعه زمانى مساله آميزش جنسى را بيان مى كند، يعنى در هر ساعتى از شب و روز مجاز هستيد و اگر مكانيه باشد، توسعه در مكان و چگونگى انواع آميزش است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به هر دو جنبه باشد و به اين ترتيب، دو همسر مى توانند هر گونه و در هر زمان و مكان، از لذت جنسى بهره گيرند، (جز آنچه در قانون شرع ممنوع شده است ).

سپس در ادامه آيه مى افزايد: با اعمال صالح و پرورش فرزندان صالح، آثار نيكى براى خود از پيش بفرستيد( و قدموا لانفسكم ) .

اشاره به اينكه هدف نهايى از آميزش جنسى، لذت و كامجوئى نيست بلكه بايد از اين موضوع، براى ايجاد و پرورش فرزندان شايسته، استفاده كرد، و آن را به عنوان يك ذخيره معنوى براى فرداى قيامت از پيش بفرستيد، اين سخن هشدار مى دهد كه بايد در انتخاب همسر، اصولى را رعايت كنيد كه به اين نتيجه مهم، يعنى تربيت فرزندان صالح و نسل شايسته انسانى منتهى شود.

در حديثى نيز از پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه فرمود: اذا مات الانسان انقطع امله الا عن ثلاث: صدقة جارية و علم ينتفع به و ولد صالح يدعوا له، هنگامى كه انسان مى ميرد اميد او جز از سه چيز قطع مى شود: صدقات جاريه (اموالى كه از منافع آن مرتبا بهره گيرى مى شود) و علمى كه از آن سود مى برند و فرزند صالحى كه براى او دعا مى كند.

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه فرمود: ليس يتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال: صدقة اجراها فى حياته فهى تجرى بعد موته، و سنة هدى سنها فهى تعمل بها بعد موته، و ولد صالح يستغفر له، هيچ گونه اجر و پاداشى بعد از مرگ به دنبال انسان نمى آيد مگر سه چيز: صدقه جاريهاى كه در حيات خود فراهم ساخته و بعد از مرگش ادامه دارد (مانند بناهاى خير) و سنت هدايت گرى كه آن را بر قرار كرده و بعد از مرگ او به آن عمل مى كنند، و فرزند صالحى كه براى او استغفار كند.

همين مضمون در روايات متعدد ديگرى نيز وارد شده است، و در بعضى از روايات، شش موضوع ذكر شده كه اولين آنها فرزند صالح است.

به اين ترتيب فرزندان صالح در كنار آثار علمى و تاليف كتابهاى هدايت كننده و تاسيس بناهاى خير همچون مسجد و بيمارستان و كتابخانه قرار گرفته اند.

و در پايان آيه، دستور به تقوا مى دهد و مى فرمايد: تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد، و به مومنان بشارت دهيد بشارت رحمت الهى و سعادت و نجات در سايه تقوا( و اتقوا الله و اعلموا انكم ملاقوه و بشر المومنين ) .

از آنجا كه مساله آميزش جنسى، مساله اى است مهم، و با پرجاذبه ترين غرايز انسان سر و كار دارد، خداوند در اين جمله هاى آخر، مومنان را به دقت در اين امر، و پرهيز از هر گونه گناه و انحراف، دعوت فرموده و به آنها هشدار مى دهد كه بدانيد همگى به ملاقات پروردگار خواهيد شتافت و تنها راه نجات ايمان و تقواى در سايه ايمان است.

نكته:

دستور عادلانه اسلام در مورد عادت ماهيانه زنان

اقوام پيشين در مورد زنان در عادت ماهيانه عقائد مختلفى داشتند: يهود فوق العاده سخت گيرى مى كردند و در اين ايام به كلى از زنان در همه چيز جدا مى شدند، در خوردن و آشاميدن و مجلس و بستر، و در تورات كنونى احكام شديدى در اين باره ديده مى شود.

و به عكس آنها مسيحيان هيچ گونه محدوديت و ممنوعيتى براى خود، در برخورد با زنان، در اين ايام قائل نبودند، و اما بت پرستان عرب، دستور و سنت

خاصى نزد آنها در اين زمينه يافت نمى شد، ولى ساكنان مدينه و اطراف آن، بعضى از آداب يهود را در اين زمينه اقتباس كرده بودند، و در معاشرت با زنان در حال حيض، سختگيريهايى داشتند، در حالى كه ساير عرب چنين نبودند، و حتى شايد آميزش جنسى را در اين حال جالب مى دانستند و معتقد بودند اگر فرزندى نصيب آنها شود بسيار خونريز خواهد بود، و اين از صفات بارز و مطلوب، نزد اعراب باديه نشين خونريز بود.

2 - ذكر طهارت و توبه در كنار يكديگر در آيات فوق ممكن است اشاره به اين باشد كه طهارت، مربوط به پاكيزگى ظاهر، و توبه اشاره به پاكيزگى باطن است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه طهارت در اينجا به معنى آلوده نشدن به گناه بوده باشد يعنى خداوند، هم كسانى را كه آلوده به گناه نشده اند دوست دارد و هم كسانى كه بعد از آلودگى توبه كنند، و در زمره پاكان در آيند.

ضمنا اشاره به مساله توبه در اينجا ممكن است ناظر به اين باشد كه بعضى بر اثر فشار غريزه جنسى نمى توانستند خويشتن دارى كنند و بر خلاف امر خدا به گناه آلوده مى شدند، سپس از عمل خود نادم شده و ناراحت مى گشتند، براى اينكه راه بازگشت را به روى خود بسته نبينند و از رحمت حق مايوس نشوند، طريق توبه را به آنها نشان مى دهد.

آيه(224) و(225) و ترجمه

( و لا تجعلوا الله عرضة لا يمنكم أ ن تبروا و تتقوا و تصلحوا بين الناس و الله سميع عليم ) (224)( لا يواخذكم الله باللغو فى ايمانكم و لكن يواخذكم بما كسبت قلوبكم و الله غفور حليم ) (225)

ترجمه:

224 - خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد! و براى اينكه نيكى كنيد، و تقوا پيشه سازيد، و در ميان مردم اصلاح كنيد (سوگند ياد ننماييد)! و خداوند شنوا و داناست.

225 - خداوند شما را به خاطر سوگندهايى كه بدون توجه ياد مى كنيد، مؤ اخذه نخواهد كرد، اما به آنچه دلهاى شما كسب كرده، (و سوگندهايى كه از روى اراده و اختيار، ياد مى كنيد،) مؤ اخذه مى كند. و خداوند، آمرزنده و بردبار است.

شان نزول:

ميان داماد و دختر يكى از ياران پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نام عبد الله بن رواحه اختلافى روى داد او سوگند ياد كرد كه براى اصلاح كار آنها هيچ گونه دخالتى نكند و در اين راه گامى بر ندارد. آيه فوق نازل شد و اين گونه سوگندها را ممنوع و بى اساس قلمداد كرد.

تفسير:

تا مى توانيد سوگند نخوريد

چنانكه در شان نزول خوانديم: دو آيه فوق ناظر به سوء استفاده از مساله سوگند است، و مقدمهاى محسوب مى شود براى بحث آيات آينده كه از ايلاء و سوگند در مورد ترك آميزش جنسى با همسران سخن مى گويد.

در نخستين آيه مى فرمايد: خدا را در معرض سوگندهاى خود براى ترك نيكى و تقوا و اصلاح در ميان مردم قرار ندهيد و (بدانيد) خدا شنوا و دانا است

سخنان شما را مى شنود و از نيات شما آگاه است( و لا تجعلوا الله عرضة لايمانكم ان تبروا و تتقوا و تصلحوا بين الناس و الله سميع عليم ) .

ايمان جمع يمين به معنى سوگند است، و عرضه (بر وزن غرفه ) به معنى در معرض قرار گرفتن چيزى است، مثلا جنسى را كه به بازار براى فروش مى برند و در معرض معامله قرار مى دهند، عرضه مى نامند، گاهى به موانع نيز، عرضه اطلاق مى شود، زيرا در معرض انسان و بر سر راه او قرار دارد.

بعضى نيز گفته اند: منظور اين است كه حتى براى كارهاى نيك، اعم از كوچك و بزرگ، قسم ياد نكنيد، و نام خدا را كوچك ننماييد، و به اين ترتيب سوگند ياد كردن جز در مواردى كه هدف مهمى در كار باشد عمل نامطلوب است اين موضوع در احاديث زيادى نيز به چشم مى خورد، از جمله اينكه در حديثى امام صادق (عليه‌السلام ) مى فرمايد:( و لا تحلفوا بالله صادقين و لا كاذبين فان الله سبحانه يقول و لا تجعلوا الله عرضة لايمانكم ) : هيچ گاه سوگند به خدا ياد نكنيد چه راستگو باشيد، چه دروغگو، زيرا خداوند سبحان مى فرمايد: خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد.

احاديث متعدد ديگرى نيز در اين زمينه نقل شده است.

در اين صورت تناسب آن با شان نزول چنين است كه سوگند ياد كردن در كارهاى خوب عملى پسنديده نيست تا چه رسد به اينكه كسى سوگند ياد كند كارهاى خوب را ترك كند.

در آيه بعد براى تكميل اين مطلب كه قسم نبايد مانع كار خير شود مى فرمايد: خداوند شما را به خاطر سوگندهائى كه بدون توجه ياد مى كنيد مؤ اخذه نخواهد كرد( لا يواخذكم الله باللغو فى ايمانكم ) .

اما به آنچه دلهاى شما كسب كرده (و سوگندهائى كه از روى اراده و اختيار ياد مى كنيد) مؤاخذه مى كند و خداوند آمرزنده و داراى حلم است( و لكن يواخذكم بما كسبت قلوبكم و الله غفور حليم ) .

در اين آيه خداوند به دو نوع سوگند اشاره كرده است، نوع اول قسمهاى لغو است كه هيچ گونه اثرى ندارد و نبايد به آن اعتنا كرد، اين نوع قسمها آنهائى است كه مردم بدون توجه، تكيه كلام خود قرار مى دهند و به آن عادت كرده اند و در هر كارى لا و الله (نه به خدا قسم...) يا بلى و الله (آرى به خدا سوگند...) مى گويند، اين نوع قسمها را قسم لغو مينامند.

زيرا لغو در لغت به تمام كارها و سخنانى گفته مى شود كه داراى هدف مشخصى نيست، يا از روى اراده و تصميم سر نمى زند.

بنابراين سوگندهائى كه انسان در حال غضب (در صورتى كه غضب سبب بيرون رفتن از حال عادى شود) ياد مى كند، جزء قسمهاى لغو است و طبق آيه فوق، خداوند مواخذهاى بر اين گونه قسمها نمى كند و نبايد به آن ترتيب اثر داد (هر چند انسان بايد خود را چنان تربيت كند كه اين گونه سوگندها را نيز كنار بگذارد)، به هر حال اين گونه قسمها واجب العمل نيست و مخالفت آن كفاره ندارد. زيرا از روى اراده و تصميم نيست.

جمله و الله غفور حليم مى تواند اشاره اى به اين معنى بوده باشد.

نوع دوم سوگندهائى است كه از روى اراده و تصميم انجام مى گيرد و به تعبير قرآن قلب انسان آن را كسب مى كند، اين گونه قسم معتبر است و بايد به آن پايبند بود، و مخالفت با آن، هم گناه دارد، و هم موجب كفاره مى شود مگر در مواردى كه بعدا اشاره خواهد شد، اين همان است كه در سوره مائده آيه 89 از آن تعبير به ما عقدتم الايمان شده است، يعنى سوگندهائى كه از روى اراده محكم كرده ايد.

نكته:

سوگندهاى بى اعتبار

قسم ياد كردن از نظر اسلام كار خوبى نيست، ولى در عين حال حرام نمى باشد، و اگر به خاطر هدفهاى مهم تربيتى و اجتماعى و اصلاحى انجام گيرد ممكن است واجب يا مستحب گردد، ولى با اين حال يك سلسله از سوگندهاست كه از نظر اسلام به كلى بى اعتبار است، از جمله:

1 - سوگندهائى كه به غير نام خدا باشد، حتى قسم خوردن به نام پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه هدى (عليهما‌السلام ) واجب العمل نيست، يعنى اگر كسى به غير نام خدا قسم ياد كند ملزم به انجام آن نمى باشد و مخالفت آن كفاره ندارد.

2 - سوگندهائى كه براى انجام كار حرام يا مكروه، يا ترك واجب و مستحب باشد آن هم اعتبارى ندارد، مثل اينكه كسى سوگند ياد كند كه دين خود را نپردازد يا با بستگان خويش ترك رابطه كند، يا از اصلاح ذات البين خود دارى نمايد همان گونه كه كرارا ديده شده، بعضى از اشخاص به سبب خاطره بدى كه از يك اصلاح ذات البين پيدا مى كنند قسم ياد مى كنند كه هرگز سراغ چنين كارى نروند، به اين گونه سوگندها نبايد اعتنا كرد، هر چند با نام خدا باشد و يكى از تفسيرهاى( لا يواخذكم الله باللغو فى ايمانكم ) همين است، ولى قسمهايى كه به نام خدا باشد، و موضوع آن كار خوب يا لااقل كار مباحى است، وفا كردن به آن واجب است، و اگر كسى با آن مخالفت كند كفاره دارد.

كفاره آن اطعام ده مسكين يا لباس پوشاندن بر ده نفر نيازمند و يا آزاد كردن يك برده است (اين معنى در آيه 89 سوره مائده آمده است ) و اكنون كه برده وجود ندارد بايد يكى از دو كار اول را انجام داد.

آيه(226) و(227) و ترجمه

( للذين يولون من نسائهم تربص اربعة اشهر فان فاوا فان الله غفور رحيم ) (226)( و ان عزموا الطلق فان الله سميع عليم ) (227)

ترجمه:

226 - كسانى كه زنان خود را ايلاء مينمايند (سوگند ياد مى كنند كه با آنها، آميزش جنسى ننمايند) حق دارند چهار ماه انتظار بكشند.

(و در ضمن اين چهار ماه، وضع خود را با همسر خويش، از نظر ادامه زندگى يا طلاق، روشن سازند). اگر (در اين فرصت،) بازگشت كنند، (چيزى بر آنها نيست، زيرا) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

227 - و اگر تصميم به جدايى گرفتند، (آن هم با شرايطش مانعى ندارد،) خداوند شنوا و داناست.

تفسير:

مبارزه با يك رسم زشت جاهلى

در دوران جاهليت زن هيچ گونه ارزش و مقامى در جامعه عرب نداشت و به همين جهت براى جدائى از او يا تحت فشار قرار دادن زن، طرق زشتى وجود داشت كه يكى از آنها ايلاء - به معنى سوگند خوردن بر ترك عمل زناشويى - بود به اين ترتيب كه هر زمان مردى از همسر خود متنفر مى شد، سوگند ياد مى كرد كه با او همبستر نگردد و با اين راه غير انسانى همسر خود را در تنگناى شديدى قرار مى داد، نه او را رسما طلاق مى داد تا آزادانه شوهر انتخاب كند، و نه بعد از اين سوگند حاضر مى شد آشتى كرده و با همسر خود زندگى مطلوبى داشته باشد البته خود مردان غالبا تحت فشار قرار نمى گرفتند، چون همسران متعددى داشتند

آيات مورد بحث با اين سنت غلط مبارزه كرده و طريق گشودن اين سوگند را بيان مى كند، مى فرمايد: كسانى كه از زنان خود ايلاء مى كنند (سوگند براى ترك آميزش جنسى مى خوردند) حق دارند چهار ماه انتظار كشند( للذين يولون من نسائهم تربص اربعة اشهر ) .

اين چهار ماه مهلت براى اين است كه وضع خويش را با همسر خود روشن كنند و زن را از اين نابسامانى، نجات دهند.

سپس مى افزايد: اگر (در اين فرصت ) تصميم به بازگشت گرفتند، خداوند آمرزنده و مهربان است( فان فاوا فان الله غفور رحيم ) .

آرى خداوند گذشته او را در اين مساله و همچنين شكستن سوگند را بر او مى بخشد - هر چند كفاره آن چنانكه خواهيم گفت به قوت خود باقى است.

و اگر تصميم به جدائى گرفتند (آن هم با شرايطش مانعى ندارد) خداوند شنوا و دانا است( و ان عزموا الطلاق فان الله سميع عليم ) .

و هر گاه مرد هيچ يك از اين دو راه را انتخاب نكند، نه به زندگى سالم زناشويى باز گردد، و نه زن را با طلاق رها سازد، در اين جا حاكم شرع دخالت مى كند و مرد را به زندان مى اندازد و بر او سخت مى گيرد كه بعد از گذشتن چهار ماه، مجبور شود يكى از دو راه را انتخاب كند و زن را از حال بلاتكليفى در آورد.

به اين ترتيب با اينكه اسلام حكم ايلاء (سوگند خوردن بر ترك آميزش جنسى ) را به كلى ابطال نكرده اما آثار سوء آن را از بين برده، زيرا به كسى اجازه نمى دهد كه از اين راه، همسرش را سرگردان سازد، و اگر مى بينيم مدت چهار ماه به عنوان ضرب الاجل تعيين كرده نه به خاطر اين است كه مى توان از اين طريق مقدارى از حقوق زناشويى را باطل كرد بلكه از اين نظر است كه آميزش جنسى به عنوان يك واجب شرعى در هر چهار ماه لازم است (البته اين در صورتى است كه زن بر اثر طول مدت به گناه نيفتد، لذا در مورد زنان جوان كه بيم گرفتارى در گناه باشد لازم است اين فاصله كمتر شود).

نكته ها

1 - ايلاء يك حكم استثنائى است

در آيات گذشته، سخن از سوگندهاى لغو و بى اثر بود و گفتيم هر سخنى كه براى كار خلافى باشد، جزء سوگندهاى لغو و بيهوده است و شكستن آن هيچ محذورى ندارد و مطابق اين حكم بايد سوگند بر ترك وظيفه زناشويى مطلقا اثرى نداشته باشد در حالى كه در اسلام براى آن كفاره قرار داده شده همان كفاره شكستن قسم كه در بحث سابق گفته شد) اين در حقيقت مجازاتى است براى مردان لجوج كه به اين شيوه ناجوانمردانه براى ابطال حقوق زن متوسل نشوند و اين كار را تكرار نكنند.

2 - مقايسه حكم اسلام و دنياى غرب

در غرب و سنتهاى جاهلى آنها نيز چيزى شبيه ايلاء وجود دارد كه آن را جدائى جسمانى مى نامند.

توضيح اينكه: از آنجا كه طلاق در ميان مسيحيان نيست، بعد از انقلاب كبير فرانسه يكى از راههايى كه براى جدائى ميان زن و مردى كه حاضر نبودند با هم زندگى كنند تصويب شد جدائى جسمى بود و آن اين بود كه زن و مرد موقتا از هم جدا شده و در خانه هاى جداگانه زندگى مى كردند (وظيفه انفاق از سوى مرد و تمكين از سوى زن ساقط مى شد، ولى رابطه ازدواج بر قرار بود) با اين حال نه مرد مى توانست همسر ديگرى اختيار كند و نه زن مى توانست شوهر نمايد، مدت اين جدائى ممكن بود تا سه سال ادامه پيدا كند، بعد از اين مدت ناچار بودند جدائى را رها ساخته و با هم زندگى كنند.

گر چه دنياى غرب اين جدائى را تا سه سال اجازه مى دهد، ولى اسلام حاضر نشد - بيش از چهار ماه كه اگر سوگند هم ياد نكند چنين فاصلهاى مباح است - اين وضع نابسامان ادامه يابد، مرد بايد بعد از اين مدت وضع خود را روشن سازد، و اگر سرپيچى كند حكومت اسلامى مى تواند او را تحت فشار شديد قرار دهد تا كار را يكسره كند.

3 - اوصاف الهى در پايان هر آيه

قابل توجه اينكه در بسيارى از آيات قرآن، اوصافى از خداوند، پايانگر بحثها است، اين اوصاف هميشه رابطه مستقيمى با محتواى آيه دارد، و چنان نيست كه انتخاب آن بدون رابطه نزديكى صورت گرفته باشد.

از جمله در آيات مورد بحث هنگامى كه سخن از ايلاء و تصميم بر شكستن اين قسم گناه آلود مى گويد، آيه به جمله غفور رحيم ختم مى شود، اشاره به اينكه اين حركت صحيح، سبب مى شود كه گذشته گناه آلود مشمول غفران رحمت الهى گردد، و هنگامى كه سخن از تصميم بر طلاق در ميان است، روى اوصاف سميع عليم تكيه مى شود، يعنى خداوند سخنان شما را مى شنود و از انگيزه طلاق و جدائى آگاه است، و شما را بر طبق آن جزا مى دهد.

آيه(228) و ترجمه

( و المطلقات يتربصن بانفسهن ثلثة قروء و لا يحل لهن ان يكتمن ما خلق الله فى ارحامهن ان كن يومن بالله و اليوم الاخر و بعولتهن احق بردهن فى ذلك ان ارادوا اصلاحا و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف و للرجال عليهن درجة و الله عزيز حكيم ) (228)

ترجمه:

228 - زنان مطلقه، بايد به مدت سه مرتبه عادت ماهانه ديدن (و پاك شدن ) انتظار بكشند! ( عده نگهدارند ) و اگر به خدا و روز رستاخيز، ايمان دارند براى آنها حلال نيست كه آنچه را خدا در رحمهايشان آفريده، كتمان كنند. و همسرانشان، براى باز گرداندن آنها (و از سر گرفتن زندگى زناشويى ) در اين مدت، (از ديگران ) سزاوارترند، در صورتى كه (به راستى ) خواهان اصلاح باشند. و براى زنان، همانند وظايفى كه بر دوش آنهاست، حقوق شايسته اى قرار داده شده، و مردان بر آنان برترى دارند، و خداوند توانا و حكيم است.

تفسير:

عده يا حريم ازدواج؟

در آيه قبل سخن از طلاق بود و در اين بخش از احكام طلاق و يا آنچه مربوط به آن است بيان مى شود و در مجموع پنج حكم در آن بيان شده:

نخست درباره عده مى فرمايد: زنان مطلقه بايد به مدت سه بار پاك شدن انتظار بكشند( و المطلقات يتربصن بانفسهن ثلثة قروء ) .

قروء جمع قرء (بر وزن قفل ) هم به معنى عادت ماهيانه و هم پاك شدن از آن گفته شده، ولى اين دو معنى را مى توان در يك مفهوم كلى جمع كرد و آن انتقال از يكى از دو حالت به حالت ديگر است، راغب در مفردات معتقد است كه قرء در حقيقت، اسم براى داخل شدن از حالت حيض به پاكى است، و چون هر دو عنوان در آن مطرح است گاهى بر حالت حيض و گاهى به پاكى اطلاق مى شود، از بعضى از روايات و بسيارى از كتب لغت نيز استفاده مى شود كه قرء به معنى جمع است و چون در حالت پاكى زن خون عادت در وجود او جمع مى شود، اين واژه به پاكى اطلاق شده است، به هر حال در روايات متعددى، تصريح شده كه منظور از ثلثة قروء كه حد عده است سه مرتبه پاك شدن زن از خون حيض است.

و از آنجا كه طلاق بايد در حال پاكى كه با شوهر خود آميزش جنسى نكرده باشد انجام گيرد، اين پاكى يك مرتبه محسوب مى شود، و هنگامى كه بعد از آن دو بار عادت ببيند و پاك شود، به محض اينكه پاكى سوم به اتمام رسيد و لحظه اى عادت شد، عده تمام شده و ازدواج او در همان حالت جايز است. ولى علاوه بر اين روايات، اين حقيقت را از خود آيه نيز مى توان استفاده كرد زيرا: اولا قرء دو جمع دارد، يكى قروء، ديگرى اقراء، و بعضى تصريح كرده اند كه قرء به معنى پاكى جمعش قروء، و قرء به معنى حيض، جمعش اقراء است بنابراين قروء در آيه فوق به معنى ايام پاكى زن مى باشد نه ايام حيض.

ثانيا همان گونه كه در بالا اشاره شد، قرء اصلا به معنى جمع شدن است، و جمع شدن با حالت طهر و پاكى، تناسب بيشترى دارد، زيرا در اين حالت خون در رحم تدريجا جمع مى گردد، و در هنگام عادت بيرون مى ريزد و پراكنده مى شود.

دومين حكم، اين است كه براى آنها حلال نيست كه آنچه را در رحم آنان آفريده شده كتمان كنند، اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند( و لا يحل لهن ان يكتمن ما خلق الله فى ارحامهن ان كن يومن بالله و اليوم الاخر ) .

قابل توجه اينكه مساله آغاز و پايان ايام عده را كه معمولا خود زن مى فهمد نه ديگرى بر عهده او گذارده، و گفتار او را سند قرار داده لذا امام صادق (عليه‌السلام ) در تفسير آيه فوق مى فرمايد: قد فوض الله الى النساء ثلاثة اشياء الحيض و الطهر و الحمل: خداوند سه چيز را به زنان واگذار كرده عادت ماهانه، پاك شدن و حامله بودن.

از آيه فوق نيز مى توان اين معنى را اجمالا استفاده كرد زيرا مى فرمايد براى زن جايز نيست آنچه را خداوند در رحم او آفريده كتمان كند، و بر خلاف واقع سخن گويد، يعنى سخن او مورد قبول است.

جمله ما خلق الله فى ارحامهن به گفته جمعى از مفسران، دو معنى مى تواند داشته باشد، فرزند و عادت ماهانه، زيرا هر دو را خداوند در رحم زن آفريده است، يعنى نبايد حمل خود را مخفى كند و بگويد به عادت ماهانه مبتلا مى شود، تا مدت عده را كمتر كند (زيرا عده زن باردار وضع حمل است ) و در مورد عادت ماهانه، چه از نظر شروع، و چه از نظر پايان، نيز نبايد خلاف گوئى كند، استفاده هر دو معنى از تعبير فوق نيز بعيد به نظر نمى رسد.

سومين حكمى كه از آيه استفاده مى شود، اين است كه شوهر در عده طلاق رجعى، حق رجوع دارد، مى فرمايد: همسران آنها براى رجوع به آنها (و از سر گرفتن زندگى مشترك ) در اين مدت عده (از ديگران ) سزاوارترند هر گاه خواهان اصلاح باشند( و بعولتهن احق بردهن فى ذلك ان ارادوا اصلاحا ) .

در واقع در موقعى كه زن در عده طلاق رجعى است، شوهر مى تواند بدون هيچ گونه تشريفات، زندگى زناشويى را از سر گيرد، با هر سخن و يا عملى كه به قصد بازگشت باشد، اين معنى حاصل مى شود، منتها با جمله ان ارادوا اصلاحا اين حقيقت را بيان كرده كه بايد هدف از رجوع و بازگشت، اصلاح باشد، نه همچون دوران جاهليت كه مردان با سوء استفاده از اين حق، زنان را تحت فشار قرار داده و در حالتى ميان داشتن شوهر و مطلقه بودن، نگه مى داشتند.

اين حق در صورتى است كه راستى از كار خود پشيمان شده و بخواهد به طور جدى زندگى خانوادگى را از سر گيرد، و هدفش ايجاد ضرر و بلا تكليف ساختن زن نباشد.

ضمنا از اينكه در ذيل آيه، مساله رجوع مطرح شده استفاده مى شود كه حكم عده نگه داشتن در آغاز آيه، نيز مربوط به اين گروه از زنان است، و به تعبير ديگر، آيه به طور كلى از طلاق رجعى، سخن مى گويد، بنابراين مانعى ندارد كه بعضى از اقسام طلاق، اصلا عده نداشته باشد.

سپس به بيان چهارمين حكم پرداخته، مى فرمايد: و براى زنان همانند وظايفى كه بر دوش آنها است حقوق شايسته اى قرار داده شده و مردان بر آنها برترى دارند( و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف و للرجال عليهن درجة ) .

به گفته مرحوم طبرسى در مجمع البيان، اين جمله از كلمات عجيب و جالب و جامعى است كه فوايد بسيارى را در بر دارد و در واقع بحث را به مسائل مهمترى فراتر از طلاق و عده كشانيده و به مجموعه حقوق زناشويى مردان و زنان، اشاره مى كند و مى گويد: همان طور كه براى مرد حقوقى بر عهده زنان گذارده شده همچنين زنان حقوقى بر مردان دارند كه آنها موظف به رعايت آنند زيرا در اسلام هرگز حق يك طرفه نيست، و هميشه به صورت متقابل مى باشد.

واژه معروف كه به معنى كار نيك و شناخته شده و معقول و منطقى است، در اين سلسله آيات دوازده بار تكرار شده (از آيه مورد بحث تا 241) تا هشدارى به مردان و زنان باشد كه هرگز از حق خود، سوء استفاده نكنند بلكه با احترام به حقوق متقابل يكديگر در تحكيم پيوند زناشويى و جلب رضاى الهى بكوشند.

جمله و للرجال عليهن درجة در حقيقت تكميلى است بر آنچه درباره حقوق متقابل زن و مرد قبلا گفته شد، و در واقع مفهومش اين است كه مساله عدالت ميان زن و مرد به اين معنى نيست كه آنها در همه چيز برابرند و همراه يكديگر گام بردارند، آيا راستى لازم است آن دو در همه چيز مساوى باشند؟

با توجه به اختلاف دامنه دارى كه بين نيروهاى جسمى و روحى زن و مرد وجود دارد، پاسخ اين سوال روشن مى شود، جنس زن براى انجام وظايفى متفاوت با مرد آفريده شده و به همين دليل احساسات متفاوتى دارد قانون آفرينش، وظيفه حساس مادرى و پرورش نسلهاى نيرومند را بر عهده او گذارده، به همين دليل سهم بيشترى از عواطف و احساسات به او داده است، در حالى كه طبق اين قانون، وظايف خشن و سنگين تر اجتماعى بر عهده جنس مرد گذارده شده، و سهم بيشترى از تفكر به او اختصاص يافته بنابراين اگر بخواهيم عدالت را اجرا كنيم بايد پاره اى از وظايف اجتماعى كه نياز بيشترى به انديشه و مقاومت و تحمل شدائد دارد بر عهده مردان گذارده شود، و وظايفى كه عواطف و احساسات بيشترى را مى طلبد بر عهده زنان، و به همين دليل مديريت خانواده بر عهده مرد، و معاونت آن بر عهده زن گذارده شده است و به هر حال اين مانع از آن نخواهد بود كه زنان در اجتماع، كارها و وظايفى را كه با ساختمان جسم و جان آنها مى سازد، عهده دار شوند، و در كنار انجام وظيفه مادرى، وظايف حساس ديگرى را نيز انجام دهند.

و نيز اين تفاوت مانع از آن نخواهد بود كه از نظر مقامات معنوى و دانش و تقوا، گروهى از زنان از بسيارى از مردان پيشرفته تر باشند.

اينكه بعضى از روشنفكران اصرار دارند كه اين دو جنس را مساوى در همه چيز قلمداد كنند، اصرارى است كه با واقعيتها هرگز نمى سازد، و مطالعات مختلف علمى آن را انكار مى كند، حتى در جوامعى كه شعار مساوات و برابرى در تمام جهات، همه جا را پر كرده، عملا غير آن ديده مى شود، مثلا مديريت سياسى و نظامى تمام جوامع بشرى - جز در موارد استثنائى همه در دست مردان است، حتى در جوامع غربى كه شعار اصلى شعار مساوات است، اين معنى به وضوح ديده مى شود.

به هر حال قوانينى همچون بودن حق طلاق، يا رجوع در عده يا قضاوت به دست مردان، (جز در موارد خاصى كه به زن يا حاكم شرع حق طلاق داده مى شود) از همين جا سرچشمه مى گيرد، و نتيجه مستقيم همين واقعيت است.

بعضى از مفسران گفته اند كه جمله للرجال عليهن درجة، تنها نظر به مساله رجوع در عده طلاق دارد.

ولى روشن است كه اين تفسير با ظاهر آيه سازگار نيست، زيرا قبل از آن يك قانون كلى درباره حقوق زن و رعايت عدالت، به صورت و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف بيان شده، سپس جمله مورد بحث به صورت يك قانون كلى ديگر به دنبال آن قرار گرفته است.

و بالاخره در پايان آيه مى خوانيم: خداوند توانا و حكيم است( و الله عزيز حكيم ) .

و در واقع پاسخى است براى آنها كه در اين زمينه ايراد مى گيرند، و اشاره اى است به اينكه حكمت و تدبير الهى، ايجاب مى كند كه هر كس در جامعه به وظايفى بپردازد كه قانون آفرينش براى او تعيين كرده است، و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است، حكمت خداوند ايجاب مى كند كه در برابر وظايفى كه بر عهده

زنان گذارده، حقوق مسلمى قرار گيرد، تا تعادلى ميان وظيفه و حق بر قرار شود.

نكته ها

1 - عده، وسيله اى براى صلح و بازگشت

گاهى در اثر عوامل مختلف، زمينه روحى به وضعى در مى آيد كه پديد آمدن يك اختلاف جزئى و نزاع كوچك حس انتقام را آن چنان شعله ور مى سازد كه فروغ عقل و وجدان را خاموش مى كند.

و غالبا تفرقه هاى خانوادگى در همين حالات رخ مى دهد.

اما بسيار مى شود كه اندك مدتى كه از اين كشمكش گذشت زن و مرد به خود آمده پشيمان مى شوند خصوصا از اين جهت كه مى بينند با متلاشى شدن كانون خانواده در مسير ناراحتيهاى گوناگونى قرار خواهند گرفت.

اينجاست كه آيه مورد بحث مى گويد: زنها بايد مدتى عده نگه دارند و صبر كنند تا اين امواج زودگذر بگذرد و ابرهاى تيره نزاع و دشمنى از آسمان زندگى آنان پراكنده شوند مخصوصا با دستورى كه اسلام درباره خارج نشدن زن از خانه در طول مدت عده داده است حسن تفكر در او برانگيخته مى شود، و در بهبود روابط او با شوهر كاملا موثر است و لذا در سوره طلاق آيه 1 مى خوانيم كه:( لا تخرجوهن من بيوتهن... لا تدرى لعل الله يحدث بعد ذلك امرا ) ، (آنان را از منزلشان خارج نسازيد... چه مى دانيد شايد خدا گشايشى رساند و صلحى پيش آيد.)

غالبا به خاطر آوردن لحظات گرم و شيرين قبل از طلاق كافى است كه مهر و صميميت از دست رفته را باز آورد و فروغ ضعيف گشته محبت را تقويت كند.

2 - عده، وسيله حفظ نسل

يكى ديگر از فلسفه هاى عده روشن شدن وضع زن از نظر باردارى است

راست است كه يك بار ديدن عادت ماهانه معمولا دليل بر عدم باردارى زن است ولى گاه ديده شده كه زن در عين باردارى عادت ماهيانه را در آغاز حمل مى بيند از اين رو براى رعايت كامل اين موضوع دستور داده شده كه زن سه بار عادت ماهيانه ببيند و پاك شود تا بطور قطع عدم باردارى از شوهر سابق روشن گردد و بتواند ازدواج مجدد كند.

البته عده فوايد ديگرى هم دارد كه در جاى خود به آن اشاره خواهد شد. 3 - حق و وظيفهجدائى ناپذيرند

در اينجا قرآن به يك اصل اساسى اشاره كرده است، و آن اينكه هر جا (وظيفه اى ) وجود دارد در كنار آن (حقى ) هم ثابت است، يعنى وظيفه از حق هرگز جدا نيست مثلا پدر و مادر وظايفى در برابر فرزندان خود دارند، همين سبب مى شود كه حقوقى نيز به گردن آنها داشته باشند، يا اينكه قاضى موظف است براى بسط و تعميم عدالت حد اكثر كوشش را بنمايد در مقابل، حقوق فراوانى هم براى او قرار داده شده است اين موضوع حتى در مورد پيامبران و امتها نيز ثابت است.

در آيه مورد بحث نيز اشاره به اين حقيقت شده و مى فرمايد: به همان اندازه كه زنان وظايفى دارند حقوقى هم براى آنها قرار داده شده است و از تساوى اين (حقوق ) با آن (وظايف ) (اجراى عدالت ) در حق آنان عملى مى گردد.

عكس اين معنى نيز ثابت است كه اگر براى كسى حقى قرار داده شده در مقابل وظايفى هم به عهده او خواهد بود و لذا نمى توانيم كسى را پيدا كنيم كه حقى در موردى داشته باشد بدون اينكه وظيفه اى بر دوش او قرار گيرد.

4 - سرگذشت دردناك زنان در طول تاريخ

زن در طول تاريخ جريان پر ماجرا و دردآلودى دارد كه از مهمترين مباحث (جامعه شناسى ) روز به شمار مى رود، به طور كلى دوران زندگى زن را به دو دوره مى توان تقسيم كرد: نخست دوران ما قبل تاريخ كه امروز اطلاع صحيحى از وضع زن در آن دوره، در دست ما نيست، و شايد در آن دوران از حقوق طبيعى بيشترى برخوردار بوده است.

با شروع تاريخ بشر نوبت به دوره دوم رسيد، در اين دوره در بعضى از جوامع زن به عنوان يك شخصيت غير مستقل در كليه حقوق اقتصادى، سياسى و اجتماعى شناخته مى شد، و اين وضع در پاره اى از كشورها تا قرون اخير ادامه داشت اين طرز تفكر درباره زن حتى در قانون مدنى به اصطلاح مترقى فرانسه هم ديده مى شود كه به عنوان نمونه به چند ماده از موادى كه درباره روابط مالى زوجين سخن مى گويد اشاره مى شود.

(از ماده 215 و 217 استفاده مى گردد كه زن شوهردار نمى تواند بدون اجازه و امضاى شوهر خود هيچ عمل حقوقى را انجام دهد و هر گونه معامله براى او محتاج به اذن شوهر است ) (البته در صورتى كه شوهر نخواهد از قدرتش سوء استفاده كرده و بدون علت موجه از اجازه دادن امتناع ورزد).

(طبق ماده 1242 شوهر حق دارد به تنهائى در دارائى مشترك بين زن و مرد هر گونه تصرف كه بخواهد بكند و اجازه زن هم لازم نيست ) (البته با اين قيد كه هر معامله اى كه از حدود اداره كردن خارج باشد موافقت و امضاى زن لازم نيست ).

و از اين بالاتر (در ماده 1428 حق اداره كليه اموال اختصاصى زن هم به مرد محول شده ) (البته با اين قيد كه در هر گونه معامله اى كه از حدود اداره كردن خارج باشد موافقت و امضاى زن نيز لازم است ).

در محيط پيدايش اسلام يعنى حجاز نيز قبل از ظهور پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با زن همان معامله انسان وابسته غير مستقل انجام مى شد، رفتار آنها شباهت زيادى به بشرهاى نيمه وحشى داشت زيرا به وضع رسوا و ننگينى از زن بهره بردارى مى كردند زن در محيط آنها آن چنان بى اراده و بى اختيار بود كه گاهى جهت ارتزاق صاحب خود در معرض كرايه قرار مى گرفت، محروميت از تمدن، و ابتلاى به فقر آنها را گرفتار خشونت عجيبى كرده بود كه جنايت معروف (واءد) (زنده به گور كردن ) را در مورد آنها مرتكب مى شدند.

5 - مرحله نوين در زندگى زن

با ظهور اسلام و تعليمات ويژه آن زندگى زن وارد مرحله نوينى گرديد كه با دو مرحله گذشته فاصله زيادى داشت در اين دوره ديگر مستقل شد و از كليه حقوق فردى و اجتماعى و انسانى برخوردار گرديد پايه تعليمات اسلام در مورد زن همان است كه در آيات مورد بحث مى خوانيم:( و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف ) ، يعنى زن همان اندازه كه در اجتماع وظايف سنگينى دارد حقوق قابل توجهى نيز داراست اسلام زن را مانند مرد برخوردار از روح كامل انسانى و اراده و اختيار دانسته و او را در مسير تكامل كه هدف خلقت است مى بيند لذا هر دو را در يك صف قرار داده و با خطاب هاى (يا ايها الناس ) و( يا ايها الذين آمنوا ) مخاطب ساخته برنامه هاى تربيتى و اخلاقى و علمى را براى آنها لازم كرده است و با آياتى مثل( و من عمل صالحا من ذكر او انثى و هو مؤ من فاولئك يدخلون الجنة ) .

وعده برخوردار شدن از سعادت كامل به هر دو جنس داده، و با آياتى مانند( من عمل صالحا من ذكر او انثى و هو مؤ من فلنحيينه حيوة طيبة و لنجزينهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون ) مى گويد: كه هر كدام از زن و مرد مى توانند به دنبال انجام برنامه هاى اسلام و وظايف الهى به تكامل معنوى و مادى برسند و به حياتى طيب و پاكيزه كه سراسر سعادت و نور است گام نهند.

اسلام زن را مانند مرد به تمام معنى مستقل و آزاد مى داند و قرآن با آياتى نظير( كل نفس بما كسبت رهينة ) و يا( من عمل صالحا فلنفسه و من اساء فعليها ) .

اين آزادى را براى عموم افراد اعم از زن و مرد بيان مى دارد و لذا در برنامه هاى مجازاتى هم مى بينم در آياتى مثل:( الزانية و الزانى فاجلدوا كل واحد منهما مائة جلدة ) و مانند آن هر دو را به مجازات واحدى محكوم مى كند.

از طرفى چون استقلال لازمه اراده و اختيار است لذا اسلام اين استقلال را در كليه حقوق اقتصادى مى آورد. و انواع و اقسام ارتباطات مالى را براى زن بلامانع دانسته و او را مالك درآمد و سرمايه هاى خويش ‍ مى شمارد در سوره نساء آيه 32 مى خوانيم:( للرجال نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن ) با توجه به لغت (اكتساب ) كه بر خلاف (كسب ) براى بدست آوردن مالى است كه نتيجه اش متعلق به شخص به دست آورنده است و همچنين با در نظر گرفتن قانون كلى:( الناس مسلطون على اموالهم ) (همه مردم بر اموال خويش مسلطاند) به دست مى آيد كه چگونه اسلام به استقلال اقتصادى زن احترام گذارده و تفاوتى بين زن و مرد نگذاشته است.

خلاصه آنكه زن در اسلام يك ركن اساسى اجتماع به شمار مى رود و هرگز نبايد با او معامله يك موجود فاقد اراده و وابسته و نيازمند به قيم نمود.

6 - مساوات يا عدالت؟

تنها مطلبى كه بايد به آن توجه داشت (و در اسلام به آن توجه خاصى شده ) ولى بعضى روى يك سلسله احساسات افراطى و حساب نشده آن را انكار مى كنند

مساله تفاوتهاى روحى و جسمى زن و مرد و تفاوت وظايف آنها است.

ما هر چه را انكار كنيم اين حقيقت را نمى توانيم انكار نمائيم كه بين اين دو جنس هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى تفاوت زيادى است كه ذكر آنها در كتب مختلف ما را از تكرار آنها بى نياز مى سازد و خلاصه همه آنها اين است كه چون زن پايگاه وجود و پيدايش انسان است و رشد نونهالان در دامن او انجام مى پذيرد همانطور كه جسما متناسب با حمل و پرورش و تربيت نسل هاى بعد آفريده شده از نظر روحى هم سهم بيشترى از عواطف و احساسات دارد.

با وجود اين اختلافات دامنه دار آيا مى توان گفت زن و مرد بايد در تمام شؤ ون همراه يكديگر گام برداشته و در تمام كارها صددرصد مساوى باشند.

مگر نه اين است كه بايد طرفدار عدالت در اجتماع بود آيا عدالت غير از اين است كه هر كس به وظيفه خود پرداخته و از مواهب و مزاياى وجودى خويش بهره مند گردد؟

بنابراين آيا دخالت دادن زن در كارهائى كه خارج از تناسب روحى و جسمى اوست بر خلاف عدالت نمى باشد؟!

اينجاست كه مى بينيم اسلام در عين طرفدارى از عدالت، مرد را در پاره اى از كارهاى اجتماعى كه به خشونت و يا دقت بيشترى نيازمند است، مانند: سرپرستى كانون خانه و... مقدم داشته و مقام معاونت را به زن واگذار كرده است.

يك (خانه ) و يك (اجتماع ) هر كدام احتياج به مدير دارند و مساله مديريت در آخرين مرحله خود بايد در يك شخص منتهى گردد، و گرنه كشمكش و هرج و مرج بر قرار خواهد شد.

با اين وضع آيا بهتر است كه مرد براى اين كار نامزد گردد يا زن؟ همه محاسبات دور از تعصب مى گويد وضع ساختمانى مرد ايجاب مى كند كه مديريت خانواده به عهده او نهاده شود و زن (معاون ) او گردد.

گر چه جمعى اصرار دارند اين واقعيتها را ناديده بگيرند، ولى وضع زندگى حتى در جهان امروز و حتى در كشورهايى كه به زنان آزادى و مساوات كامل داده اند نشان مى دهد كه عملا مطلب همان است كه در بالا گفته شد اگر چه در سخن خلاف آن گفته شود!

آيه (229) و ترجمه

( الطلاق مرتان فامساك بمعروف او تسريح باحسن و لا يحل لكم ان تاخذوا مما اتيتموهن شيا الا ان يخافا الا يقيما حدود الله فان خفتم الا يقيما حدود الله فلا جناح عليهما فيما افتدت به تلك حدود الله فلا تعتدوها و من يتعد حدود الله فاولئك هم الظلمون ) (229)

ترجمه:

229 - طلاق، (طلاقى كه رجوع و بازگشت دارد،) دو مرتبه است، (و در هر مرتبه،) بايد به طور شايسته همسر خود را نگاهدارى كند (و آشتى نمايد)، يا با نيكى او را رها سازد (و از او جدا شود). و براى شما حلال نيست كه چيزى از آنچه به آنها داده ايد، پس بگيريد، مگر اينكه دو همسر، بترسند كه حدود الهى را بر پا ندارند. اگر بترسيد كه حدود الهى را رعايت نكنند، مانعى براى آنها نيست كه زن، فديه و عوضى بپردازد (و طلاق بگيرد). اينها حدود و مرزهاى الهى است، از آن، تجاوز نكنيد! و هر كس از آن تجاوز كند، ستمگر است.

شان نزول:

زنى خدمت يكى از همسران پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد و از شوهرش شكايت كرد كه او پيوسته وى را طلاق مى دهد و سپس رجوع مى كند تا به اين وسيله به زيان و ضرر افتد - و در جاهليت چنين بود كه مرد حق داشت همسرش را هزار بار طلاق بدهد و رجوع كند و حدى براى آن نبود، هنگامى كه اين شكايت به محضر پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد آيه فوق نازل گشت و حد طلاق را سه بار قرار داد.

تفسير:

يا زندگى زناشويى معقول يا جدائى شايسته!

در تفسير آيه قبل به اينجا رسيديم كه قانون عده و رجوع براى اصلاح وضع خانواده و جلوگيرى از جدائى و تفرقه است، ولى بعضى از تازه مسلمانان مطابق دوران جاهليت، از آن سوء استفاده مى كردند، و براى اينكه همسر خود را تحت فشار قرار دهند پى در پى او را طلاق داده و قبل از تمام شدن عده رجوع مى كردند، و به اين وسيله زن را در تنگناى شديدى قرار مى دادند.

آيه فوق نازل شد و از اين عمل زشت و ناجوانمردانه جلوگيرى كرد، مى فرمايد: طلاق (منظور طلاقى است كه رجوع و بازگشت دارد) دو مرتبه است( الطلاق مرتان ) .

سپس مى افزايد: (در هر يك از اين دو بار يا بايد همسر خود را بطور شايسته نگاهدارى كند و آشتى نمايد، يا با نيكى او را رها سازد و براى هميشه از او جدا شود)( فامساك بمعروف او تسريح باحسان ) .

بنابراين طلاق سوم، رجوع و بازگشتى ندارد، و هنگامى كه دو نوبت كشمكش و طلاق و سپس صلح و رجوع انجام گرفت، بايد كار را يكسره كرد، و به تعبير ديگر اگر در اين دو بار، محبت و صميميت از دست رفته، بازگشت مى تواند با همسرش زندگى كند و از طريق صلح و صفا در آيد، در غير اين صورت اگر زن را طلاق داد ديگر حق رجوع به او ندارد مگر با شرايطى كه در آيه بعد خواهد آمد.

بايد توجه داشت، (امساك ) به معنى نگهدارى، و (تسريح ) به معنى رها ساختن است، و جمله (تسريح باحسان ) بعد از جمله (الطلاق مرتان ) اشاره به طلاق سوم مى كند كه آن دو را با رعايت موازين انصاف و اخلاق، از هم جدا مى سازد (در روايات متعددى آمده است كه منظور از (تسريح باحسان ) همان طلاق سوم است ).

بنابراين منظور از جدا شدن توام با احسان و نيكى اين است كه حقوق آن زن را بپردازد و بعد از جدائى، ضرر و زيانى به او نرساند و پشت سر او سخنان نا مناسب نگويد، و مردم را به او بدبين نسازد، و امكان ازدواج مجدد را از او نگيرد.

بنابراين همانگونه كه نگاهدارى زن و آشتى كردن بايد با معروف و نيكى و صفا و صميميت همراه باشد، جدائى نيز بايد توام با احسان گردد.

و لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (براى شما حلال نيست كه چيزى را از آنچه به آنها داده ايد پس بگيريد)( و لا يحل لكم ان تاخذوا مما آتيتموهن شيئا ) .

بنابراين، شوهر نمى تواند هنگام جدائى چيزى را كه به عنوان مهر به زن داده است باز پس گيرد و اين يك مصداق جدائى بر پايه احسان است (در سوره نساء آيات 20 و 21، اين حكم به طور مشروحتر بيان شده است كه شرح آن خواهد آمد).

بعضى از مفسران مفهوم اين جمله را وسيعتر از مهر دانسته و گفته اند چيزهاى ديگرى را كه به او بخشيده است نيز باز پس نمى گيرد.

جالب توجه اينكه در مورد رجوع و آشتى تعبير به معروف يعنى كارى كه در عرف ناپسند نباشد شده، ولى در مورد جدائى تعبير به احسان آمده است كه چيزى بالاتر از معروف است، تا مرارت و تلخى جدائى را براى زن به اين وسيله جبران نمايد.

در ادامه آيه به مساله طلاق (خلع ) اشاره كرده مى گويد: تنها در يك فرض، باز پس گرفتن مهر مانعى ندارد، و آن در صورتى است كه زن تمايل به ادامه زندگى زناشويى نداشته باشد، و (دو همسر از اين بترسند كه با ادامه زندگى زناشويى حدود الهى را بر پا ندارند)( الا ان يخافا الا يقيما حدود الله ) .

سپس مى افزايد: (اگر بترسيد كه حدود الهى را رعايت نكنند، گناهى بر آن دو نيست كه زن فديه (عوضى ) بپردازد) و طلاق بگيرد( فان خفتم الا يقيما حدود الله فلا جناح عليهما فيما افتدت به ) .

در حقيقت در اينجا سرچشمه جدائى، زن است، و او بايد غرامت اين كار را بپردازد و به مردى كه مايل است با او زندگى كند اجازه دهد با همان مهر، همسر ديگرى انتخاب كند.

قابل توجه اينكه: ضمير در جمله (الا يقيما) به صورت تثنيه اشاره به دو همسر آمده است و در جمله (فان خفتم ) به صورت جمع مخاطب، اين تفاوت ممكن است اشاره به لزوم نظارت حكام شرع بر اين گونه طلاقها باشد و يا اشاره به اينكه تشخيص عدم امكان ادامه زناشويى توام با رعايت حدود الهى به عهده زن و شوهر گذارده نشده است.

زيرا بسيار مى شود كه آنها بر اثر عصبانيت موضوعات كوچكى را دليل بر عدم امكان ادامه زوجيت مى شمرند.

بلكه بايد اين مساله از نظر عرف عام و توده مردم و كسانى كه با آن دو همسر آشنا هستند ثابت گردد كه در اين صورت اجازه طلاق خلع داده شده است.

و در پايان آيه به تمام احكامى كه در اين آيه بيان شده اشاره كرده، مى فرمايد: اينها حدود و مرزهاى الهى است از آن تجاوز نكنيد و آنها كه از آن تجاوز مى كنند ستمگرانند( تلك حدود الله فلا تعتدوها و من يتعد حدود الله فاولئك هم الظالمون ) .

نكته ها

1 - لزوم تعدد مجالس طلاق

از جمله (الطلاق مرتان ) استفاده مى شود كه دو يا سه طلاق در يك مجلس انجام نمى شود و بايد در جلسات متعددى واقع شود، به خصوص اينكه تعدد طلاق براى آن است كه فرصت بيشترى براى رجوع باشد شايد بعد از كشمكش اول صلح و صفا برقرار گردد.

و اگر در مرحله نخست صلح و سازشى نشد در دفعه دوم، ولى وقوع چند طلاق در يك نوبت اين راه را به كلى مسدود مى سازد و آنان را براى هميشه از هم جدا ميگرداند، و تعدد طلاق را عملا بى اثر مى كند.

اين حكم از نظر شيعه مورد قبول است ولى در ميان اهل تسنن اختلاف نظر وجود دارد اگر چه بيشتر آنان معتقدند سه طلاق در يك مجلس، واقع مى شود.

ولى نويسنده تفسير (المنار) از (مسند احمد بن حنبل ) و صحيح مسلم (دو كتاب اصيل اهل سنت ) نقل مى كند: (اين حكم كه سه طلاق در يك مجلس يك طلاق بيشتر محسوب نمى شود از زمان پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تا دو سال از خلافت عمر مورد اتفاق همه اصحاب بوده است ولى از آن زمان خليفه دوم حكم كرد كه در يك مجلس سه طلاق واقع مى گردد)!

2 - مفتى اعظم اهل تسنن و نظر شيعه در مساله طلاق

با اين كه معروف اين است كه خليفه دوم نيز چنان حكم كرد كه سه طلاق در يك مجلس جايز است ولى مساله مورد اتفاق اهل سنت نيست از جمله كسانى كه بر خلاف علماى ديگر اهل سنت در اين مساله نظر شيعه را انتخاب نموده رئيس سابق دانشگاه الازهر و مفتى بزرگ عالم تسنن (شيخ محمود شلتوت ) بود او مى نويسد: (از دير زمانى كه در دانشكده شرق به بررسى و مقايسه بين مذاهب پرداخته ام بسيار اتفاق افتاده كه به آراء و نظريه هاى مختلف مذاهب در پارهاى از مسائل مراجعه كرده ام و چون استدلالات شيعه را محكم و استوار ديده ام در برابر آن خاضع گشته و همان نظريه شيعه را انتخاب كرده ام )

سپس چند نمونه از آن را نقل مى كند كه يكى از آنها همين مساله تعدد طلاق است در اين باره مى نويسد:

(سه طلاق در يك جلسه و با يك عبارت از نظر مذاهب چهارگانه عامه، سه طلاق محسوب مى شود، ولى طبق عقيده شيعه اماميه يك طلاق بيشتر به حساب نمى آيد و چون راستى از نظر قانون (و ظاهر آيات قرآن ) راى شيعه حق است، ديگر نظريه عامه ارزش فتوائى خود را از دست داده است ).

3 - مرزهاى الهى

در اين آيه و آيات فراوان ديگرى از قرآن مجيد، تعبير لطيفى درباره قوانين الهى به چشم مى خورد و آن تعبير به (حد) و (مرز) است. و به اين ترتيب معصيت و مخالفت با اين قوانين تجاوز از حد و مرز محسوب مى گردد. در حقيقت در ميان كارهائى كه انسان انجام مى دهد يك سلسله مناطق ممنوعه وجود دارد كه ورود در آن فوق العاده خطرناك است. قوانين و احكام الهى اين مناطق را مشخص مى كند و بسان علائمى است كه در اين گونه مناطق قرار مى دهند و لذا در آيه 187 از سوره بقره مى بينيم كه حتى از نزديك شدن به اين مرزها نهى شده است.( تلك حدود الله فلا تقربوها ) زيرا نزديكى به اين مرزها انسان را بر لب پرتگاه قرار مى دهد و نيز در روايات وارده از طرق اهل بيت (عليهما‌السلام ) مى خوانيم كه از موارد شبهه ناك نهى فرموده اند و گفته اند: (اين كار در حكم نزديك شدن به مرز است و چه بسا با يك غفلت انسانى كه به مرز نزديك شده گام در آن طرف بگذارد و گرفتار هلاكت و نابودى شود).

آيه(230) و ترجمه

( فان طلقها فلا تحل له من بعد حتى تنكح زوجا غيره فان طلقها فلا جناح عليهما ان يتراجعا ان ظنا ان يقيما حدود الله و تلك حدود الله يبينها لقوم يعلمون ) (230)

ترجمه:

230 - اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار ديگر) او را طلاق داد، از آن به بعد، زن بر او حلال نخواهد بود، مگر اينكه همسر ديگرى انتخاب كند (و با او آميزش جنسى نمايد. در اين صورت،) اگر (همسر دوم ) او را طلاق گفت، گناهى ندارد كه بازگشت كنند، (و با همسر اول، دوباره ازدواج نمايد،) در صورتى كه اميد داشته باشند كه حدود الهى را محترم مى شمرند. اينها حدود الهى است كه (خدا) آن را براى گروهى كه آگاهند، بيان مى نمايد.

شان نزول:

در حديثى آمده است كه: زنى خدمت پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد و عرض كرد: من همسر پسر عمويم رفاعه بودم او سه بار مرا طلاق داد، پس از او با مردى به نام عبد الرحمن بن زبير ازدواج كردم، اتفاقا او هم مرا طلاق داد بى آنكه در اين مدت آميزش جنسى بين من و او انجام گيرد، آيا مى توانم به شوهر اولم بازگردم؟

حضرت فرمود: نه، تنها در صورتى مى توانى كه با همسر دوم آميزش جنسى كرده باشى، در اين هنگام آيه فوق نازل شد.

تفسير:

جدائى مشروط

در آيه قبل سخن از دو طلاق به ميان آمده بود كه بعد از طلاق دوم، دو همسر يا بايد راه الفت و صلح را پيش گيرند و يا از هم جدا شوند.

اين آيه در حقيقت حكم تبصرهاى دارد كه به حكم سابق ملحق مى شود مى فرمايد: (اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار ديگر) او را طلاق داد، زن بر او بعد از آن حلال نخواهد شد مگر اينكه همسر ديگرى انتخاب كند، (و با او آميزش جنسى نمايد در اين صورت اگر همسر دوم ) او را طلاق داد، گناهى ندارد كه آن دو بازگشت كنند، (و آن زن با همسر اولش بار ديگر ازدواج نمايد) مشروط بر اينكه اميد داشته باشند كه حدود الهى را محترم مى شمرند)( فان طلقها فلا تحل له من بعد حتى تنكح زوجا غيره فان طلقها فلا جناح عليهما ان يتراجعا ان ظنا ان يقيما حدود الله ) .

و در پايان تاكيد مى كند: (اينها حدود الهى است كه براى افرادى كه آگاهند بيان مى كند)( و تلك حدود الله يبينها لقوم يعلمون ) .

از رواياتى كه از پيشوايان بزرگ اسلام رسيده استفاده مى شود كه اولا: ازدواج با شخص دوم بايد دائمى باشد و به دنبال اجراى عقد، عمل زناشويى نيز انجام گيرد، اين دو شرط را از خود آيه نيز ممكن است اجمالا استفاده كرد، اما اينكه عقد دائمى باشد به خاطر اينكه جمله (فان طلقها) گواه به آن است، زيرا طلاق تنها در عقد دائم تصور مى شود، و اما انجام عمل زناشويى را مى توان از جمله (حتى تنكح زوجا غيره ) استفاده كرد، زيرا به گفته بعضى از ادباى عرب، هنگامى كه گفته شود نكح فلان فلانة به معنى عقد بستن است، و اما هر گاه گفته شود نكح زوجته به معنى انجام آميزش جنسى است (زيرا فرض ‍ سخن در جائى است كه او زوجه باشد، بنابراين به كار بردن نكاح در مورد زوجه چيزى جز آميزش جنسى نمى تواند باشد).

علاوه بر اين، مطلق منصرف به فرد غالب مى شود و غالبا عقد ازدواج با آميزش همراه است، و از همه اينها گذشته همان گونه كه بعدا اشاره خواهد شد، اين حكم فلسفه اى دارد كه تنها با اجراى صيغه عقد، حاصل نمى شود.

نكته:

محلل يك عامل باز دارنده در برابر طلاق

معمول فقها اين است كه همسر دوم را در اين گونه موارد محلل مى نامند چون باعث حلال شدن زن (البته بعد از طلاق و عده ) با همسر اول مى شود و به نظر مى رسد كه منظور شارع مقدس اين بوده است كه با اين حكم جلو طلاق هاى پى در پى را بگيرد.

توضيح اينكه: همان گونه كه ازدواج يك امر حياتى و ضرورى است طلاق هم در شرايط خاصى، ضرورت پيدا مى كند، و لذا اسلام بر خلاف مسيحيت تحريف يافته، طلاق را مجاز شمرده، ولى از آنجا كه از هم پاشيدن خانواده ها زيان هاى جبرانناپذيرى براى فرد و اجتماع دارد، با استفاده از عوامل مختلفى، طلاق را تا آنجا كه ممكن است محدود ساخته، و احكامى تشريع نموده كه با توجه به آنها طلاق به حداقل مى رسد.

موضوع الزام به ازدواج مجدد يا محلل كه بعد از سه طلاق در آيه بالا آمده است يكى از آن عوامل محسوب مى شود، زيرا ازدواج رسمى زن بعد از سه طلاق با مرد ديگر مخصوصا با اين قيد كه بايد آميزش ‍ جنسى نيز صورت گيرد سد بزرگى براى ادامه طلاق و طلاقكشى است.

به كسى كه مى خواهد دست به طلاق سوم بزند هشدار مى دهد كه راه بازگشت براى او ممكن است براى هميشه بسته شود، زيرا راه بازگشت از مسير يك ازدواج دائم با مرد ديگرى مى گذرد، و همسر دوم ممكن است او را طلاق ندهد و به فرض كه طلاق بدهد اين جريان مى تواند وجدان و عواطف مرد را جريحه دار سازد و لذا تا مجبور نشود، دست به چنين كارى نخواهد زد.

در حقيقت موضوع محلل و به تعبير ديگر ازدواج دائمى مجدد زن با همسر ديگر مانعى بر سر راه مردان هوسباز و فريبكار است تا زن را بازيچه هوى و هوس خود نسازند و به طور نامحدود از قانون طلاق و رجوع استفاده نكنند، و در عين حال راه بازگشت نيز به كلى بسته نشده است.

شرائطى كه در اين ازدواج شده مانند: دائم بودن، مى فهماند هدف ازدواج جديد اين نبوده كه راه را براى به هم رسيدن زن به شوهر اول هموار كند زيرا چه بسا شوهر دوم حاضر به طلاق نشود، ازدواج موقت نيست كه زمان آن پايان يابد بنابراين از اين قانون نمى توان سوء استفاده كرد.

با توجه به آنچه در بالا آمد مى توان گفت: هدف اين بوده است كه مرد و زن بعد از سه مرتبه طلاق، با ازدواج ديگرى از هم جدا شوند تا هر يك زندگى دلخواه خود را پيش گيرد، و مساله ازدواج كه امر مقدسى است دستخوش تمايلات شيطانى همسر اول نشود، ولى در عين حال اگر از همسر دوم هم جدا شد، راه بازگشت را به روى آن دو نبسته است.

و نكاح آنها مجددا حلال مى شود، و لذا نام محلل به همسر دوم داده اند.

با توجه به آنچه گفته شد اين نكته به خوبى روشن مى شود كه بحث از ازدواج واقعى و جدى است، و اگر كسى از اول قصد ازدواج دائم نداشته باشد و تنها صورت سازى كند تا عنوان محلل حاصل شود، چنين ازدواجى باطل است و هيچ اثرى براى حلال شدن زن به شوهر اول نخواهد داشت و حديث معروفى كه از پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در بسيارى از كتب تفسير نقل شده لعن الله المحلل و المحلل له: (خداوند لعنت كند محلل و آن كسى را كه محلل براى او اقدام مى كند) ممكن است اشاره به همين ازدواج هاى صورى و ساختگى باشد.

بعضى نيز گفته اند كه اگر ازدواج دائمى جدى بكند، و نيتش اين باشد كه راه را براى بازگشت زن به شوهر اول هموار سازد، ازدواج او باطل است و آن زن به شوهر اول حلال نمى شود، بعضى نيز گفته اند اگر قصد او ازدواج جدى بوده باشد هر چند هدف نهاييش گشودن راه براى همسر اول باشد، آن ازدواج صحيح است، هر چند مكروه مى باشد به شرط اينكه چنين مطلبى جزء شرايط عقد ذكر نشود.

و از اينجا روشن مى شود كه هياهوى بعضى از مغرضان و بى خبران كه بدون آگاهى از شرايط و ويژگيهاى اين مساله آن را مورد هجوم قرار داده اند و كلماتى از سر اغراض شخصى نسبت به مقدسات اسلام و يا ناآگاهى از احكام آن به هم بافته اند، كمترين ارزشى ندارد و تنها دليل بر جهل و كينه توزى آنها نسبت به اسلام است و گرنه اين حكم الهى با شرائطى كه ذكر شد عاملى است براى باز داشتن از طلاق هاى مكرر و پايان دادن به خودكامگى بعضى از مردان و سامان بخشيدن به نظام نكاح و زناشويى.

آيه(231) و ترجمه

( و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فامسكوهن بمعروف او سرحوهن بمعروف و لا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا و من يفعل ذلك فقد ظلم نفسه و لا تتخذوا آيات الله هزوا و اذكروا نعمت الله عليكم و ما انزل عليكم من الكتب و الحكمة يعظكم به و اتقوا الله و اعلموا ان الله بكل شى ء عليم ) (231)

ترجمه:

231 - و هنگامى كه زنان را طلاق داديد، و به آخرين روزهاى عده رسيدند، يا به طرز صحيحى آنها را نگاه داريد (و آشتى كنيد)، و يا به طرز پسنديدهاى آنها را رها سازيد! و هيچ گاه به خاطر زيان رساندن و تعدى كردن، آنها را نگاه نداريد! و كسى كه چنين كند، به خويشتن ستم كرده است. (و با اين اعمال، و سوء استفاده از قوانين الهى،) آيات خدا را به استهزا نگيريد! و به ياد بياوريد نعمت خدا را بر خود، و كتاب آسمانى و علم و دانشى كه بر شما نازل كرده، و شما را با آن، پند مى دهد! و از خدا بپرهيزيد و بدانيد خداوند از هر چيزى آگاه است (و از نيات كسانى كه از قوانين او، سوء استفاده مى كنند، با خبر است )!

تفسير:

باز هم محدوديت هاى ديگر طلاق

به دنبال آيات گذشته، اين آيه نيز اشاره به محدوديت هاى ديگرى در امر طلاق مى كند تا از ناديده گرفتن حقوق زن جلوگيرى كند.

در آغاز مى گويد: (هنگامى كه زنان را طلاق داديد و به آخرين روزهاى عده رسيدند (باز مى توانيد با آنها آشتى كنيد) يا به طرز پسنديده اى آنها را نگاه

يا به طرز پسنديدهاى رها سازيد)( و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فامسكوهن بمعروف او سرحوهن بمعروف ) .

يا صميمانه تصميم به ادامه زندگى زناشويى بگيريد و يا اگر زمينه را مساعد نمى بينيد با نيكى از هم جدا شويد، نه با جنگ و جدال و اذيت و آزار و انتقامجويى.

سپس به مفهوم مقابل آن اشاره كرده، مى فرمايد: (هرگز به خاطر ضرر زدن و تعدى كردن، آنها را نگه نداريد)( و لا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا ) .

اين جمله در حقيقت تفسير كلمه (معروف ) است، زيرا در جاهليت گاه بازگشت به زناشويى را وسيله انتقامجويى قرار مى دادند، لذا با لحن قاطعى مى گويد: (هرگز نبايد چنين فكرى در سر بپرورانيد).

(چرا كه هر كس چنين كند به خويشتن ظلم و ستم كرده ) (و من يفعل ذلك فقد ظلم نفسه ) .

پس اين كارهاى نادرست تنها ستم بر زن نيست، بلكه ظلم و ستمى است كه شما بر خود كرده ايد زيرا:

اولا: رجوع و بازگشتى كه به قصد حقكشى و آزار باشد هيچ گونه آرامشى در آن نمى توان يافت و محيط زندگى زناشويى براى هر دو جهنم سوزانى مى شود.

ثانيا: از نظر اسلام زن و مرد در نظام خلقت، عضو يك پيكرند بنابراين پايمال كردن حقوق زن، تعدى و ظلم به خود خواهد بود.

ثالثا: مردان با اين ظلم و ستم در واقع به استقبال كيفر الهى مى روند و چه ستمى بر خويشتن از اين بالاتر.

سپس به همگان هشدار مى دهد و مى فرمايد: (آيات خدا را به استهزاء نگيريد)( و لا تتخذوا آيات الله هزوا ) .

اين تعبير نيز مى تواند اشاره به كارهاى خلاف عصر جاهليت باشد كه رسوبات آن در افكار مانده بود.

در حديثى آمده است كه در عصر جاهليت بعضى از مردان هنگامى كه طلاق مى دادند مى گفتند: هدف ما بازى و شوخى بود و همچنين هنگامى كه برده اى را آزاد يا زنى را به ازدواج خود در مى آوردند. آيه فوق نازل شد و به آنها هشدار داد و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هر كس زنى را طلاق دهد يا برده اى را آزاد كند يا با زنى ازدواج كند يا به ازدواج ديگرى درآورد بعد مدعى شود كه بازى و شوخى مى كرده، از او قبول نخواهد شد و به عنوان جدى پذيرفته مى شود. اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه ناظر به حال كسانى است كه براى اعمال خلاف خود كلاه شرعى درست مى كنند و ظواهر را دستاويز قرار مى دهند قرآن اين كار را نوعى استهزاء به آيات الهى شمرده، و از جمله همين مساله ازدواج و طلاق و بازگشت در زمان عده به نيت انتقامجويى و آزار زن و تظاهر به اينكه از حق قانونى خود استفاده مى كنيم مى باشد.

بنابراين نبايد با چشم پوشى از روح احكام الهى و چسبيدن به ظواهر خشك و قالبهاى بى روح، آيات الهى را بازيچه و ملعبه خود قرار داد كه گناه اين كار شديدتر، و مجازاتش دردناكتر است. سپس مى افزايد: (نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد و آنچه از كتاب آسمانى و دانش بر شما نازل كرده و شما را با آن پند مى دهد)( و اذكروا نعمت الله عليكم و ما انزل عليكم من الكتاب و الحكمة يعظكم به ) . (و تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد خداوند به هر چيزى داناست )( و اتقوا الله و اعلموا ان الله بكل شى ء عليم ) . اين هشدارها به خاطر آن است كه اولا توجه داشته باشند كه خداوند آنها را از خرافات و آداب و رسوم زشت جاهليت در مورد ازدواج و طلاق و غير آن رهائى بخشيده و به احكام حياتبخش اسلام راهنمائى كرده، قدر آن را بشناسند و حق آنها را ادا كنند و ثانيا: در مورد حقوق زنان، از موقعيت خود سوء استفاده نكنند و بدانند كه خداوند حتى از نيات آنها آگاه است.

آيه (232)و ترجمه

( و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فلا تعضلوهن ان ينكحن ازوجهن اذا ترضوا بينهم بالمعروف ذلك يوعظ به من كان منكم يومن بالله و اليوم الاخر ذلكم ازكى لكم و اطهر و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) (232)

ترجمه:

232 - و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عده خود را به پايان رسانيدند، مانع آنها نشويد كه با همسران (سابق ) خويش، ازدواج كنند! اگر در ميان آنان، به طرز پسنديده اى تراضى برقرار گردد. اين دستورى است كه تنها افرادى از شما، كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند، از آن، پند مى گيرند (و به آن، عمل مى كنند). اين (دستور)، براى رشد (خانواده هاى ) شما موثرتر، و براى شستن آلودگيها مفيدتر است، و خدا مى داند و شما نمى دانيد.

شان نزول:

يكى از ياران پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به نام (معقل بن يسار) خواهرى به نام (جملاء) داشت كه از همسرش عاصم بن عدى طلاق گرفته بود، بعد از پايان عده مايل بود بار ديگر به عقد همسرش درآيد، ولى برادرش از اين كار مانع شد، آيه فوق نازل شد و او را از مخالفت با چنين ازدواجى نهى كرد.

و نيز گفته اند كه آيه هنگامى نازل شد كه جابر بن عبد الله با ازدواج مجدد دختر عمويش با شوهر سابق خويش مخالفت مى ورزيد.

و شايد در جاهليت چنين حقى به غالب بستگان نزديك مى دادند كه در امر ازدواج زنان و دختران خويشاوند دخالت كنند، شك نيست كه برادر و پسر عمو از نظر فقه شيعه هيچ گونه ولايتى به خواهر و دختر عموى خود ندارند و آيه فوق مى خواهد اين گونه دخالت هاى غير مجاز را نفى كند، بلكه چنانكه خواهيم ديد از آيه فوق حكم وسيعترى حتى درباره اولياء استفاده مى شود كه حتى پدر و جد - تا چه رسد به بستگان ديگر و يا بيگانگان - حق ندارند با چنين ازدواج هائى مخالفت كنند.

تفسير:

شكستن يكى ديگر از زنجيرهاى اسارت زنان

همان گونه كه قبلا اشاره شد در زمان جاهليت زنان در زنجير اسارت مردان بودند و بى آنكه به اراده و تمايل آنان توجه شود مجبور بودند زندگى خود را طبق تمايلات مردان خودكامه تنظيم كنند.

از جمله در مورد انتخاب همسر، به خواسته و ميل زن هيچ گونه اهميتى داده نمى شد حتى اگر زن با اجازه ولى، ازدواج مى كرد سپس از همسرش جدا مى شد باز پيوستن ثانوى او به همسر اول، بستگى به اراده مردان فاميل داشت و بسيار مى شد با اينكه زن و شوهر بعد از جدائى علاقه به بازگشت داشتند مردان خويشاوند روى پندارها و موهوماتى مانع مى شدند.

قرآن صريحا اين روش را محكوم كرده، مى گويد: (هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عده خود را به پايان رسانيدند، مانع آنها نشويد كه با همسران (سابق ) خويش ازدواج كنند اگر در ميان آنها رضايت به طرز پسنديده اى حاصل شود)( و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فلا تعظلوهن ان ينكحن ازواجهن اذا تراضوا بينهم بالمعروف ) .

اين در صورتى است كه مخاطب در اين آيه اولياء و مردان خويشاوند باشند، ولى اين احتمال نيز داده شده است كه مخاطب در آن، همسر اول باشد، يعنى

هنگامى كه زنى را طلاق داديد مزاحم ازدواج مجدد او با شوهران ديگر نشويد، زيرا بعضى از افراد لجوج هم در گذشته و هم امروز بعد از طلاق دادن زن، نسبت به ازدواج او با همسر ديگرى حساسيت به خرج مى دهند كه چيزى جز يك انديشه جاهلى نيست.

ضمنا در آيه سابق بلوغ اجل، به معنى رسيدن به روزهاى آخر عده بود در حالى كه در آيه مورد بحث به قرينه ازدواج مجدد، منظور پايان كامل عده است.

بنابراين از آيه استفاده مى شود كه زنان (ثيبه ) (آنان كه لااقل يك بار ازدواج كرده اند) در ازدواج مجدد خود هيچ گونه نيازى به جلب موافقت اولياء ندارند حتى مخالفت آنها بى اثر است.

سپس در ادامه آيه، بار ديگر هشدار مى دهد و مى فرمايد: (اين دستورى است كه تنها افرادى از شما كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند از آن پند مى گيرند)( ذلك يوعظ به من كان منكم يؤ من بالله و اليوم الاخر ) .

و باز براى تاكيد بيشتر مى گويد: (اين براى پاكى و نمو (خانواده هاى شما) مؤ ثرتر و براى شستن آلودگيها مفيدتر است و خدا مى داند و شما نمى دانيد)( ذلكم ازكى لكم و اطهر و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) .

اين بخش از آيه، در واقع مى گويد: اين احكام همه به نفع شما بيان شده منتهى كسانى مى توانند از آن بهره گيرند كه سرمايه ايمان به مبداء و معاد را داشته باشند، و بتوانند تمايلات خود را كنترل كنند.

و به تعبير ديگر اين جمله مى گويد: نتيجه عمل به اين دستورها صددرصد به خود شما مى رسد، ولى ممكن است بر اثر كمى معلومات، به فلسفه اين احكام واقف نشويد، اما خدائى كه از اسرار آنها آگاه است به خاطر حفظ طهارت و پاكيزگى خانواده هاى شما اين قوانين را مقرر فرموده است.

قابل توجه اينكه: عمل به اين دستورها، هم موجب تزكيه و هم موجب طهارت معرفى شده( ازكى لكم و اطهر ) .

يعنى هم آلودگيها را كه بر اثر غلط كارى دامنگير خانواده ها مى شود بر طرف مى سازد، و هم مايه نمو و تكامل و خير و بركت است، (فراموش نبايد كرد كه (تزكيه ) در اصل از (زكات ) به معنى نمو گرفته شده است.

بعضى از مفسران جمله (ازكى لكم ) را اشاره به ثوابهائى مى دانند كه با عمل به اين دستورها حاصل مى شود، و جمله (اطهر) را اشاره به پاك شدن از گناهان.

بديهى است حوادثى پيش مى آيد كه دو همسر با تمام علاقه اى كه به يكديگر دارند تحت تاثير آن از هم جدا مى شوند، بعد كه آثار مرگبار جدائى را با چشم خود مى بينند پشيمان شده و تصميم به بازگشت مى گيرند، سختگيرى و تعصب در برابر بازگشت آنها، ضربه سنگينى به هر دو مى زند و اى بسا مايه انحراف و آلودگى آنها شود، و اگر فرزندانى در اين وسط باشند - كه غالبا هستند - سرنوشت بسيار دردناكى خواهند داشت و مسؤ ول اين عواقب شوم كسانى هستند كه از آشتى آنها جلوگيرى مى كنند.

آيه(233) و ترجمه

( و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعة و على المولود له رزقهن و كسوتهن بالمعروف لا تكلف نفس الا وسعها لا تضار ولدة بولدها و لا مولود له بولده و على الوارث مثل ذلك فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح عليهما و ان اردتم ان تسترضعوا اولادكم فلا جناح عليكم اذا سلمتم ما آتيتم بالمعروف و اتقوا الله و اعلموا ان الله بما تعملون بصير ) (233)

ترجمه:

233 - مادران، فرزندان را دو سال تمام، شير مى دهند. (اين ) براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را تكميل كند.

و بر آن كس كه فرزند براى او متولد شده (پدر)، لازم است خوراك و پوشاك مادر را به طور شايسته (در مدت شير دادن بپردازد، حتى اگر طلاق گرفته باشد). هيچ كس موظف به بيش از مقدار توانايى خود نيست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به كودك را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نيز لازم است اين كار را انجام دهد (هزينه مادر را در دوران شيرخوارگى تامين نمايد). و اگر آن دو، با رضايت يكديگر و مشورت، بخواهند كودك را (زودتر) از شير باز گيرند، گناهى بر آنها نيست. و اگر (با عدم توانايى، يا عدم موافقت مادر) خواستيد دايه اى براى فرزندان خود بگيريد، گناهى بر شما نيست، به شرط اينكه حق گذشته مادر را به طور شايسته بپردازيد.

و از (مخالفت فرمان ) خدا به پرهيزيد و بدانيد خدا، به آنچه انجام مى دهيد، بيناست!

تفسير:

هفت دستور درباره شير دادن نوزادان

اين آيه كه در واقع ادامه بحث هاى مربوط به مسائل ازدواج و زناشويى

به سراغ يك مساله مهم، يعنى مساله (رضاع ) (شير دادن ) و با تعبيراتى بسيار كوتاه و فشرده و در عين حال پر محتوا و آموزنده جزئيات اين مساله را بازگو مى كند.

1 - نخست مى گويد: (مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير مى دهند)( و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين ) .

(والدات ) جمع (والده )، در لغت عرب به معنى مادر است، ولى (ام ) معنى وسيعترى دارد كه گاه به مادر يا مادر مادر، و گاه به ريشه و اساس هر چيزى اطلاق مى شود.

در اين بخش از آيه، حق شير دادن در دو سال شيرخوارگى به مادر داده شده، و او است كه مى تواند در اين مدت از فرزند خود نگاهدارى كند و به اصطلاح حق حضانت در اين مدت از آن مادر است، هر چند ولايت بر اطفال صغير به عهده پدر گذاشته شده است، اما از آنجا كه تغذيه جسم و جان نوزاد در اين مدت با شير و عواطف مادر پيوند ناگسستنى دارد اين حق به مادر داده شده، علاوه بر اين عواطف مادر نيز بايد رعايت شود، زيرا او نمى تواند آغوش خود را در چنين لحظات حساسى از كودكش خالى ببيند و در برابر وضع نوزادش بى تفاوت باشد، بنابراين قرار دادن حق حضانت و نگاهدارى و شير دادن براى مادر يك نوع حق دو جانبه است كه هم براى رعايت حال فرزند است و هم مادر، و تعبير (اولادهن ) (فرزندانشان ) اشاره لطيفى به اين مطلب است.

گر چه ظاهر اين جمله مطلق است، و زنان مطلقه و غير مطلقه را شامل مى شود، ولى جمله هاى بعد نشان مى دهد كه اين آيه به زنان مطلقه نظر دارد هر چند مادران ديگر نيز از چنين حقى برخوردارند، اما در صورت نبودن جدائى و طلاق، عملا اثر ندارد.

2 - سپس مى افزايد (اين براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را كامل كند)( لمن اراد ان يتم الرضاعة ) .

يعنى مدت شير دادن طفل لازم نيست، همواره دو سال باشد، دو سال براى كسى است كه مى خواهد شير دادن را كامل كند، ولى مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعايت سلامت او اين مدت را كمتر كنند.

در رواياتى كه از طرق اهل بيت (عليهما‌السلام ) به ما رسيده دوران كامل شيرخوارگى دو سال، و كمتر از آن، بيست و يك ماه معرفى شده است.

بعيد نيست اين معنى از ضميمه كردن آيه فوق با آيه و حمله و فصاله ثلثون شهرا: باردارى او و از شير گرفتنش، سى ماه است نيز استفاده شود، زيرا مى دانيم معمولا دوران باردارى نه ماه است و هر گاه آن را از سى ماه كم كنيم بيست و يك ماه باقى ميماند كه مدت معمولى شير دادن خواهد بود، بلكه با توجه به اينكه آنچه در سوره احقاف آمده نيز به صورت الزامى است، مادران حق دارند با در نظر گرفتن، مصلحت و سلامت نوزاد، مدت شيرخوارگى را از بيست و يك ماه نيز كمتر كنند.

3 - هزينه زندگى مادر از نظر غذا و لباس در دوران شير دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطرى آسوده بتواند فرزند را شير دهد لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (و بر آن كسى كه فرزند براى او متولد شده (پدر) لازم است، خوراك و پوشاك مادران را به طور شايسته بپردازد)( و على المولود له رزقهن و كسوتهن بالمعروف ) .

در اينجا تعبير به (المولود له ) (كسى كه فرزند براى او متولد شده ) به جاى تعبير به (اب - والد) (پدر) قابل توجه است، گوئى مى خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظيفه مزبور، بسيج كند، يعنى اگر هزينه كودك و مادرش در اين موقع بر عهده مرد گذارده شده به خاطر اين است كه فرزند او و ميوه دل او است، نه يك فرد بيگانه.

توصيف به (معروف ) (به طور شايسته ) نشان مى دهد كه پدران در مورد لباس و غذاى مادر، بايد آنچه شايسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگيرند، نه سختگيرى كنند و نه اسراف.

و براى توضيح بيشتر مى فرمايد: (هيچ كس موظف نيست بيش از مقدار توانائى خود را انجام دهد)( لا تكلف نفس الا وسعها ) .

بنابراين هر پدرى به اندازه توانائى خود وظيفه دارد، بعضى اين جمله را به منزله علت براى اصل حكم دانسته اند، و بعضى به عنوان تفسير حكم سابق، (و هر دو در نتيجه يكى است ).

4 - سپس به بيان حكم مهم ديگرى پرداخته، مى فرمايد: (نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق دارد به كودك ضرر زند، و نه پدر) به خاطر اختلاف با مادر( لا تضار والدة بولدها و لا مولود له بولده ) .

يعنى، هيچ يك از اين دو حق ندارند سرنوشت كودك را وجه المصالحه اختلافات خويش قرار دهند، و بر جسم و روح نوزاد، ضربه وارد كنند.

مردان نبايد حق حضانت و نگاهدارى مادران را با گرفتن كودكان در دوران شيرخوارگى از آنها پايمال كنند، كه زيانش به فرزند رسد و مادران نيز نبايد از اين حق شانه خالى كرده و به بهانه هاى گوناگون از شير دادن كودك خوددارى كرده يا پدر را از ديدار فرزندش محروم سازند.

اين احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه منظور آن است كه نه پدر مى تواند حق زناشويى زن را به خاطر ترس از باردار شدن و در نتيجه زيان ديدن شير خوار، سلب كند، و نه مادر مى تواند شوهر را از اين حق به همين دليل باز دارد.

ولى تفسير اول با ظاهر آيه سازگارتر است.

تعبير به (ولدها) و (ولده ) نيز براى تشويق پدران و مادران به رعايت حال كودكان شير خوار است، به اضافه نشان مى دهد كه نوزاد متعلق به هر دو مى باشد، نه مطابق رسوم جاهليت كه فرزند را فقط متعلق به پدر مى دانستند و براى مادر هيچ سهمى قائل نبودند.

5 - سپس به حكم ديگرى مربوط به بعد از مرگ پدر مى پردازد، مى فرمايد: (و بر وارث او نيز لازم است اين كار را انجام دهد)( و على الوارث مثل ذلك ) .

يعنى: آنها بايد نيازهاى مادر را در دورانى كه به كودك شير مى دهد تامين كنند - در اينجا بعضى احتمالات ديگر در تفسير آيه داده شده كه ضعيف به نظر مى رسد.

6 - در ادامه آيه، سخن از مساله باز داشتن كودك از شير به ميان آمده و اختيار آن را به پدر و مادر واگذاشته، هر چند در جمله هاى سابق زمانى براى شير دادن كودك تعيين شده بود، ولى پدر و مادر با توجه به وضع جسمى و روحى او، و توافق با يكديگر مى توانند كودك را در هر موقع مناسب از شير باز دارند، مى فرمايد: (اگر آن دو با رضايت و مشورت يكديگر بخواهند كودك را (زودتر از دو سال يا بيست و يك ماه ) از شير باز گيرند گناهى بر آنها نيست )( فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح عليهما ) .

در واقع پدر و مادر بايد مصالح فرزند را در نظر بگيرند و با هم فكرى و توافق و به تعبير قرآن تراضى و تشاور، براى باز گرفتن كودك از شير برنامه اى تنظيم كنند، و در اين كار از كشمكش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پايمال كردن مصالح كودك به پرهيزند.

7 - گاه مى شود كه مادر از حق خود در مورد شير دادن و حضانت و نگاهدارى فرزند خود دارى مى كند و يا به راستى مانعى براى او پيش مى آيد، در اين صورت بايد راه چاره اى انديشيد و لذا در ادامه آيه مى فرمايد: (اگر (با عدم توانائى يا عدم موافقت مادر) خواستيد دايه اى براى فرزندان خود بگيريد، گناهى بر شما نيست، هر گاه حق گذشته مادر را بطور شايسته بپردازيد)( و ان اردتم ان تسترضعوا اولادكم فلا جناح عليكم اذا سلمتم ما آتيتم بالمعروف ) .

در تفسير جمله( اذا سلمتم ما آتيتم بالمعروف ) ، نظرات گوناگونى از سوى مفسران اظهار شده، گروهى تفسير بالا را پذيرفته اند كه انتخاب دايه به جاى مادر، پس از رضايت طرفين، بى مانع است مشروط بر اينكه اين امر سبب از بين رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود، بلكه حق او نسبت به مدتى كه شير مى دهد طبق عادت پرداخته شود.

در حالى كه بعضى آن را ناظر به حق دايه دانسته اند و گفته اند بايد حق او طبق عرف عادت پرداخت شود، بعضى نيز گفته اند منظور از اين جمله توافق پدر و مادر در مساله انتخاب دايه است.

و بنابراين تاكيدى مى شود بر جمله قبل، ولى اين تفسير ضعيف به نظر مى رسد و صحيحتر همان تفسير اول و دوم مى باشد و مرحوم طبرسى تفسير اول را ترجيح داده است.

و در پايان آيه به همگان هشدار مى دهد كه (تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد خدا به آنچه انجام مى دهيد بينا است )( و اتقوا الله و اعلموا ان الله بما تعملون بصير ) .

مبادا كشمكش ميان مرد و زن، روح انتقامجويى را در آنها زنده كند و سرنوشت يكديگر و يا كودكان مظلوم را به خطر اندازند، همه بايد بدانند خدا دقيقا مراقب اعمال آنها است.

اين احكام دقيق و حساب شده و هشدارهاى آميخته به آن به خوبى نشان مى دهد كه اسلام تا چه حد براى حقوق كودكان و همچنين مادران اهميت قائل

شده است و رعايت حد اكثر عدالت را در اين زمينه سفارش مى كند، آرى اسلام بر خلاف آنچه در دنياى ستمكاران وجود دارد كه حقوق ضعيفان هميشه پايمال مى شود، حد اكثر اهميت را به حفظ حقوق آنان داده است.

آيه (234) و(235)و ترجمه

( و الذين يتوفون منكم و يذرون أزوجا يتربصن بأنفسهن أربعة أشهر و عشرا فإذا بلغن أ جلهن فلا جناح عليكم فيما فعلن فى أنفسهن بالمعروف و الله بما تعملون خبير ) (234)( و لا جناح عليكم فيما عرضتم به من خطبة النساء أ و أ كننتم فى أ نفسكم علم الله أنكم ستذكرونهن و لكن لا تواعدوهن سرا إلا أن تقولوا قولا معروفا و لا تعزموا عقدة النكاح حتى يبلغ الكتب أ جله و اعلموا أ ن الله يعلم ما فى أ نفسكم فاحذروه و اعلموا أ ن الله غفور حليم ) (235).

ترجمه:

234 - و كسانى كه از شما ميميرند و همسرانى باقى ميگذارند، بايد چهار ماه و ده روز، انتظار بكشند (و عده نگه دارند)! و هنگامى كه به آخر مدتشان رسيدند، گناهى بر شما نيست كه هر چه ميخواهند، درباره خودشان به طور شايسته انجام دهند (و با مرد دلخواه خود، ازدواج كنند).

و خدا به آنچه عمل مى كنيد، آگاه است.

235 - و گناهى بر شما نيست كه به طور كنايه، (از زنانى كه همسرانشان مردهاند) خواستگارى كنيد، و يا در دل تصميم بر اين كار بگيريد (بدون اينكه آن را اظهار كنيد).

خداوند ميدانست شما به ياد آنها خواهيد افتاد، (و با خواسته طبيعى شما به شكل معقول، مخالف نيست،) ولى پنهانى با آنها قرار زناشويى نگذاريد، مگر اينكه به طرز پسنديدهاى (به طور كنايه ) اظهار كنيد! (ولى در هر حال،) اقدام به ازدواج ننماييد، تا عده آنها سر آيد! و بدانيد خداوند آنچه را در دل داريد، مى داند! از مخالفت او به پرهيزيد و بدانيد خداوند، آمرزنده و بردبار است (و در مجازات بندگان، عجله نمى كند)!

تفسير:

خرافاتى كه زنان را بيچاره مى كرد!

يكى از مسائل و مشكلات اساسى زنان ازدواج بعد از مرگ شوهراست، از آنجا كه ازدواج فورى زن با همسر ديگر بعد از مرگ شوهر با محبت و دوستى و حفظ احترام شوهر سابق و تعيين به خالى بودن رحم از نطفه همسر پيشين سازگار نيست و به علاوه موجب جريحهدار ساختن عواطف بستگان متوفى است، آيه فوق ازدواج مجدد زنان را مشروط به عده نگه داشتن به مدت چهار ماه و ده روز ذكر كرده است

رعايت حريم زندگانى زناشويى حتى بعد از مرگ با همسر موضوعى است فطرى و لذا هميشه در قبائل مختلف آداب و رسوم گوناگونى براى اين منظور بوده است گر چه گاهى در اين رسوم آن چنان افراط مى كردند كه عملا زنان را در بنبست و اسارت قرار ميدادند و گاهى جنايت آميزترين كارها را در مورد او مرتكب مى شدند به عنوان نمونه: بعضى از قبائل پس از مرگ شوهر زن را آتش زده و يا بعضى او را با مرد دفن مى كردند، برخى زن را براى هميشه از ازدواج مجدد محروم ساخته و گوشهنشين مى كردند و در پارهاى از قبائل زنها موظف بودند مدتى كنار قبر شوهر زير خيمه سياه و چركين با لباسهاى مندرس و كثيف دور از هر گونه آرايش و زيور و حتى شستشو به سر برده و بدين وضع شب و روز خود را بگذرانند.

آيه فوق بر تمام اين خرافات و جنايات خط بطلان كشيده و به زنان بيوه اجازه مى دهد بعد از نگاهدارى عده و حفظ حريم زوجيت گذشته اقدام به ازدواج كنند، مى فرمايد: كسانى كه از شما ميميرند و همسرانى از خود باقى ميگذارند، آنها بايد چهار ماه و ده روز انتظار بكشند و هنگامى كه مدتشان سر آمد، گناهى بر

شما نيست كه هر چه ميخواهند درباره خودشان به طور شايسته انجام دهند و با مرد دلخواه خود ازدواج كنند.( و الذين يتوفون منكم و يذرون ازواجا يتربصن بانفسهن اربعة اشهر و عشرا فاذا بلغن اجلهن فلا جناح عليكم فيما فعلن فى انفسهن بالمعروف ) .

و از آنجا كه گاه اولياء و بستگان زن، دخالت هاى بى موردى در كار او مى كنند و يا منافع خويش را در ازدواج آينده زن در نظر ميگيرند، در پايان آيه خداوند به همه هشدار مى دهد و مى فرمايد: خداوند از هر كارى كه انجام مى دهيد آگاه است و هر كس را به جزاى اعمال نيك و بد خود ميرساند( و الله بما تعملون خبير ) .

جمله( لا جناح عليكم فيما فعلن فى انفسهن بالمعروف ) با توجه به اينكه مخاطب، مردان فاميل هستند، نشان مى دهد كه گوئى آزاد گذاشتن زن را بعد از مرگ شوهر، براى خود گناه ميدانستند و به عكس ‍ تضييق و سختگيرى را وظيفه ميشمردند، اين آيه به وضوح مى گويد آنها را آزاد بگذاريد و هيچ گناهى بر شما نيست (در ضمن از اين تعبير استفاده مى شود كه ولايت پدر و جد نيز در اينجا ساقط است ) ولى به زنان نيز يادآورى مى كند كه آنها از آزادى خود سوء استفاده نكنند و به طور شايسته (بالمعروف ) براى انتخاب شوهر جديد، اقدام نمايند.

طبق رواياتى كه از پيشوايان اسلام به ما رسيده است زنان موظفند در اين مدت شكل سوگوارى خود را حفظ كنند، يعنى مطلقا آرايش نكنند، ساده باشند و البته فلسفه نگاهدارى اين چنين عدهاى نيز همين را ايجاب مى كند.

اسلام زنان را بحدى از آداب و رسوم خرافى دوران جاهلى نجات داد كه برخى پنداشتند حتى در همين مدت كوتاه عده هم مى توانند ازدواج كنند، يكى از همين زنان كه چنين ميپنداشت، روزى خدمت پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد و مى خواست اجازه براى ازدواج مجدد بگيرد، از پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سئوال كرد آيا اجازه مى دهيد سرمه كشيده و خود را آرايش دهم؟

حضرت فرمود: شما زنان موجودات عجيبى هستيد! تا قبل از اسلام عده وفات را در سختترين شرايط و گاه تا آخر عمر ميگذرانديد در حالى كه به خود حتى حق شستشو هم نميداديد اينك كه اسلام براى حرمت خانواده و رعايت حق زوجيت به شما دستور داده مدت كوتاهى ساده بسر بريد طاقت نمى آوريد.

جالب توجه اين كه در احكام اسلامى در مورد عده به اين معنى تصريح شده كه اگر هيچ گونه احتمالى در مورد باردارى زن در ميان نباشد باز بايد زنانى كه همسرانشان وفات يافتهاند عده نگاهدارند. و نيز به همين دليل آغاز عده مرگ شوهر نيست بلكه موقعى است كه خبر مرگ شوهر به زن مى رسد هر چند بعد از ماهها باشد، و اين خود ميرساند كه تشريع اين حكم قبل از هر چيز به خاطر حفظ احترام و حريم زوجيت است، اگر چه مساله باردارى احتمالى زن در اين قانون مسلما مورد توجه بوده است. آيه بعد به يكى از احكام مهم زنانى كه در عده هستند (به تناسب بحثى كه درباره عده وفات گذشت ) اشاره كرده، مى فرمايد: گناهى بر شما نيست كه از روى كنايه (از زنانى كه در عده وفات هستند) خواستگارى كنيد، و يا در دل تصميم داشته باشيد، خدا ميدانست شما به ياد آنها خواهيد افتاد، ولى با آنها در تنهائى با صراحت وعده ازدواج نگذاريد، مگر اينكه به طرز شايسته اى (با كنايه ) اظهار كنيد( و لا جناح عليكم فيما عرضتم به من خطبة النساء او اكننتم فى انفسكم علم الله انكم ستذكرونهن و لكن لا تواعدوهن سرا الا ان تقولوا قولا معروفا ) .

اين دستور در واقع براى آن است كه هم حريم ازدواج سابق حفظ شده باشد و هم زنان بيوه، از حق تعيين سرنوشت آينده خود محروم نگردند، دستورى كه هم عادلانه است و هم توأم با حفظ احترام طرفين.

در حقيقت اين يك امر طبيعى است كه با فوت شوهر، زن به سرنوشت آينده

خود فكر مى كند و مردانى نيز ممكن است - به خاطر شرايط سهلتر كه زنان بيوه دارند - در فكر ازدواج با آنان باشند، از طرفى بايد حريم زوجيت سابق نيز حفظ شود، آنچه در بالا آمد، دستور حساب شدهاى است كه همه اين مسائل در آن رعايت شده است.

جمله( و لكن لا تواعدوهن سرا ) ميفهماند كه علاوه بر لزوم خوددارى از خواستگارى آشكار، نبايد در خفا و پنهانى، با چنين زنانى در مدت عده ملاقات كرد و با صراحت خواستگارى نمود، مگر اينكه صحبت به گونه اى باشد كه با آداب اجتماعى و موضوع مرگ شوهر سازش داشته باشد يعنى در پرده و با كنايه صورت گيرد.

تعبير به (عرضتم ) از ماده (تعريض )، به گفته راغب در مفردات، به معنى سخنى است كه تاب دو معنى داشته باشد، راست و دروغ يا ظاهر و باطن.

و به گفته مفسر بزرگوار مرحوم (طبرسى ) در (مجمع البيان )، تعريض ضد تصريح است، در اصل از عرض گرفته شده كه به معنى كناره و گوشه چيزى است.

در روايات اسلامى در تفسير اين آيه براى خواستگارى كردن به طور سربسته و به اصطلاح قرآن (قول معروف ) مثالهايى ذكر شده به عنوان نمونه در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه فرمود: قول معروف اين است كه مثلا مرد به زن مورد نظرش بگويد: انى فيك لراغب و انى للنساء لمكرم، فلا تسبقينى بنفسك؛ (من به تو علاقه دارم زنان را گرامى ميدارم، در مورد كار خود از من پيشى مگير).

همين مضمون يا شبيه به آن در كلمات بسيارى از فقهاء آمده است.

نكته قابل توجه اينكه گر چه آيه فوق، بعد از آيه عده وفات قرار گرفته، ولى فقهاء تصريح كرده اند كه حكم بالا، مخصوص عده وفات نيست بلكه شامل غير آن نيز مى شود.

مرحوم صاحب (حدائق )، فقيه و محدث معروف، مى گويد: اصحاب ما تصريح كرده اند كه تعريض و كنايه نسبت به خواستگارى در مورد زنى كه در عده رجعى است، حرام است، اما نسبت به زن مطلقه غير رجعيه هم از سوى شوهرش و هم از سوى ديگران جايز است، ولى تصريح به آن براى هيچكدام جايز نيست...

اما در عده بائن، تعريض از ناحيه شوهر و ديگران جايز است ولى تصريح تنها از سوى شوهر جايز است نه ديگرى - شرح بيشتر اين موضوع را در كتب فقهى مخصوصا در ادامه كلام صاحب حدائق مطالعه فرمائيد.

سپس در ادامه آيه مى فرمايد: (ولى در هر حال ) عقد نكاح را نبنديد تا عده آنها به سر آيد( و لا تعزموا عقدة النكاح حتى يبلغ الكتاب اجله ) .

و به طور مسلم اگر كسى در عده، عقد ازدواج ببندد باطل است، بلكه اگر آگاهانه اين كار را انجام دهد سبب مى شود كه آن زن براى هميشه نسبت به او حرام گردد.

و به دنبال آن مى فرمايد: بدانيد خداوند آنچه را در دل داريد مى داند از مخالفت او به پرهيزيد و بدانيد كه خداوند آمرزنده داراى حلم است و در مجازات بندگان عجله نميكند( و اعلموا ان الله يعلم ما فى انفسكم فاحذروه و اعلموا ان الله غفور حليم ) .

و به اين ترتيب خداوند از تمام نيات و اعمال بندگانش آگاه است و متخلفان را به سرعت مجازات نمى كند

(لا تعزموا) از ماده (عزم ) به معنى قصد است، و هنگامى كه مى فرمايد: و لا تعزموا عقدة النكاح، در واقع نهى از انجام عقد ازدواج به صورت مؤ كد است، يعنى حتى نيت چنين كارى را در زمان عده نكنيد.

آيه(236) و ترجمه

( لا جناح عليكم إن طلقتم النساء ما لم تمسوهن أو تفرضوا لهن فريضة و متعوهن على الموسع قدره و على المقتر قدره متعا بالمعروف حقا على المحسنين ) (236)( و إن طلقتموهن من قبل أ ن تمسوهن و قد فرضتم لهن فريضة فنصف ما فرضتم إلا أن يعفون أو يعفوا الذى بيده عقدة النكاح و أن تعفوا أ قرب للتقوى و لا تنسوا الفضل بينكم إ ن الله بما تعملون بصير ) (237)

ترجمه:

236 - اگر زنان را قبل از آميزش جنسى يا تعيين مهر، (به عللى ) طلاق دهيد، گناهى بر شما نيست. (و در اين موقع،) آنها را (با هديه اى مناسب،) بهرهمند سازيد! آن كس كه توانايى دارد، به اندازه توانايياش، و آن كس كه تنگدست است، به اندازه خودش، هديه اى شايسته (كه مناسب حال دهنده و گيرنده باشد ) بدهد! و اين بر نيكوكاران، الزامى است.

237 - و اگر زنان را، پيش از آنكه با آنها تماس بگيريد و (آميزش جنسى كنيد) طلاق دهيد، در حالى كه مهرى براى آنها تعيين كردهايد، (لازم است ) نصف آنچه را تعيين كردهايد (به آنها بدهيد) مگر اينكه آنها (حق خود را) ببخشند، يا (در صورتى كه صغير و سفيه باشند، ولى آنها، يعنى ) آن كس كه گره ازدواج به دست اوست، آن را ببخشد. و گذشت كردن شما (و بخشيدن تمام مهر به آنها) بپرهيزكارى نزديكتر است. و گذشت و نيكوكارى را در ميان خود فراموش نكنيد، كه خداوند به آنچه انجام مى دهيد، بيناست!

تفسير:

چگونگى اداى مهر

باز در ادامه احكام طلاق در اين دو آيه احكام ديگرى بيان شد

نخست مى فرمايد: (گناهى بر شما نيست اگر زنان را قبل از اينكه با آنها تماس پيدا كنيد (و آميزش جنسى انجام دهيد) و تعيين مهر نمائيد، طلاق دهيد)( لا جناح عليكم ان طلقتم النساء ما لم تمسوهن او تفرضوا لهن فريضة ) .

البته اين در صورتى است كه مرد يا زن و مرد بعد از عقد ازدواج و پيش از عمل زناشويى، متوجه شوند كه به جهاتى نميتوانند با هم زندگى كنند، چه بهتر كه در اين موقع با طلاق از هم جدا شوند، زيرا در مراحل بعد كار مشكلتر مى شود. و به هر حال اين تعبير، پاسخى است براى آنها كه تصور مى كردند طلاق قبل از عمل زناشويى يا قبل از تعيين مهر، صحيح نيست، قرآن مى گويد: چنين طلاقى گناهى ندارد و صحيح است (و اى بسا جلو مفاسد بيشترى را بگيرد).

بعضى نيز (جناح ) را در اينجا به معنى (مهر) گرفتهاند كه بر دوش شوهر سنگينى مى كند يعنى به هنگام طلاق قبل از عمل زناشويى و تعيين مهر هيچ گونه مهرى بر عهده شما نيست. گر چه بعضى از مفسران شرح زيادى درباره اين تفسير گفته اند، ولى به كار بردن كلمه جناح، به معنى مهر مانوس نيست.

بعضى نيز احتمال داده اند كه معنى جمله بالا اين است: كه طلاق زنها قبل از آميزش در همه حال جايز است (خواه در حال عادت ماهيانه باشند يا نه ) در حالى كه بعد از آميزش حتما بايد در حال پاكى خالى از آميزش باشد اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا با جمله( او تفرضوا لهن فريضة ) سازگار نيست.

سپس به بيان حكم ديگرى در اين رابطه ميپردازد و مى فرمايد: در چنين حالى بايد آنها را (با هديه مناسبى ) بهرهمند سازيد) (و متعوهن ).

بنابراين اگر نه مهرى تعيين شده و نه آميزشى حاصل گشته، شوهر بايد

هديه اى كه مناسب با شئون زن باشد، بعد از طلاق به او بپردازد ولى در پرداخت اين هديه، قدرت توانائى شوهر نيز بايد در نظر گرفته شود، و لذا در دنباله آيه مى گويد: بر آن كس كه توانائى دارد به اندازه توانائيش، و بر آن كس كه تنگدست است به اندازه خودش هديه شايسته اى لازم است، و اين حقى است بر نيكوكاران( على الموسع قدره و على المقتر قدره متاعا بالمعروف حقا على المحسنين ) .

(موسع ) به معنى توانگر، و (مقتر) به معنى تنگدست است (از ماده قتر به معنى بخل و تنگ نظرى نيز آمده است ) مانند:( و كان الانسان قتورا ) .

بنابراين توانگران بايد به اندازه خود و تنگدستان نيز درخور تواناييشان اين هديه را بپردازند، و شئون زن نيز در اين جهت در نظر گرفته شده است.

جمله (متاعا بالمعروف ) ميتواند اشارهاى به همه اينها باشد يعنى هديه اى به طور شايسته و دور از اسراف و بخل، و مناسب حال دهنده و گيرنده.

از آنجا كه اين هديه اثر قابل ملاحظه اى در جلوگيرى از حس انتقامجويى و رهايى زن از عقدههايى كه ممكن است، بر اثر گسستن پيوند زناشويى حاصل شود، در آيه فوق آن را وابسته به روحيه نيكوكارى و احسان كرده و مى گويد: حقا على المحسنين: (اين عمل بر نيكوكاران لازم است ) يعنى بايد آميخته با روح نيكوكارى و مسالمت باشد.

ناگفته پيدا است تعبير به (نيكوكاران ) نه به خاطر اين است كه حكم مزبور جنبه الزامى ندارد بلكه براى تحريك احساسات خيرخواهانه افراد در راه انجام اين وظيفه است و گرنه همانطور كه اشاره شد اين حكم جنبه الزامى دارد.

نكته جالب ديگرى كه از آيه استفاده مى شود اين است كه: قرآن از هديهاى كه مرد بايد به زن بپردازد تعبير به (متاع ) كرده است و متاع در لغت به معناى چيزهائى است كه انسان از آنها بهرهمند و متمتع مى شود و غالبا به غير پول و وجه نقد اطلاق مى گردد زيرا از پول بطور مستقيم نميتوان استفاده كرد بلكه بايد تبديل به متاع شود روى همين جهت قرآن از هديه تعبير به متاع كرده است.

و اين موضوع از نظر روانى اثر خاصى دارد زيرا بسيار مى شود كه هديهاى از اجناس قابل استفاده مانند خوراك و پوشاك و نظاير آن كه براى اشخاص برده مى شود هر چند كم قيمت باشد اثرى در روح آنها ميگذارد كه اگر آن را تبديل به پول كنند هرگز آن اثر را نخواهد داشت و لذا در رواياتى كه در اين زمينه به ما رسيده مى بينيم غالبا ائمه اطهار نمونه هاى هديه را امثال لباس و مواد غذائى و يا زمين زراعتى ذكر كرده اند.

ضمنا از آيه به خوبى استفاده مى شود كه در ازدواج دائم تعيين مهر از قبل لازم نيست و طرفين مى توانند بعد از عقد روى آن توافق كنند و نيز استفاده مى شود كه اگر قبل از تعيين مهر و آميزش جنسى، طلاق صورت گيرد مهر واجب نخواهد بود و هديه مزبور جانشين (مهر) مى شود.

بايد توجه كرد كه زمان و مكان در مقدار (هديه مناسب ) مؤثر است.

در آيه بعد سخن از زنانى به ميان آمده كه براى آنها تعيين مهر شده است ولى قبل از آميزش و عروسى، جدا مى شوند، مى فرمايد: اگر آنها را طلاق دهيد پيش از آنكه با آنان تماس پيدا كنيد (و آميزش انجام شود) در حالى كه مهرى براى آنها تعيين كردهايد، لازم است نصف آنچه را تعيين كردهايد به آنها بدهيد( و ان طلقتموهن من قبل ان تمسوهن و قد فرضتم لهن فريضة فنصف ما فرضتم ) .

اين حكم قانونى مساله است، كه به زن حق مى دهد نصف تمام مهريه را بدون كم و كاست بگيرد هر چند آميزشى حاصل نشده باشد.

ولى بعدا به سراغ جنبه هاى اخلاقى و عاطفى ميرود و مى فرمايد: (مگر اينكه آنها حق خود را ببخشند) (و يا اگر صغير و سفيه هستند، ولى آنان يعنى ) آن كس كه گره ازدواج به دست او است آن را ببخشد)( الا ان يعفون او يعفو الذى بيده عقدة النكاح ) .

روشن است كه ولى در صورتى ميتواند از حق صغير صرف نظر كند كه مصلحت صغير ايجاب نمايد.

بنابراين حكم پرداخت نصف مهر، صرف نظر از مساله عفو و بخشش است.

از آنچه گفتيم روشن مى شود كه منظور از( الذى بيده عقدة النكاح ) (كسى كه گره ازدواج به دست او است ) ولى صغير يا سفيه است، زيرا او است كه حق دارد اجازه ازدواج بدهد، ولى بعضى از مفسران چنين پنداشتهاند كه منظور شوهر است، يعنى هر گاه شوهر تمام مهر را قبلا پرداخته باشد (آن چنان كه در ميان بسيارى از اعراب معمول بوده ) حق دارد نصف آن را باز پس گيرد مگر اينكه ببخشد و صرف نظر كند.

اما دقت در آيه نشان مى دهد كه صحيح همان تفسير اول است، زيرا روى سخن در آيه با شوهران است، به همين دليل آنها را مخاطب قرار داده و مى گويد: (و ان طلقتموهن ) (اگر آنها را طلاق داديد) در حالى كه جمله او( يعفو الذى بيده عقدة النكاح ) به صورت فعل غائب ذكر شده و مناسب نيست كه منظور از آن، شوهران باشند. آرى در جمله بعد مى گويد: عفو و گذشت شما (و پرداختن تمام مهر) به پرهيزكارى نزديك تر است و نيكوكارى و فضل را در ميان خود فراموش نكنيد كه خداوند به آنچه انجام مى دهيد بينا است( و ان تعفوا اقرب للتقوى و لا تنسوا الفضل بينكم ان الله بما تعملون بصير ) . به طور مسلم مخاطب در اين جمله شوهرانند و در نتيجه در جمله قبل سخن از گذشت اولياء و در اين جمله سخن از گذشت شوهران است. و جمله( و لا تنسوا الفضل بينكم ) خطابى است به عموم مسلمانان كه روح گذشت و بزرگوارى را در تمام اين موارد فراموش نكنند. رواياتى كه از پيشوايان معصوم (عليهم‌السلام ) به ما رسيده است نيز آيه را به همين صورت تفسير مى كند، و مفسران شيعه با توجه به مضمون آيه و روايات اهل بيت (عليهما‌السلام ) نيز همين نظر را انتخاب كرده اند و گفته اند منظور از اين عبارت اولياء زوجه هستند، البته مواردى پيش مى آيد كه سر سختى كردن در گرفتن نصف مهر، آن هم قبل از عروسى ممكن است احساسات شوهر و اقوامش را جريحه دار كند و در صدد انتقامجويى بر آيند و ممكن است حيثيت و آبروى زن را در معرض خطر قرار دهد اين جا است كه گاه، پدر براى حفظ مصلحت دختر خود، لازم ميبيند كه از حق او گذشت نمايد. جمله( و ان تعفوا اقرب للتقوى ) (عفو و گذشت شما به پرهيزكارى نزديك تر است )، وظيفه مردان را در برابر زنان مطلقه خود بيان مى كند، كه اگر تمام مهر را پرداختهاند چيزى پس نگيرند و اگر نپرداختهاند همه آن را بپردازند و از نيمى كه حق آنها است صرف نظر كنند، زيرا مسلم است دختر يا زنى كه بعد از عقد يا پيش از عروسى از شوهر خود جدا مى شود ضربه سختى مى خورد و از نظر اجتماعى و روانى مواجه با مشكلاتى است و بى شك گذشت شوهر و پرداخت تمام مهر، تا حدى مرهم بر اين جراحات ميگذارد. لحن مجموعه آيه، بر اصل اساسى (معروف و احسان،) در اين مسائل تاكيد مى كند، كه حتى طلاق و جدائى آميخته با نزاع و كشمكش و تحريك روح انتقامجويى نباشد، بلكه بر اساس بزرگوارى و احسان و عفو و گذشت، قرار گيرد، زيرا اگر مرد و زنى نتوانند، با هم زندگى كنند و به دلائلى از هم جدا شوند دليلى ندارد كه ميان آنها عداوت و دشمنى حاكم گردد.

آيه(238) و (239) و ترجمه

( حفظوا على الصلوت و الصلوة الوسطى و قوموا لله قنتين فإ ن خفتم فرجالا ) (238)( أو ركبانا فإذا أ منتم فاذكروا الله كما علمكم ما لم تكونوا تعلمون ) (239)

ترجمه:

238 - در انجام همه نمازها، (به خصوص ) نماز وسطى ( نماز ظهر ) كوشا باشيد! و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا بپاخيزيد.

239 - و اگر (به خاطر جنگ، يا خطر ديگرى ) بترسيد، (نماز را) در حال پياده يا سواره انجام دهيد! اما هنگامى كه امنيت خود را باز يافتيد، خدا را ياد كنيد! ( نماز را به صورت معمولى بخوانيد! ) همانگونه كه خداوند، چيزهايى را كه نميدانستيد، به شما تعليم داد.

شان نزول:

جمعى از منافقان گرمى هوا را بهانه براى ايجاد تفرقه در صفوف مسلمين قرار داده بودند و در نماز جماعت شركت نميكردند و به دنبال آنها بعضى از مؤ منين نيز از شركت در جماعت خوددارى كرده بودند و جماعت مسلمين كاهش يافت، پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از اين جهت ناراحت بود حتى آنها را تهديد به مجازات شديد كرد، لذا در حديثى از زيد بن ثابت نقل شده كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در گرماى فوق العاده نيمروز تابستان نماز (ظهر) را با جماعت ميگذارد و اين نماز براى اصحاب و ياران سختترين نماز بود، به طورى كه گاه پشت سر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) يك صف يا دو صف بيشتر نبود، در اينجا فرمود: من تصميم گرفتهام خانه كسانى را كه در نماز ما شركت نمى كنند بسوزانم، آيه فوق نازل شد و اهميت نماز ظهر را (با جماعت ) تأكيد كرد.

اين تشديد نشان مى دهد كه مسأله عدم شركت، تنها به خاطر گرمى هوا نبود، بلكه گروهى ميخواستند با اين بهانه به تضعيف اسلام و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ايجاد شكاف در صفوف مسلمين بپردازند كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با اين لحن شديد در مقابل آنها موضع گيرى فرمود.

تفسير:

اهميت نماز، مخصوصا نماز (وسطى )

از آنجا كه نماز مؤ ثرترين رابطه انسان با خدا است، و در صورتى كه با شرائط صحيح انجام گيرد دل را لبريز از عشق و محبت خدا مى كند و در پرتو آن انسان بهتر ميتواند خود را از آلودگى به گناه پاك سازد، در آيات قرآن تاكيد فراوانى روى آن شده، از جمله در نخستين آيه فوق مى فرمايد: ( در انجام همه نمازها مخصوصا نماز وسطى، مداومت كنيد و در حفظ آن كوشا باشيد)( حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى ) .

(و با خضوع و خشوع و توجه كامل، براى خدا بپاخيزيد) (و قوموا لله قانتين ).

مبادا گرما و سرما و گرفتاريهاى دنيا و پرداختن به مال و همسر و فرزند شما را از اين امر مهم باز دارد.

در اينكه: منظور از (صلوة وسطى ) (نماز ميانه ) چيست؟ مفسران، تفسيرهاى زيادى ذكر كردهاند، در تفسير مجمع البيان شش قول، و در تفسير فخر رازى هفت قول، و در تفسير قرطبى ده قول، و در تفسير روح المعانى سيزده قول نقل شده است.

بعضى آن را نماز ظهر، و بعضى نماز عصر، و بعضى نماز مغرب و بعضى نماز عشا و بعضى نماز صبح و بعضى نماز جمعه، و بعضى نماز شب يا خصوص نماز وتر دانستهاند و براى هر يك از اين اقوال توجيهى ذكر شده، ولى با قرائن مختلفى كه در دست است روشن است كه منظور همان نماز ظهر است زيرا علاوه بر اينكه نماز ظهر در وسط روز انجام مى شود، و شان نزول آيه نيز گواهى مى دهد، و روايات متعددى كه از معصومين (عليهما‌السلام ) نقل شده بر آن تاءكيد دارند.

تاءكيد روى اين نماز به خاطر اين بوده كه بر اثر گرمى هواى نيمروز تابستان، يا گرفتاريهاى شديد كسب و كار، نسبت به آن كمتر اهميت ميدادند، آيه فوق اهميت نماز وسطى، و لزوم محافظت بر آن را مورد تأكيد قرار داده است.

(قانتين ) از ماده (قنوت ) به دو معنى آمده است: 1 - پيروى و اطاعت كردن 2 - خضوع و خشوع و تواضع، ولى بعيد نيست كه در آيه فوق به هر دو معنى باشد چنانكه در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه در تفسير جمله (و قوموا لله قانتين ) فرمود: منظور اين است كه نماز را با خضوع و توجه به خداوند بجا آوريد.

و در حديث ديگرى مى فرمايد: (يعنى از روى اطاعت بپاخيزيد).

در آيه بعد تاكيد مى كند كه در سختترين شرائط حتى در صحنه جنگ نبايد نماز فراموش شود منتها در چنين وضعى، بسيارى از شرائط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام ركوع و سجود به طور متعارف، ساقط مى شود، لذا مى فرمايد: و اگر (به خاطر جنگ يا خطر ديگرى ) بترسيد بايد (نماز را) در حال پياده يا سواره انجام دهيد و ركوع و سجود را با ايماء و اشاره بجا آوريد( فان خفتم فرجالا او ركبانا ) .

اما هنگامى كه امنيت خود را باز يافتيد، خدا را ياد كنيد، آن چنان كه به شما، چيزهايى را تعليم داد كه نميدانستيد و نماز را در اين حال به صورت معمولى و با تمام آداب و شرائط انجام دهيد( فاذا امنتم فاذكروا الله كما علمكم ما لم تكونوا تعلمون ) .

روشن است شكرانه اين تعليم الهى كه طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسانها آموخته، همان عمل كردن بر طبق آن است.

رجال در اينجا جمع (راجل ) به معنى پياده،و (ركبان ) جمع (راكب،) به معنى سواره است، و منظور اين است كه به هنگام خوف از حمله دشمن ميتوانيد نماز را در حالتى كه سواره، يا پياده و در حال حركت و فعاليت هستيد انجام دهيد.

در حديثى از امير مؤ منان على (عليه‌السلام ) نقل شده كه در بعضى از جنگها دستور داد تا نماز را به هنگام جنگ با تسبيح و تكبير و لا اله الا الله بجا آورند و نيز در حديث ديگرى مى خوانيم كه ان النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صلى يوم الاحزاب ايماء: (پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند).

و نيز از امام كاظم (عليه‌السلام ) روايت شده كه در پاسخ اين سؤ ال كه اگر شخصى گرفتار حيوان درندهاى شود، و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حركت كند چگونه نماز بخواند؟ فرمود: با همان وضعى كه دارد بايد نماز را بخواند هر چند پشت به قبله باشد، و ركوع و سجود را با اشاره در حالى كه ايستاده است انجام دهد.

اين نماز همان نماز خوف است كه فقهاء در كتابهاى فقهى به طور مشروح، پيرامون آن بحث كرده اند، بنابراين آيه فوق تاكيد بر اين معنى دارد كه محافظت بر نمازها، تنها در حال امنيت نيست، بلكه در همه حال بايد نماز را بجا آورد تا پيوند بندگان با آفريدگار جهان، هميشه بر قرار باشد و به يقين از اين طريق نقطه اتكاء و اميدى براى انسان به وجود مى آيد، و او را در غلبه بر مشكلات، پيروز خواهد ساخت.

نكته:

نقش نماز در تقويت روحيه ها

ممكن است كسانى تصور كنند كه تا اين حد اصرار و تاكيد درباره نماز يك نوع سختگيرى محسوب مى شود و شايد انسان را از وظائف خطيرى كه براى دفاع از خود در چنين لحظات دارد غافل سازد.

در حالى كه اين يك اشتباه بزرگ است معمولا انسان در اين حالات بيش از هر چيز نياز به تقويت روحيه دارد و اگر ترس و وحشت و ضعف روحيه بر او غلبه كند شكست او تقريبا قطعى خواهد بود، چه عملى بهتر از نماز و پيوند با خدائى كه فرمانش در تمام جهان هستى نافذ است و همه چيز در برابر اراده او سهل و آسان است، ميتواند روحيه سربازان مجاهد يا كسانى كه مواجه با خطرى شده اند را تقويت كند!

گذشته از اين شواهد فراوانى در مجاهدات مسلمين صدر اول ديده مى شود، در اخبار مربوط به جنگ چهارم مسلمانان با صهيونيستها كه در رمضان سال 1393 - هجرى قمرى - روى داد مى خوانيم كه توجه سربازان اسلام به نماز و مبانى اسلام اثر فوقالعادهاى در تقويت روحى آنها و پيروزى بر دشمن داشت.

به هر حال اهميت و تاثير نماز، بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد، بى شك نماز اگر با همه آداب بخصوص با حضور قلب كه روح آن است انجام شود، تاثير فوق العاده مثبتى در فرد و جامعه دارد، و ميتواند بسيارى از مشكلات را حل كند، و جامعه را از بسيارى از مفاسد بره اند و در حوادث سخت و پيچيده، يار و ياور انسان باشد.

آيه(240) تا (242) و ترجمه

( و الذين يتوفون منكم و يذرون أزوجا وصية لا زوجهم متعا إلى الحول غير إخراج فإ ن خرجن فلا جناح عليكم فى ما فعلن فى أنفسهن من معروف و الله عزيز حكيم ) (240)( و للمطلقت متع بالمعروف حقا على المتقين ) (241)( كذلك يبين الله لكم ءايته لعلكم تعقلون ) (242)

ترجمه:

240 - و كسانى كه از شما در آستانه مرگ قرار ميگيرند و همسرانى از خود به جا ميگذارند. بايد براى همسران خود وصيت كنند كه تا يك سال، آنها را (با پرداختن هزينه زندگى ) بهرهمند سازند، به شرط اينكه آنها (از خانه شوهر) بيرون نروند (و اقدام به ازدواج مجدد نكنند). و اگر بيرون روند، (حقى در هزينه ندارند، ولى ) گناهى بر شما نيست نسبت به آنچه درباره خود، به طور شايسته انجام مى دهند. و خداوند، توانا و حكيم است.

241 - و براى زنان مطلقه، هديه مناسبى لازم است (كه از طرف شوهر، پرداخت گردد) اين، حقى است بر مردان پرهيزكار.

242 - اين چنين، خداوند آيات خود را براى شما شرح مى دهد، شايد انديشه كنيد!

تفسير:

بخش ديگرى از احكام طلاق

در اين آيات بار ديگر به مساله ازدواج و طلاق و امورى در اين رابطه باز مى گردد. و نخست درباره شوهرانى سخن مى گويد كه در آستانه مرگ قرار گرفته و همسرانى از خود به جاى ميگذارند، مى فرمايد: و كسانى كه از شما ميميرند - يعنى در آستانه مرگ قرار ميگيرند - و همسرانى از خود باقى ميگذارند بايد براى همسران خود وصيت كنند كه تا يك سال آنها را بهرهمند سازند، و از خانه بيرون نكنند در خانه شوهر، باقى بمانند و هزينه زندگى آنها پرداخت شود( و الذين يتوفون منكم و يذرون ازواجا وصية لازواجهم متاعا الى الحول غير اخراج ) .

البته اين در صورتى است كه آنها از خانه شوهر بيرون نروند و اگر بيرون روند (حقى در هزينه و سكنى ندارند ولى ) گناهى بر شما نيست، نسبت به آنچه درباره خود از كار شايسته (مانند انتخاب شوهر مجدد بعد از تمام شدن عده ) انجام دهند( فان خرجن فلا جناح عليكم فى ما فعلن فى انفسهن من معروف ) .

در پايان آيه، گويا براى اينكه چنين زنانى از آينده خود نگران نباشند آنها را دلدارى داده، مى فرمايد: خداوند قادر است كه راه ديگرى بعد از فقدان شوهر پيشين در برابر آنها بگشايد، و اگر مصيبتى به آنها رسيده حتما حكمتى در آن بوده است، زيرا خداوند توانا و حكيم است )( و الله عزيز حكيم ) .

اگر از روى حكمتش درى را ببندد، به لطفش در ديگرى را خواهد گشود و جاى نگرانى نيست.

بنابر آنچه در بالا گفته شد، معلوم مى شود جمله (يتوفون ) در اينجا به معنى مردن نيست، بلكه به قرينه ذكر وصيت به معنى قرار گرفتن در آستانه مرگ است.

جمله( فان خرجن فلا جناح عليكم فى ما فعلن فى انفسهن من معروف ) مطابق تفسير بالا دليل بر اين است كه پرداختن هزينه زندگى تا يك سال از حقوق زن بر ورثه شوهر مى باشد، و هر گاه زن به دلخواه خود نخواست در خانه شوهر بماند، و از نفقه استفاده كند، كسى مسئوليتى در برابر او نخواهد داشت و نيز اگر بخواهد اقدام به ازدواج تازه كند مانعى ندارد.

ولى بعضى براى اين جمله، تفسير ديگرى ذكر كرده اند و آن اينكه اگر مدت يك سال را صبر نمود و پس از آن، از خانه شوهر بيرون رفت و ازدواج نمود، مانعى ندارد.

مطابق تفسير دوم نگاهدارى عده به مدت يكسال بر زن لازم است، و مطابق تفسير اول لازم نيست و به تعبير ديگر ادامه عده تا يك سال بنابر تفسير اول، يك حق است و بنابر تفسير دوم يك حكم، ولى ظاهر آيه با تفسير اول سازگارتر است چرا كه ظاهر جمله اخير اين است كه جنبه استثناء از حكم قبل دارد.

نكته:

آيا اين آيه نسخ شده است؟

بسيارى از مفسران معتقدند كه اين آيه به وسيله آيه 234 همين سوره كه قبلا گذشت و در آن، عده وفات چهار ماه و ده روز تعيين شده بود نسخ شده است، و مقدم بودن آن آيه بر اين آيه از نظر ترتيب و تنظيم قرآنى دليل بر اين نيست كه قبلا نازل شده است، زيرا ميدانيم تنظيم آيات يك سوره بر طبق تاريخ نزول نيست، بلكه گاهى آياتى كه بعد نازل شده در آغاز سوره قرار گرفته، و آياتى كه قبل نازل شده در اواخر سوره، و اين به خاطر مناسبت آيات و به دستور پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) صورت گرفته است.

و نيز گفته اند حق نفقه يك سال، قبل از نزول آيات ارث بوده و بعد از آن كه براى زن، ارث قرار داده شد، اين حق از بين رفت، بنابراين آيه فوق، از دو جهت (از نظر مقدار زمان عده و از نظر نفقه ) نسخ شده است.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: همه علما اتفاق دارند كه اين آيه منسوخ است، سپس حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل مى كند كه (در عصر جاهليت ) هنگامى كه مرد از دنيا ميرفت تا يك سال از مال شوهر، نفقه او را ميدادند سپس بدون ميراث، خارج مى شد، بعدا آيه يك چهارم و يك هشتم (مربوط به ارث زن )، اين آيه را نسخ كرد.

بنابراين بايد نفقه زن در مدت عده، از ارث او باشد، و نيز از آن حضرت نقل مى كند كه فرمود: آيه مربوط به نگه داشتن عده در چهار ماه و ده روز و همچنين آيه ارث، اين آيه را نسخ كرده.

بر هر حال، از كلمات بزرگان استفاده مى شود كه عده وفات در زمان جاهليت يك سال بوده و رسوم خرافى و شاقى براى زن در اين مدت قائل بودند، اسلام در آغاز، آن رسوم خرافى را از بين برد، ولى عده وفات را در مدت يك سال تثبيت كرد، سپس آن را به چهار ماه و ده روز تبديل نمود، و تنها زينت كردن و آرايشهاى مختلف را در اين مدت براى زن ممنوع شمرد.

از گفته فخر رازى استفاده مى شود كه معروف ميان مفسرين اهل سنت نيز همين است كه آيه فوق، به وسيله آيات ارث و عده چهار ماه و ده روز، منسوخ شده است.

ولى اگر اجماع و اتفاق علما و روايات متعدد در اين زمينه نبود، ممكن بود گفته شود، بين اين آيات تضادى وجود ندارد، عده چهار ماه و ده روز، يك حكم الهى است، اما نگهدارى عده تا يك سال و ماندن در خانه شوهر و استفاده از نفقه او يك حق است، يعنى به زن اين حق داده مى شود كه اگر مايل باشد تا يك سال در خانه شوهر متوفاى خود بماند و هزينه زندگى او طبق وصيت شوهر در تمام اين مدت پرداخت شود، و اگر مايل نبود ميتواند بعد از چهار ماه و ده روز از خانه شوهر بيرون رود، يا اقدام به ازدواج نمايد و در عين حال طبعا هزينه زندگى او از مال شوهر سابق قطع خواهد شد.

ولى با توجه به روايات متعددى كه از طرق اهل بيت (عليهما‌السلام ) نقل شده و شهرت حكم نسخ يا اتفاق علما بر آن، قبول چنين تفسيرى ممكن نيست، هر چند با ظواهر آيات قابل تطبيق باشد.

در آيه بعد به يكى ديگر از احكام طلاق پرداخته، مى فرمايد: براى زنان مطلقه، هديه شايستهاى است اين حقى است بر پرهيزكاران كه از طرف شوهر پرداخت مى شود( و للمطلقات متاع بالمعروف حقا على المتقين ) .

گر چه ظاهر آيه، همه زنان مطلقه را شامل مى شود، ولى به قرينه آيه 236 كه گذشت، اين حكم در مورد زنانى است كه مهرى براى آنها به هنگام عقد قرار داده نشده و قبل از آميزش، طلاق داده مى شوند، و در حقيقت تاءكيدى است، بر حكم مزبور، تا مورد غفلت واقع نشود.

اين احتمال نيز وجود دارد كه حكم مزبور، همه زنان مطلقه را شامل شود، منتها در مورد بالا جنبه واجب دارد، و در موارد ديگر جنبه مستحب، و به هر حال يكى از دستورهاى كاملا انسانى است كه در اسلام وارد شده و براى پيشگيرى از انتقامجوييها و كينهتوزيهاى ناشى از طلاق اثر مثبتى دارد.

بعضى نيز گفته اند كه پرداختن هديه شايسته در مورد همه زنان مطلقه واجب است، و امرى جدا از مهر است، ولى ظاهرا در ميان علماى شيعه - همان گونه كه از عبارت مرحوم طبرسى در مجمع البيان استفاده مى شود - كسى قائل به اين قول نيست (مرحوم صاحب جواهر نيز تصريح مى كند كه هديه مزبور، جز در همان مورد خاص واجب نيست، و اين مساله اجماعى است ).

اين احتمال نيز داده شده كه منظور از آن، نفقه است كه بسيار احتمال ضعيفى است.

به هر حال، اين هديه، طبق رواياتى كه از ائمه معصومين (عليهما‌السلام ) نقل شده، بعد از پايان عده و جدائى كامل پرداخت مى شود، نه در عده طلاق رجعى، و به تعبير ديگر، هديه خداحافظى است، نه وسيلهاى براى بازگشت.

در آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه مربوط به مساله طلاق است، مى فرمايد: اين چنين خداوند آيات خود را براى شما شرح مى دهد شايد انديشه كنيد( كذلك يبين الله لكم آياته لعلكم تعقلون ) .

بديهى است كه منظور از انديشه كردن و تعقل، آن است كه مبدأ حركت به سوى عمل باشد، و گر نه انديشه تنها درباره احكام، نتيجهاى نخواهد داشت.

از مطالعه در آيات و روايات اسلامى بدست مى آيد كه غالبا (عقل ) در مواردى به كار ميرود كه ادراك و فهم با عواطف و احساسات آميخته گردد و به دنبال آن عمل باشد، مثلا اگر قرآن در بسيارى از بحثهاى خداشناسى نمونه هائى از نظام شگفتانگيز اين جهان را بيان كرده و سپس مى گويد ما اين آيات را بيان ميكنيم( لعلكم تعقلون ) (تا شما تعقل كنيد) منظور اين نيست كه تنها اطلاعاتى از نظام طبيعت در مغز خود جاى دهيد زيرا علوم طبيعى اگر كانون دل و عواطف را تحت تاثير قرار ندهد و هيچگونه تاثيرى در ايجاد محبت و دوستى و آشنائى با آفريدگار جهان نداشته باشد ارتباطى با مسائل توحيدى و خداشناسى نخواهد داشت.

و همچنين است اطلاعاتى كه جنبه عملى دارد، در صورتى (تعقل ) به آنها گفته مى شود كه عمل هم داشته باشد در تفسير (الميزان ) مى خوانيم كه تعقل در زمينهاى استعمال مى شود كه به دنبال درك و فهم، انسان وارد مرحله عمل گردد و آياتى مانند:( و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير ) دوزخيان مى گويند اگر گوش شنوا داشتيم و تعقل ميكرديم در صف اهل جهنم نبوديم يا آيه( ا فلم يسيروا فى الارض فتكون لهم قلوب يعقلون بها ) آيا در زمين سياحت نكردند تا دلهائى داشته باشند كه به وسيله آن بفهمند شاهد اين گفتار است.

زيرا اگر مجرمين روز قيامت آرزوى تعقل در دنيا را مى كنند منظور تعقلى است كه آميخته با عمل باشد و يا اگر خدا مى گويد مردم سير و سياحت كنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چيزهائى بفهمند مقصود درك و فهمى است كه به دنبال آن مسير خود را عوض كرده و به راه راست گام نهند.

و به تعبير ديگر، اگر فكر و انديشه، ريشهدار باشد، ممكن نيست آثار آن در عمل ظاهر نشود، چگونه ممكن است انسانى به طور قطع اعتقاد به مسموم بودن غذائى داشته باشد و آن را بخورد و يا عقيده قاطع به تاثير داروئى براى درمان يك بيمارى خطرناك داشته باشد و اقدام به خوردن آن نكند.

آيه و ترجمه

( ألم تر إلى الذين خرجوا من ديرهم و هم ألوف حذر الموت فقال لهم الله موتوا ثم أحيهم إن الله لذو فضل على الناس و لكن أكثر الناس لا يشكرون ) (243)

ترجمه:

243 - آيا نديدى جمعيتى را كه از ترس مرگ، از خانه هاى خود فرار كردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند (كه به بهانه بيمارى طاعون، از شركت در ميدان جهاد خوددارى نمودند).

خداوند به آنها گفت: بميريد! (و به همان بيمارى، كه آن را بهانه قرار داده بودند، مردند). سپس خدا آنها را زنده كرد، (و ماجراى زندگى آنها را درس عبرتى براى آيندگان قرار داد). خداوند نسبت به بندگان خود احسان مى كند، ولى بيشتر مردم، شكر (او را) بجا نمى آورند.

شان نزول:

در يكى از شهرهاى شام بيمارى طاعون راه يافت و با سرعتى عجيب و سرسام آور مردم يكى پس از ديگرى از دنيا ميرفتند در اين ميان عده بسيارى به اين اميد كه شايد از چنگال مرگ رهائى يابند آن محيط و ديار را ترك گفتند از آنجا كه آنها پس از فرار از محيط خود و رهائى از مرگ در خود احساس قدرت و استقلالى نموده و با ناديده گرفتن اراده الهى و چشم دوختن به عوامل طبيعى دچار غرور شدند پروردگار، آنها را نيز در همان بيابان به همان بيمارى نابود ساخت.

از بعضى روايات استفاده مى شود كه اصل آمدن بيمارى مزبور در اين سرزمين به عنوان مجازات بود، زيرا پيشوا و رهبر آنان از آنان خواست كه خود را براى مبارزه آماده كنند و از شهر خارج گردند آنها به بهانه اينكه در محيط جنگ مرض طاعون است از رفتن به ميدان جنگ خوددارى كردند پروردگار آنها را به همان چيزى كه از آن هراس داشتند و بهانه فرار قرار داده بودند مبتلا ساخت و بيمارى طاعون در آنها شايع شد آنها خانه هاى خود را خالى كرده و براى نجات طاعون فرار كردند و در بيابان همگى از بين رفتند مدتها از اين جريان گذشت و حزقيل كه يكى از پيامبران بنى اسرائيل بود از آنجا عبور نمود و از خدا خواست كه آنها را زنده كند خداوند دعاى او را اجابت نمود و آنها به زندگى بازگشتند.

تفسير:

چگونه مردند و چگونه زنده شدند؟

اين آيه، همانگونه كه در شان نزول آمد، اشاره سر بسته و درعين حال آموزندهاى است. به سرگذشت عجيب يكى از اقوام پيشين، كه بيمارى مسرى و وحشتناكى در محيط آنها ظاهر گشت، و هزاران نفر، از آن منطقه فرار كردند، مى فرمايد: آيا نديدى كسانى را كه از خانه خود از ترس مرگ فرار كردند در حالى كه هزاران نفر بودند( الم تر الى الذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت ) .

مسلم است كه جمله (الم تر) (آيا نديدى ) در اينجا به معنى آيا نميدانى است، زيرا در ادبيات عرب هر گاه بخواهند مطلبى را به طور كامل مجسم سازند و آن را به عنوان يك امر واضح قلمداد كنند مخاطب را با جمله الم تر خطاب مى كنند، گر چه مخاطب در اين جمله، پيامبر است، ولى در واقع، منظور همه افرادند.

گر چه آيه فوق اشاره به عدد خاصى نكرده، و تنها واژه (الوف ) كه به معنى هزارها است، به كار برده، ولى بعضى از روايات، تعداد نفرات آنها را ده هزار و بعضى هفتاد يا هشتاد هزار ذكر مى كند.

سپس به عاقبت كار آنها اشاره كرده، مى فرمايد: خداوند به آنها فرمود: بميريد و به آن بيمارى كه آن را بهانه قرار داده بودند مردند( فقال لهم الله موتوا ) .

( سپس خداوند آنها را زنده كرد تا ماجراى زندگى آنان درس عبرتى براى ديگران باشد( ثم احياهم ) .

روشن است كه منظور از (موتوا) (بميريد)، يك امر لفظى نيست، بلكه امر تكوينى خداوند است كه بر سراسر جهان هستى و عالم حيات، حكومت مى كند يعنى خداوند، عوامل مرگ آنها را فراهم ساخت، و به سرعت همگى از ميان رفتند، اين امر، همانند امرى است كه در آيه (82) سوره يس آمده: انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون: (امر او تنها اين است كه هنگامى كه چيزى را اراده كند مى گويد ايجاد شو و فورا موجود مى شود)!

جمله (ثم احياهم ) اشاره به زنده شدن آن جمعيت، پس از مرگ است و همانگونه كه در شان نزول خوانديم به دعاى حزقيل پيامبر، صورت گرفت، و از آنجا كه بازگشت آنان به حيات، يكى از نعمتهاى روشن الهى بود، (هم از نظر خودشان، و هم از نظر عبرت مردم ) در پايان آيه مى فرمايد: خداوند نسبت به بندگان خود احسان مى كند، ولى بيشتر مردم، شكر او را به جا نمى آورند)( ان الله لذو فضل على الناس و لكن اكثر الناس لا يشكرون ) .

نه تنها اين گروه، بلكه همه انسانها مشمول الطاف و عنايات و نعمتهاى اويند.

نكته ها:

1 - آيا اين ماجرا يك حادثه تاريخى بوده ياتمثيل است؟

آيا آنچه در داستان فوق آمده است يك حادثه واقعى تاريخى است كه قرآن به طور سر بسته به آن اشاره كرده و شرح آن در روايات آمده است و يا از قبيل ذكر مثال براى مجسم ساختن حقايق عقلى، در لباسهاى حسى است، از آنجا كه سرگذشت مزبور جنبه هاى غير عادى دارد، و هضم آن براى بعضى از مفسران مشكل شده از اينرو وقوع چنين حادثهاى را انكار كرده اند و منظور از آيه را تنها يك (مثال ) شمرده اند كه حال جمعيتى را كه در پيكار و مبارزه با دشمن سستى مى كنند و به دنبال آن شكست مى خورند، و سپس درس عبرت گرفته و بيدار مى شوند و نهضت و مبارزه را از نو شروع مى كنند و سرانجام پيروز ميگردند شرح مى دهد.

و طبق اين تفسير جمله (موتوا) (بميريد) كه در آيه آمده، كنايه از شكست به دنبال سستى و ركود است و جمله (احياهم ) (خداوند آنها را زنده كرد) اشاره به آگاهى و بيدارى و به دنبال آن پيروزى است.

طبق اين تفسير رواياتى كه در اين زمينه وارد شده و آن را به صورت يك حادثه تاريخى تشريح مى كند. رواياتى مجعول و اسرائيلى است!

اما بايد گفت گر چه استفاده مساله شكست و پيروزى به دنبال سستى و بيدارى از آيه مزبور موضوع جالبى است ولى انكار نميتوان كرد كه ظاهر آيه به صورت بيان يك حادثه تاريخى مى باشد و نه تنها يك مثال! آيه حكايت حال جمعى از پيشينيان را بيان مى كند كه به دنبال فرار از يك حادثه وحشتناك مردند و سپس خداوند آنها را زنده كرد اگر غير عادى بودن حادثه سبب توجيه و تاويل آن شود بايد با تمام معجزات پيامبران نيز اين كار را كرد.

خلاصه اگر پاى اين گونه توجيهات و تفسيرها به قرآن كشيده شود، مى توان علاوه بر انكار معجزات پيامبران، غالب مباحث تاريخى قرآن را انكار كرد و آنها را از قبيل تمثيل يا به تعبير امروز به شكل سمبليك دانست و مثلا سرگذشت هابيل و قابيل را مثالى براى مبارزه عدالت و حقجويى با قساوت و سنگدلى دانست و در اين صورت همه مباحث تاريخى قرآن ارزش خود را از دست خواهد داد.

به علاوه با اين تعبير نميتوان همه رواياتى كه در زمينه تفسير آيه وارد شده است را ناديده گرفت زيرا بعضى از آنها در متون معتبر نقل شده و نسبت جعل يا اسرائيلى بودن به آنها بسيار نارواست.

2 - درس عبرت

همان گونه كه در شان نزول آمد، آيه فوق، اشاره به گروهى از بنى اسرائيل مى كند، كه براى فرار از زير بار مسئوليت جهاد، دست به بهانه تراشى زدند و خداوند آنها را مبتلا به بيمارى طاعون كرد، كه همه را به طور سريع و برق آسا، از ميان برد، آن چنان كه هيچ دشمن خطرناكى در ميدان جنگ قادر به آن نيست، يعنى تصور نكنيد با فرار از زير بار مسئوليت و توسل به بهانه هاى مختلف مى توانيد در امان بمانيد، تصور نكنيد كه در برابر قدرت پروردگار، ميتوانيد مقاومت كنيد، خدا ميتواند با دشمن بسيار كوچكى، مانند ميكرب طاعون يا وبا كه حتى با چشم ديده نمى شود، شما را چنان درو كند كه اثرى از شما باقى نماند.

3 - مساله رجعت و بازگشت به دنيا

نكته ديگرى كه در اينجا شايان توجه است مساله امكان (رجعت ) است كه از اين آيه به خوبى استفاده مى شود.

توضيح اينكه: در تاريخ گذشتگان مواردى را مى يابيم كه افرادى بعد از مرگ، به اين جهان بازگشتند مانند ماجراى جمعى از بنى اسرائيل كه همراه موسى (عليه‌السلام ) به كوه طور رفتند كه در آيه 55 و 56 سوره بقره آمده و داستان عزير يا ارميا كه در آيه 259 همين سوره آمده، و همچنين حادثه اى كه در آيه مورد بحث به آن اشاره شده است.

بنابراين مانعى ندارد كه همين مساله در آينده نيز تكرار شود.

دانشمند معروف شيعه مرحوم صدوق نيز به همين آيه براى امكان مساله رجعت استدلال كرده و مى گويد: يكى از عقايد ما اعتقاد بر رجعت است (كه گروهى از انسانهاى پيشين بار ديگر در همين دنيا به زندگى باز ميگردند).

و نيز ميتواند اين آيه سندى براى مساله معاد و احياى مردگان در قيامت باشد.

آيه و ترجمه

( و قاتلوا فى سبيل الله و اعلموا ان الله سميع عليم ) (244)( من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له اضعافا كثيرة والله يقبض و يبصط و اليه ترجعون ) (245)

ترجمه:

244 - و در راه خدا، پيكار كنيد! و بدانيد خداوند، شنوا و داناست.

245 - كيست كه به خدا قرض الحسنهاى دهد، (و از اموالى كه خدا به او بخشيده، انفاق كند،) تا آن را براى او، چندين برابر كند؟ و خداوند است كه (روزى بندگان را) محدود يا گسترده مى سازد، (و انفاق، هرگز باعث كمبود روزى آنها نمى شود). و به سوى او باز مى گرديد (و پاداش خود را خواهيد گرفت ).

شان نزول:

در شان نزول آيه دوم، چنين نقل كرده اند كه: روزى پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: هر كس صدقه اى بدهد دو برابر آن در بهشت خواهد داشت، ابو الدحداح انصارى عرض كرد، اى رسول خدا من دو باغ دارم اگر يكى از آنها را به عنوان صدقه بدهم دو برابر آن را در بهشت خواهم داشت، فرمود: آرى، عرض كرد: ام الدحداح نيز با من خواهد بود فرمود: آرى، عرض كرد: فرزندان نيز با منند؟ فرمود: آرى، سپس او باغى را كه بهتر بود، به عنوان صدقه به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) داد، آيه فوق نازل شد، و صدقه او را دو هزار هزار برابر براى او كرد و اين است معنى اضعافا كثيرة.

ابو الدحداح بازگشت و همسرش ام الدحداح و فرزندان را در آن باغى ديد كه صدقه قرار داده بود به در باغ ايستاد و نخواست وارد آن شود، و همسرش را صدا زد و گفت: من اين باغ را صدقه قرار داده ام و دو برابرش را در بهشت خريدارى كرده ام و تو و فرزندان نيز با من خواهيد بود، همسرش گفت مبارك است آنچه را فروخته و آنچه را خريدهاى، پس همگى از باغ خارج شدند و آن را به پيامبر تسليم كرد، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: چه بسيار نخله هائى در بهشت كه شاخه هايش براى ابى الدحداح آويزان شده است.

تفسير:

جهاد با جان و مال

از اينجا آيات مربوط به جهاد، شروع مى شود، و به دنبال آن داستانى در همين زمينه از اقوام پيشين مى آيد و با توجه به سرگذشتى كه در آيه قبل درباره جمعى از بنى اسرائيل نقل شد كه آنها به بهانه طاعون از جهاد فرار كردند و سرانجام، با همان طاعون از ميان رفتند، رابطه بين اين آيات و آيات قبل روشن مى گردد.

نخست مى فرمايد: در راه خدا پيكار كنيد، و بدانيد خداوند شنوا و دانا است سخنان شما را مى شنود و از انگيزه هاى درونى شما و نياتتان در امر جهاد آگاه است( و قاتلوا فى سبيل الله و اعلموا ان الله سميع عليم ) .

سپس مى افزايد: كيست كه به خدا وام نيكوئى دهد (و از اموالى كه او بخشيده است در طريق جهاد و در طريق حمايت مستمندان، انفاق كنند تا خداوند آن را براى او، چندين برابر كند( من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له اضعافا كثيرة ) .

بنابراين وام دادن به خداوند به معنى انفاق فى سبيل الله است و به گفته بعضى از مفسران، انفاقهائى است كه در راه جهاد مى شود، زيرا در آن زمان تهيه هزينه هاى مختلف جهاد، بر دوش مبارزان مسلمان بود، در حالى كه بعضى ديگر معتقدند هر گونه انفاقى را شامل مى شود، هر چند بعد از آيه جهاد وارد شده است.

ولى تفسير دوم با ظاهر آيه سازگارتر است، به خصوص اينكه معنى اول را نيز در بر مى گيرد، و اصولا انفاق در راه خدا، و كمك به نيازمندان و حمايت از محرومان، همان كار جهاد را مى كند، زيرا هر دو مايه استقلال و سربلندى جامعه اسلامى است.

اضعاف جمع ضعف (بر وزن شعر) به معنى دو يا چند برابر كردن چيزى است، و با توجه اينكه اين واژه به صورت جمع در آيه آمده و با كلمه كثيرة، تاكيد شده، به علاوه جمله يضاعف نيز تاكيد بيشترى را از يضعف مى رساند (آن چنان كه ارباب لغت گفته اند) از مجموع اين جهات، استفاده مى شود، كه خداوند، براى انفاق كنندگان پاداش بسيار فراوانى قرار داده، و انفاق در راه خدا همچون بذر مستعدى است كه در زمين آماده اى افشانده شود، و به وسيله بارانهاى پى در پى آبيارى گردد، و دهها و گاه صدها برابر، نتيجه دهد (همان گونه كه در آيه 261 همين سوره خواهد آمد).

و در پايان آيه مى فرمايد: خداوند (روزى بندگان را) محدود و گسترده مى كند و همه شما به سوى او باز مى گرديد( والله يقبض و يبصط و اليه ترجعون ) .

اشاره به اينكه تصور نكنيد انفاق و بخشش، اموال شما را كم مى كند زيرا گسترش و محدوديت، روزى شما به دست خدا است و او توانائى دارد در عوض اموال انفاق شده، به مراتب بيش از آن را در اختيار شما قرار دهد، بلكه با توجه به ارتباط و به هم پيوستگى افراد اجتماع با يكديگر، همان اموال انفاق شده در واقع به شما باز مى گردد.

اين از نظر دنيا، و از نظر آخرت، فراموش نكنيد كه همه به سوى او باز مى گرديد و پاداشهاى بزرگ شما آنجا است.

نكته:

چرا تعبير به قرض؟

در چندين آيه از قرآن مجيد (و از جمله آيه بالا) در مورد انفاق در راه خدا تعبير به قرض و وام دادن به پروردگار آمده است، و اين نهايت لطف خداوند نسبت به بندگان را از يك سو و كمال اهميت مساله انفاق را از سوى ديگر مى رساند، با اينكه مالك حقيقى سراسر هستى او است، و انسانها تنها به عنوان نمايندگى خداوند، در بخش كوچكى از آن، تصرف مى كنند چنانكه در آيه 7 سوره حديد مى خوانيم: آمنوا بالله و رسوله و انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه: ايمان به خدا و رسولش بياوريد و از آنچه خداوند شما را در آن نماينده خود ساخته، انفاق كنيد ولى با اين حال بر مى گردد و از بنده خود استقراض مى كند، آن هم استقراضى با چنين سود بسيار فراوان، كرم بين و لطف خداوندگار! در نهج البلاغه آمده است كه مى فرمايد: و استقرضكم و له خزائن السموات و الارض و هو الغنى الحميد و انما اراد ان يبلوكم ايكم احسن عملا: خداوند از شما در خواست قرض كرده در حالى كه گنجهاى آسمان و زمين از آن او است و بى نياز و ستوده، (آرى اينها نه از جهت نياز او است ) بلكه مى خواهد شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتريد.

آيه (246) تا (252) و ترجمه

( ألم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى اذ قالوا لنبى لهم ابعث لنا ملكا نقتل فى سبيل الله قال هل عسيتم ان كتب عليكم القتال الا تقاتلوا قالوا و ما لنا الا نقاتل فى سبيل الله و قد اخرجنا من ديارنا و ابنائنا فلما كتب عليهم القتال تولوا الا قليلا منهم والله عليم بالظالمين ) ( 246 )( و قال لهم نبيهم ان الله قد بعث لكم طالوت ملكا قالوا انى يكون له الملك علينا و نحن احق بالملك منه و لم يوت سعة من المال قال ان الله اصطفيه عليكم و زاده بسطة فى العلم و الجسم والله يوتى ملكه من يشاء والله واسع عليم ) ( 247 ) ( و قال لهم نبيهم ان اية ملكه ان ياتيكم التابوت فيه سكينة من ربكم و بقية مما ترك آل موسى و آل هرون تحمله الملائكة ان فى ذلك لاية لكم ان كنتم مومنين ) ( 248 ) ( فلما فصل طالوت بالجنود قال ان الله مبتليكم بنهر فمن شرب منه فليس منى و من لم يطعمه فانه منى الامن اغترف غرفة بيده فشربوا منه الا قليلا منهم فلما جاوزه هو و الذين آمنوا معه قالوا لا طاقة لنا اليوم بجالوت و جنوده قال الذين يظنون انهم ملاقوا الله كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن الله و الله مع الصبرين ) ( 249 ) ( و لما برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربنا افرغ علينا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين ) ( 250 ) ( فهزموهم باذن الله و قتل داود جالوت و آتيه الله الملك و الحكمة و علمه مما يشاء و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الا رض و لكن الله ذو فضل على العالمين ) ( 251 ) ( تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق و انك لمن المرسلين ) (252)

ترجمه:

246 - آيا مشاهده نكردى جمعى از بنى اسرائيل را بعد از موسى، كه به پيامبر خود گفتند: زمامدار (و فرماندهى ) براى ما انتخاب كن! تا (زير فرمان او) در راه خدا پيكار كنيم. پيامبر آنها گفت: شايد اگر دستور پيكار به شما داده شود، (سرپيچى كنيد، و) در راه خدا، جهاد و پيكار نكنيد! گفتند: چگونه ممكن است در راه خدا پيكار نكنيم، در حالى كه از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ايم، (و شهرهاى ما به وسيله دشمن اشغال، و فرزندان ما اسير شدهاند)؟! اما هنگامى كه دستور پيكار به آنها داده شد، جز عده كمى از آنان، همه سرپيچى كردند. و خداوند از ستمكاران، آگاه است.

247 - و پيامبرشان به آنها گفت: خداوند (طالوت ) را براى زمامدارى شما مبعوث (و انتخاب ) كرده است، گفتند: چگونه او بر ما حكومت كند، با اينكه ما از او شايسته تريم، و او ثروت زيادى ندارد؟! گفت: خدا او را بر شما برگزيده، و او را در علم و (قدرت ) جسم، وسعت بخشيده است. خداوند، ملكش را به هر كس بخواهد، مى بخشد، و احسان خداوند، وسيع است، و (از لياقت افراد براى منصبها) آگاه است.

248 - و پيامبرشان به آنها گفت: نشانه حكومت او، اين است كه (صندوق عهد) به سوى شما خواهد آمد. (همان صندوقى كه ) در آن، آرامشى از پروردگار شما، و يادگارهاى خاندان موسى و هارون قرار دارد، در حالى كه فرشتگان، آن را حمل مى كنند. در اين موضوع، نشانه اى (روشن ) براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد.

249 - و هنگامى كه طالوت (به فرماندهى لشكر بنى اسرائيل منصوب شد، و) سپاهيان را با خود بيرون برد، به آنها گفت: خداوند، شما را به وسيله يك نهر آب، آزمايش مى كند، آنها (كه به هنگام تشنگى،) از آن بنوشند، از من نيستند، و آنها كه جز يك پيمانه با دست خود، بيشتر از آن نخورند، از من هستند! جز عده كمى، همگى از آن آب نوشيدند. سپس هنگامى كه او، و افرادى كه با او ايمان آورده بودند، (و از بوته آزمايش، سالم به در آمدند،) از آن نهر گذشتند، (از كمى نفرات خود، ناراحت شدند، و عده اى ) گفتند: امروز، ما توانايى مقابله با جالوت و سپاهيان او را نداريم. اما آنها كه مى دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد (و به روز رستاخيز، ايمان داشتند) گفتند، چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا، بر گروههاى عظيمى پيروز شدند! و خداوند، با صابران (و استقامت كنندگان ) است.

250 - و هنگامى كه در برابر جالوت و سپاهيان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا! پيمانه شكيبايى و استقامت را بر ما بريز! و قدمهاى ما را ثابت بدار! و ما را بر جمعيت كافران، پيروز بگردان!

251 - سپس به فرمان خدا، آنها سپاه دشمن را به هزيمت وا داشتند. و ((داوود)) (نوجوان نيرومند و شجاعى كه در لشكر طالوت بود)، جالوت را كشت، و خداوند، حكومت و دانش را به او بخشيد، و از آنچه مى خواست به او تعليم داد. و اگر خداوند، بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نمى كرد، زمين را فساد فرا مى گرفت، ولى خداوند نسبت به جهانيان، لطف و احسان دارد.

252 - اينها، آيات خداست كه به حق، بر تو مى خوانيم، و تو، از رسولان (ما) هستى.

تفسير:

فراز عبرت انگيزى از تاريخ بنى اسرائيل

پيش از آنكه به تفسير اين آيات بپردازيم، لازم است به گوشه اى از تاريخ بنى اسرائيل كه اين آيات ناظر به آن است اشاره كنيم:

قوم يهود كه در زير سلطه فرعونيان ضعيف و ناتوان شده بودند بر اثر رهبريهاى خردمندانه موسى (عليه‌السلام ) از آن وضع اسف انگيز نجات يافته و به قدرت و عظمت رسيدند.

خداوند به بركت اين پيامبر نعمتهاى فراوانى به آنها بخشيده كه از جمله صندوق عهد بود - كه به زودى درباره تاريخچه و محتويات آن بحث خواهيم كرد. قوم يهود با حمل اين صندوق در جلوى لشكر يك نوع اطمينان خاطر و توانائى روحى پيدا مى كردند و اين قدرت و عظمت تا مدتى بعد از موسى (عليه‌السلام ) ادامه داشت ولى همين پيروزيها و نعمتها كم كم باعث غرور آنها شد و تن به قانون شكنى دادند، سرانجام به دست فلسطينيان شكست خورده و قدرت و نفوذ خويش را همراه صندوق عهد از دست دادند به دنبال آن چنان دچار پراكندگى و اختلاف شدند كه در برابر كوچك ترين دشمنان قدرت دفاع نداشتند تا جائى كه دشمنان گروه كثيرى از آنها را از سرزمين خود بيرون راندند و حتى فرزندان آنها را به اسارت گرفتند.

اين وضع سالها ادامه داشت تا آنكه خداوند پيامبرى به نام اشموئيل را براى نجات و ارشاد آنها برانگيخت آنها نيز كه از ظلم و جور دشمنان به تنگ آمده بودند و دنبال پناهگاهى مى گشتند گرد او اجتماع كردند و از او خواستند رهبر و اميرى براى آنها انتخاب كند تا همگى تحت فرمان و هدايت او يك دل و يك راى با دشمن نبرد كنند تا عزت از دست رفته را باز يابند.

اشموئيل كه به روحيات و سست همتى آنان به خوبى آشنا بود در جواب گفت از آن بيم دارم كه چون فرمان جهاد در رسد از دستور امير و رهبر خود سرپيچى كنيد و از مقابله و پيكار با دشمن شانه خالى نمائيد.

آنها گفتند چگونه ممكن است ما از فرمان امير سرباز زنيم و از انجام وظيفه دريغ نمائيم در حالى كه دشمن ما را از وطن خود بيرون رانده و سرزمينهاى ما را اشغال نموده و فرزندان ما را به اسارت برده است!

اشموئيل كه ديد جمعيت با تشخيص درد به سراغ طبيب آمده اند و گويا رمز عقب ماندگى خود را درك كرده اند. به درگاه خداوند روى آورده و خواسته قوم را به پيشگاه وى عرضه داشت، به او وحى شد كه طالوت را به پادشاهى ايشان برگزيدم.

اشموئيل عرض كرد خداوندا من هنوز طالوت را نديده و نمى شناسم.

وحى آمد ما او را به جانب تو خواهيم فرستاد، هنگامى كه او نزد تو آمد فرماندهى سپاه را به او واگذار و پرچم جهاد را به دست وى بسپار.

طالوت كيست؟

طالوت مردى بلند قامت و تنومند و خوش اندام بود اعصابى محكم و نيرومند داشت از نظر قواى روحى نيز بسيار زيرك، دانشمند و با تدبير بود بعضى علت انتخاب نام طالوت را براى وى همان طول قامت او مى دانند ولى با اين همه شهرتى نداشت و با پدرش در يكى از دهكده ها در ساحل رودخانه اى مى زيست و چهار پايان پدر را به چرا مى برد و كشاورزى مى كرد.

روزى بعضى از چهار پايان در بيابان گم شدند طالوت به اتفاق يكى از دوستان خود به جستجوى آنها در اطراف رودخانه به گردش در آمد اين وضع تا چند روز ادامه يافت تا اينكه به نزديك شهر صوف رسيدند.

دوست وى گفت ما اكنون به سرزمين صوف شهر اشموئيل پيامبر رسيده ايم بيا نزد وى رويم شايد در پرتو وحى و فروغ راى به گم شده خويش راه يابيم، هنگامى كه وارد شهر شدند با اشموئيل برخورد كردند همين كه چشمان اشموئيل و طالوت به يكديگر افتاد ميان دلهاى آنان آشنائى بر قرار شد.

اشموئيل از همان لحظه طالوت را شناخت و دانست كه اين جوان همان است كه از طرف خداوند براى فرماندهى جمعيت تعيين شده هنگامى كه طالوت سرگذشت خود را براى اشموئيل شرح داد گفت اما چهار پايان هم اكنون در راه دهكده رو به باغستان پدرت روانه هستند از ناحيه آنها نگران مباش ولى من تو را براى كارى بسيار بزرگتر از آن دعوت مى كنم خداوند تو را مامور نجات بنى اسرائيل ساخته است طالوت نخست از اين پيشنهاد تعجب كرد و سپس با خوش وقتى آن را پذيرفت اشموئيل به قوم خود گفت خداوند طالوت را به فرماندهى شما برگزيده لازم است همگى از وى پيروى نمائيد و خود را براى جهاد با دشمن آماده سازيد.

بنى اسرائيل كه براى فرمانده و رئيس لشكر امتيازاتى از نظر نسب و ثروت لازم مى دانستند و هيچكدام را در طالوت نمى ديدند در برابر اين انتصاب سخت به حيرت افتادند زيرا به عقيده آنها وى نه از خاندان لاوى بود كه سابقه نبوت داشتند و نه از خاندان يوسف و يهودا كه داراى سابقه حكومت بودند بلكه از خاندان بنيامين گمنام بود و از نظر مالى تهى دست لذا به عنوان اعتراض گفتند او چگونه مى تواند بر ما حكومت كند ما از او سزاوارتريم؟!

اشموئيل كه آنان را سخت در اشتباه ميديد گفت خداوند او را بر شما امير قرار داده و شايستگى فرماندهى و رهبرى به نيروى جسمى و قدرت روحى است كه هر دو به اندازه كافى در طالوت هست و از اين نظر بر شما برترى دارد ولى آنها نشانه اى كه دليل بر اين انتخاب از ناحيه خدا باشد مطالبه كردند.

اشموئيل گفت نشانه آن اين است كه تابوت (صندوق عهد) كه از يادگارهاى مهم انبياء بنى اسرائيل است و مايه دلگرمى و اطمينان شما در جنگها بوده در حالى كه جمعى از فرشتگان آن را حمل مى نمايند به سوى شما باز مى گردد و چيزى نگذشت كه صندوق عهد بر آنها ظاهر شد آنها با ديدن اين نشانه فرماندهى طالوت را پذيرفتند.

طالوت زمام كشور را به دست گرفت!

طالوت فرماندهى سپاه را به عهده گرفت و در مدتى كوتاه لياقت و شايستگى خود را در اداره امور مملكت و فرماندهى سپاه به اثبات رسانيد سپس آنها را براى مبارزه با دشمنى كه همه چيز آنها را به خطر انداخته بود دعوت كرد و به آنها تاكيد كرد تنها كسانى با من حركت كنند كه تمام فكرشان در جهاد باشد و آنها كه بنائى نيمه كاره يا معامله اى نيمه تمام و امثال آن دارند در اين پيكار شركت نكنند. به زودى جمعيتى به ظاهر زياد و نيرومند جمع شدند و به جانب دشمن حركت كردند.

بر اثر راهپيمايى در برابر آفتاب همگى تشنه شدند، طالوت براى اين كه به فرمان خدا آنها را آزمايش و تصفيه كند گفت به زودى در مسير خود به رودخانهاى مى رسيد خداوند بوسيله آن شما را آزمايش مى كند كسانى كه از آن بنوشند و سيراب شوند از من نيستند و آنها كه جز مقدار كمى ننوشند از من هستند!

همين كه چشم آنها به نهر آب افتاد خوشحال شدند و به سرعت خود را به آن رسانيدند و سيراب گشتند. تنها عده معدودى بر سر پيمان باقى ماندند.

طالوت متوجه شد كه لشكر او از اكثريتى بى اراده و سست عهد و اقليتى از افراد با ايمان تشكيل شده است از اين رو اكثريت بى انضباط و نافرمان را رها كرد و با همان جمع قليل با ايمان از شهر بيرون آمد و به سوى ميدان جهاد پيش رفت.

سپاه كوچك طالوت از كمى نفرات متوحش شده به طالوت گفتند ما توانائى در برابر اين سپاه قدرتمند را نداريم اما آنها كه ايمان راسخ به رستاخيز داشتند و دلهايشان از محبت خدا لبريز بود، از زيادى و نيرومندى سپاه دشمن و كمى عده خود نهراسيدند، با كمال شجاعت به طالوت گفتند: تو آنچه را صلاح ميدانى فرمان ده ما نيز همه جا همراه تو خواهيم بود و به خواست خدا با همين

عدد كم با آنها جهاد خواهيم كرد، چه بسا جمعيتهاى كم كه به اراده پروردگار بر جمعيتهاى زياد پيروز شدند و خدا با استقامت كنندگان است.

طالوت با آن عده كم اما مؤ من و مجاهد آماده كارزار شد، آنها از درگاه خداوند درخواست شكيبائى و پيروزى كردند، همين كه آتش جنگ شعله ور شد، جالوت از لشكر خويش بيرون آمد و در بين دو لشكر مبارز طلبيد، صداى رعب آور وى دلها را مى لرزاند و كسى را جرات ميدان رفتن او نبود. در اين ميان نوجوانى به نام داوود كه شايد بر اثر كمى سن براى جنگ هم به ميدان نيامده بود، بلكه براى كمك به برادران بزرگتر خود كه در صف جنگجويان بودند از طرف پدرش ماموريت داشت، ولى با اين حال بسيار چابك و ورزيده بود، با فلاخنى كه در دست داشت يكى دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب كرد كه درست بر پيشانى و سر جالوت كوبيده شدند و او در ميان وحشت و تعجب سپاهيانش به زمين سقوط كرد و كشته شد، با كشته شدن جالوت ترس و هراس عجيبى به سپاهيانش دست داد و سرانجام از برابر صفوف لشكر طالوت فرار كردند و بنى اسرائيل پيروز شدند.

اكنون به تفسير آيات باز ميگرديم:

در نخستين آيه، روى سخن را به پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كرده، مى فرمايد: آيا نديدى جمعى از اشراف بنى اسرائيل را بعد از موسى (عليه‌السلام ) كه به پيامبر خود گفتند: زمامدارى براى ما انتخاب كن تا (تحت فرماندهى او) در راه خدا پيكار كنيم؟( الم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى اذ قالوا لنبى لهم ابعث لنا ملكا نقاتل فى سبيل الله ) .

واژه ملاء در لغت به معنى اشياء يا اشخاصى است كه چشم را پر مى كند و شگفتى بيننده را بر مى انگيزد، به همين جهت به جمعيت زيادى كه داراى راى و عقيده واحدى، باشند ملا گفته مى شود، و نيز به اشراف و بزرگان هر قوم و ملتى ملا مى گويند، زيرا هر كدام از اين دو گروه به خاطر كميت يا كيفيت خاص خود چشم بيننده را پر مى كند.

همان طور كه قبلا اشاره شد، اين آيه اشاره به جمعيت زيادى از بنى اسرائيل مى كند كه يك صدا از پيامبر خويش تقاضاى امير و رهبرى كردند تا بتوانند به فرماندهى او با جالوت كه تمام حيثيت دينى و اجتماعى و اقتصادى آنها را به خطر افكنده بود پيكار كنند.

قابل توجه اينكه آنها براى رفع تجاوز دشمن كه ايشان را از سرزمينشان بيرون رانده بود، مى خواستند مبارزه كنند، در عين حال نام آن را فى سبيل الله (در راه خدا گذاردند) از اين تعبير روشن مى شود كه آنچه به آزادى و نجات انسانها از اسارت و رفع ظلم كمك كند، فى سبيل الله محسوب مى شود، علاوه بر اين پيكار مزبور، جنبه دينى و مذهبى نيز داشت.

بعضى نام اين پيامبر را شمعون و بعضى اشموئيل، و بعضى يوشع، ذكر كرده اند، ولى مشهور در ميان مفسران همان اشموئيل است كه عربى آن اسماعيل مى باشد، و از امام باقر (عليه‌السلام ) نيز در روايتى نقل شده است.

به هر حال پيامبرشان كه از وضع آنان نگران بود، و آنها را ثابت قدم در عهد و پيمان نمى ديد به آنها گفت: اگر دستور پيكار به شما داده شود شايد (سرپيچى كنيد و) در راه خدا پيكار نكنيد( قال هل عسيتم ان كتب عليكم القتال الا تقاتلوا ) .

آنها در پاسخ گفتند: چگونه ممكن است در راه خدا پيكار نكنيم در حالى كه از خانه و فرزندانمان رانده شديم شهرهاى ما به وسيله دشمن اشغال و فرزندانمان اسير شده اند( قالوا و ما لنا الا نقاتل فى سبيل الله و قد اخرجنا من ديارنا و ابنائنا ) .

و به اين ترتيب اعلام وفادارى به عهد و پيمان خود كردند، ولى با اين همه هيچ يك از نام خدا و فرمان او، حفظ استقلال و موجوديتشان، و آزادى فرزندان، نتوانست جلو پيمان شكنى آنها را بگيرد، و لذا در ادامه اين آيه مى خوانيم: هنگامى كه دستور پيكار به آنها داده شد جز عده كمى همگى سرپيچى كردند و خداوند به (احوال ) ستمكاران آگاه است و مى شناسد و به آنها كيفر مى دهد( فلما كتب عليهم القتال تولوا الا قليلا منهم و الله عليم بالظالمين ) .

بعضى از مفسران، عده وفاداران را 313 نفر نوشته اند، همانند سربازان وفادار اسلام در جنگ بدر.

در هر صورت پيامبرشان، طبق وظيفه اى كه داشت به در خواست آنها پاسخ گفت، و طالوت را به فرمان خدا براى زمامدارى آنان برگزيد و به آنها گفت: خداوند طالوت را براى زمامدارى شما برانگيخته است( و قال لهم نبيهم ان الله قد بعث لكم طالوت ملكا ) .

مطابق اين آيه انتخاب طالوت به عنوان زمامدارى و فرماندهى لشكر بنى اسرائيل از سوى خدا بوده و شايد جمله قد بعث (برانگيخت ) اشاره به همان چيزى باشد كه در شرح اين داستان گذشت كه حوادث غير منتظره اى طالوت را به شهر آن پيامبر (عليه‌السلام ) و مجلس او كشانيد، و اين انتخاب الهى صورت گرفت، ضمنا از تعبير ملكا چنين بر مى آيد كه طالوت، تنها فرمانده لشكر نبود بلكه زمامدار كشور هم بود.

از اينجا مخالفت شروع شد، گروهى گفتند: چگونه او بر ما حكومت داشته باشد با اينكه ما از او شايسته تريم، و او ثروت زيادى ندارد( قالوا انى يكون له الملك علينا و نحن احق بالملك منه و لم يوت سعة من المال ) .

اين نخستين اعتراض و پيمان شكنى بود كه بنى اسرائيل در برابر آن پيامبر (عليه‌السلام ) كردند، و با اينكه او تصريح كرده بود انتخاب طالوت از طرف خدا است آنها در واقع به انتخاب خداوند اعتراض كردند كه ما از او سزاوارتريم زيرا داراى دو شرط لازم براى زمامدارى هستيم، نسب عالى و ثروت فراوان و همان طور كه قبلا در شرح داستان آمده طالوت جوانى از يك قبيله گمنام بنى اسرائيل و از نظر مالى يك كشاورز ساده بود.

ولى قرآن پاسخ دندان شكنى را كه آن پيامبر به گمراهان بنى اسرائيل داد چنين بازگو مى كند گفت خداوند او را بر شما برگزيده و علم و (قدرت ) جسم او را وسعت بخشيده( ان الله اصطفيه و زاده بسطة فى العلم و الجسم ) .

اينكه مى بينيد خداوند او را برگزيده و زمامدار شما قرار داده به خاطر اين است كه از نظر هوش و فرزانگى و علم، پر مايه است و از نظر نيروى جسمانى، قوى و پر قدرت.

يعنى اولا اين گزينش خداوند حكيم است و ثانيا شما سخت در اشتباهيد و شرايط اساسى رهبرى را فراموش كرده ايد، نسبت عالى و ثروت، هيچ امتيازى براى رهبرى نيست چون هر دو امر اعتبارى و بيرون ذاتى است، ولى علم و دانش و نيروى جسمانى دو امتياز واقعى و درون ذاتى است كه تاثير عميقى در مساله رهبرى دارد. رهبر بايد با علم و دانش خود، مصلحت جامعه اى را كه در راس آن است تشخيص دهد و با قدرت خود آن را به موقع اجرا در آورد، با علم و تدبير خود نقشه صحيح براى پيكار با دشمن بكشد و با نيروى جسمانى آن را پياده كند.

تعبير به بسطة (گسترش ) اشاره به اين است كه وسعت وجودى انسان در پرتو علم و قدرت است، هر قدر اينها افزوده شود هستى انسان گسترده تر مى شود.

در اينجا گسترش علم بر گسترش نيروى جسمانى، مقدم داشته شده، زيرا شرط اول علم و آگاهى است.

ضمنا از اين تعبير استفاده مى شود كه امامت و رهبرى، گزينش الهى است، و او است كه شايستگى ها را تشخيص مى دهد، اگر در فرزندان پيامبر اين شايستگى را ببيند امامت را در آنجا قرار مى دهد، و اگر در جاى ديگر، در آنجا قرار مى دهد، و اين همان چيزى است كه دانشمندان شيعه به آن معتقدند و از آن دفاع مى كنند.

سپس مى افزايد: خداوند، ملك خود را به هر كس بخواهد مى بخشد و خداوند (احسانش ) وسيع و گسترده و دانا (به لياقت و شايستگى افراد) است( و الله يوتى ملكه من يشاء و الله واسع عليم ) .

اين جمله ممكن است اشاره به شرط سومى براى رهبرى باشد و آن فراهم شدن امكانات و وسائل مختلف از سوى خدا است زيرا ممكن است رهبرى از نظر علم و قدرت كاملا پر مايه باشد ولى در شرائط و ظرفى قرار گيرد كه هيچگونه

آمادگى براى پيشرفت اهداف او نداشته باشد، مسلما چنين رهبرى به پيروزى درخشانى نخواهد رسيد، قرآن مى گويد: خدا حكومت الهى را به هر كس بخواهد مى بخشد يعنى شرائط و وسائل لازم را براى او فراهم مى سازد (اين سخن ممكن است دنباله كلام آن پيامبر باشد و يا از كلام خداوند در قرآن ).

آيه بعد نشان مى دهد كه گويا بنى اسرائيل هنوز به ماموريت طالوت از سوى خداوند حتى با تصريح پيامبرشان اشموئيل، اطمينان پيدا نكرده بودند و از او خواهان نشانه و دليل شدند، پيامبر آنها به آنان گفت، نشانه حكومت او اين است كه صندوق عهد به سوى شما خواهد آمد كه در آن آرامشى از سوى پروردگارتان براى شما است، همان صندوقى كه يادگارهاى خاندان موسى و هارون در آن است، در حالى كه فرشتگان آن را حمل مى كنند، در اين موضوع، نشانه روشنى براى شما است، اگر ايمان داشته باشيد( و قال لهم نبيهم ان آية ملكه ان ياتيكم التابوت فيه سكينة من ربكم و بقية مما ترك آل موسى و آل هرون تحمله الملائكة ان فى ذلك لاية لكم ان كنتم مومنين ) .

نكته ها

1 - تابوت يا صندوق عهد چه بود؟

تابوت در لغت به معنى صندوقى است كه از چوب مى سازند و اينكه مى بينيم به صندوق نقل و انتقال جنازه ها تابوت مى گويند به همين مناسبت است، اما بايد توجه داشت كه معنى اصلى تابوت اختصاصى به مردگان ندارد بلكه هر گونه صندوق چوبى را شامل مى شود.

درباره اين كه تابوت بنى اسرائيل و به عبارت ديگر صندوق عهد چه بوده و به دست چه كسى ساخته شد و محتويات آن را چه چيز تشكيل مى داد در روايات و تفاسير ما و همچنين در كتب عهد قديم (تورات ) سخن بسيار است و از همه روشنتر چيزى است كه در احاديث اهل بيت (عليهما‌السلام ) و گفته هاى بعضى از مفسران مانند ابن عباس آمده است و آن اينكه: تابوت همان صندوقى بود كه مادر موسى او را در آن گذاشت و به دريا افكند و هنگامى كه به وسيله عمال فرعون از دريا گرفته شد و موسى را از آن بيرون آوردند همچنان در دستگاه فرعون نگهدارى مى شد و سپس به دست بنى اسرائيل افتاد، بنى اسرائيل اين صندوق خاطره انگيز را محترم مى شمردند و به آن تبرك مى جستند.

موسى در واپسين روزهاى عمر خود الواح مقدس را كه احكام خدا بر آن نوشته شده بود به ضميمه زره خود و يادگارهاى ديگرى در آن نهاد، و به وصى خويش يوشع بن نون سپرد و به اين ترتيب اهميت اين صندوق در نظر بنى اسرائيل بيشتر شده و لذا در جنگهائى كه ميان آنان و دشمنان واقع مى شد آن را با خود مى بردند، و اثر روانى و معنوى خاصى در آنها مى گذارد، و لذا گفته اند تا هنگامى كه اين صندوق خاطره انگيز با آن محتويات مقدس در ميانشان بود، با سربلندى زندگى مى كردند، ولى تدريجا مبانى دينى آنها ضعيف شد و دشمنان بر آنها چيره شدند و آن صندوق را از آنها گرفتند، اما اشموئيل طبق آيات مورد بحث به آنها وعده داد كه به زودى صندوق عهد، به عنوان يك نشانه بر صدق گفتار او به آنها باز خواهد گشت.

از جمله فيه سكينة من ربكم و بقية مما ترك آل موسى و آل هرون بر مى آيد كه اولا صندوق عهد، همان طور كه گفتيم محتوياتى داشت كه جمعيت بنى اسرائيل را آرامش مى بخشيد و در حوادث گوناگون نفوذ معنوى و اثر روانى در آنها داشت فيه سكينة من ربكم و ثانيا قسمتى از يادگارهاى خاندان موسى و خاندان هارون نيز بعدها به محتويات آن افزوده شده بود.

بايد توجه داشت كه سكينة از ماده سكون به معنى آرامش است و منظور از آن در اينجا آرامش دل و جان مى باشد.

اشموئيل به بنى اسرائيل خاطر نشان ساخت كه صندوق عهد بار ديگر به ميان شما باز مى گردد و آرامش از دست رفته خود را خواهيد يافت و در حقيقت صندوقى كه علاوه بر جنبه معنوى و تاريخى چيزى بالاتر از پرچم و شعار براى بنى اسرائيل بود و وجود آن را نشانه استقلال و موجوديت خود مى دانستند و با مشاهده آن به ياد تجديد دوران عظمت پيشين مى افتادند، به آنها باز مى گشت، طبيعى است اين بشارت بزرگى براى بنى اسرائيل محسوب مى شد.

2 - منظور از حمل كردن فرشتگان (تحمله الملائكة ) چيست؟

چگونه فرشتگان صندوق عهد را آوردند؟ در پاسخ اين سوال نيز مفسران سخنان بسيار گفته اند، از همه روشنتر اينكه: در تواريخ آمده است هنگامى كه صندوق عهد به دست بت پرستان فلسطين افتاد و آن را به بتخانه خود بردند، به دنبال آن گرفتار ناراحتيهاى فراوانى شدند، بعضى گفتند اينها همه از آثار صندوق عهد است لذا تصميم گرفتند آن را از شهر و ديار خود بيرون بفرستند، و چون كسى حاضر به بيرون بردن آن نبود، ناچار آن را به دو گاو بستند و آنها را در بيابان سر دادند، اتفاقا اين جريان درست مقارن با نصب طالوت به فرماندهى بنى اسرائيل بود، فرشتگان خدا ماموريت يافتند كه اين دو حيوان را به سوى شهر اشموئيل برانند هنگامى كه بنى اسرائيل صندوق عهد را در ميان خود ديدند، آن را به عنوان آيت و نشانه اى از طرف خداوند بر ماموريت طالوت تلقى كردند.

بنابراين گر چه در ظاهر آن دو گاو آن را به شهر آوردند لكن در واقع به وسيله فرشتگان الهى اين كار انجام شد، به همين جهت حمل صندوق به فرشتگان نسبت داده شده است.

اصولا فرشته و ملك در قرآن و اخبار معنى وسيعى دارد كه علاوه بر موجودات روحانى عاقل، يك سلسله از نيروهاى مرموز اين جهان را نيز در بر مى گيرد.

از آنچه گفته شد به خوبى استفاده مى شود كه با اين نشانه هاى اعجاز آميز مساله رهبرى و فرماندهى الهى طالوت ثابت شد، اما همانگونه كه از جمله ان كنتم مومنين استفاده مى شود، باز افراد ضعيف الايمان تسليم حق نشدند و دنباله اين داستان، اين حقيقت را آشكار خواهد ساخت.

سرانجام به رهبرى و فرماندهى طالوت تن در دادند و او لشكرهاى فراوانى را بسيج كرد و به راه افتاد، در اينجا بود كه بنى اسرائيل در برابر آزمون عجيبى قرار گرفتند بهتر است اين سخن را از زبان قرآن در ادامه اين آيات، بشنويم، مى فرمايد:

هنگامى كه طالوت (به فرماندهى لشكر بنى اسرائيل منصوب شد و سپاهيان ) را با خود بيرون برد، به آنها گفت: خداوند شما را با يك نهر آب امتحان مى كند، آنها كه از آن بنوشند از من نيستند و آنها كه جز يك پيمان با دست خود، بيشتر از آن نچشند از منند( فلما فصل طالوت بالجنود قال ان الله مبتليكم بنهر فمن شرب منه فليس منى و من لم يطعمه فانه منى الا من اغترف غرفة بيده ) .

در اينجا لشكريان طالوت در برابر آزمون بزرگى قرار گرفتند، و آن مساله مقاومت شديد در برابر تشنگى، و چنين آزمونى براى لشكر طالوت - مخصوصا با سابقه بدى كه براى بنى اسرائيل در بعضى جنگها داشتند - ضرورت داشت، چرا كه پيروزى هر جمعيتى، بستگى به مقدار انضباط و قدرت ايمان و استقامت در مقابل دشمن و اطاعت از دستور رهبر و فرمانده دارد.

طالوت مى خواست بداند انبوه لشكر تا چه اندازه، فرمان او را اطاعت مى كنند، به ويژه اينكه آنها با ترديد و دودلى و حتى اعتراض، رهبرى او را پذيرفته بودند، گر چه در ظاهر تسليم شده بودند ولى شايد هنوز در باطن، شك و ترديد بر دلهاى آنها حكومت مى كرد، به همين دليل مامور مى شود كه آنها را امتحان كند، تا روشن شود، آيا اين سربازان كه مى خواهند در برابر شمشير آتشبار دشمن بايستند، توانائى تحمل مقدارى تشنگى را دارند يا نه؟

ولى اكثريت آنها - همانطور كه در شرح داستان قبلا خوانديم و در آيه مورد بحث به طور فشرده به آن اشاره شده از بوته اين امتحان سالم بيرون نيامدند، چنانكه قرآن مى گويد: آنها همگى جز عده كمى از آنها، از آن آب نوشيدند( فشربوا منه الا قليلا منهم ) .

و به اين ترتيب، دومين تصفيه در ارتش طالوت انجام يافت، زيرا تصفيه اول همان بود كه به هنگام اعلام بسيج عمومى گفته بود كسانى كه تجارت يا بناى نيمه كاره و امثال آن دارند، همراه من نيايند.

سپس مى افزايد: هنگامى كه او (طالوت ) و افرادى كه به وى ايمان آورده بودند (و از بوته آزمايش سالم به در آمدند)، از آن نهر گذشتند گفتند: امروز ما (با اين جمعيت اندك ) توانائى مقابله با جالوت و سپاهيان او را نداريم( فلما جاوزه هو و الذين آمنوا معه قالوا لا طاقة لنا اليوم بجالوت و جنوده ) .

اين جمله به خوبى نشان مى دهد كه همان گروه اندك كه از آزمايش تشنگى سالم به در آمدند همراه او حركت كردند، ولى همانها نيز وقتى فكر كردند كه به زودى در برابر ارتش عظيم و نيرومند جالوت قرار مى گيرند فريادشان از كمى نفرات بلند شد و اين سومين مرحله آزمايش بود، زيرا تنها گروه كوچك ترى از اين گروه اندك، اعلام آمادگى و وفادارى كامل كردند، چنانكه قرآن در ادامه اين آيه

مى فرمايد: آنها كه مى دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد (و به روز رستاخيز و وعده هاى الهى ايمان داشتند) گفتند: چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند و خداوند با صابران (و استقامت كنندگان ) همراه است( قال الذين يظنون انهم ملاقوا الله كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن الله و الله مع الصابرين ) .

اين جمله به خوبى نشان مى دهد كسانى كه ايمان راسخ به روز رستاخيز داشتند به بقيه هشدار دادند كه نبايد به كميت جمعيت نگاه كرد، بلكه بايد كيفيت را در نظر گرفت، زيرا بسيار شده كه جمعيت كم از نظر نفرات، اما با كيفيتى بالا، از جهت ايمان و اراده و تصميم و متكى به عنايات الهى به اذن الله بر جمعيتهاى انبوه پيروز شدند.

بايد توجه داشت كه يظنون در اينجا به معنى يعلمون مى باشد، يعنى كسانى كه به رستاخيز، يقين داشتند و وعدههاى الهى را در مورد پاداش مجاهدان راستين مى دانستند (زيرا ظن در بسيارى از موارد به معنى يقين به كار مى رود و اگر آن را به معنى گمان هم بدانيم باز بى تناسب نخواهد بود زيرا مفهوم آيه چنين مى شود كه گمان به رستاخيز تا چه رسد به علم و يقين، انسان را در برابر اهداف الهى مصمم مى سازد همانگونه كه گمان به منافع، در كارهاى مهم همچون كشاورزى و تجارت و صنعت صاحبان آنها را مصمم مى كند.

درباره اينكه چرا به روز قيامت، روز لقاى پروردگار گفته شده در ذيل آيه 46 همين سوره به مقدار كافى بحث كرديم.

در آيه بعد، مساله رويارويى دو لشكر مطرح شده، مى فرمايد: به هنگامى كه آنها (لشكر طالوت و بنى اسرائيل ) در برابر جالوت و سپاهيان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا! صبر و استقامت را بر ما فرو ريز و گامهاى ما را استوار بدار، و ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان( و لما برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربنا افرغ علينا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين ) .

برزوا از ماده بروز، به معنى ظهور است، و از آنجا كه وقتى انسان در ميدان جنگ، آماده و ظاهر مى شود، ظهور و بروز دارد به اين كار، مبارزه يا براز مى گويند.

اين آيه مى گويد: هنگامى كه طالوت و سپاه او، به جايى رسيدند كه لشكر نيرومند جالوت، نمايان و ظاهر شد، و در برابر آن قدرت عظيم صف كشيدند، دست به دعا برداشتند و از خداوند سه چيز طلب كردند، نخست صبر و شكيبائى و استقامت، در آخرين حد آن، لذا تعبير به افرغ علينا صبرا كردند كه از ماده افراغ به معنى ريختن آب يا ماده سيال ديگر از ظرف، به طورى كه ظرف كاملا خالى شود، نكره بودن صبر نيز تاكيدى به اين مطلب است.

تكيه بر ربوبيت پروردگار ربنا و تعبير به افراغ كه به معنى خالى كردن پيمانه است، و تعبير به على كه بيانگر نزول از طرف بالا است و تعبير به صبرا كه در اين گونه موارد دلالت بر عظمت دارد، هر كدام نكته اى در بر دارد كه مفهوم اين دعا را كاملا عميق و پر مايه مى كند.

دومين تقاضاى آنها از خدا اين بود كه گامهاى ما را استوار بدار تا از جا كنده نشود و فرار نكنيم، در حقيقت دعاى اول جنبه باطنى و درونى داشت و اين دعا جنبه ظاهرى و برونى دارد و مسلما ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر است.

سومين تقاضاى آنها اين بود كه ما را بر اين قوم كافر يارى فرما و پيروز كن كه در واقع هدف اصلى را تشكيل مى دهد و نتيجه نهايى صبر و استقامت و ثبات قدم است.

به يقين خداوند چنين بندگانى را تنها نخواهد گذاشت هر چند عدد آنها كم و عدد دشمن زياد باشد، لذا در آيه بعد مى فرمايد: آنها به فرمان خدا سپاه دشمن را شكست دادند و به هزيمت وا داشتند( فهزموهم باذن الله ) .

و داوود (جوان كم سن و سال و نيرومند شجاعى كه در لشكر طالوت بود) جالوت را كشت( و قتل داود جالوت ) .

در اينجا چگونگى كشته شدن آن پادشاه ستمگر به دست داوود جوان و تازه كار در جنگ، تشريح نشده ولى همانگونه كه در شرح داستان آمد با فلاخنى كه در دست داشت، يكى دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب كرد كه درست بر پيشانى و سر جالوت كوبيده شد و در آن فرو نشست و فريادى كشيد و فرو افتاد، و ترس و وحشت تمام سپاه او را فرا گرفت و به سرعت فرار كردند گويا خداوند مى خواست قدرت خويش را در اينجا نشان دهد كه چگونه پادشاهى با آن عظمت و لشكرى انبوه به وسيله نوجوان تازه به ميدان آمده اى آن هم با يك سلاح ظاهرا بى ارزش، از پاى در مى آيد.

سپس مى افزايد: خداوند حكومت و دانش را به او بخشيد و از آنچه مى خواست به او تعليم داد( و آتيه الله الملك و الحكمة و علمه مما يشاء ) .

ضمير در اين دو جمله به داوود بر مى گردد كه در واقع فاتح اين جنگ بود.

گر چه در اين آيه تصريح نشده كه اين داوود همان داوود، پيامبر بزرگ بنى اسرائيل، پدر سليمان است، ولى جمله آتيه الله الملك و الحكمة و علمه مما يشاء، نشان مى دهد كه او به مقام نبوت رسيد زيرا اينگونه تعبيرات معمولا درباره انبياى الهى است به خصوص كه شبيه اين تعبير در آيه 20 سوره (ص ) درباره داوود آمده است، و شددنا ملكه و آتيناه الحكمة: پايه حكومت او را محكم ساختيم و به او دانش و تدبير داديم.

از رواياتى كه در تفسير اين آيه نقل شده، نيز به روشنى استفاده مى شود كه او همان داوود، پيامبر بنى اسرائيل است.

اين تعبير ممكن است اشاره به علم تدبير كشور دارى و ساختن زره و وسائل جنگى و مانند آن باشد كه داوود (عليه‌السلام ) در حكومت بسيار عظيم خود به آن نياز داشت زيرا خداوند هر مقامى را كه به كسى مى سپارد آمادگيهاى لازم را نيز به او مى بخشد.

و در پايان آيه به يك قانون كلى اشاره كرده، مى گويد: و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند سراسر روى زمين فاسد مى شود، ولى خداوند نسبت به تمام جهانيان، لطف و احسان دارد( و لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض و لكن الله ذو فضل على العالمين ) .

خداوند نسبت به جهانيان لطف و مرحمت دارد كه جلو همه گير شدن و همگانى شدن فساد را در روى زمين مى گيرد.

درست است كه سنت پروردگار بر اين قرار گرفته كه در اين دنيا اصل آزادى اراده و اختيار، حكومت كند و انسانها در انتخاب راه خير و شر آزاد باشند ولى هنگامى كه طغيان ستمگران جهان را در معرض فساد و تباهى عمومى قرار دهد خداوند جمعى از بندگان خود را بر مى انگيزد و يارى مى كند كه جلو طغيان آنها را بگيرند و حالت اهريمنى آنها را در هم بكوبند و اين يكى از الطاف پروردگار بر بندگان است.

شبيه همين معنى در آيه 40 سوره حج نيز آمده است، مى فرمايد:( و لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بيع و صلوات و مساجد ) : اگر خداوند به وسيله بعضى از بندگان خود، بعض ديگر را دفع نكند، صومعه ها و كليساها و معابد يهود و مساجد مسلمين ويران مى گردد.

و اين آيات، بشارت است براى مومنان كه در مواقعى كه در فشار شديد از سوى طاغوتها و جباران قرار مى گيرند در انتظار نصرت و پيروزى الهى باشيد.

آيا اين آيه اشاره به مساله تنازع بقاء دارد؟

سؤال:

در اينجا سؤ الى مطرح است و آن اينكه آيا اين آيه اشاره به مساله تنازع بقا كه يكى از اصول چهارگانه فرضيه داروين در مساله تكامل انواع است نمى باشد؟ فرضيهاى كه مى گويد بايد جنگ و تنازع همواره در ميان بشر باشد و اگر نباشد ركود و سستى و فساد، همه را فرا خواهد گرفت و نسل بشر به عقب بر خواهد گشت ولى تنازع و جنگ دائمى سبب مى شود كه نيرومندان بمانند و ضعيفان در اين نظام پايمال شوند و از ميان بروند، و به اين ترتيب انتخاب اصلح صورت گيرد.

پاسخ:

اين تفسير در صورتى امكان دارد كه ما رابطه آيه را به كلى از ما قبل آن قطع كنيم و حتى آيه همانند آن را در سوره حج از نظر دور داريم، ولى با توجه به آنها روشن مى شود كه آيه مورد بحث، ناظر به مبارزه با افراد طغيانگر و ستمكار است كه اگر خداوند از طرق مختلف جلو آنها را نگيرد، تمامى روى زمين به فساد كشيده مى شود، بنابراين جنگ را به عنوان يك اصل كلى در زندگى انسانها، مقدس نمى شمرد.

به علاوه آنچه به عنوان قانون تنازع بقاء گفته مى شود و يادگار اصول چهارگانه داروين در مساله تكامل انواع است نه تنها يك قانون مسلم علمى نيست بلكه فرضيهاى است ابطال شده و حتى طرفداران تكامل انواع امروز به هيچ وجه روى اصل تنازع بقاء تكيه نمى كنند و تكامل جانداران را مربوط به مساله جهش مى دانند.

از همه اينها گذشته به فرض اين كه فرضيه تنازع بقاء را يك اصل علمى بدانيم بايد از آن فقط در مورد زندگى جانوران استفاده كرد و زندگى انسان هرگز نمى تواند بر اساس آن بنا شود زيرا تكامل انسان در پرتو تعاون بقاء است نه تنازع بقاء!

چنين به نظر مى رسد كه تعميم فرضيه تنازع بقاء به جهان انسانيت يك نوع طرز تفكر استعمارى است كه بعضى از جامعه شناسان سرمايه دارى براى توجيه جنگهاى خونين و نفرت انگيز حكومتهاى خود به آن متوسل شده اند و خواستهاند جنگ و نزاع را يك ناموس طبيعى و يك وسيله براى تكامل و پيشرفت جوامع انسانى معرفى كنند و به اين ترتيب بر روى جنايات خود يك سرپوش علمى بگذارند، كسانى كه ناآگاه تحت تاثير افكار ضد انسانى آنها قرار گرفته و آيه فوق را بر آن تطبيق كرده اند مسلما از تعليمات قرآنى دور افتاده اند، زيرا قرآن صريحا مى گويد( يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة ) (اى افراد با ايمان همگى داخل در صلح و صفا شويد).

جاى تعجب است كه بعضى از مفسران اسلامى مانند نويسنده المنار و همچنين مراغى در تفسير خود چنان تحت تاثير اين فرضيه واقع شده اند كه آن را يكى از سنن الهى پنداشته و آيه فوق را به آن تفسير نموده اند و چنين پنداشته اند كه اين فرضيه از ابداعات قرآن است و نه از ابتكارات داروين! ولى همانگونه كه گفتيم نه آيه فوق ناظر به آن است و نه اين فرضيه اصل و اساسى دارد بلكه اصل حاكم بر روابط انسانها تعاون بقاء است و نه تنازع بقاء!

آخرين آيه مى فرمايد: اينها آيات خدا است كه به حق بر تو مى خوانيم و تو

از رسولان هستى( تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق و انك لمن المرسلين ) .

اين آيه به داستانهاى متعددى كه در آيات گذشته درباره بنى اسرائيل آمد اشاره مى كند و مى گويد: هر كدام نشانهاى از قدرت و عظمت پروردگار است (و پاك از هر گونه خرافه و افسانه ) و از سوى خداوند بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل گرديده است، و اين خود يكى از نشانه هاى صدق گفتار و نبوت او است.

آيه(253) و ترجمه

( تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض منهم من كلم الله و رفع بعضهم درجت و آتينا عيسى ابن مريم البينات و ايدنه بروح القدس و لو شاء الله ما اقتتل الذين من بعدهم من بعد ما جاءتهم البينات و لكن اختلفوا فمنهم من آمن و منهم من كفر و لو شاء الله ما اقتتلوا و لكن الله يفعل ما يريد ) (253)

ترجمه:

253 - بعضى از آن رسولان را بر بعضى ديگر برترى داديم، برخى از آنها، خدا با او سخن مى گفت، و بعضى را درجاتى برتر داد، و به عيسى بن مريم، نشانه هاى روشن داديم، و او را با روح القدس تاييد نموديم، (ولى فضيلت و مقام آن پيامبران، مانع اختلاف امتها نشد).

و اگر خدا مى خواست، كسانى كه بعد از آنها بودند، پس از آن همه نشانه هاى روشن كه براى آنها آمد، جنگ و ستيز نمى كردند، (اما خدا مردم را مجبور نساخته، و آنها را در پيمودن راه سعادت، آزاد گذارده است،) ولى اين امتها بودند كه با هم اختلاف كردند، بعضى ايمان آوردند و بعضى كافر شدند، (و جنگ و خونريزى بروز كرد.

و باز) اگر خدا مى خواست، با هم پيكار نمى كردند، ولى خداوند آنچه را مى خواهد، (از روى حكمت ) انجام مى دهد (و هيچ كس را به قبول چيزى مجبور نمى كند).

تفسير:

نقش پيامبران در زندگى انسانها

اين آيه اشاره اى به درجات انبياء و مراتب آنها و گوشهاى از رسالت آنها در جامعه انسانى مى كند، نخست مى فرمايد: آن رسولان را بعضى بر بعضى برترى

داديم( تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض ) .

تلك اسم اشاره به بعيد است و مى دانيم اين تعبير گاهى براى احترام به موقعيت و مقام اشخاص به كار مى رود، اشاره به اينكه موقعيت پيامبران به قدرى بالا است كه گوئى از دسترسها دور است.

در اينكه منظور از رسل همه پيامبران و رسولان الهى است، يا رسولانى كه در آيات گذشته اين سوره نامشان به ميان آمد، يا به داستان آنها اشاره شده، مانند ابراهيم، موسى، عيسى، داوود، اشموئيل، و يا همه رسولانى كه در موقع نزول اين آيه نامشان در قرآن بوده است؟

در ميان مفسران گفتگو است، ولى بيشتر به نظر مى رسد كه منظور از آن، همه پيامبران خدا بوده باشد، زيرا واژه الرسل به اصطلاح جمع محلى به لام است و دلالت بر عموم دارد.

تعبير به فضلنا بعضهم على بعض به روشنى مى رساند كه همه پيامبران الهى با اينكه از نظر نبوت و رسالت، همانند بودند از جهت مقام يكسان نبودند زيرا هم شعاع ماموريت آنان متفاوت بوده، و هم ميزان فداكاريهاى آنان با هم تفاوت داشته است.

سپس به ويژگى بعضى از آنان پرداخته، مى فرمايد: بعضى از آنان را خدا با او سخن گفت( منهم من كلم الله ) .

واضح است كه منظور از آن، حضرت موسى (عليه‌السلام ) مى باشد كه به عنوان كليم الله معروف شده و در آيه 164 سوره نساء درباره او مى فرمايد: و كلم الله موسى تكليما، خداوند با موسى سخن گفت.

و اين احتمال كه منظور از آن پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) باشد و منظور از تكلم، همان سخنانى باشد كه در شب معراج با او گفت، يا منظور وحى الهى باشد كه در آيه 51 سوره شورى و ما كان لبشر ان يكلمه الله الا وحيا... عنوان تكلم به آن اطلاق

شده، بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا وحى در مورد تمام پيامبر است و با تعبير منهم كه به اصطلاح من تبعيضيه است سازگار نيست.

سپس مى افزايد: و درجات بعضى را بالا برد (و رفع بعضهم درجات ).

با توجه به اينكه: در آغاز اين آيه، تفاوت درجات پيامبران ذكر شده، ممكن است منظور از اين تكرار، فرد يا افراد خاصى باشد كه نمونه كامل آن پيامبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است كه آيينش ‍ كامل ترين و آخرين آيينها بود، و كسى كه رسالت او، آوردن كامل ترين اديان باشد، بايد خود او نيز از همه برتر باشد، به خصوص اينكه در آيه 41 سوره نساء، پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در قيامت به عنوان گواه همه پيامبران شمرده، در حالى كه هر پيامبرى گواه امت خويش است فكيف اذا جئنا من كل امة بشهيد و جئنا بك على هؤ لاء شهيدا.

گواه ديگر اين موضوع اين است كه در جمله سابق اشاره به فضيلت موسى (عليه‌السلام ) بود و در جمله آينده، تصريح به مقام مسيح (عليه‌السلام ) مى كند و تناسب بحث ايجاب مى نمايد كه اين جمله نيز اشاره به موقعيت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) باشد زيرا اين سه پيامبر هر كدام پيشواى يكى از مذاهب بزرگ جهان هستند، و اگر نام پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در وسط آن دو قرار گرفته جاى تعجب نيست، مگر نه اين است كه آيين او حد وسط ميان آيينها است و همه چيز به طور متعادل در آن پياده شده همانگونه كه قرآن مى گويد: و كذلك جعلناكم امة وسطا.

ولى گفته مى شود كه جمله هاى آينده اين آيه نشان مى دهد كه منظور از جمله و رفع بعضهم درجات، بعضى از پيامبران پيشين مانند ابراهيم و امثال او بوده، زيرا به صورت فعل ماضى مى فرمايد: و لو شاء الله ما اقتتل الذين من بعدهم: اگر خدا مى خواست امت اين پيامبران بعد از آنان به جنگ و ستيز با هم برنمى خاستند.

سپس به سراغ امتياز حضرت مسيح (عليه‌السلام ) رفته مى فرمايد: ما به عيسى بن مريم نشانه هاى روشن داديم، و او را با روح القدس تاييد كرديم( و آتينا عيسى ابن مريم البينات و ايدناه بروح القدس ) .

نشانه هاى روشن، اشاره به معجزاتى مانند شفاى بيماران غير قابل علاج و احياى مردگان، و معارف عالى دينى است.

منظور از روح القدس پيك وحى خداوند يعنى جبرئيل، يا نيروى مرموز معنوى خاصى است، كه در اولياء الله - با تفاوتهايى وجود دارد - و در تفسير آيه 87 سوره بقره، مشروحا بحث شد، و اگر در اينجا تاييد به روح القدس را درباره حضرت مسيح (عليه‌السلام ) بيان فرموده به خاطر آن است كه سهم بيشترى نسبت به بسيارى از پيامبران، در او بوده است.

در ادامه آيه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبياء كرده، مى فرمايد: اگر خدا مى خواست كسانى كه بعد از آنان بودند، پس از آنكه آن همه نشانه هاى روشن براى آنان آمد، به جنگ و ستيز با يكديگر نمى پرداختند( و لو شاء الله ما اقتتل الذين من بعدهم من بعد ما جاءتهم البينات ) .

يعنى اگر خدا مى خواست، قدرت داشت كه آنها را به اجبار از جنگ و ستيز باز دارد ولى سنت الهى بر اين بوده و هست كه مردم را در انتخاب راه آزاد گذارد، ولى آنها از آزادى خود سوء استفاده كردند و راه اختلاف پيمودند( و لكن اختلفوا ) .

پس بعضى از آنها ايمان آوردند و بعضى كافر شدند( فمنهم من آمن و منهم من كفر ) .

مسلما اين اختلاف از خود مردم و هوى و هوسهاى آنها سرچشمه گرفت و گرنه در ميان پيامبران الهى اختلافى نبود، و همه يك هدف را تعقيب مى كردند.

بار ديگر تاكيد مى كند: اين كار براى خدا آسان بود كه به حكم اجبار جلو اختلافات آنها را بگيرد، زيرا اگر خدا مى خواست هرگز آنها با يكديگر جنگ نمى كردند ولى خداوند آن را كه اراده كرده (و بر طبق حكمت و هماهنگ با هدف آفرينش انسان است و آن آزادى اراده و مختار بودن است ) انجام مى دهد( و لو شاء الله ما اقتتلوا و لكن الله يفعل ما يريد ) .

بدون شك گروهى از اين آزادى نتيجه منفى مى گيرند ولى در مجموع وجود آزادى از مهمترين اركان تكامل انسان است، زيرا تكامل اجبارى تكامل محسوب نمى شود.

ضمنا از اين آيه كه دو بار مساله اجبار در آن مطرح شده به خوبى بطلان اعتقاد به جبر، روشن مى گردد، و اثبات مى كند كه خداوند انسانها را آزاد گذارده، گروهى ايمان را مى پذيرند و گروهى كفر را.

نكته:

سرچشمه اختلاف پيروان اديان

بعضى از نويسندگان غربى به اديان و مذاهب ايراد گرفته اند كه آنها موجب تفرقه و نفاق ميان افراد بشر شده اند و خونهاى زيادى در اين راه ريخته شده زيرا تاريخ، جنگهاى مذهبى فراوانى را به خاطر دارد. و به اين ترتيب خواسته اند مذاهب را محكوم و آنها را مايه جنگ و نزاع بدانند.

در برابر اين سخن بايد توجه داشت كه:

اولا - همانطور كه در آيه بالا نيز اشاره شده اختلافات در حقيقت ميان پيروان راستين و حقيقى مذاهب نبوده بلكه ميان پيروان و مخالفان مذهب صورت گرفته است و اگر مشاهده مى كنيم كه در ميان پيروان مذاهب مختلف نيز جنگ و ستيزهايى رخ داده نه به خاطر تعليمات مذهبى آنها بوده است، بلكه به خاطر تحريف مذاهب و تعصبهاى ناروا و آميختن مذاهب آسمانى با خرافات صورت گرفته است.

ثانيا - امروز مذهب( يا لااقل تاثير مذهب ) از قسمتى از جوامع بشرى بر چيده شده در حالى كه مى بينيم جنگها به صورت وحشتناك ترى گسترش يافته است. و با ابعاد وسيع تر و شدت بيشتر در نقاط مختلف دنيا ادامه دارد آيا اينها به خاطر مذهب است؟ يا اين كه روح سركش جمعى از انسانها سرچشمه واقعى اين جنگها است منتها يك روز در لباس مذهب و روز ديگر در لباس مكتب هاى سياسى و اقتصادى، و روزهاى ديگر در قالبهاى ديگر خودنمائى مى كند. بنابراين مذهب در اين ميان گناهكار نيست، اين افراد سركش هستند كه گناهكارند و آتش جنگها را به بهانه هاى گوناگون شعله ور مى سازند.

ثالثا - مذاهب آسمانى مخصوصا اسلام بر اثر خاصيت ضد نژاد پرستى و مليت پرستى سبب شدند كه بسيارى از مرزهاى نژادى و جغرافيائى و قبيله اى بر چيده شوند و جنگهائى كه از آنها سرچشمه مى گرفت طبعا از ميان رفت و به اين ترتيب قسمتى از جنگها در پرتو مذهب از تاريخ زندگى بشر حذف شد، به علاوه روح صلح و دوستى و اخلاق و عواطف انسانى كه مورد توجه همه مذاهب آسمانى بوده است اثر عميقى در كم كردن خصومتها و نفرتهاى اقوام مختلف داشته و دارد.

رابعا - يكى از رسالتهاى مذاهب آسمانى آزاد ساختن طبقات محروم و رنجديده بوده است و به همين دليل جنگهائى در ميان پيامبران و پيروان آنها با ستمگران و استثمار كنندگان همچون فرعونها و نمرودها در مى گرفته است.

اين جنگها كه در حقيقت جهاد آزادى بخش انسانها محسوب مى شدند نه تنها براى مذاهب عيب نبودند بلكه نقطه قوت آنها به حساب مى آيند، درگيريهايى كه پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با مشركان عرب و رباخواران مكه از يك سو و با قيصرها و كسريها از سوى ديگر داشت همه از اين قبيل بودند.

آيه(254) و ترجمه

( يا ايها الذين آمنوا انفقوا مما رزقناكم من قبل ان ياتى يوم لا بيع فيه و لا خلة و لا شفاعة و الكافرون هم الظالمون ) (254)

ترجمه:

254 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از آنچه به شما روزى داده ايم، انفاق كنيد! پيش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن، نه خريد و فروش است (تا بتوانيد سعادت و نجات از كيفر را براى خود خريدارى كنيد)، و نه دوستى (و رفاقتهاى مادى سودى دارد)، و نه شفاعت، (زيرا شما شايسته شفاعت نخواهيد بود). و كافران، خود ستمگرند، (هم به خودشان ستم مى كنند، هم به ديگران ).

تفسير:

انفاق يكى از مهم ترين اسباب نجات در قيامت!

به دنبال آيات گذشته كه از قسمتى از سرگذشت امتهاى پيشين و جهاد و حكومت الهى و اختلافاتى كه بعد از پيامبران داشتند، بحث مى نمود، در اين آيه روى سخن را به مسلمانان كرده و به يكى از وظائفى كه سبب وحدت جامعه و تقويت حكومت و بنيه دفاعى و جهاد مى شود اشاره مى كند و مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از آنچه به شما روزى داده ايم انفاق كنيد( يا ايها الذين آمنوا انفقوا مما رزقناكم ) .

گر چه جمله مما رزقناكم (از آنچه به شما روزى داده ايم ) مفهوم وسيعى دارد كه هم انفاقهاى مالى واجب و مستحب را شامل مى شود و هم انفاقهاى معنوى مانند علم و دانش و امور ديگر، ولى با توجه به تهديدى كه در ذيل آيه آمده، بعيد نيست منظور، انفاق واجب يعنى زكات و مانند آن باشد، به علاوه، انفاق واجب است كه بنيه بيت المال و حكومت را تقويت مى كند، ضمنا از تعبير به مما استفاده مى شود كه انفاق واجب هميشه بخشى از مال را در بر مى گيرد نه همه آن را مرحوم طبرسى در مجمع البيان، عموميت آيه را نسبت به انفاقهاى واجب و مستحب ترجيح مى دهد معتقد است ذيل آيه مشتمل بر تهديدى نيست بلكه خبر از حوادث وحشتناك روز قيامت مى دهد.

ولى با توجه به آخرين جمله آيه كه كافران را ظالمان مى شمرد، اشاره اى است كه ترك انفاق نوعى كفر و ظلم است و اين جز در انفاقات واجب، تصور نمى شود.

سپس مى افزايد: امروز كه توانائى داريد انفاق كنيد پيش از آنكه روزى فرا رسد كه نه خريد و فروش در آن است و نه رابطه دوستى و نه شفاعت( من قبل ان ياتى يوم لا بيع فيه و لا خلة و لا شفاعة ) .

اشاره به اينكه راه هاى نجاتى كه در دنيا از طرق مادى وجود دارد هيچكدام در آنجا نيست، نه بيع و معاملهاى مى توانيد انجام دهيد كه سعادت و نجات از عذاب را براى خود بخريد و نه دوستيهاى مادى اين جهان كه با سرمايه هاى خود كسب مى كنيد در آنجا نفعى به حال شما دارد زيرا آنها نيز به نوبه خود گرفتار اعمال خويشاند و از خود به ديگرى نمى پردازند و نه شفاعت در آنجا به حال شما سودى دارد زيرا شفاعت الهى در سايه كارهاى الهى انجام مى گيرد كه انسان را شايسته شفاعت مى كند و شما آن را انجام ندادهايد و اما شفاعتهاى مادى كه با مال و ثروت در اين دنيا قابل بدست آوردن است در آنجا وجود نخواهد داشت.

بنابراين شما با ترك انفاق و انباشتن اموال و بخل نسبت به ديگران تمام درهاى نجات را به روى خود بسته ايد.

و در پايان آيه مى فرمايد: كافران همان ظالماناند( و الكافرون هم الظالمون ) .

اشاره به اينكه آنها كه انفاق و زكات را ترك مى كنند هم به خويشتن ستم روا مى دارند و هم به ديگران.

قرآن در اين جمله مى خواهد اين حقيقت را روشن سازد كه:

اولا - كافران به خود ستم مى كنند زيرا با ترك انفاق واجب و ساير وظائف دينى و انسانى، خود را از بزرگترين سعادتها محروم مى سازند، و اين اعمال آنها است كه در آن جهان دامانشان را مى گيرد و خداوند درباره آنها ستمى نكرده است.

ثانيا - افراد كافر به اجتماعشان نيز ستم مى كنند و اصولا كفر سرچشمه قساوت، سنگدلى، ماديگرى و دنيا پرستى است و اينها همه سرچشمه هاى اصلى ظلم و ستم هستند.

يادآورى اين نكته نيز لازم است كه كفر در اين آيه به قرينه اين كه بعد از دستور انفاق واقع شده به معنى سرپيچى و گناه و تخلف از دستور خدا است و استعمال كفر به اين معنى در قرآن و احاديث اسلامى نظاير بسيار دارد.

آيه و ترجمه

( الله لا اله الا هو الحى القيوم لا تاخذه سنة و لا نوم له ما فى السموت و ما فى الا رض من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم و لا يحيطون بشى ء من علمه الا بما شاء وسع كرسيه السموت و الا رض و لا يوده حفظهما و هو العلى العظيم ) (255)

ترجمه:

255 - هيچ معبودى نيست جز خداوند يگانه زنده، كه قائم به ذات خويش است، و موجودات ديگر، قائم به او هستند، هيچگاه خواب سبك و سنگينى او را فرا نمى گيرد، (و لحظهاى از تدبير جهان هستى، غافل نمى ماند،) آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، از آن اوست، كيست كه در نزد او، جز به فرمان او شفاعت كند؟! (بنابراين، شفاعت شفاعت كنندگان، براى آنها كه شايسته شفاعت اند، از مالكيت مطلقه او نميكاهد). آنچه را در پيش روى آنها ( بندگان ) و پشت سرشان است مى داند، (و گذشته و آينده، در پيشگاه علم او، يكسان است ). و كسى از علم او آگاه نمى گردد، جز به مقدارى كه او بخواهد. (اوست كه به همه چيز آگاه است، و علم و دانش محدود ديگران، پرتوى از علم بى پايان و نامحدود اوست ). تخت (حكومت ) او، آسمانها و زمين را در بر گرفته، و نگاهدارى آن دو ( آسمان و زمين )، او را خسته نمى كند. بلندى مقام و عظمت، مخصوص اوست.

مقدمه:

آية الكرسى يكى از مهمترين آيات قرآن

در اهميت و فضيلت اين آيه همين بس كه از پيامبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده است كه از ابى بن كعب سوال كرد و فرمود: كدام آيه برترين آيه كتاب الله است؟ عرض كرد: الله لا اله الا هو الحى القيوم، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دست بر سينه او زد و

فرمود: دانش بر تو گوارا باد، سوگند به كسى كه جان محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در دست او است اين آيه داراى دو زبان و دو لب است كه در پايه عرش الهى تسبيح و تقديس خدا مى گويد.

در حديث ديگرى از على (عليه‌السلام ) از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه فرمود: سيد القرآن البقرة و سيد البقرة آية الكرسى يا على ان فيها لخمسين كلمة فى كل كلمة خمسون بركة: برگزيده قرآن سوره بقره و برگزيده بقره، آية الكرسى است، در آن پنجاه كلمه است و در هر كلمه اى پنجاه بركت است.

و در حديث ديگرى از امام باقر (عليه‌السلام ) آمده است: هر كس آية الكرسى را يك بار بخواند، خداوند هزار امر ناخوش آيند از امور ناخوش آيند دنيا، و هزار امر ناخوش آيند از آخرت را از او بر طرف مى كند كه آسانترين ناخوش آيند دنيا، فقر، و آسانترين ناخوش آيند آخرت، عذاب قبر است.

روايات در فضيلت اين آيه شريفه بسيار زياد است و در كتب علماى شيعه و اهل سنت نقل شده است با دو حديث ديگرى از رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اين بحث را پايان مى دهيم، فرمود: اعطيت آية الكرسى من كنز تحت العرش و لم يوتها نبى كان قبلى: آية الكرسى از گنجى زير عرش الهى به من داده شده است و به هيچ پيامبرى قبل از من داده نشد.

در حديث ديگرى آمده است كه دو برادر به حضور پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيدند و عرض كردند براى تجارت به شام مى رويم، به ما تعليم دهيد چه بگوييم (تا از شر اشرار مصون بمانيم ) فرمود: هنگامى كه به منزلگاهى رسيديد و نماز عشا را خوانديد، موقعى كه يكى از شما در بستر قرار مى گيرد، تسبيح فاطمه زهرا (عليها‌السلام )

بگويد و سپس آية الكرسى بخواند فانه محفوظ من كل شى ء حتى يصبح: مسلما او از همه چيز در امان خواهد بود تا صبح، سپس در ذيل اين حديث آمده است كه در يكى از منزلگاهها دزدان قصد هجوم به آنها را داشتند اما هر چه تلاش كردند موفق نشدند.

به يقين اين همه اهميت كه به آية الكرسى داده شده است به خاطر محتواى مهم و برجسته آن است كه ضمن تفسير آن ملاحظه خواهيم كرد.

تفسير:

مجموعه اى از صفات جمال و جلال او

ابتدا از ذات اقدس الهى و مساله توحيد اسماء حسنى و صفات او شروع مى كند، مى فرمايد: خداوند هيچ معبودى جز او نيست (الله لا اله الا هو ).

الله نام مخصوص خداوند و به معنى ذاتى است كه جامع همه صفات كمال و جلال و جمال است، او پديد آورنده جهان هستى است، به همين دليل هيچ معبودى شايستگى پرستش جز او ندارد، و از آنجا كه در معنى الله يگانگى افتاده است، جمله لا اله الا هو تاكيدى بر آن است.

سپس مى افزايد: خداوندى كه زنده و قائم به ذات خويش است و موجودات ديگر عالم قائم به او هستند (الحى القيوم ).

حى از ماده حيات به معنى زندگى است، و اين واژه مانند هر صفت مشبهه ديگر دلالت بر دوام دارد و بديهى است كه حيات در خداوند حيات حقيقى است چرا كه حياتش عين ذات او است نه همچون موجودات زنده در عالم خلقت كه حيات آنها عارضى است و لذا گاهى زنده اند و سپس مى ميرند، اما در خداوند چنين نيست، چنانكه در آيه 58 سوره فرقان مى خوانيم: و توكل على الحى الذى لا يموت، توكل بر ذات زندهاى كن كه هرگز نمى ميرد. اين از يكسو، از سوى ديگر حيات كامل، حياتى است كه آميخته با مرگ نباشد، بنابراين حيات حقيقى حيات او است كه از ازل تا ابد ادامه دارد اما حيات انسان، به خصوص در اين جهان كه آميخته با مرگ است نمى تواند حيات حقيقى بوده باشد لذا در آيه 64 سوره عنكبوت مى خوانيم: و ما هذه الحيوة الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الاخرة لهى الحيوان زندگى اين جهان بازيچه اى بيش نيست و زندگى حقيقى (از نظرى ) زندگى سراسرى ديگر است! روى اين دو جهت حيات و زندگى حقيقى مخصوص خدا است.

زنده بودن خداوند چه مفهومى دارد؟

در تعبيرات معمولى، موجود زنده به موجودى مى گويند كه داراى نمو - تغذيه - توليد مثل و جذب و دفع و احيانا داراى حس و حركت باشد ولى بايد به اين نكته توجه داشت كه ممكن است افراد كوته بين حيات را در مورد خداوند نيز چنين فرض كنند با اين كه مى دانيم او هيچ يك از اين صفات را ندارد و اين همان قياسى است كه بشر را درباره خداشناسى به اشتباه مى اندازد، زيرا صفات خدا را با صفات خود مقايسه مى كند.

ولى حيات به معنى وسيع و واقعى كلمه عبارت است از علم و قدرت بنابراين وجودى كه داراى علم و قدرت بى پايان است حيات كامل دارد، حيات خداوند مجموعه علم و قدرت اوست و در حقيقت به واسطه علم و قدرت موجود زنده از غير زنده تشخيص داده مى شود، اما نمو و حركت و تغذيه و توليد مثل از آثار موجوداتى است كه ناقص و محدودند و داراى كمبودهائى هستند كه بوسيله تغذيه و توليد مثل و حركت آن را تامين مى كنند، اما آن كس كه كمبودى ندارد اين امور هم درباره او مطرح نيست.

و اما قيوم صيغه مبالغه از ماده قيام است، به همين دليل به وجودى گفته

مى شود كه قيام او به ذات او است، و قيام همه موجودات به او مى باشد، و علاوه بر اين قائم به تدبير امور مخلوقات نيز مى باشد.

روشن است كه قيام به معنى ايستادن است و در گفتگوهاى روزمره به هيئت مخصوصى گفته مى شود كه مثلا انسان را به حالت عمودى بر زمين نشان مى دهد، و از آنجا كه اين معنى درباره خداوند كه از جسم و صفات جسمانى منزه است مفهومى ندارد، به معنى انجام كار خلقت و تدبير و نگهدارى است، زيرا هنگامى كه انسان مى خواهد كارى را انجام دهد بر مى خيزد، آرى او است كه همه موجودات جهان را آفريده، و تدبير و نگاهدارى و تربيت و پرورش آنها را به عهده گرفته است و به طور دائم و بدون هيچگونه وقفه قيام به اين امور دارد.

از اين بيان روشن مى شود كه قيوم در واقع، ريشه و اساس تمام صفات فعل الهى است (منظور از صفات فعل، صفاتى است كه رابطه خدا را با موجودات جهان بيان مى كند) مانند آفريدگار، روزى دهنده، زنده كننده، هدايت كننده، و مانند اينها، اوست كه روزى مى دهد، اوست كه زنده مى كند و اوست كه مى ميراند و اوست كه هدايت مى كند بنابراين صفات خالق و رازق و هادى و محيى و مميت، همه در وصف قيوم جمع اند.

و از اينجا روشن مى شود اينكه بعضى مفهوم آن را محدود به قيام به امر خلقت و يا فقط امر روزى دادن و مانند آن دانسته اند در واقع اشاره به يكى از مصداقهاى قيام كرده اند در حالى كه مفهوم آن گسترده است و همه آنها را شامل مى شود، زيرا همانگونه كه گفتيم به معنى كسى است كه قائم به ذات است و ديگران قيام به او دارند و محتاج به اويند.

در حقيقت حى، تمام صفات الهى مانند علم و قدرت و سميع و بصير بودن و مانند آن را شامل مى شود و قيوم، نياز تمام موجودات را به او بازگو مى كند و لذا گفته اند اين دو با هم اسم اعظم الهى است.

سپس در ادامه آيه مى افزايد: هيچگاه خواب سبك و سنگينى او را فرا نمى گيرد و لحظهاى از تدبير جهان غافل نمى شود( لا تاخذه سنة و لا نوم ) .

سنة از ماده وسن به گفته بسيارى از مفسران به معنى سستى مخصوصى است كه در آغاز خواب روى مى دهد، يا به تعبير ديگر به معنى خواب سبك است، و نوم به معنى خواب، يعنى حالتى است كه قسمت عمده حواس انسان، از كار مى افتد، در واقع، سنه خوابى است كه به چشم عارض مى شود، اما وقتى عميق تر شد و به قلب عارض شد، نوم گفته مى شود.

جمله لا تاخذه سنة و لا نوم تاكيدى است بر حى و قيوم بودن خداوند زيرا قيام كامل مطلق به تدبير امور عالم هستى در صورتى است كه حتى يك لحظه غفلت در آن نباشد، و لذا هر چيز كه با اصل قيوميت خداوند سازگار نباشد، خود به خود از ساحت مقدس او، منتفى است حتى ضعيف ترين عاملى كه موجب سستى در كار او باشد مانند خواب سبك كه در ذات پاك او نيست.

اما اينكه چرا سنة بر نوم، مقدم داشته شده با اينكه قاعدتا فرد قوى تر را جلوتر ذكر مى كنند، و سپس به فرد ضعيف اشاره مى نمايند، به خاطر اين است كه از نظر ترتيب طبيعى نخست سنه (خواب سبك ) دست مى دهد و سپس عميق تر شده تبديل به نوم مى گردد.

به هر حال اين جمله، اشاره به اين حقيقت است كه فيض و لطف تدبير خداوند دائمى است، و لحظه قطع نمى گردد، و همچون بندگان نيست كه بر اثر خوابهاى سبك و سنگين، يا عوامل ديگر غافل شود.

ضمنا تعبير به لا تاخذه (او را نمى گيرد) در مورد خواب، تعبير جالبى است كه چگونگى تسلط خواب را بر انسان مجسم مى سازد گوئى خواب همچون موجود قوى پنجه اى است كه انسان را در چنگال خود اسير و گرفتار مى سازد، و ناتوانى قوى ترين انسانها به هنگام بى تابى در برابر آن كاملا محسوس است.

سپس به مالكيت مطلقه خداوند اشاره كرده، مى فرمايد: براى او است آنچه در آسمانها و زمين است( له ما فى السموات و ما فى الارض ) .

و اين در واقع پنجمين وصف از اوصاف الهى است كه در اين آيه آمده، زيرا قبل از آن اشاره به توحيد و حى و قيوم بودن، و عدم غلبه خواب بر ذات پاك او شده است.

در واقع اين مالكيت، نتيجه همان قيوميت است زيرا هنگامى كه قيام به امور عالم و تدبير آنها و همچنين خالقيت مخصوص ذات او باشد، مالكيت همه چيز نيز از آن او است.

بنابراين آنچه انسان در اختيار دارد و از آن استفاده مى كند، ملك حقيقى او نيست تنها چند روزى اين امانت با شرائطى كه از ناحيه مالك حقيقى تعيين شده به دست او سپرده شده و حق تصرف در آنها را دارد و به اين ترتيب مالكان معمولى موظف اند شرائطى را كه مالك حقيقى تعيين كرده كاملا رعايت كنند و گرنه مالكيت آنها باطل و تصرفاتشان غير مجاز است، اين شرائط همان احكامى است كه خداوند براى امور مالى و اقتصادى تعيين كرده است.

ناگفته پيدا است توجه به اين صفت كه همه چيز مال خدا است اثر تربيتى مهمى در انسانها دارد، زيرا هنگامى كه بدانند آنچه دارند از خودشان نيست و چند روزى به عنوان عاريت يا امانت به دست آنها سپرده شده اين عقيده به طور مسلم، انسان را از تجاوز به حقوق ديگران و استثمار و استعمار و احتكار و حرص و بخل و طمع باز مى دارد.

در ششمين توصيف مى فرمايد: كيست كه در نزد او جز به فرمانش شفاعت كند( من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه ) .

اين در واقع پاسخى است به ادعاى واهى بت پرستان كه مى گفتند ما اينها (بتها) را به خاطر آن مى پرستيم كه در پيشگاه خدا براى ما شفاعت كنند همان گونه كه در آيه 3 سوره زمر آمده است( ما نعبدهم الا ليقربونا الى الله زلفى ) .

در واقع با يك استفهام انكارى مى گويد هيچ كس بدون فرمان خدا نمى تواند در پيشگاه او شفاعت كند، و اين جمله نيز تاكيدى است بر قيوميت خداوند و مالكيت مطلقه او نسبت به تمامى موجودات عالم، يعنى اگر مى بينيد كسانى در پيشگاه خدا شفاعت مى كنند (مانند انبياء و اولياء) دليل بر آن نيست كه آنها مالك چيزى هستند و استقلال در اثر دارند بلكه اين مقام شفاعت را نيز خدا به آنها بخشيده، بنابراين شفاعت آنان، چون به فرمان خدا است دليل ديگرى بر قيوميت و مالكيت او محسوب مى شود.

نكته:

شفاعت چيست؟

درباره شفاعت در جلد اول تفسير ذيل آيه 48 سوره بقره مشروحا بحث كرده ايم لذا در اينجا به اشاره اى كوتاه قناعت مى كنيم.

شفاعت عبارت است از كمك نمودن يك موجود قوى به موجود ضعيف تر تا بتواند به آسانى مراحل رشد خود را با موفقيت طى كند.

البته معمولا اين كلمه (شفاعت ) در مورد شفاعت از گناهكاران به كار ميرود، اما مفهوم شفاعت به معنى وسيع تر تمام عوامل و انگيزه ها و اسباب عالم هستى را شامل مى شود، مثلا زمين و آب و هوا و نور آفتاب چهار عامل هستند كه دانه گياه را در رسيدن به مرحله يك درخت يا يك گياه كامل شفاعت و هدايت مى كند، اگر شفاعت را در آيه فوق به اين معنى وسيع بگيريم نتيجه اين مى شود كه وجود عوامل و اسباب مختلف عالم هستى هرگز مالكيت مطلقه خداوند را محدود نمى كند و چيزى از آن نمى كاهد زيرا تاثير همه اين اسباب به فرمان او است و در حقيقت نشانهاى از قيوميت و مالكيت او مى باشد.

اما بعضى چنين مى پندارند كه عنوان شفاعت در مفاهيم مذهبى شبيه يك نوع توصيه هاى بى دليل اجتماعى و به اصطلاح پارتى بازى است و مفهوم آن اين است كه افراد آنچه مى توانند گناه كنند، هنگامى كه از فرق تا قدم آلوده شدند دست به دامن شفيعى زنند و بگويند:

آن دم كه مردمان به شفيعى زنند دست

مائيم و دست و دامن اولاد فاطمه

ولى نه اين ايراد كنندگان منطق دين را در مساله شفاعت در يافته اند و نه آن دسته از گنهكاران جسور و بى پروا، زيرا همانطور كه در بالا اشاره شد شفاعت كه به وسيله بندگان خاص خدا انجام مى گيرد همانند شفاعت تكوينى است كه به وسيله عوامل طبيعى صورت مى گيرد يعنى همانطور كه اگر در درون يك دانه گياه عامل حيات و سلول زنده وجود نداشته باشد تابش هزاران سال آفتاب و يا وزش نسيم و ريزش ‍ قطرات حياتبخش باران هيچگونه تاثيرى در نمو و رشد آن نخواهد كرد، شفاعت اولياى خدا نيز براى افراد نالايق بى اثر است، يعنى اصولا آنها براى اينگونه اشخاص شفاعتى نخواهند داشت.

شفاعت نيازمند به يك نوع ارتباط معنوى ميان شفاعت كننده و شفاعت شونده است و به اين ترتيب كسى كه اميد شفاعت را دارد موظف است در اين جهان ارتباط معنوى با شخصى كه انتظار دارد از او شفاعت كند بر قرار سازد و اين ارتباط در حقيقت يك نوع وسيله تربيت براى شفاعت شونده خواهد بود كه او را به افكار و اعمال و مكتب شخص شفاعت كننده نزديك مى كند و در نتيجه شايسته شفاعت مى شود و به اين ترتيب شفاعت يك عامل تربيت است نه يك وسيله

پارتى بازى و فرار از زير بار مسئوليت و از اينجا روشن مى شود كه شفاعت تغييرى در اراده پروردگار نسبت به گناهكار نمى دهد، بلكه اين گناهكار است كه با ارتباط معنوى با شفاعت كننده نوعى تكامل و پرورش مى يابد و به سرحدى مى رسد كه شايسته عفو خدا مى گردد (دقت كنيد!).

با اين اشاره به دنباله تفسير آيه باز مى گرديم.

در هفتمين توصيف مى فرمايد: آنچه را پيش روى آنها (بندگان ) و پشت سر آنها است مى داند و از گذشته و آينده آنان آگاه است( يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم ) .

در واقع، اين جمله دليلى است بر آنچه در جمله قبل پيرامون شفاعت آمده بود، يعنى خداوند از گذشته و آينده شفيعان آگاه است و آنچه بر خود آنها نيز پنهان است مى داند بنابراين آنها نميتوانند موضوع تازه اى درباره كسانى كه مى خواهند از آنها شفاعت كنند به پيشگاه خدا عرضه بدارند تا توجه او را به شفاعت شدگان جلب كنند.

توضيح اينكه: در شفاعتهاى معمولى، شفاعت كننده از يكى از دو طريق وارد مى شود، يا اطلاعاتى درباره شايستگى و لياقت شفاعت شونده در اختيار آن شخص بزرگ مى گذارد، و از وى مى خواهد كه در حكمش تجديد نظر كند، يا رابطه شفاعت شونده را با شفاعت كننده بيان مى دارد تا به خاطر علاقهاى كه اين شخص بزرگ به شفاعت كننده دارد، حكمش را تغيير دهد روشن است كه هر يك از اين دو موضوع، فرع بر اين است كه شفاعت كننده اطلاعاتى داشته باشد كه نزد شخصى كه در پيشگاه او شفاعت مى كند وجود نداشته باشد اما اگر او احاطه كامل علمى به همه چيز و همه كس داشته باشد، هيچ كس ‍ نمى تواند نزد او براى كسى شفاعت كند، زيرا هم لياقتهاى افراد را مى داند و هم ارتباط آنها را با يكديگر، بنابراين تنها با اذن او شفاعت صحيح است.

اينها همه در صورتى است كه ضمير در ما بين ايديهم و ما خلفهم به شفيعان يا شفاعت شدگان برگردد، ولى اين احتمال نيز داده شده است كه بازگشت ضمير به تمام موجودات عاقل كه در آسمانها و زمين قرار دارند باشد كه در ضمن به جمله ((له ما فى السموات و ما فى الارض )) آمده بود، و تاكيدى است به قدرت كامله پروردگار بر همه چيز و عدم توانائى ديگران، زيرا آن كسى كه از گذشته و آينده خود بى خبر است و از غيب آسمانها و زمين آگاهى ندارد، قدرتش بسيار محدود است، به عكس كسى كه از همه چيز در هر عصر و زمان در گذشته و آينده آگاه است قدرتش بى پايان مى باشد و به همين دليل هر كارى حتى شفاعت بايد به فرمان او صورت گيرد.

و به اين ترتيب ميان هر دو معنى مى توان جمع كرد.

در اينكه منظور از ما بين ايديهم و ما خلفهم چيست؟ مفسران احتمالات متعددى داده اند، بعضى گفته اند منظور از ما بين ايديهم، امور دنيا است كه در پيش روى انسان قرار دارد، و ما خلفهم به معنى امور آخرت است كه پشت سر انسان مى باشد و بعضى به عكس معنى كرده اند.

بعضى نيز آن را اشاره به اجل انسان، يا اعمال خير و شر او دانسته اند و يا امورى را كه مى دانند و نمى دانند.

اما با مراجعه به آيات قرآن استفاده مى شود كه اين دو تعبير در بعضى از موارد در مورد مكان به كار رفته مانند آيه 17 سوره اعراف كه از قول شيطان نقل مى كند( لاتينهم من بين ايديهم و من خلفهم و عن ايمانهم و عن شمائلهم ) : من از پيش رو و پشت سر و از طرف راست و چپ به سراغ آنها مى روم واضح است كه در اينجا اين دو تعبير ناظر به مكان است، و لذا چپ و راست را نيز اضافه كرده است.

و گاه به معنى قبل و بعد زمانى است، مانند آنچه در آيه 170 سوره آل عمران آمده، مى فرمايد:( و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم من خلفهم ) : شهيدان راه خدا به كسانى كه هنوز پشت سر آنها قرار دارند و به آنان ملحق نشده اند بشارت مى دهند روشن است كه در اينجا ناظر به زمان است.

ولى در آيه مورد بحث ممكن است اشاره به معنى جامعى بوده باشد كه هر دو را در برگيرد، يعنى خداوند آنچه در گذشته و آينده بوده و هست و همچنين آنچه در پيش روى مردم قرار دارد و از آن آگاه است و آنچه در پشت سر آنها است و از آنان پوشيده و پنهان است، همه را مى داند و از همه آگاه است، و به اين ترتيب پهنه زمان و مكان، همه در پيشگاه علم او روشن است، پس هر كار - حتى شفاعت - بايد به اذن او باشد.

در هشتمين توصيف، مى فرمايد: آنها جز به مقدارى كه او بخواهد احاطه به علم او ندارند و تنها بخش كوچكى از علوم را كه مصلحت دانسته در اختيار ديگران گذارده است( و لا يحيطون بشى ء من علمه الا بما شاء ) .

و به اين ترتيب علم و دانش محدود ديگران، پرتوى از علم بى پايان او است.

اين جمله نيز در حقيقت تاكيدى است بر جمله سابق، در جهت محدود بودن علم شفيعان در برابر علم پروردگار، زيرا آنها احاطه به معلومات خداوند ندارند، و تنها به آن مقدار كه او اراده كند باخبر مى شوند.

از اين جمله دو نكته ديگر نيز استفاده مى شود: نخست اينكه هيچ كس از خود علمى ندارد و تمام علوم و دانشهاى بشرى از ناحيه خدا است.

او است كه تدريجا پرده از اسرار حيرت انگيز جهان آفرينش بر مى دارد و حقايق جديدى را در اختيار انسانها مى گذارد، و معلومات آنان را گسترش مى بخشد.

ديگر اينكه: خداوند ممكن است بعضى از علوم پنهان و اسرار غيب را در اختيار كسانى كه مى خواهد قرار دهد، و بنابراين پاسخى است به آنها كه تصور مى كنند علم غيب براى بشر غير ممكن است، و نيز تفسيرى است براى آياتى كه نفى علم غيب از بشر مى كند، يعنى انسان ذاتا چيزى از اسرار غيب نمى داند مگر به مقدارى كه خدا بخواهد، و به او تعليم دهد (توضيح بيشتر و مشروح تر درباره اين موضوع به خواست خدا، ذيل آيات مربوط به علم غيب مخصوصا آيه 26 سوره جن خواهد آمد).

تعبير به لا يحيطون نيز اشاره لطيفى است به حقيقت علم كه آن يك نوع احاطه است.

در نهمين و دهمين توصيف، مى فرمايد: كرسى (حكومت ) او آسمانها و زمين را در بر گرفته و حفظ و نگاهدارى آسمان و زمين براى او گران نيست( وسع كرسيه السموات و الارض و لا يؤ ده حفظهما ) .

و در يازدهمين و دوازدهمين، توصيف مى گويد: و او است بلند مرتبه و با عظمت( و هو العلى العظيم ) .

نكته ها

1 - منظور از عرش و كرسى چيست؟

كرسى از نظر ريشه لغوى از كرس (بر وزن ارث ) گرفته شده كه به معنى اصل و اساس مى باشد و گاهى نيز به هر چيزى كه بهم پيوسته و تركيب شده است گفته مى شود و به همين جهت به تختهاى كوتاه كرسى مى گويند و نقطه مقابل آن عرش است كه به معنى چيز مسقف يا خود سقف و يا تخت پايه بلند مى آيد.

و از آنجا كه استاد و معلم به هنگام تدريس و تعليم بر كرسى مى نشيند گاهى كلمه كرسى كنايه از علم مى باشد و نظر به اينكه كرسى تحت اختيار و زير نفوذ و

سيطره انسان است گاهى به صورت كنايه از حكومت و قدرت و فرمانروائى بر منطقه اى به كار مى رود.

در آيه بالا مى خوانيم كه كرسى خداوند همه آسمانها و زمين را در بر مى گيرد، كرسى در اينجا به چند معنى مى تواند باشد:

الف: منطقه قلمرو حكومت - يعنى خداوند بر همه آسمانها و زمين حكومت مى كند و منطقه نفوذ او همه جا را در بر گرفته و به اين ترتيب كرسى خداوند مجموعه عالم ماده اعم از زمين و ستارگان و كهكشانها و سحابيها است.

طبيعى است كه عرش طبق اين معنى بايد مرحله اى بالاتر و عالى تر از جهان ماده بوده باشد (زيرا گفتيم عرش در لغت به معنى سقف و سايه بان و تختهاى پايه بلند است به عكس كرسى ) و در اين صورت معنى عرش عالم ارواح و فرشتگان و جهان ماوراء طبيعت خواهد بود البته اين در صورتى است كه عرش و كرسى در مقابل هم قرار گيرند كه يكى به معنى عالم ماده و طبيعت و ديگرى به معنى عالم ماوراء طبيعت است ولى چنانكه در ذيل آيه 54 سوره اعراف خواهد آمد عرش معانى ديگرى نيز دارد و مخصوصا اگر در مقابل كرسى ذكر نشود ممكن است به معنى مجموع عالم هستى بوده باشد.

ب: منطقه نفوذ علم - يعنى علم خداوند به جميع آسمانها و زمين احاطه دارد و چيزى از قلمرو نفوذ علم او بيرون نيست زيرا همانطور كه گفتيم كرسى گاهى كنايه از علم مى باشد. در روايات متعددى نيز روى اين معنى تكيه شده است از جمله حفص بن غياث از امام صادق (عليه‌السلام )، نقل مى كند كه از آن حضرت پرسيدم: منظور از وسع كرسيه السموات و الارض چيست؟

فرمود: منظور علم او است.

ج: موجودى وسيعتر از تمام آسمانها و زمين - كه از هر سو آنها را احاطه كرده است و به اين ترتيب معنى آيه چنين مى شود: كرسى خداوند همه آسمانها و زمين را در بر گرفته و آنها را احاطه كرده است.

در حديثى از امير مومنان على (عليه‌السلام ) اين تفسير نقل شده آنجا كه مى فرمايد: الكرسى محيط بالسموات و الارض و ما بينهما و ما تحت الثرى.

كرسى احاطه به زمين و آسمانها و آنچه ما بين آنها و آنچه در زير اعماق زمين قرار گرفته است دارد.

حتى از پارهاى از روايات استفاده مى شود كه كرسى به مراتب از آسمانها و زمين وسيع تر است بطورى كه مجموعه آنها در برابر كرسى همچون حلقه اى است كه در وسط بيابانى قرار داشته باشد از جمله از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود: ما السموات و الارض عند الكرسى الا كحلقة خاتم فى فلاة و ما الكرسى عند العرش الا كحلقة فى فلاة آسمانها و زمين در برابر كرسى همچون حلقه انگشترى است در وسط يك بيابان و كرسى در برابر عرش همچون حلقه اى است در وسط يك بيابان ) البته معنى اول و دوم كاملا مفهوم و روشن است ولى معنى سوم چيزى است كه هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از آن پرده بر دارد زيرا وجود چنان عالمى كه آسمانها و زمين را در بر گرفته باشد و به مراتب وسيع تر از جهان ما باشد هنوز از طرق متداول علمى اثبات نشده است، در عين حال هيچگونه دليلى بر نفى آن نيز در دست نيست، بلكه همه دانشمندان معترف اند كه وسعت آسمان و زمين در نظر ما با پيشرفت وسائل و ابزار مطالعات نجومى روز به روز بيشتر مى شود و هيچ كس نمى تواند ادعا كند كه وسعت عالم هستى به همين اندازه است كه علم امروز موفق به كشف آن شده است بلكه به احتمال قوى عوالم بيشمار ديگرى وجود دارد كه از قلمرو ديد وسائل امروز ما بيرون است.

ناگفته نماند كه تفسيرهاى سه گانه بالا هيچ منافاتى با هم ندارد و جمله وسع كرسيه السموات و الارض مى تواند هم اشاره به نفوذ حكومت مطلقه و قدرت پروردگار در آسمانها و زمين باشد و هم نفوذ علمى او و هم جهانى وسيع تر از اين جهان كه آسمان و زمين را در بر گرفته است.

و در هر صورت اين جمله، جمله هاى ما قبل آيه را كه درباره وسعت علم پروردگار بود تكميل مى كند.

نتيجه اين كه حكومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمين را فرا گرفته و كرسى علم و دانش او به همه اين عوالم احاطه دارد و چيزى از قلمرو حكومت و نفوذ علمى او بيرون نيست.

در جمله و لا يوده حفظهما - يؤ ده در اصل از ريشه اود بر وزن قول به معنى ثقل و سنگينى مى باشد - يعنى حفظ آسمانها و زمين براى خداوند هيچگونه سنگينى و مشقتى ندارد. زيرا او همانند مخلوقات و بندگان خود نيست كه قدرتشان محدود باشد و گاهى از نگهدارى چيزى خسته و ناتوان شوند قدرت او نامحدود است و براى يك قدرت نامحدود اصولا سنگينى و سبكى، مشقت و آسانى مفهومى ندارد اين مفاهيم همه در مورد قدرتهاى محدود صدق مى كند!

از آنچه در بالا گفتيم روشن مى شود كه ضمير يؤ ده به خداوند بر مى گردد جمله هاى سابق آيه و جمله بعد نيز گواه بر اين معنى است زيرا ضماير آنها نيز همه بازگشت به خداوند مى كند بنابراين احتمال بازگشت ضمير به كرسى به اين معنى كه حفظ آسمانها و زمين براى كرسى سنگين و ثقيل نيست بسيار ضعيف به نظر مى رسد.

جمله و هو العلى العظيم در حقيقت دليلى براى جمله هاى سابق است، يعنى خداوندى كه برتر و بالاتر از شبيه و شريك و هر گونه كمبود و عيب و نقصان است، و خداوندى كه عظيم و بزرگ است و بى نهايت است هيچ كارى براى او مشكل نيست و هيچ گاه از اداره و تدبير جهان هستى خسته و ناتوان و غافل و بيخبر نمى گردد و علم او به همه چيز احاطه دارد.

2 - آيا آية الكرسى همين يك آيه است؟

آيا آية الكرسى فقط همين يك آيه است كه در بالا گفته شد كه از الله لا اله الا هو شروع مى شود، و به هو العلى العظيم ختم مى گردد، يا اينكه دو آيه بعد نيز جزء آن است، بنابراين اگر در جايى مثل نماز ليلة الدفن دستور داده شده آية الكرسى بخوانند، بايد هر سه آيه خوانده شود.

قرائنى در دست است كه نشان مى دهد، همان يك آيه است.

1 - تمام رواياتى كه در فضيلت آن وارد شده و از آن تعبير به آية الكرسى كرده همه نشان مى دهد كه يك آيه بيش نيست.

2 - تعبير به كرسى فقط در همان آيه اول است و نامگذارى به آية الكرسى نيز مربوط به همين آيه است.

3 - در بعضى از احاديث به همين معنى تصريح شده مانند حديثى كه در امالى شيخ از امير مومنان على (عليه‌السلام ) نقل شده است كه ضمن بيان فضيلت آية الكرسى از الله لا اله الا هو شروع فرمود تا و هو العلى العظيم.

4 - در مستدرك سفينة البحار، از مجمع نقل مى كند و آية الكرسى معروفة و هى الى قوله و هو العلى العظيم آية الكرسى معروف است و آن تا و هو العلى العظيم است.

5 - در حديثى از امام على بن الحسين (عليهما‌السلام ) مى خوانيم كه پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: كسى كه چهار آيه از اول سوره بقره و آية الكرسى و دو آيه بعد از آن و سه آيه از آخر بقره را بخواند، هرگز ناخوشايندى در خودش و مالش نمى بيند و شيطان به او نزديك نمى شود، و قرآن را فراموش نمى كند.

از اين تعبير نيز استفاده مى شود كه آية الكرسى يك آيه است.

6 - در بعضى از روايات وارد شده كه آية الكرسى پنجاه كلمه است و در هر كلمه اى پنجاه بركت است شمارش كلمات آيه نيز نشان مى دهد كه تا و هو العلى العظيم پنجاه كلمه است.

آرى در بعضى از روايات دستور داده شده است كه تا هم فيها خالدون بخواند، بى آنكه عنوان آية الكرسى، مطرح باشد.

به هر حال آنچه از قرائن بالا استفاده مى شود اين است كه آية الكرسى يك آيه بيشتر نيست.

3 - دليل اهميت آية الكرسى

اهميت فوق العاده آية الكرسى از اين نظر است كه مجموعه اى از معارف اسلامى و صفات خداوند اعم از صفات ذات و فعل، مخصوصا مساله توحيد در ابعاد مختلف را در بر گرفته، اين اوصاف كه به دوازده بخش بالغ مى شود و هر كدام مى تواند ناظر به يكى از مسائل تربيتى انسان باشد قابل دقت است و به گفته ابو الفتوح رازى هر يك از اين صفات، يكى از مذاهب باطله را نفى مى كند (و به اين ترتيب، دوازده تفكر باطل و نادرست به وسيله آن اصلاح مى شود).

آيه و ترجمه

( لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى فمن يكفر بالطاغوت و يومن بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى لا انفصام لها و الله سميع عليم ) (256)

ترجمه:

256 - در قبول دين، اكراهى نيست. (زيرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است. بنابراين، كسى كه به طاغوت (بت و شيطان، و هر موجود طغيانگر) كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى چنگ زده است، كه گسستن براى آن نيست. و خداوند، شنوا و داناست.

شان نزول:

مفسر معروف اسلامى طبرسى در مجمع البيان در شان نزول آيه نقل مى كند: مردى از اهل مدينه بنام ابو حصين دو پسر داشت برخى از بازرگانانى كه به مدينه كالا وارد مى كردند هنگام برخورد با اين دو پسر آنان را به عقيده و آيين مسيح دعوت كردند، آنان هم سخت تحت تاثير قرار گرفته و به اين كيش وارد شدند و هنگام مراجعت نيز به اتفاق بازرگانان به شام رهسپار گرديدند.

ابو حصين از اين جريان سخت ناراحت شد و به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اطلاع داد و از حضرت خواست كه آنان را به مذهب خود برگرداند و سوال كرد آيا مى تواند آنان را با اجبار به مذهب خويش ‍ باز گرداند؟

آيه فوق نازل گرديد و اين حقيقت را بيان داشت كه: در گرايش به مذهب اجبار و اكراهى نيست.

در تفسير المنار نقل شده كه ابو حصين خواست دو فرزند خود را با اجبار به اسلام باز گرداند، آنان به عنوان شكايت نزد پيغمبر آمدند ابو حصين به پيامبر عرض كرد من چگونه به خود اجازه دهم كه فرزندانم وارد آتش گردند و من ناظر آن باشم آيه مورد بحث به همين منظور نازل شد.

تفسير:

دين اجبارى نيست

آية الكرسى در واقع مجموعهاى از توحيد و صفات جمال و جلال خدا بود كه اساس دين را تشكيل مى دهد، و چون در تمام مراحل با دليل عقل قابل استدلال است و نيازى به اجبار و اكراه نيست، در اين آيه مى فرمايد: در قبول دين هيچ اكراهى نيست (زيرا) راه درست از بيراهه آشكار شده است( لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى ) .

رشد از نظر لغت عبارت است از راهيابى و رسيدن به واقع، در برابر غى كه به معنى انحراف از حقيقت و دور شدن از واقع است.

از آنجا كه دين و مذهب با روح و فكر مردم سر و كار دارد و اساس و شالوده اش بر ايمان و يقين استوار است خواه و ناخواه راهى جز منطق و استدلال نمى تواند داشته باشد و جمله لا اكراه فى الدين در واقع اشارهاى به همين است.

به علاوه همانگونه كه از شان نزول آيه استفاده مى شود، بعضى از ناآگاهان از پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خواستند كه او همچون حكام جبار با زور و فشار اقدام به تغيير عقيده مردم (هر چند در ظاهر) كند، آيه فوق صريحا به آنها پاسخ داد كه دين و آيين چيزى نيست كه با اكراه و اجبار تبليغ گردد، به خصوص اينكه در پرتو دلائل روشن و معجزات آشكار، راه حق از باطل آشكار شده و نيازى به اين امور نيست.

اين آيه پاسخ دندان شكنى است به آنها كه تصور مى كنند اسلام در بعضى از موارد جنبه تحميلى و اجبارى داشته و با زور و شمشير و قدرت نظامى پيش رفته است.

جايى كه اسلام اجازه نمى دهد پدرى فرزند خويش را براى تغيير عقيده تحت فشار قرار دهد، تكليف ديگران روشن است، اگر چنين امرى مجاز بود، لازم بود اين اجازه، قبل از هر كس به پدر درباره فرزندش داده شود، در حالى كه چنين حقى به او داده نشده است.

و از اينجا روشن مى شود كه اين آيه تنها مربوط به اهل كتاب نيست آن چنان كه بعضى از مفسران پنداشته اند، و همچنين حكم آيه هرگز منسوخ نشده است آن چنان كه بعضى ديگر گفته اند بلكه حكمى است جاودانى و هماهنگ با منطق عقل.

سپس به عنوان يك نتيجه گيرى از جمله گذشته مى افزايد: پس كسى كه به طاغوت (بت و شيطان و انسانهاى طغيانگر) كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى دست زده است كه گسستن براى آن وجود ندارد( فمن يكفر بالطاغوت و يؤ من بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى لا انفصام لها ) .

طاغوت صيغه مبالغه از ماده طغيان به معنى تعدى و تجاوز از حد و مرز است، و به هر چيزى كه سبب تجاوز از حد گردد گفته مى شود، از اين رو شياطين، بتها، حكام جبار و مستكبر و هر معبودى غير از پروردگار و هر مسيرى كه به غير حق منتهى مى شود، همه طاغوت است (بايد توجه داشت كه اين كلمه هم به معنى مفرد و هم به معنى جمع به كار مى رود).

در اين جمله قرآن مى گويد: هر كس به طاغوت كافر شود و از آن روى گرداند و به خدا ايمان آورد به دستگيره محكمى دست زده است كه هرگز گسسته نمى شود.

در اين كه منظور از طاغوت در آيه چيست؟ مفسران سخنان بسيارى گفته اند بعضى آن را به معنى شيطان و بعضى به معنى كاهنان و بعضى به معنى ساحران تفسير كرده اند، ولى چنين به نظر مى رسد كه منظور، همه آنها بلكه وسيع تر از آنها بوده باشد. يعنى همان مفهوم عامى كه از كلمه طاغوت استفاده مى شود كه هر موجود طغيان گر و هر آيين و مسير انحرافى و نادرست را در بر مى گيرد.

آيه در حقيقت دليلى است براى جمله هاى سابق كه در دين و مذهب نيازى به اكراه نيست. زيرا دين دعوت به سوى خدا كه منبع هر خير و بركت و هر سعادتى است مى كند، در حالى كه ديگران دعوت به سوى ويرانگرى و انحراف و فساد مى نمايند، و به هر حال دست زدن به دامن ايمان به خدا همانند دست زدن به يك دستگيره محكم نجات است كه هرگز امكان گسستن ندارد.

و در پايان مى فرمايد: و خداوند شنوا و دانا است( و الله سميع عليم ) .

اشاره به اينكه مساله كفر و ايمان چيزى نيست كه با تظاهر انجام گيرد، زيرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشكارا مى گويند يا در جلسات خصوصى و نهانى، همه را مى شنود، و همچنين از مكنون دلها و ضماير آگاه است، بنابراين كفر يا ايمان هر كس براى او روشن مى باشد.

اين جمله در حقيقت تشويقى است براى مومنان واقعى، و تهديدى است براى منافقان كه از پوشش ظاهرى اسلام سوء استفاده مى كنند.

نكته:

مذهب نمى تواند تحميلى باشد

اصولا اسلام و هر مذهب حق از دو جهت نمى تواند جنبه تحميلى داشته باشد:

الف - بعد از آن همه دلائل روشن و استدلال منطقى و معجزات آشكار، نيازى به اين موضوع نيست، آنها متوسل به زور و تحميل مى شوند كه فاقد منطق باشند، نه اسلام با آن منطق روشن و استدلالهاى نيرومند.

ب - اصولا دين كه از يك سلسله اعتقادات قلبى ريشه و مايه مى گيرد ممكن نيست تحميلى باشد زور و شمشير و قدرت نظامى در اعمال و حركات جسمانى ما مى تواند اثر بگذارد نه در افكار و اعتقادات ما.

از آنچه گفته شد پاسخ تبليغات مسموم دشمنان اسلام از جمله كليسا روشن مى شود زيرا جمله اى صريحتر از لا اكراه فى الدين كه در متن قرآن آمده است در اين زمينه نمى توان پيدا كرد.

البته آنها براى تحريف به مجاهدات و جنگهاى اسلامى متشبث مى شوند در حالى كه از بررسى جنگهاى اسلامى به خوبى آشكار مى شود كه قسمتى از اين جنگها جنبه دفاعى داشته، و قسمت ديگرى كه جنبه جهاد ابتدائى داشته است براى كشورگشائى و اجبار افراد به آيين اسلام نبوده بلكه براى واژگون كردن نظامات غلط و ظالمانه و اجازه يافتن مردم براى مطالعه آزاد درباره مذهب و شيوه هاى زندگى اجتماعى بوده است.

شاهد گوياى اين سخن اين است كه در تاريخ اسلام كرارا ديده مى شود كه مسلمانان هنگامى كه شهرها را فتح مى كردند، پيروان مذاهب ديگر را همانند مسلمانها آزادى مى دادند.

و اگر ماليات مختصرى به نام جزيه از آنان دريافت مى شد به خاطر تامين امنيت و هزينه نيروهاى حافظ امنيت بود زيرا كه جان و مال و ناموس آنها در پناه اسلام محفوظ بود و حتى مراسم عبادى خويش را آزادانه انجام مى دادند.

تمام كسانى كه با تاريخ اسلام سرو كار دارند اين حقيقت را مى دانند و حتى مسيحيانى كه درباره اسلام كتاب نوشته اند به اين موضوع اعتراف كرده اند. مثلا در كتاب تمدن اسلام و عرب مى خوانيم: رفتار مسلمانان با جمعيتهاى ديگر به قدرى ملايم بود كه روساى مذهبى آنان اجازه داشتند براى خود مجالس مذهبى تشكيل دهند.

و در پاره اى از تواريخ نقل شده: جمعى از مسيحيان كه براى گزارشها و تحقيقاتى خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيده بودند مراسم نيايش مذهبى خود را آزادانه در مسجد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در مدينه انجام دادند.

اصولا اسلام در سه مورد به قدرت نظامى توسل مى جسته است:

1 - در مورد محو آثار شرك و بت پرستى، زيرا از نظر اسلام بت پرستى دين و آيين نيست بلكه انحراف، بيمارى و خرافه است و هرگز نبايد اجازه داد جمعى در يك مسير صددرصد غلط و خرافى پيش ‍ روند و به سقوط كشانده شوند، لذا اسلام بت پرستان را از راه تبليغ به سوى توحيد دعوت كرد و آنجا كه مقاومت كردند متوسل به زور شد بتخانه ها را در هم كوبيد و از هرگونه تظاهرى به نام بت و بت پرستى جلوگيرى كرد تا اين بيمارى روحى و فكرى به كلى ريشه كن گردد، و آيات قتال با مشركين مانند آيه 193 سوره بقره و قاتلوهم حتى لا تكون فتنة: به كارزار با مشركين ادامه دهيد تا آنكه شرك از روى زمين برافتد. نظر به همين موضوع دارد و بنابراين هيچگونه تباين و تضادى بين آيه مورد بحث و اين آيات نيست تا سخن از نسخ پيش آيد.

2 - در برابر كسانى كه نقشه نابودى و حمله به مسلمانان را مى كشند دستور جهاد دفاعى و توسل به قدرت نظامى داده شده است و شايد بيشتر جنگهاى اسلامى در زمان پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از همين قبيل باشد به عنوان نمونه جنگ احد - احزاب - حنين - موته - و تبوك را مى توان نام برد.

3 - براى كسب آزادى در تبليغ زيرا هر آيينى حق دارد به طور آزاد به صورت منطقى خود را معرفى كند و اگر كسانى مانع از اين كار شوند مى تواند با توسل به زور اين حق را به دست آورد.

آيه(257) و ترجمه

( الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمت الى النور و الذين كفروا اولياوهم الطغوت يخرجونهم من النور الى اظلمات اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) (257)

ترجمه:

257 - خداوند، ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند، آنها را از ظلمتها، به سوى نور بيرون مى برد. (اما) كسانى كه كافر شدند، اولياى آنها طاغوتها هستند، كه آنها را از نور، به سوى ظلمتها بيرون مى برند، آنها اهل آتش اند و هميشه در آن خواهند ماند.

تفسير:

نور ايمان و ظلمات كفر

با اشارهاى كه در مساله ايمان و كفر و روشن بودن حق از باطل و راه راست از مسير انحرافى در آيه قبل آمده بود در اينجا وضع مومنان و كافران را از نظر راهنما و رهبر مشخص مى كند، مى فرمايد: خداوند ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند( الله ولى الذين آمنوا ) .

و در پرتو اين ولايت و رهبرى آنها را از ظلمتها به سوى نور خارج مى سازد( يخرجهم من الظلمات الى النور ) .

لغت ولى چنانكه بعدا به طور مشروح در ذيل آيه انما وليكم الله و رسوله... خواهد آمد در اصل به معنى نزديكى و عدم جدائى است به همين جهت به سرپرست و مربى و راهبر ولى گفته مى شود، به دوستان و رفقاى صميمى نيز اين واژه اطلاق مى گردد اما روشن است كه در آيه مورد بحث به معنى اول است و لذا مى فرمايد:

(خداوند كه ولى مومنان است آنها را از تاريكى ها به نور هدايت مى كند).

ممكن است گفته شود كه هدايت مومنان از ظلمتها به نور تحصيل حاصل است ولى با توجه به سلسله مراتب هدايت و ايمان روشن مى شود كه چنين نيست زيرا مومنان در مسير هدايت و قرب الى الله، شديدا محتاج راهنمائيهاى الهى در هر مرحله هستند، و نيازمند هدايتهاى او در هر قدم و در هر كار و برنامه اند، درست شبيه آنچه شبانه روز در نمازها مى گوييم:( اهدنا الصراط المستقيم ) ، (خدايا پيوسته ما را به راه راست هدايت فرما).

سپس مى افزايد: (اما كسانى كه كافر شدند، اولياء آنها طاغوت (بت و شيطان و افراد جبار و منحرف ) هستند كه آنها را از نور به سوى ظلمتها بيرون مى برند)( و الذين كفروا اولياوهم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات ) .

(به همين دليل آنها اهل آتش اند و براى هميشه در آن خواهند بود)( اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) .

نكته ها

1 - تشبيه (ايمان ) و (كفر) به (نور) و (ظلمت ) رساترين تشبيهى است كه در اين مورد به نظر مى رسد نور منبع حيات و همه بركات و آثار حياتى و سرچشمه رشد و نمو و تكامل و جنبش و تحرك است نور آرام بخش و مطمئن كننده و آگاه كننده و نشان دهنده است در حالى كه ظلمت رمز سكوت و مرگ، خواب و نادانى، ظلالت و وحشت مى باشد ايمان و كفر نيز چنين هستند.

2 - نكته ديگر اين كه: در اين آيه و آيات مشابه آن در قرآن مجيد ظلمت به صيغه جمع آورده شده (ظلمات ) و نور به صيغه (مفرد) و اين اشاره به آن است كه در راه حق هيچگونه پراكندگى و دو گانگى وجود ندارد بلكه سراسر وحدت و يگانگى است.

مسير حق مانند خط مستقيمى است كه ميان دو نقطه كشيده شود كه هميشه يكى است و تعدد در آن ممكن نيست.

ولى باطل و كفر مركز انواع اختلافها و پراكندگيها است حتى اهل باطل در باطل خود هماهنگ نيستند و وحدت هدف ندارند درست مانند خطوط انحرافى است كه در ميان دو نقطه كشيده مى شود كه تعداد آن در دو طرف (خط مستقيم ) بى شمار و نامحدود است.

اين احتمال را نيز بعضى داده اند كه صفوف باطل نسبت به اهل حق زيادتر است.

3 - ممكن است گفته شود كه كفار نورى ندارند كه از آن خارج شوند، ولى با توجه به اينكه نور ايمان در فطرت همه وجود دارد اين تعبير كاملا صحيح به نظر مى رسد.

4 - ناگفته پيدا است كه خداوند نه به اجبار مومنان را از ظلمات (گناه و جهل و صفات رذيله و دورى از حق ) به نور خارج مى كند و نه كفار را به اجبار از فطرت توحيدى بيرون مى برد بلكه اعمال آنها است كه ايجاب چنين سرنوشتى را از سوى پروردگار مى كند.

آيه(258) و ترجمه

( الم تر الى الذى حاج ابراهيم فى ربه ان آتئه الله الملك اذ قال ابراهيم ربى الذى يحى و يميت قال انا احيى و اميت قال ابراهيم فان الله ياتى بالشمس من المشرق فات بها من المغرب فبهت الذى كفر و الله لا يهدى القوم الظالمين ) (258)

ترجمه:

258 - آيا نديدى (و آگاهى ندارى از) كسى (نمرود) كه با ابراهيم درباره پروردگارش محاجه و گفتگو كرد؟ زيرا خداوند به او حكومت داده بود، (و بر اثر كمى ظرفيت، از باده غرور سرمست شده بود،) هنگامى كه ابراهيم گفت: (خداى من آن كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند).

او گفت: (من نيز زنده مى كنم و مى ميرانم!) (و براى اثبات اين كار و مشتبه ساختن بر مردم دستور داد دو زندانى را حاضر كردند، فرمان آزادى يكى و قتل ديگرى را داد) ابراهيم گفت: (خداوند، خورشيد را از افق مشرق مى آورد، (اگر راست مى گويى كه حاكم بر جهان هستى تويى،) خورشيد را از مغرب بياور!) (در اينجا) آن مرد كافر، مبهوت و وامانده شد. و خداوند، قوم ستمگر را هدايت نمى كند.

تفسير:

محابه ابراهيم با طاغوت زمان!

به دنبال آيه قبل كه از هدايت مومنان در پرتو ولايت و راهنمائى پروردگار و گمراهى كافران بر اثر پيروى از طاغوت سخن مى گفت خداوند چند نمونه ذكر مى كند كه يكى از آنان نمونه روشنى است كه در آيه مورد بحث آمده است، و آن ماجراى گفتگو و محاجه ابراهيم قهرمان بتشكن با جبار زمان خود (نمرود) است، مى فرمايد: (آيا نديدى (آگاهى ندارى ) از كسى كه با ابراهيم درباره پروردگارش محاجه و گفتگو كرد)( الم تر الى الذى حاج ابراهيم فى ربه ) .

و در يك جمله اشاره به انگيزه اصلى اين محاجه مى كند و مى گويد: (به خاطر اين بود كه خداوند به او حكومت داده بود) و بر اثر كمى ظرفيت از باده كبر و غرور، سرمست شده بود( ان آتيه الله الملك ) .

و چه بسيارند كسانى كه در حال عادى، انسانهاى معتدل، سر به راه، مومن و بيدارند اما هنگامى كه به مال و مقام و نوايى برسند همه چيز را به دست فراموشى مى سپارند، و مهمترين مقدسات را زير پا مى نهند.

و در ادامه مى افزايد: در آن هنگام كه از ابراهيم (عليه‌السلام ) پرسيد خداى تو كيست كه به سوى او دعوت مى كنى؟ ابراهيم گفت: (همان كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند)( اذ قال ابراهيم ربى الذى يحيى و يميت ) .

در حقيقت بزرگترين شاهكار آفرينش يعنى قانون حيات و مرگ را به عنوان نشانه روشنى از علم و قدرت پروردگار مطرح ساخت.

ولى نمرود جبار راه تزوير و سفسطه را پيش گرفت و براى اغفال مردم و اطرافيان خود گفت: (من نيز زنده مى كنم و مى ميرانم ) و قانون حيات و مرگ در دست من است( قال انا احيى و اميت ) .

و براى اثبات اين مدعاى دروغين طبق روايت معروفى دست به حيله اى زد و دستور داد دو نفر زندانى را حاضر كردند و فرمان داد يكى را آزاد كنند و ديگرى را به قتل برسانند سپس رو به ابراهيم و حاضران كرد و گفت: (ديديد چگونه حيات و مرگ به دست من است؟).

ولى ابراهيم (عليه‌السلام ) براى خنثى كردن اين توطئه، دست به استدلال ديگرى زد كه دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه كند، (ابراهيم گفت: خداوند، خورشيد را از (افق مشرق ) مى آورد (اگر تو راست مى گويى كه حاكم بر جهان هستى مى باشى ) خورشيد را از طرف مغرب بياور)( قال ابرهيم فان الله ياتى بالشمس من المشرق فات بها من المغرب ) .

اينجا بود كه (آن مرد كافر، مبهوت و وامانده شد)( فبهت الذى كفر ) .

آرى (خداوند قوم ظالم را هدايت نمى كند)( و الله لا يهدى القوم الظالمين ) .

و به اين ترتيب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام، خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهيم (عليه‌السلام ) سخنى بگويد، و اين بهترين راه براى خاموش كردن اين گونه افراد لجوج است.

با اينكه مسلم است كه مساله حيات و مرگ از جهاتى مهمتر از مساله طلوع و غروب آفتاب است و سند گوياترى بر علم و قدرت پروردگار محسوب مى شود و به همين دليل ابراهيم نخست به آن استدلال كرد، و اگر افراد با فكر و روشن ضميرى در آن مجلس بودند طبعا با اين دليل قانع شدند زيرا هر كس مى داند مساله آزاد كردن و كشتن يك زندانى، هيچگونه ربطى به مساله حيات و مرگ طبيعى واقعى ندارد، ولى براى آن دسته كه درك كافى نداشتند و ممكن بود تحت تاثير سفسطه آن جبار حيله گر قرار گيرند، دست به استدلال دوم زد و مساله طلوع و غروب خورشيد را مطرح ساخت تا حق بر هر دو دسته روشن گردد.

و چه خوب كرد ابراهيم (عليه‌السلام ) كه اول مساله حيات و مرگ را پيش كشيد تا آن جبار مدعى شركت با پروردگار در تدبير عالم گردد، سپس مساله طلوع و غروب آفتاب را عنوان كرد كه او در آن، به كلى وا مانده شد.

ضمنا از جمله( و الله لا يهدى القوم الظالمين ) معلوم مى شود كه گر چه هدايت و ضلالت بدست خدا است اما مقدمات آن از سوى بندگان فراهم مى گردد، ظلم و ستم و گناه همچون ابرهاى تيره و تارى، بر آيينه قلب سايه مى افكند و اجازه درك حقايق به او نمى دهد.

نكته ها

1 - چه كسى با ابراهيم در اين جلسه روبرو بود، و با او محاجه كرد؟

در قرآن تصريح به نام او نشده ولى همين اندازه مى فرمايد:( ان آتيه الله الملك ) يعنى به خاطر غرورى كه از حكومت خودكامه پيدا كرده بود با ابراهيم به محاجه برخاست، ولى در روايتى كه از على (عليه‌السلام ) در تفسير (در المنثور) نقل شده و همچنين در تواريخ آمده است نام او (نمرود بن كنعان ) بود.

2 - گر چه در آيه فوق زمان اين بحث و گفتگو مشخص نشده اما از قرائن بر مى آيد كه اين موضوع بعد از بت شكنى ابراهيم و نجات او از آتش بوده است زيرا مسلم است كه قبل از به آتش افكندن ابراهيم مجالى براى اين گفتگوها نبوده و اصولا بت پرستان حق چنين مباحثه اى را به او نمى داند و آنها ابراهيم را يك مجرم و گنهكار مى شناختند كه مى بايد هر چه زودتر به كيفر اعمال خود و قيام بر ضد خدايان مقدس ‍ برسد، آنها در اين موقع تنها از علت اقدام به بت شكنى پرسش كردند و سپس با نهايت عصبانيت و خشونت دستور آتش سوزى او را صادر نمودند اما هنگامى كه او از آتش به طرز شگفت انگيزى نجات يافت توانست به اصطلاح به حضور نمرود برسد و با او به بحث و گفتگو نشيند.

3 - از آيه به خوبى بر مى آيد كه نمرود هرگز از اين بحث و گفتگو در جستجوى حقيقت نبود، بلكه مى خواست گفتار باطل خود را به كرسى بنشاند و شايد به كار بردن كلمه (حاج ) نيز به همين منظور باشد زيرا اين كلمه غالبا در همين موارد به كار مى رود.

4 - از آيه به خوبى بر مى آيد كه جبار آن زمان مدعى الوهيت بود، نه تنها به اين معنى كه او را پرستش كنند بلكه علاوه بر اين خود را آفريدگار عالم هستى نيز معرفى مى كرد يعنى هم خود را معبود مى دانست، و هم خالق.

و جاى تعجب هم نيست هنگامى كه مردم در برابر سنگ و چوب به سجده بيفتند و علاوه بر پرستش، آنها را در امور جهان موثر و سهيم بدانند اين فرصت براى يك (جبار اغفالگر) پيش مى آيد كه از ساده لوحى مردم استفاده كند و آنها را به سوى خود دعوت نمايد و خود را همچون بتى جلوه دهد كه هم او را بپرستند و هم به خالقيت او گردن نهند.

5 - تاريخچه بت پرستى: براى بت پرستى به زحمت مى توان تاريخچه اى نشان داد و آغاز آن را تعيين نمود بلكه از قديمترين ايامى كه امروز از آن آگاهى داريم اين موضوع در ميان افراد بشر كه داراى افكارى منحط و در سطح پايين بوده اند وجود داشته است.

در حقيقت بت پرستى يك نوع تحريف در عقيده خدا پرستى است همان عقيدهاى كه جزء فطرت و سرشت انسان است و از آنجا كه اين سرشت هميشه در انسان بوده تحريف آن در ميان افراد منحط نيز هميشه وجود داشته است. و لذا مى توان گفت تاريخ بت پرستى با تاريخ پيدايش انسان تقريبا همراه بوده است.

توضيح اينكه: انسان به مقتضاى سرشت و خلقت خويش متوجه نيروى ما فوق طبيعت بوده است اين سرشت با استدلالهاى روشنى از نظام هستى كه نشان دهنده وجود يك مبداء عالم و قادر بوده است تاييد مى شده و انسان از اين دو طريق (سرشت و عقل ) هميشه كم و بيش با آن مبداء هستى آشنائى داشته است ولى همانطور كه اگر احساس گرسنگى كه در وجود كودك است به موقع، رهبرى نشود و غذاى سالم در اختيار او قرار نگيرد كودك دست خود را به چيزهائى مانند خاك دراز مى كند و كم كم به آن خو مى گيرد و سلامت خود را از دست مى دهد، انسان نيز اگر در مسير فطرت و عقل از نظر خداجوئى رهبرى نشود رو به خدايان ساختگى و انواع بتها كرده و در برابر آنها سر تعظيم فرود مى آورد و صفات خدائى را براى آنها قائل مى شود.

از يك سو احتياج به تذكر ندارد كه افراد كوته بين و سفيه سعى دارند همه چيز را در قالب حسى ببينند و اساسا فكر آنها از منطقه محسوسات گام بيرون نگذاشته، به همين دليل پرستش خداى ناديده براى آنها مشكل و سنگين است و ميل دارند خداى خود را در يك قالب حسى بريزند، اين جهل و بى خبرى هنگامى كه با (سرشت خدا پرستى ) آميخته شد به شكل بت پرستى و خداى حسى خودنمائى مى كند.

از سوى ديگر گفته مى شود اقوام پيشين روى احترام خاصى كه براى پيامبران و بزرگان مذهب قائل بودند بعد از وفات آنها مجسمه هاى ياد بود آنها را مى ساختند و روح قهرمان سازى كه در افراد ضعيف و كم فكر است آنها را وادار مى كرد كه براى آن بزرگان و سپس براى مجسمه هاى آنها مقامات و نفوذ فوق العادهاى قائل شوند و آنها را به سرحد الوهيت برسانند و اين خود سرچشمه، ديگرى براى بت پرستى بود.

يكى ديگر از سرچشمه هاى بت پرستى اين بود كه يك سلسله از موجودات كه منشا بركات و فوائدى در زندگى انسان بودند مانند ماه و خورشيد و آتش و آب توجه او را به خود جلب مى كردند آنها به عنوان قدردانى در برابر اين منابع سر تعظيم فرود مى آورند بدون اينكه افق فكر خود را وسيعتر سازند و سبب نخستين و آفريدگار جهان را در ماوراى آنها ببينند اين احترامات عظيم با گذشت زمان شكل بت پرستى به خود گرفت.

البته ريشه همه اشكال بت پرستى يك چيز است و آن انحطاط فكرى و جهل و نادانى بشر و عدم رهبرى صحيح او در مسائل خداجوئى و خداشناسى است كه با تعليم و تربيت و راهنمائى انبياء به خوبى قابل پيشگيرى مى باشد.

آيه (259)و ترجمه

( او كالذى مر على قرية و هى خاوية على عروشها قال انى يحى هذه الله بعد موتها فاماته الله مائة عام ثم بعثه قال كم لبثت قال لبثت يوما او بعض يوم قال بل لبثت مائة عام فانظر الى طعامك و شرابك لم يتسنه و انظر الى حمارك و لنجعلك آية للناس و انظر الى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما فلما تبين له قال اعلم ان الله على كل شى ء قدير ) (259)

ترجمه:

259 - يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى (ويران شده ) عبور كرد، در حالى كه ديوارهاى آن، به روى سقفها فرو ريخته بود، (و اجساد و استخوانهاى اهل آن، در هر سو پراكنده بود، او با خود) گفت: (چگونه خدا اينها را پس از مرگ، زنده مى كند؟!) (در اين هنگام،) خدا او را يكصد سال مى راند، سپس زنده كرد، و به او گفت: (چه قدر درنگ كردى؟) گفت: (يك روز، يا بخشى از يك روز). فرمود: (نه، بلكه يكصد سال درنگ كردى! نگاه كن به غذا و نوشيدنى خود (كه همراه داشتى، با گذشت سالها) هيچگونه تغيير نيافته است! (خدايى كه يك چنين مواد فاسد شدنى را در طول اين مدت، حفظ كرده، بر همه چيز قادر است!) ولى به الاغ خود نگاه كن (كه چگونه از هم متلاشى شده! اين زنده شدن تو پس از مرگ، هم براى اطمينان خاطر توست، و هم ) براى اينكه تو را نشانهاى براى مردم (در مورد معاد) قرار دهيم. (اكنون ) به استخوانها (ى مركب سوارى خود) نگاه كن كه چگونه آنها را برداشته، به هم پيوند مى دهيم، و گوشت بر آن مى پوشانيم!) هنگامى كه (اين حقايق ) بر او آشكار شد، گفت: (مى دانم خدا بر هر كارى توانا است ).

تفسير:

داستان شگفت انگير (عزير)

اين آيه كه به صورت عطف بر آيه گذشته ذكر شده است، سرگذشت ديگرى از يكى از انبياء پيشين را بيان مى كند، كه مشتمل بر شواهد زندهاى بر مسائل معاد است و عطف اين دو آيه به يكديگر ممكن است از اين نظر باشد كه در آيه قبل سخن پيرامون توحيد و شناسائى خدا بود و در اين آيه و آيه بعد از آن (آيه 260) سخن درباره معاد و زندگى بعد از مرگ است.

اين احتمال نيز از سوى بعضى از مفسران داده شده است كه در ذيل آية الكرسى سخن از هدايت الهى مى گويد سپس در آياتى كه بعد از آن آمده به يكى از طرق هدايت كه بيان دلائل عقلى است اشاره مى كند (داستان ابراهيم (عليه‌السلام ) و نمرود) و در آيه مورد بحث و آيه آينده، از دلائل حسى استفاده شده است كه مساله را در جنبه هاى شهودى مطرح مى كند.

به هر حال مناسب است قبلا اجمالى از داستان اين آيه را كه در تواريخ اسلامى آمده از نظر بگذرانيم سپس به تفسير آيه بپردازيم.

آيه اشاره به سرگذشت كسى مى كند كه در اثناى سفر خود در حالى كه بر مركبى سوار بود و مقدارى آشاميدنى و خوراكى همراه داشت از كنار يك آبادى گذشت در حالى كه به شكل وحشتناكى در هم ريخته و ويران شده بود و اجساد و استخوانهاى پوسيده ساكنان آن به چشم مى خورد هنگامى كه اين منظره وحشتزا را ديد گفت چگونه خداوند اين مردگان را زنده مى كند؟

البته اين سخن از روى انكار و ترديد نبود بلكه از روى تعجب بود زيرا قرائن موجود در آيه نشان مى دهد كه او يكى از پيامبران (عليهما‌السلام ) بوده كه در ذيل آيه

مى خوانيم خداوند با او سخن گفته است و روايات نيز اين حقيقت را تاييد مى كند چنانكه بعدا اشاره خواهيم كرد.

در اين هنگام خداوند جان او را گرفت و يكصد سال بعد او را زنده كرد و از او سوال نمود چقدر در اين بيابان بوده اى؟ او كه خيال مى كرد مقدار كمى بيشتر در آنجا درنگ نكرده فورا در جواب عرض كرد: يك روز يا كمتر!

به او خطاب شد كه يكصد سال در اينجا بوده اى اكنون به غذا و آشاميدنى خود نظرى بيفكن و ببين چگونه در طول اين مدت به فرمان خداوند هيچگونه تغييرى در آن پيدا نشده است ولى براى اينكه بدانى يكصد سال از مرگ تو گذشته است نگاهى به مركب سوارى خود كن و ببين از هم متلاشى و پراكنده شده و مشمول قوانين عادى طبيعت گشته و مرگ آن را از هم متفرق ساخته است سپس نگاه كن و ببين چگونه اجزاى پراكنده آن را جمع آورى كرده و زنده مى كنيم او هنگامى كه اين منظره را ديد گفت مى دانم كه خداوند بر هر چيزى توانا است يعنى هم اكنون آرامش خاطر يافتم و مساله رستاخيز مردگان در نظر من شكل حسى به خود گرفت.

درباره اينكه او كداميك از پيامبران بوده احتمالات گوناگونى داده شده است بعضى او را (ارميا) و بعضى (خضر) دانسته اند ولى مشهور و معروف اين است كه (عزير) بوده است و در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) نيز اين موضوع تاييد شده است.

همچنين درباره اينكه اين آبادى كجا بوده است بعضى آن را بيت المقدس دانسته اند كه بر اثر حملات (بخت نصر) ويران و در هم كوبيده شد اما اين احتمال بعيد به نظر مى رسد...

اكنون به تفسير آيه بر مى گرديم.

نخست مى فرمايد: (يا همانند كسى كه از كنار يك آبادى عبور مى كرد در حالى كه ديوارهاى آن به روى سقفها فرو ريخته بود، (و اجساد و استخوانهاى اهل آن در هر سو پراكنده بود، او از روى تعجب با خود) گفت: چگونه خدا اينها را بعد از مرگ زنده مى كند)( او كالذى مر على قرية و هى خاوية على عروشها قال انى يحيى هذه الله بعد موتها ) .

(عروش ) جمع (عرش ) در اينجا به معنى سقف است، و (خاوية ) در اصل به معنى خالى است و در اينجا كنايه از ويران شدن است زيرا خانه هاى آباد معمولا مسكونى است و خانه هايى كه خالى مى شود يا به خاطر ويرانى است و يا بر اثر خالى بودن تدريجا ويران خواهد شد بنابراين جمله (و هى خاوية على عروشها) چنين معنى مى دهد كه خانه هاى آنان ويران شده بود، به اين صورت كه نخست سقف آنها فرود آمده و سپس ديوارها به روى آنها افتاده بود، اين نوع ويرانى، ويرانى كامل و تمام عيار است، زيرا به هنگام ويرانى معمولا نخست سقف آن ويران مى گردد و بعد ديوارها مدتى سر پا مى ايستد، سپس روى ويرانه هاى سقف فرو مى غلتد.

بعضى تصريح كرده اند كه مفهوم (عرش ) با (سقف ) متفاوت است، سقف تنها به قسمت بالاى عمارت گفته مى شود ولى عرش عبارت از سقفى است كه همراه با پايه ها باشد.

از قرائن چنين استفاده مى شود كه در اين ماجرا كسى همراه آن پيامبر نبود، و هنگامى كه چشمش به استخوانهاى متلاشى شده اهل قريه افتاد، به آنها اشاره كرد و اين سوال را از خويشتن نمود كه چگونه خداوند اينها را بعد از مرگشان زنده مى كند؟

در ادامه آيه مى فرمايد: (خداوند او را يكصد سال ميراند، سپس او را زنده كرد و به او گفت: چقدر درنگ كردى؟ گفت: يك روز يا قسمتى از يك روز فرمود:

(نه ) بلكه يكصد سال درنگ كردى )( فاماته الله مائة عام ثم بعثه قال كم لبثت قال لبثت يوما او بعض يوم قال بل لبثت مائة عام ) .

اكثر مفسران از اين جمله چنين فهميده اند كه خداوند جان آن پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را گرفت و بعد از يكصد سال، از نو زنده كرد، و جمله (اماته ) كه از ماده موت به معنى مرگ است، همين مفهوم را مى بخشد.

ولى بعضى از مفسران به اصطلاح روشنفكر مانند نويسنده (المنار) و همچنين مراغى، اصرار دارند كه آن را اشاره به يك نوع خواب و فقدان حس و حركت بدانند، كه دانشمندان امروز آن را (سبات ) مى نامند و آن اين است كه موجودى زنده براى مدتى طولانى در يك نوع خواب عميق فرو رود، اما شعله هاى حيات در او خاموش نشود.

سپس اضافه مى كند: (آنچه تا كنون در مورد اين خوابهاى طولانى اتفاق افتاده بيش از چند سال نبوده، بنابراين رسيدن به يكصد سال غير عادى است، ولى مسلم است هنگامى كه اين موضوع تا چند سال امكان داشته باشد تا يكصد سال نيز ممكن خواهد بود و آنچه در قبول امور خارق عادت لازم است اين است كه كار ممكن باشد نه محال عقلى ).

ولى ظاهرا هيچگونه دليلى در آيه بر اين گفتار نيست، بلكه ظاهر آيه اين است كه پيامبر مزبور از دنيا رفت و پس از يكصد سال زندگى را از سر گرفت البته چنين مرگ و حياتى يك موضوع كاملا خارق العاده است ولى در هر حال محال نيست و از طرفى حوادث خارق العاده در قرآن نيز منحصر به اين مورد نيست كه بخواهيم آن را توجيه و يا تاويل كنيم.

آرى اگر منظور از ذكر خوابهاى طولانى چند ساله يا مثلا آنچه درباره بسيارى از حيوانات به عنوان (زمستان خوابى ) ديده مى شود كه سراسر زمستان را مى خوابند و به هنگام گرم شدن هوا بيدار مى شوند و يا مثلا مساءله انجماد طبيعى بعضى از حيوانات و يا انجماد مصنوعى بعضى از جانداران ديگر بدست بشر براى يك مدت طولانى بدون اينكه بميرند، اين باشد كه مساله مرگ و زندگى پس از يكصد سال امر ممكنى شمرده شود سخن خوبى به نظر مى رسد و معنى اين سخن چنين خواهد بود كه: (خدائى كه مى تواند جانداران را صدها سال در يك خواب طولانى يا حالت انجماد فرو برد و سپس بيدار كند و به حال اول باز گرداند قادر است كه مردگان را پس از مرگ زنده كند).

اصولا با قبول اصل معاد و زنده شدن مردگان در رستاخيز و همچنين با قبول خوارق عادات و معجزات پيامبران، اين اصرار دليلى ندارد كه همه آيات قرآن را به يك سلسله مسائل عادى و طبيعى تفسير كنيم و مرتكب همه گونه خلاف ظاهر در آيات بشويم زيرا اين كار نه صحيح است و نه لزومى دارد! و به گفته بعضى از مفسران گويا ما فراموش كرده ايم كه در آغاز موجود بى جانى بوديم سپس خداوند ما را زنده كرد، چه مانعى دارد نظير آن مرگ و حيات تكرار گردد.

جمله( لبثت يوما او بعض يوم ) ، نشان مى دهد كه آن پيامبر، موقع مرگ و زنده شدنش در دو ساعت مختلف از روز بوده، مثلا مرگ او پيش از ظهر بوده و زنده شدنش بعد از ظهر و لذا به شك افتاد كه آيا يك شبانه روز بر او گذشته يا تنها چند ساعتى از يك روز به همين دليل با ترديد گفت يك روز يا قسمتى از يك روز، ولى بزودى به او خطاب شد كه نه بلكه يكصد سال در اينجا مانده اى.

سپس براى اينكه آن پيامبر، اطمينان بيشترى به اين مساله پيدا كند، به او دستور داده شد كه به غذا و نوشيدنى كه همراه داشته و همچنين مركب سوارى اش نگاهى بيفكند كه اولى كاملا سالم مانده بود و دومى به كلى متلاشى شده بود، تا هم گذشت زمان را مشاهده كند، و هم قدرت خدا را بر نگهدارى هر چه اراده داشته باشد، مى فرمايد: به او گفته شد (پس حالا نگاه كن به غذا و نوشيدنيت (كه همراه داشتى ببين كه با گذشت سالها) هيچگونه تغييرى نيافته )( فانظر الى طعامك و شرابك لم يتسنه ) .

(لم يتسنه ) از ماده (سنه ) به معنى سال است، يعنى سال بر آن نگذشته است ولى در اينجا كنايه از عدم تغيير و فاسد نشدن است، يعنى به آنها نگاه كن كه با گذشت آن همه سال، گويى سال و زمانى بر آن نگذشته و تغييرى در آن حاصل نشده اشاره به اينكه خدايى كه مى تواند غذا و نوشيدنى تو را كه قاعدتا بايد زود فاسد گردد، به حال او نگه دارد، زنده كردن مردگان براى او مشكل نيست. زيرا ادامه حيات چنين غذاى فاسد شدنى كه عمر آن معمولا بسيار كوتاه است، در اين مدت طولانى ساده تر از زنده كردن مردگان نيست.

در اينكه اين غذا و نوشيدنى چه بوده در آيه منعكس نيست، بعضى غذاى او را انجير و نوشيدنى او را يك نوع آب ميوه ذكر كرده اند و مى دانيم كه هر دو بسيار زود فاسد مى شوند، و بقاى آنها در مدت طولانى موضوع مهمى است، بعضى هم آن را انگور و شير ذكر كرده اند.

سپس مى افزايد: (ولى نگاه به الاغ خود كن (كه چگونه از هم متلاشى شده براى اينكه اطمينان به زندگى پس از مرگ پيدا كنى ) و تو را نشانه اى براى مردم قرار دهيم ) آن را زنده مى سازيم( و انظر الى حمارك و لنجعلك آية للناس ) . البته قرآن بيش از اين چيزى درباره مركب آن پيامبر نگفته، اما از جمله هاى بعد استفاده مى شود كه مركب او با گذشت زمان به كلى متلاشى شده بود و تنها استخوانهاى پوسيدهاى از آن باقى مانده بود، زيرا در غير اين صورت هيچگونه نشانهاى براى گذشت يكصد سال وجود نداشت و اين خود عجيب است كه حيوانى كه امكان عمر نسبتا طولانى دارد اين چنين از هم متلاشى شود، اما ميوه و آب ميوه يا شير كه به سرعت بايد فاسد شود كمترين تغييرى در طعم و بوى آن حاصل نگردد و اين نهايت قدرت نمائى خدا در امر حيات و مرگ است.

به هر حال در تكميل همين مساله مى افزايد: (به استخوانها نگاه كن (كه از مركب سواريت باقى مانده ) و ببين چگونه آنها را بر مى داريم و به هم پيوند مى دهيم و گوشت بر آن مى پوشانيم )( و انظر الى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما ) .

(ننشزها) از ماده (نشوز) به معنى مرتفع و بلند شدن است، و در اينجا به معنى برداشتن از روى زمين و پيوستن آنها به يكديگر است، يعنى نگاه كن كه چگونه آنها را به هم پيوند مى دهيم و گوشت به آنها مى پوشانيم و زنده مى كنيم.

و اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند، منظور استخوانهاى خود آن پيامبر است بسيار عجيب و بعيد به نظر مى رسد، زيرا اين گفتگوها بعد از زنده شدن او مى باشد، همچنين احتمال اراده استخوانهاى پوسيده اهل آن آبادى زيرا قبل از اين جمله، سخن از حمار و مركب سوارى بوده نه مردم قريه.

و در پايان آيه مى فرمايد: (هنگامى كه با مشاهده اين نشانه هاى واضح (همه چيز) براى او روشن شد گفت: مى دانم كه خدا بر هر كارى قادر است )( فلما تبين له قال اعلم ان الله على كل شى ء قدير ) .

يعنى علم و آگاهى من كامل شد و به مرحله شهود رسيد، و قابل توجه اينكه نگفت الان دانستم (مانند گفتار زليخا در مورد يوسف الان حصحص الحق: (الان حق آشكار گشت ) بلكه گفت: مى دانم، يعنى اعتراف به علم و آگاهى خود مى كنم.

آيه(260) و ترجمه

( و اذ قال ابراهيم رب ارنى كيف تحى الموتى قال اولم تومن قال بلى و لكن ليطمئن قلبى قال فخذ اربعة من الطير فصرهن اليك ثم اجعل على كل جبل منهن جزء اثم ادعهن ياتينك سعيا و اعلم ان الله عزيز حكيم ) (260)

ترجمه:

260 - و (به خاطر بياور) هنگامى را كه ابراهيم گفت: (خدايا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده ميكنى؟) فرمود: (مگر ايمان نياوردهاى؟!) عرض كرد: (آرى، ولى مى خواهم قلبم آرامش يابد).

فرمود: (در اين صورت، چهار نوع از مرغان را انتخاب كن! و آنها را (پس از ذبح كردن،) قطعه قطعه كن (و در هم بياميز)! سپس بر هر كوهى، قسمتى از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان، به سرعت به سوى تو مى آيند! و بدان خداوند قادر و حكيم است، (هم از ذرات بدن مردگان آگاه است، و هم توانايى بر جمع آنها دارد) ).

تفسير:

صحنه ديگرى از معاد در اين دنيا

به دنبال داستان عزير در مورد مساله معاد داستان ديگرى از ابراهيم (عليه‌السلام ) در اينجا مطرح شده است، تا آن بحث كاملتر گردد.

بيشتر مفسران و نويسندگان تاريخ، در ذيل اين آيه داستان زير را نقل كرده اند: روزى ابراهيم (عليه‌السلام ) از كنار دريائى مى گذشت مردارى را ديد كه در كنار دريا افتاده، در حالى كه مقدارى از آن داخل آب و مقدارى ديگر در خشكى قرار داشت و پرندگان و حيوانات دريا و خشكى از دو سو آن را طعمه خود قرار داده اند حتى گاهى بر سر آن با يكديگر نزاع مى كنند ديدن اين منظره ابراهيم را به فكر مسالهاى انداخت كه همه مى خواهند چگونگى آن را بطور تفصيل بدانند و آن كيفيت زنده شدن مردگان پس از مرگ است او فكر مى كرد كه اگر نظير اين حادثه براى جسد انسانى رخ دهد و بدن او جزء بدن جانداران ديگر شود مساله رستاخيز كه بايد با همين بدن جسمانى صورت گيرد چگونه خواهد شد؟!

ابراهيم (عليه‌السلام ) گفت پروردگارا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده مى كنى؟ خداوند فرمود مگر ايمان به اين مطلب ندارى؟

او پاسخ داد: ايمان دارم لكن مى خواهم آرامش قلبى پيدا كنم.

خداوند به او دستور داد كه چهار پرنده را بگيرد و آنها را ذبح نمايد و گوشتهاى آنها را در هم بياميزد، سپس آنها را چند قسمت كند و هر قسمتى را بر سر كوهى بگذارد بعد آنها را بخواند تا صحنه رستاخيز را مشاهده كند او چنين كرد و با نهايت تعجب ديد اجزاى مرغان از نقاط مختلف جمع شده نزد او آمدند و حيات و زندگى را از سر گرفتند!

در برابر اين نقل معروف، يكى از مفسران بنام (ابو مسلم ) نظر ديگرى ابراز داشته كه مفسر مشهور فخر رازى آن را در كتاب خود آورده است و از آنجا كه نظريه ابو مسلم با اينكه بر خلاف نظريه ساير مفسران است مورد تاييد يكى از مفسران معاصر (نويسنده تفسير المنار) قرار گرفته به نقل آن مى پردازيم.

نامبرده مى گويد: آيه هيچگونه دلالتى بر اين موضوع ندارد كه ابراهيم (عليه‌السلام ) مرغانى را كشت و سپس به فرمان خدا زنده شدند، بلكه آيه بيان يك مثال براى روشن شدن مساله رستاخيز است، يعنى: (اى ابراهيم! چهار پرنده را بگير و با خود مانوس ساز، بطورى كه هر وقت آنها را بخوانى به سوى تو آيند، اگر چه هر كدام را بر سر كوهى بگذارى، اين كار چه اندازه براى تو آسان است مساله زنده كردن مردگان و جمع كردن اجزاء پراكنده آنها از نقاط مختلف جهان براى خداوند به همين سادگى است!)

بنابراين منظور از فرمانى كه خداوند به ابراهيم درباره پرندگان چهارگانه داد اين نبوده است كه راستى دست به چنين كارى بزند، بلكه صرفا به منظور بيان يك مثال و تشبيه است، درست مثل اين كه كسى مى خواهد به ديگرى بگويد من فلان كار را با سهولت و سرعت انجام مى دهم مى گويد: تو يك جرعه آب بنوش من اين كار را ميكنم، يعنى به همين سادگى است نه اينكه واقعا او موظف است جرعه آبى بنوشد!

پيروان نظريه دوم به كلمه (فصرهن اليك ) استدلال كرده اند و گفته اند: اين جمله هنگامى كه با كلمه (الى ) متعدى شود به معنى تمايل دادن و مانوس ساختن است، بنابراين مفهوم جمله اين مى شود كه مرغان مزبور را با خود مانوس كن بعلاوه ضميرهاى (صرهن ) و (منهن ) و (ادعهن ) همه به مرغان باز مى گردد، اين در صورتى صحيح است كه ما تفسير دوم را بپذيريم، زيرا طبق تفسير اول بعضى از اين ضميرها به خود مرغان بر مى گردد و بعضى به اجزاى آنها و اين مناسب به نظر نمى رسد.

البته (پاسخ ) اين استدلالات را ضمن تفسير آيه خواهيم گفت، اما آنچه اشاره به آن در اينجا لازم است اين است كه آيه به روشنى اين حقيقت را مى فهماند كه ابراهيم (عليه‌السلام ) تقاضاى مشاهده حسى صحنه رستاخيز را كرده بود تا مايه آرامش قلب او گردد، بديهى است ذكر يك مثال و تشبيه نه صحنه اى را مجسم مى سازد و نه مايه آرامش خاطر است، در حقيقت ابراهيم از طريق عقل و منطق به رستاخيز ايمان داشت ولى مى خواست از طريق احساس و شهود نيز آن را دريابد. اكنون به تفسير آيه باز مى گرديم، تا اين حقيقت روشنتر شود

نخست مى فرمايد: (به خاطر بياور، هنگامى را كه ابراهيم (عليه‌السلام ) گفت: خدايا به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى كنى؟)( و اذ قال ابرهيم رب ارنى كيف تحيى الموتى ) .

از جمله (ارنى كيف...) (به من نشان ده چگونه...) به خوبى استفاده مى شود كه او مى خواست با رؤ يت و شهود، ايمان خود را قويتر كند آن هم درباره چگونگى رستاخيز نه درباره اصل آن و لذا در آيات گذشته خوانديم كه او با صراحت به نمرود گفت: (پروردگار من كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند).

به همين دليل در ادامه اين سخن، هنگامى كه خداوند فرمود: (آيا ايمان نياوردهاى؟)( قال اولم تؤ من ) .

او در جواب عرض كرد: آرى ايمان آوردم ولى ميخواهم قلبم آرامش يابد( قال بلى و لكن ليطمئن قلبى ) .

گوئى خدا مى خواست اين تقاضاى ابراهيم در نظر مردم به عنوان تزلزل ايمان محسوب نشود، لذا از او سؤ ال شد مگر ايمان نياورده اى؟ تا او در اين زمينه توضيح دهد و سوء تفاهمى براى كسى به وجود نيايد.

ضمنا از اين جمله استفاده مى شود كه استدلال و برهان علمى و منطقى ممكن است يقين بياورد، اما آرامش خاطر نياورد، زيرا استدلال عقل انسان را راضى مى كند، و چه بسا در اعماق دل و عواطف او نفوذ نكند (درست مثل اينكه استدلال به انسان مى گويد: كارى از مرده ساخته نيست ولى با اين حال بعضى از افراد. از مرده مى ترسند مخصوصا هنگام شب و تنهائى نمى توانند در كنار مرده بمانند، زيرا استدلال فوق در اعماق وجودشان نفوذ نكرده اما كسانى كه دائما با مردگان سر و كار دارند و به غسل و كفن و دفن مشغول اند هرگز چنين ترسى را ندارند).

به هر حال آنچه عقل و دل را سيراب مى كند، شهود عينى است، و اين موضوع مهمى است كه در جاى خود بايد شرح بيشترى پيرامون آن داده شود! تعبير به اطمينان و آرامش نشان مى دهد كه افكار انسانى قبل از وصول به مرحله شهود دائما در حركت و جولان و فراز و نشيب است، اما به مرحله شهود كه رسيد آرام مى گيرد و تثبيت مى شود.

در اينجا به ابراهيم دستور داده مى شود كه براى رسيدن به مطلوبش دست به اقدام عجيبى بزند، آن گونه كه قرآن در ادامه اين آيه، بيان كرده، خداوند فرمود: (حال كه چنين است چهار نوع از مرغان را انتخاب كن و آنها را (پس از ذبح كردن ) قطعه قطعه كن (و در هم بياميز) سپس بر هر كوهى قسمتى از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان به سرعت به سوى تو مى آيند)( قال فخذ اربعة من الطير فصرهن اليك ثم اجعل على كل جبل منهن جزء ثم ادعهن ياتينك سعيا ) .

اين را ببين (و بدان خداوند توانا و حكيم است )( و اعلم ان الله عزيز حكيم ) .

هم تمام ذرات بدن مردگان را به خوبى ميشناسد، و هم توانائى بر جمع آنها دارد.

جمله (صرهن ) در اصل از ريشه صور (بر وزن غور) گرفته شده كه به معنى (قطع كردن ) و (متمايل نمودن ) و (بانگ زدن ) است، كه از ميان اين سه معنى در اينجا همان معنى نخست منظور است يعنى چهار مرغ انتخاب كن و آنها را ذبح نموده و قطعه قطعه كرده در هم بياميز.

زيرا هدف اين بوده كه نمونه رستاخيز و زنده شدن مردگان را به هنگامى كه اجزاى بدن آنها متلاشى مى شود، و هر ذرهاى به گوشهاى مى افتد و با ديگر ذرات از بدنهاى ديگر مى آميزد، با چشم خود مشاهده كند.

آنها كه جمله (صرهن اليك ) را به معنى مانوس كردن و متمايل كردن مرغان گرفته اند، گويا از مفهوم كلمه (جزءا) و همچنين هدف اصلى اين كار، غفلت كرده اند.

ابراهيم (عليه‌السلام ) اين كار را كرد، و آنها را صدا زد، در اين هنگام اجزاى پراكنده هر يك از مرغان، جدا و جمع شده و به هم آميختند و زندگى را از سر گرفتند و اين موضوع، به ابراهيم (عليه‌السلام ) نشان داد، كه همين صحنه در مقياس بسيار وسيعتر، در رستاخيز انجام خواهد شد.

بعضى از كلمه (سعيا) خواسته اند استفاده كنند كه مرغان پس از زنده شدن پرواز نكردند بلكه با پاى خود به سوى ابراهيم دويدند، زيرا سعى معمولا در لغت عرب به معنى (راه رفتن سريع ) است، از (خليل بن احمد)، اديب معروف عرب نيز نقل شده است، كه ابراهيم (عليه‌السلام ) در حال راه رفتن بود كه مرغان به سوى او آمدند (يعنى سعيا حال از براى ابراهيم (عليه‌السلام ) است نه مرغان ).

ولى قرائن نشان مى دهد كه سعيا در اينجا كنايه از پرواز سريع است.

نكته ها

1 - يك امر خارق العاده: بى شك اين حادثه كه در مورد مرغان روى داد، يك امر كاملا خارق العاده بود، همانگونه كه جريان قيامت و رستاخيز نيز خارق العاده است، و ميدانيم كه خدا حاكم بر قوانين طبيعت است نه محكوم آنها، بنابراين انجام چنين كارهاى خارقالعادهاى براى او مساله پيچيدهاى نيست. و همانگونه كه قبلا اشاره كرديم اصرار بعضى از مفسران روشنفكر، بر اينكه تفسير مشهور را در اينجا رها كنند و بگويند مطلقا نه ذبحى واقع شده و نه قطعه قطعه كردن، بلكه منظور اين است كه مرغان را در حال زنده بودن، به خود مانوس و متمايل ساز، و سپس آنها را صدا زن تا به سوى تو آيند، سخن بسيار ضعيف و سستى است كه هيچ تناسبى نه با مساله معاد دارد و نه داستان ابراهيم (عليه‌السلام ) و مشاهد صحنه كنار دريا، و سپس تقاضاى مشاهده صحنه رستاخيز.

قابل توجه اينكه به گفته فخر رازى تمام مفسران اسلام، در مورد تفسير مشهور اتفاق نظر دارند جز ابو مسلم كه آن را انكار كرده است.

2 - چهار مرغ مختلف: شكى نيست كه مرغان چهارگانه مزبور از چهار نوع مختلف بوده اند زيرا در غير اين صورت هدف ابراهيم (عليه‌السلام ) كه بازگشت اجزاى هر

يك به بدن اصلى خود بوده است تامين نميشد و طبق بعضى از روايات معروف اين چهار مرغ (طاووس )، (خروس )، (كبوتر) و (كلاغ ) بوده اند كه از جهات گوناگون با هم اختلاف فراوان دارند و بعضى آنها را مظهر روحيات و صفات مختلف انسانها مى دانند، طاووس مظهر خودنمائى، زيبائى و تكبر، خروس مظهر تمايلات شديد جنسى، و كبوتر مظهر لهو و لعب و بازيگرى، و كلاغ مظهر آرزوهاى دور و دراز!

3 - تعداد كوههايى تعداد كوههاييكه ابراهيم اجزاى مرغان را بر آنها گذارد در قرآن صريحا نيامده است ولى در روايات اهل بيت (عليهما‌السلام ) ده عدد معرفى شده اند و به همين دليل در روايات مى خوانيم: اگر كسى وصيت كند جزئى از مال او را در موردى مصرف كنند و مقدار آن را معين نسازد دادن يك دهم كافى است.

4 - اين حادثه چه موقع اتفاق افتاد؟ آيا به هنگامى كه ابراهيم در بابل بود يا پس از ورود به شام، به نظر مى رسد پس از ورود به شام بوده است زيرا سرزمين بابل كوهى ندارد.

5 - معاد جسمانى: بيشتر آياتى كه در قرآن مجيد درباره رستاخيز وارد شده توضيح و تشريحى براى (معاد جسمانى ) است، اصولا كسانى كه با آيات معاد در قرآن سر و كار دارند مى دانند معاد در قرآن جز به شكل (معاد جسمانى ) عرضه نشده است، به اين معنى كه به هنگام رستاخيز هم اين (جسم ) باز مى گردد و هم (روح و جان )، و لذا در قرآن از آن به (احياء موتى ) (زنده كردن مردگان ) تعبير شده است و اگر رستاخيز تنها جنبه روحانى داشت زنده كردن اصلا مفهومى نداشت.

آيه مورد بحث نيز با صراحت تمام موضوع بازگشت اجزاى پراكنده همين بدن را مطرح مى كند، كه ابراهيم (عليه‌السلام ) با چشم خود نمونه آن را ديد.

6 - شبهه آكل و ماكول: از شرحى كه سابقا درباره انگيزه تقاضاى ابراهيم (عليه‌السلام ) نسبت به مشاهده صحنه زنده شدن مردگان ذكر كرديم (داستان افتادن مرده حيوانى

در لب دريا و خوردن حيوانات دريا و خشكى از آن ) استفاده مى شود كه بيشتر توجه ابراهيم (عليه‌السلام ) در اين تقاضا به اين بوده كه چگونه بدن حيوانى كه جزء بدن حيوانات ديگر شده، مى تواند به صورت اصلى باز گردد؟ و اين همان است كه ما در علم عقايد از آن به عنوان (شبهه آكل و ماكول ) نام مى بريم.

توضيح اينكه: در رستاخيز، خدا انسان را با همين بدن مادى باز مى گرداند، و به اصطلاح هم جسم انسان و هم روح انسان بر مى گردد.

سؤ ال:

اكنون اين (سؤ ال ) پيش مى آيد كه اگر بدن انسانى خاك شد و به وسيله ريشه درختان جزء گياه و ميوه اى گرديد و انسان ديگرى آن را خورده و جزء بدن او شد، يا فى المثل اگر در سالهاى قحطى، انسانى از گوشت بدن انسان ديگرى تغذيه كند، به هنگام رستاخيز. اجزاى خورده شده جزء كدام يك از دو بدن خواهد گرديد؟ اگر جزء بدن اول گردد، بدن دوم ناقص مى شود و اگر به عكس جزء بدن دوم باقى بماند اولى ناقص و يا نابود خواهد شد.

پاسخ:

از طرف فلاسفه و دانشمندان علم عقايد پاسخهاى گوناگونى به اين ايراد قديمى داده شده است، كه گفتگو درباره همه آنها در اينجا ضرورتى ندارد.

بعضى از دانشمندان كه نتوانسته اند پاسخ قانع كننده اى براى آن بيابند آيات مربوط به معاد جسمانى را توجيه و تاويل كرده اند و شخصيت انسان را منحصر به روح و صفات روحى او دانسته اند، در حالى كه نه شخصيت انسان تنها وابسته به روح است، و نه آيات مربوط به معاد جسمانى چنان است كه بتوان آنها را تاويل كرد، بلكه همانطور كه گفتيم صراحت كامل در اين معنى دارد.

بعضى نيز يك نوع معاد به ظاهر جسمانى قائل شده اند كه با معاد روحانى فرق چندانى ندارد. در حالى كه در اينجا راه روشنترى با توجه به متون آيات وجود دارد كه با علوم روز نيز كاملا سازگار است و توضيح آن نياز به چند مقدمه دارد:

1 - مى دانيم كه اجزاء بدن انسان بارها از زمان كودكى تا هنگام مرگ عوض مى شود، حتى سلولهاى مغزى با اينكه از نظر تعداد كم و زياد نمى شوند باز از نظر اجزاء عوض مى گردند، زيرا از يك طرف (تغذيه ) مى كنند و از سوى ديگر (تحليل ) مى روند و اين خود باعث تبديل كامل آنها با گذشت زمان است، خلاصه اينكه در مدتى كمتر از ده سال تقريبا هيچ يك از ذرات پيشين بدن انسان باقى نمى ماند.

ولى بايد توجه داشت كه ذرات قبلى به هنگامى كه در آستانه مرگ قرار مى گيرند همه خواص و آثار خود را به سلولهاى نو و تازه مى سپارند، به همين دليل خصوصيات جسمى انسان از رنگ و شكل و قيافه گرفته، تا بقيه كيفيات جسمانى، با گذشت زمان ثابت هستند و اين نيست مگر به خاطر انتقال صفات به سلولهاى تازه (دقت كنيد).

بنابراين آخرين اجزاى بدن هر انسانى كه پس از مرگ تبديل به خاك مى شود داراى مجموعه صفاتى است كه در طول عمر كسب كرده و تاريخ گويائى است از سرگذشت جسم انسان در تمام عمر!

2 - درست است كه اساس شخصيت انسان را روح انسان تشكيل مى دهد، ولى بايد توجه داشت كه (روح ) همراه (جسم ) پرورش و تكامل مى يابد، و هر دو در يكديگر تاثير متقابل دارند و لذا همانطور كه دو جسم از تمام جهت با هم شبيه نيستند دو روح نيز از تمام جهات با هم شباهت نخواهند داشت.

به همين دليل هيچ روحى بدون جسمى كه با آن پرورش و تكامل پيدا كرده نمى تواند فعاليت كامل و وسيع داشته باشد. و لذا در رستاخيز بايد همان جسم سابق باز گردد، تا روح با پيوستن به آن فعاليت خود را در يك مرحله عاليتر از سر گيرد و از نتائج اعمالى كه انجام داده بهرهمند شود.

3 - هر يك از ذرات بدن انسان تمام مشخصات جسمى او را در بر دارد يعنى اگر راستى هر يك از سلولهاى بدن را بتوانيم پرورش دهيم تا به صورت يك انسان كامل در آيد آن انسان تمام صفات شخصى را كه اين جزء از او گرفته شده دارا خواهد بود (دقت كنيد).

مگر روز نخست يك سلول بيشتر بود؟ همان يك سلول نطفه تمام صفات او را در بر داشت و تدريجا از راه تقسيم به دو سلول تبديل شد، و دو سلول به چهار سلول و به همين ترتيب تمام سلولهاى بدن انسان به وجود آمدند. بنابراين هر يك از سلولهاى بدن انسان شعبه اى از سلول نخستين مى باشد كه اگر همانند او پرورش بيابد انسانى شبيه به او از هر نظر خواهد ساخت كه عين صفات او را دارا باشد.

اكنون با در نظر گرفتن مقدمات سه گانه فوق به پاسخ اصل ايراد مى پردازيم: آيات قرآن صريحا مى گويد: آخرين ذراتى كه در بدن انسان در هنگام مرگ وجود دارد روز قيامت به همان بدن باز مى گردد بنابراين اگر انسان ديگرى، از او تغذيه كرده، اين اجزاء از بدن او خارج شده و به بدن صاحب اصلى بر مى گردد، تنها چيزى كه در اينجا خواهد بود اين است كه لابد بدن دوم ناقص مى شود، ولى بايد گفت در حقيقت ناقص نمى شود بلكه كوچك مى شود، زيرا اجزاى بدن او در تمام بدن دوم پراكنده شده بود كه به هنگامى كه از او گرفته شد به همان نسبت مجموع بدن دوم لاغر و كوچك تر مى شود، مثلا يك انسان شصت كيلوئى چهل كيلو از وزن بدن خود را كه مال ديگرى بوده از دست خواهد داد و تنها بدن كوچكى به اندازه كودكى از او باقى مى ماند.

ولى آيا اين موضوع مى تواند مشكلى ايجاد كند؟ مسلما نه، زيرا اين بدن كوچك تمام صفات شخص دوم را بدون كم و كاست در بر دارد و به هنگام رستاخيز همچون فرزندى كه كوچك است و سپس بزرگ مى شود پرورش مى يابد، و به صورت انسان كاملى محشور مى گردد، اين نوع تكامل و پرورش به هنگام رستاخيز هيچ اشكال عقلى و نقلى ندارد.

آيا اين پرورش هنگام رستاخيز فورى است يا تدريجى؟ بر ما روشن نيست، اما اينقدر مى دانيم هر كدام باشد هيچ اشكالى توليد نمى كند و در هر دو صورت مسئله حل شده است.

تنها در اينجا يك سؤ ال باقى مى ماند و آن اين كه اگر تمام بدن انسانى از اجزاء ديگرى تشكيل شده باشد در آن صورت تكليف چيست؟

اما پاسخ اين سؤ ال نيز روشن است كه چنين چيزى اصولا محال مى باشد، زيرا مسئله (آكل و ماكول ) فرع بر اين است كه بدنى اول موجود باشد و از بدن ديگر تغذيه كند و پرورش يابد، و با توجه به اين موضوع ممكن است تمام ذرات بدن اول از بدن دوم تشكيل گردد، بايد بدنى قبلا فرض كنيم تا از بدن ديگرى بخورد بنابراين بدن ديگر حتما جزء او خواهد شد نه كل او (دقت كنيد).

با توجه به آنچه گفتيم روشن مى شود كه مساله معاد جسمانى با همين بدن هيچگونه اشكالى توليد نمى كند و نيازى به توجيه آياتى كه صريحا اين مطلب را ثابت كرده است نداريم.

آيه(261) و ترجمه

( مثل الذين ينفقون اموالهم فى سبيل الله كمثل حبة انبتت سبع سنابل فى كل سنبلة مائة حبة و الله يضعف لمن يشاء و الله وسع عليم ) (261)

ترجمه:

261 - كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند، همانند بذرى هستند كه هفت خوشه بروياند، كه در هر خوشه، يكصد دانه باشد، و خداوند آن را براى هر كس بخواهد (و شايستگى داشته باشد)، دو يا چند برابر مى كند، و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسيع، و (به همه چيز) داناست.

تفسير:

آغاز آيات انفاق انفاق مايه رشد آدمى است!

انفاق مايه رشد آدمى است! مساله انفاق يكى از مهمترين مسائلى است كه اسلام روى آن تاكيد دارد و قرآن مجيد تاكيد فراوان روى آن نموده است، كه آيه فوق نخستين آيه از يك مجموعه آيات است كه در سوره بقره پيرامون انفاق سخن مى گويد و شايد ذكر آنها پشت سر آيات مربوط به معاد از اين نظر باشد كه يكى از مهمترين اسباب نجات در قيامت، انفاق و بخشش در راه خدا است.

بعضى نيز گفته اند: اين آيات پيوندى دارد با آيات جهاد، و انفاق در راه جهاد كه قبل از آيات مربوط به معاد و توحيد، در همين سوره آمده بود.

نخست مى فرمايد: (مثل كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند همانند بذرى است كه هفت خوشه بروياند)( مثل الذين ينفقون اموالهم فى سبيل الله كمثل حبة انبتت سبع سنابل ) .

(و در هر خوشه اى يكصد دانه باشد كه مجموعا از يك دانه هفتصد دانه و مى خيزد( فى كل سنبلة مائة حبة ) .

تازه پاداش آنها منحصر به اين نيست، بلكه: خداوند آن را براى هر كس بخواهد (و شايستگى در آنها و انفاق آنها را از نظر نيت و اخلاص و كيفيت و كميت ببيند) دو يا چند برابر مى كند( و الله يضاعف لمن يشاء ) .

و اين همه پاداش از سوى خدا عجيب نيست (چرا كه او (از نظر رحمت و قدرت ) وسيع و از همه چيز آگاه است )( و الله واسع عليم ) .

بعضى از مفسران گفته اند: منظور از انفاق در آيه فوق تنها انفاق در راه جهاد است زيرا اين آيه در واقع تاكيدى است بر آنچه در آيات گذشته قبل از داستان عزير و ابراهيم و طالوت آمده بود، ولى حق اين است كه مفهوم آيه گسترده است و حتى پيوند آن با آيات گذشته نيز نمى تواند دليل بر تخصيص اين آيه و آيات آينده شود، زيرا فى سبيل الله مفهوم وسيعى دارد كه هر مصرف نيكى را شامل مى شود، به علاوه آيات آينده نشان مى دهد كه بحث انفاق در اينجا مستقلا دنبال مى شود و در روايات اسلامى نيز به تعميم معنى آيه نيز اشاره شده است.

نكته قابل توجه اينكه در اين آيه كسانى كه در راه خدا انفاق مى كنند به دانه پر بركتى كه در زمين مستعدى افشانده شود تشبيه شده اند در حالى كه قاعدتا بايد عمل آنها تشبيه به اين دانه شود، نه خود اينها، و لذا بسيارى از مفسران گفته اند كه در آيه محذوفى وجود دارد مانند كلمه (صدقات ) قبل از (الذين )، يا كلمه (باذر) قبل از (حبة ) و مانند آن.

ولى هيچگونه دليلى بر حذف و تقدير در آيه نيست و تشبيه افراد انفاق كننده به دانه هاى پر بركت تشبيه جالب و عميقى است گويا قرآن مى خواهد بگويد: عمل هر انسانى پرتوى از وجود او است، و هر قدر عمل گسترش يابد، وجود انسان در حقيقت توسعه يافته است.

به تعبير ديگر، قرآن عمل انسان را از وجود او جدا نمى داند و هر دو را اشكال مختلفى از يك حقيقت مى شمرد، بنابراين هيچگونه حذف و تقديرى در آيه نيست و اشاره به اين است كه انسانهاى نيكوكار در پرتو نيكى هايشان نمو و رشد معنوى پيدا مى كنند و اين افراد همچون بذرهاى پر ثمرى هستند كه به هر طرف ريشه و شاخه مى گستراند و همه جا را زير بال و پر خود مى گيرد.

كوتاه سخن اينكه: در مورد هر تشبيهى علاوه بر ادات تشبيه سه چيز لازم است، (مشبه ) و (مشبه به ) و (وجه تشبيه )، و در اينجا (مشبه ) انسان انفاق كننده است و (مشبه به ) بذرهاى پر بركت، و وجه تشبيه نمو و رشد آن است، و ما معتقديم كه انسان انفاق كننده در پرتو عملش رشد فوق العاده معنوى و اجتماعى پيدا مى كند، و نيازى به هيچگونه تقدير نيست.

شبيه اين معنى در آيه 265 همين سوره آمده است.

اين نكته نيز در ميان مفسران مورد بحث است كه تعبير به انبتت سبع سنابل فى كل سنبلة مائة حبة كه اشاره به دانه اى است كه هفتصد دانه يا بيشتر، از آن به دست مى آيد، يك تشبيه فرضى است كه وجود خارجى ندارد (زيرا در مورد دانه هاى گندم هرگز از يك دانه هفتصد دانه برنخاسته است ) و يا منظور دانه هائى همچون دانه هاى ارزن است، ولى جالب اينكه چند سال قبل كه سال پر بارانى بود، در مطبوعات اين خبر انتشار يافت كه در بعضى از شهرهاى جنوبى، در پاره اى از مزارع بوته هاى گندمى بسيار بلند و پر خوشه ديده شده، كه در بعضى موارد در يك بوته، حدود چهار هزار دانه گندم شمارش شده است، و اين خود مى رساند كه تشبيه بالا، يك تشبيه كاملا واقعى است نه خيالى.

جمله (يضاعف ) از ماده (ضعف ) (بر وزن شعر) به معنى دو برابر يا چند برابر است، و با توجه به آنچه در بالا اشاره شد كه دانه هائى پيدا مى شود كه چند هزار دانه محصول مى دهد، اين تعبير نيز يك تشبيه واقعى است.

نكته:

انفاق مهمترين طريق حل مشكل فاصله طبقاتى

يكى از مشكلات بزرگ اجتماعى كه همواره انسان دچار آن بوده و هم اكنون با تمام پيشرفتهاى صنعتى و مادى كه نصيب بشر شده نيز با آن مواجه است مشكل فاصله طبقاتى است به اين معنى كه فقر و بيچارگى و تهيدستى در يك طرف و تراكم اموال در طرف ديگر قرار گيرد.

عدهاى آنقدر ثروت بيندوزند كه حساب اموالشان را نتوانند داشته باشند و عده ديگرى از فقر و تهيدستى رنج برند، بطوريكه تهيه لوازم ضرورى زندگى از قبيل غذا و مسكن و لباس ساده براى آنان ممكن نباشد.

بديهى است جامعهاى كه قسمتى از آن بر پايه غناء و ثروت و بخش مهم ديگر آن بر فقر و گرسنگى بنا شود قابل دوام نبوده.

و هرگز به سعادت واقعى نخواهد رسيد. در چنين جامعهاى دلهره و اضطراب و نگرانى و بدبينى و بالاخره دشمنى و جنگ اجتنابناپذير است.

گر چه در گذشته اين اختلاف در جوامع انسانى بوده است ولى بايد گفت متاسفانه در زمان ما اين فاصله طبقاتى به مراتب بيشتر و خطرناك تر شده است. زيرا از يك سو، درهاى كمكهاى انسانى و تعاون به معنى حقيقى، به روى مردم بسته شده و رباخوارى كه يكى از موجبات بزرگ فاصله طبقاتى است با شكلهاى مختلف به روى آنها باز است. پيدايش كمونيسم و مانند آن و خونريزيها و جنگهاى كوچك و بزرگ و وحشتناك كه در قرن اخير اتفاق افتاد و هنوز هم در گوشه و كنار جهان ادامه دارد و غالبا از ريشه اقتصادى مايه مى گيرد و عكس العمل محروميت اكثريت جوامع انسانى است، گواه اين حقيقت است.

با اين كه دانشمندان و مكتبهاى اقتصادى جهان به فكر چاره و حل اين مشكل بزرگ اجتماعى بوده اند و هر كدام راهى را انتخاب كرده اند، كمونيسم از راه الغاى مالكيت فردى، و سرمايهدارى از راه گرفتن مالياتهاى سنگين و تشكيل مؤ سسات عام المنفعه (كه به تشريفات بيشتر شبيه است تا به حل فاصله طبقاتى ) به گمان خود به مبارزه با آن برخاسته اند ولى حقيقت اين است كه هيچكدام نتوانسته اند گام مؤ ثرى در اين راه بر دارند زيرا حل اين مشكل با روح ماديگرى كه بر جهان حكومت مى كند ممكن نيست.

با دقت در آيات قرآن مجيد آشكار مى شود كه يكى از اهداف اسلام اين است كه اختلافات غير عادلانهاى كه در اثر بيعدالتيهاى اجتماعى در ميان طبقه غنى و ضعيف پيدا مى شود از بين برود و سطح زندگى كسانى كه نميتوانند نيازمنديهاى زندگيشان را بدون كمك ديگران رفع كنند بالا بيايد و حد اقل لوازم زندگى را داشته باشند، اسلام براى رسيدن به اين هدف برنامه وسيعى در نظر گرفته است - تحريم رباخوارى بطور مطلق، و وجوب پرداخت مالياتهاى اسلامى از قبيل زكات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشويق به انفاق - وقف و قرض الحسنه و كمكهاى مختلف مالى قسمتى از اين برنامه را تشكيل مى دهد، و از همه مهمتر زنده كردن روح ايمان و برادرى انسانى در ميان مسلمانان است.

آيه(262) و ترجمه

( الذين ينفقون أ مولهم فى سبيل الله ثم لا يتبعون ما أ نفقوا منا و لا أ ذى لهم أ جرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) (262)

ترجمه:

262 - كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند، سپس بهدنبال انفاقى كه كرده اند، منت نميگذارند و آزارى نميرسانند، پاداش آنها نزدپروردگارشان (محفوظ) است، و نه ترسى دارند، و نه غمگين مى شوند.

تفسير:

چه انفاقى با ارزش است؟

در آيه قبل اهميت انفاق در راه خدا به طور كلى بيان شد، ولى در آيه مورد بحث بعضى از شرائط آن ذكر مى شود. (ضمنا از تعبيرات اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه تنها انفاق در جهاد، منظور نيست ).

مى فرمايد: (كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند سپس به دنبال انفاقى كه كرده اند منت نميگذارند و آزارى نميرسانند پاداش آنها، نزد پروردگارشان است )( الذين ينفقون اموالهم فى سبيل الله ثم لا يتبعون ما انفقوا منا و لا اذى لهم اجرهم عند ربهم ) .

(علاوه بر اين نه ترسى بر آنها است و نه غمگين مى شوند)( و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) .

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه انفاق در راه خدا در صورتى در پيشگاه پروردگار مورد قبول واقع مى شود كه به دنبال آن منت و چيزى كه موجب آزار و رنجش نيازمندان است نباشد.

بنابراين كسانى كه در راه خداوند بذل مال مى كنند ولى به دنبال آن منت ميگذارند يا كارى كه موجب آزار و رنجش است مى كنند در حقيقت با اين عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بين مى برند.

آنچه در اين آيه بيشتر جلب توجه مى كند اين است كه قرآن در واقع سرمايه زندگى انسان را منحصر به سرمايه هاى مادى نمى داند، بلكه سرمايه هاى روانى و اجتماعى را نيز به حساب آورده است.

كسى كه چيزى به ديگرى مى دهد و منتى بر او ميگذارد و يا با آزار خود او را شكسته دل مى سازد، در حقيقت چيزى به او نداده است زيرا اگر سرمايهاى به او داده سرمايهاى هم از او گرفته است و چه بسا آن تحقيرها و شكستهاى روحى به مراتب بيش از مالى باشد كه به او بخشيده است.

بنابراين اگر چنين اشخاصى اجر و پاداش نداشته باشند كاملا طبيعى و عادلانه خواهد بود بلكه مى توان گفت چنين افراد در بسيارى از موارد بدهكارند نه طلبكار زيرا آبروى انسان به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.

نكته ديگر اينكه منت گذاردن و اذيت كردن در آيه با كلمه (ثم ) كه معمولا براى فاصله بين دو حادثه (و به اصطلاح براى تراخى ) است ذكر شده بنابراين معنى آيه چنين مى شود كسانى كه انفاق مى كنند و بعدا منتى نميگذارند و آزارى نميرسانند پاداش آنها نزد پروردگار محفوظ است.

و اين خود ميرساند كه منظور قرآن تنها اين نيست كه پرداخت انفاق مؤ دبانه و محترمانه و خالى از منت باشد بلكه در زمانهاى بعد نيز نبايد با يادآورى آن منتى بر گيرنده انفاق گذارده شود، و اين نهايت دقت اسلام را در خدمات خالص انسانى مى رساند.

بايد توجه داشت كه منت و آزارى كه موجب عدم قبول انفاق مى شود اختصاص به مستمندان ندارد بلكه در كارهاى عمومى و اجتماعى از قبيل جهاد در راه خدا و كارهاى عام المنفعه كه احتياج به بذل مال دارد نيز رعايت اين موضع لازم است.

جمله( لهم اجرهم عند ربهم ) به انفاق كنندگان اطمينان مى دهد كه پاداششان نزد پروردگار محفوظ است تا با اطمينان خاطر در اين راه گام بردارند زيرا چيزى كه نزد خدا است نه خطر نابودى دارد و نه نقصان، بلكه تعبير (ربهم ) (پروردگارشان ) ممكن است اشاره به اين باشد كه خداوند آنها را پرورش مى دهد و بر آن مى افزايد.

جمله( و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) ، اشاره به اين است كه آنها هيچ نوع نگرانى نخواهند داشت، زيرا خوف، همانگونه كه در سابق هم اشاره شد نسبت به امور آينده است، و حزن و اندوه، نسبت به امور گذشته، بنابراين با توجه به اينكه پاداش انفاق كنندگان در پيشگاه خدا محفوظ است، نه از آينده خود در رستاخيز ترسى دارند و نه از آنچه در راه خدا بخشيده اند، اندوهى به دل راه مى دهند.

بعضى نيز گفته اند آنها ترسى از فقر و كينه و بخل و مغبون شدن ندارند و نه غمى از آنچه انفاق كرده اند.

در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم: من اسدى الى مؤ من معروفا ثم آذاه بالكلام او من عليه فقد ابطل صدقته: (كسى كه به فرد با ايمانى نيكى عطا كند، سپس او را با سخنى آزار دهد، يا منتى بر او بگذارد، به يقين انفاق خود را باطل كرده است ).

ولى آنها كه چنين نكرده اند، بيمى از باطل شدن انفاقها به خود راه نميدهند، اسلام در اين زمينه به قدرى دقيق است كه بعضى از علماء پيشين گفته اند: (هر گاه انفاقى به كسى كنى و بدانى كه سلام كردن تو به او، بر او سخت و گران است و يادآور خاطره بخشش، بر او سلام نكن ).

آيه (263)و ترجمه

( قول معروف و مغفرة خير من صدقة يتبعها أ ذى و الله غنى حليم ) (263)

ترجمه:

263 - گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان )، و عفو (و گذشت از خشونتهاى آنها)، از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند، بى نياز و بردبار است.

تفسير:

برخورد خوب بهتر از انفاق با منت است

اين آيه در حقيقت تكميلى است نسبت به آيه قبل، در زمينه ترك منت و آزار به هنگام انفاق، مى فرمايد: (گفتار پسنديده (در برابر ارباب حاجت ) و عفو و گذشت (از خشونتهاى آنان ) از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد بهتر است )( قول معروف و مغفرة خير من صدقة يتبعها اذى ) .

اين را نيز بدانيد كه آنچه در راه خدا انفاق مى كنيد در واقع براى نجات خويشتن ذخيره مينماييد، (و خداوند (از آن ) بى نياز و (در برابر خشونت و ناسپاسى شما) بردبار است )( و الله غنى حليم ) .

نكته ها

1 - آيه فوق منطق اسلام را در مورد ارزشهاى اجتماعى اشخاص، و حيثيت مردم روشن مى سازد و عمل آنهائى را كه در حفظ اين سرمايه هاى انسانى ميكوشند و ارباب حاجت را با گفتار نيكو و احيانا راهنمائيهاى لازم بهرهمند كرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نميسازند، از بخشش افراد خود خواه و كوتهنظرى كه در برابر كمك مختصرى هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند ميزنند و شخصيت آنها را در هم ميشكنند، برتر و بالاتر مى شمرد. در حقيقت اينگونه اشخاص همانطور كه اشاره كرديم بيش از اندازه كه نفع ميرسانند ضرر ميزنند و اگر سرمايها مى دهند سرمايه هائى را نيز بر باد مى دهند.

از آنچه در بالا گفتيم روشن مى شود كه (قول معروف ) معنى وسيعى دارد و هر گونه سخن نيك، دلدارى و دلجوئى و راهنمائى را شامل مى شود.

بعضى نيز گفته اند كه منظور از آن امر به معروف است ولى اين احتمال مناسب به نظر نميرسد.

(مغفرة ) به معنى عفو و گذشت در برابر خشونت ارباب حاجت است.

آنها كه بر اثر هجوم گرفتاريها پيمانه صبرشان لبريز شده و گاهى بدون هيچگونه تمايل درونى سخنان خشونت آميزى بر زبان جارى مى سازند.

اين افراد در واقع از اجتماع ظالمى كه حق آنها را نداده به اين وسيله ميخواهند انتقام بگيرند و كمترين جبرانى كه اجتماع و افراد متمكن در برابر محروميت آنان مى توانند بكنند همين است كه سخنان آنها را كه جرقه هاى آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملايمت خاموش سازند.

بديهى است كه تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهاى زننده آنان از عقدههايشان ميكاهد از اين رو اهميت اين دستور اسلامى روشنتر مى گردد.

بعضى كلمه (مغفرة ) را در اينجا به معنى ريشه اصلى آن كه پوشانيدن و مستور ساختن است گرفته اند و اين كلمه را اشاره به پردهپوشى بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته اند.

ولى اين تفسير با آنچه در بالا گفتيم منافاتى ندارد، زيرا اگر مغفرت به معنى وسيع تفسير شود هم (عفو و گذشت ) را در بر خواهد داشت هم (پوشانيدن ) و مستور داشتن اسرار نيازمندان را.

در تفسير (مجمع البيان ) از پيغمبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده كه فرمود: (اذا سئل السائل فلا تقطعوا عليه مسالته حتى يفرغ منها ثم ردوا عليه بوقار و لين اما بذل يسير او رد جميل فانه قد ياتيكم من ليس بانس و لا جان ينظرون كيف صنيعكم فيما خولكم الله تعالى.)

در اين حديث پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) گوشهاى از آداب انفاق را روشن ساخته مى فرمايد: هنگامى كه حاجتمندى از شما چيزى بخواهد گفتار او را قطع نكنيد تا تمام مقصود خويش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملايمت به او پاسخ بگوييد، يا چيزى كه در قدرت داريد در اختيارش بگذاريد و يا به طرز شايستهاى او را باز گردانيد زيرا ممكن است سؤ ال كننده فرشتهاى باشد كه مامور آزمايش شما است تا ببيند در برابر نعمتهائى كه خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى كنيد.

2 - جمله هاى كوتاهى كه در آخر آيات معمولا ذكر شده است و صفاتى از صفات خداوند را بيان مى كند با مضمون همان آيات حتما ارتباط دارد و با توجه به اين نكته منظور را از جمله و الله غنى حليم: خدا بى نياز و بردبار است گويا اين است كه: چون بشر طبعا طغيانگر است با رسيدن به مقام و ثروت خود را بى نياز گمان مى كند و اين حالت گاهى موجب پرخاشگرى و بد زبانى او نسبت به محرومان و مستمندان مى شود لذا مى فرمايد: غنى بالذات خدا است در حقيقت او است كه از همه چيز بى نياز است و بى نيازى بشر در واقع سرابى بيش نيست و نبايد موجب غرور و طغيانگرى و بى اعتنائى او نسبت به فقراء گردد، به علاوه خداوند در برابر ناسپاسى مردم بردبار است افراد با ايمان نيز بايد چنين باشند.

و نيز ممكن است جمله مزبور اشاره به اين باشد كه خداوند از انفاقهاى شما بى نياز است و آنچه انجام مى دهيد به سود خود شما است، بنابراين منتى بر كسى نداريد به علاوه او در برابر خشونتهاى شما بردبار است و در عقوبت عجله نميكند تا بيدار شويد و خود را اصلاح كنيد.

آيه (264) و (265)و ترجمه

( يا أيها الذين ءامنوا لا تبطلوا صدقتكم بالمن و الا ذى كالذى ينفق ماله رئاء الناس و لا يؤ من بالله و اليوم الاخر فمثله كمثل صفوان عليه تراب فأ صابه وابل فتركه صلدا لا يقدرون على شى ء مما كسبوا و الله لا يهدى القوم الكفرين ) (264)( و مثل الذين ينفقون أ مولهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من أ نفسهم كمثل جنة بربوة أ صابها وابل فاتت أ كلها ضعفين فإ ن لم يصبها وابل فطل و الله بما تعملون بصير ) (265)

ترجمه:

264 - اى كسانى كه ايمان آوردهايد! بخششهاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى كند، و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى آورد، (كار او) همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد، (و بذرهايى در آن افشانده شود،) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاكها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آنها از كارى كه انجام داده اند، چيزى به دست نمى آورند، و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نميكند.

265 - و (كار) كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا، و تثبيت (ملكات انسانى در) روح خود، انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد، و بارانهاى درشت به آن برسد، (و از هواى آزاد و نور آفتاب، به حد كافى بهره گيرد،) و ميوه خود را دو چندان دهد (كه هميشه شاداب و با طراوت است ). و خداوند به آنچه انجام مى دهيد

تفسير:

دو مثال جالب در مورد انگيزه هاى انفاق

در دو آيه بالا، نخست اشاره به اين حقيقت شده كه افراد با ايمان نبايد انفاقهاى خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بى اثر سازند.

سپس دو مثال جالب براى انفاقهاى آميخته با منت و آزار و رياكارى و خودنمائى و همچنين انفاقهائى كه از ريشه اخلاص و عواطف دينى و انسانى سرچشمه گرفته بيان مى كند.

مى فرمايد: (اى كسانى كه ايمان آوردهايد! بخششهاى خود را با منت و آزار باطل نسازيد)( يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى ) .

سپس اين عمل را تشبيه به انفاقهائى كه توأ م با رياكارى و خودنمائى است مى كند، مى فرمايد: (اين همانند كسى است كه مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مى كند و ايمان به خدا و روز رستاخيز ندارد)( كالذى ينفق ماله رئاء الناس و لا يؤ من بالله و اليوم الاخر ) .

و بعد مى افزايد: (كار او) همچون قطعه سنگ صافى است كه بر آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد، (و خاك و بذرها را بشويد) و آن را صاف رها سازد آنها از كارى كه انجام داده اند چيزى به دست نمى آورند)( فمثله كمثل صفوان عليه تراب فاصابه وابل فتركه صلدا لا يقدرون على شى ء مما كسبوا ) .

چه تعبير لطيف و رسا و گويائى؟! قطعه سنگ محكمى را در نظر بگيريد كه قشر رقيقى از خاك روى آن را پوشانده باشد و بذرهاى مستعدى نيز در آن خاك افشانده شود و در معرض هواى آزاد و تابش آفتاب قرار گيرد، سپس باران دانه درشت پر بركتى بر آن ببارد، با اينكه تمام وسايل نمو و رشد در اينجا فراهم است، ولى به خاطر يك كمبود، همه چيز از بين ميرود و اين باران كارى جز اين نميكند كه آن قشر باريك را همراه بذرها مى شويد و پراكنده مى سازد و سنگ سخت غير قابل نفوذ را كه هيچ گياهى بر آن نميرويد با قيافه خشونتبارش آشكار مى سازد، چرا كه بذرها در محل نامناسبى افشانده شده بود، ظاهرى آراسته و درونى خشن و غير قابل نفوذ داشت و تنها قشر نازكى از خاك روى آن را گرفته بود، در حالى كه پرورش گياه و درخت نياز به خاك عميقى دارد كه براى پذيرش ريشه ها و ذخيره آب و تغذيه گياه آماده باشد.

اين گونه است اعمال رياكارانه و انفاقهاى آميخته با منت و آزار كه از دلهاى سخت و قساوتمند سرچشمه مى گيرد و صاحبانش هيچ بهرهاى از آن نميبرند و تمام زحماتشان بر باد ميرود.

و در پايان آيه مى فرمايد: (و خداوند گروه كافران را هدايت نميكند)( و الله لا يهدى القوم الكافرين ) .

اشاره به اينكه خداوند توفيق هدايت را از آنها مى گيرد چرا كه با پاى خود، راه كفر و ريا و منت و آزار را پوييدند، و چنين كسانى شايسته هدايت نيستند، و به اين ترتيب انفاقهاى ريائى و آميخته با منت و آزار، همه در يك رديف قرار گرفته اند.

در آيه بعد مثال زيباى ديگرى براى نقطه مقابل اين گروه بيان مى كند، آنها كسانى هستند كه در راه خدا روى ايمان و اخلاص، انفاق مى كنند، مى فرمايد: و مثل كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خدا و استوار كردن (ملكات عالى انسانى ) در روح خود انفاق مى كنند، همچون باغى است كه در نقطه بلندى باشد، و بارانهاى درشت و پى در پى به آن برسد (و به خاطر بلند بودن مكان، از هواى آزاد و نور آفتاب به حد كافى بهره گيرد و آن چنان رشد و نمو كند كه ) ميوه خود را دو چندان دهد)( و مثل الذين ينفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من انفسهم كمثل جنة بربوة اصابها وابل فاتت اكلها ضعفين ) .

سپس مى افزايد: (و اگر باران درشتى بر آن نبارد لا اقل بارانهاى ريز و شبنم بر آن مى بارد) و باز هم ميوه و ثمر مى دهد و شاداب و با طراوت است( فان لم يصبها وابل فطل ) .

و در پايان مى فرمايد: (خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است )( و الله بما تعملون بصير ) .

او مى داند آيا انفاق انگيزه الهى دارد يا رياكارانه است، آميخته با منت و آزار است يا محبت و احترام.

نكته ها

1 - از جمله( لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى ) ، (انفاقهاى خود را با منت و آزار باطل نكنيد) استفاده مى شود كه پارهاى از اعمال ممكن است نتايج اعمال نيك را از بين ببرد و اين همان مساله احباط است كه شرح آن در ذيل آيه 217 همين سوره گذشت.

2 - تشبيه عمل رياكارانه به قطعه سنگى كه قشر نازكى از خاك روى آن را پوشانيده است بسيار گويا است زيرا افراد رياكار باطن خشن و بى ثمر خود را با چهرهاى از خير خواهى و نيكوكارى مى پوشانند و اعمالى كه هيچگونه ريشه ثابتى در وجود آنها ندارد انجام مى دهند اما حوادث زندگى به زودى پرده را كنار مى زند و باطن آنها را آشكار مى سازد.

3 - جمله( ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من انفسهم ) انگيزههاى انفاق صحيح و الهى را بيان مى كند و آن دو چيز است: (طلب خشنودى خدا و تقويت روح ايمان و ايجاد آرامش در دل و جان )

اين جمله مى گويد: انفاق كنندگان واقعى كسانى هستند كه تنها به خاطر خشنودى خدا و پرورش فضائل انسانى و تثبيت اين صفات در درون جان خود و همچنين پايان دادن به اضطراب و ناراحتيهائى كه بر اثر احساس مسؤ وليت در برابر محرومان در وجدان آنها پيدا مى شود اقدام به انفاق مى كنند (بنابراين (من ) در آيه به معنى (فى ) خواهد بود).

4 - جمله (و الله بما تعملون بصير) كه در آخر آيه دوم ذكر شده، هشدارى است به همه كسانى كه ميخواهند عمل نيكى انجام دهند كه مراقب باشند كوچك ترين آلودگى از نظر نيت يا طرز كار پيدا نكنند زيرا خداوند كاملا مراقب اعمال آنها است.

آيه(266) و ترجمه

( أيود أحدكم أن تكون له جنة من نخيل و أعناب تجرى من تحتها الا نهر له فيها من كل الثمرت و أصابه الكبر و له ذرية ضعفاء فأصابها إعصار فيه نار فاحترقت كذلك يبين الله لكم الايات لعلكم تتفكرون ) (266)

ترجمه:

266 - آيا كسى از شما دوست دارد كه باغى از درختان خرما و انگور داشته باشد كه از زير درختان آن، نهرها بگذرد، و براى او در آن (باغ )، از هر گونه ميوهاى وجود داشته باشد، در حالى كه به سن پيرى رسيده و فرزندانى (كوچك و) ضعيف دارد، (در اين هنگام،) گردبادى (كوبنده )، كه در آن آتش (سوزانى ) است، به آن برخورد كند و شعلهور گردد و بسوزد؟! (همين طور است حال كسانى كه انفاقهاى خود را، با ريا و منت و آزار، باطل مى كنند).

اين چنين خداوند آيات خود را براى شما آشكار مى سازد، شايد بينديشيد (و با انديشه، راه حق را بيابيد)!

تفسير:

يك مثال جالب ديگر براى انفاقهاى آلوده به ريا و منت

در اين آيه مثال گوياى ديگرى، براى مساله انفاق آميخته با رياكارى و منت و آزار و اينكه چگونه اين كارهاى نكوهيده آثار آن را از بين ميبرد بيان شده است، مى فرمايد: (آيا هيچ يك از شما دوست دارد كه باغى از درختان خرما و انواع انگور داشته باشد كه از زير درختانش نهرها جارى باشد، و براى او در آن باغ از تمام انواع ميوهها موجود باشد، و در حالى كه به سن پيرى رسيده و فرزندانى (خردسال و) ضعيف دارد، ناگهان در اين هنگام گرد بادى شديد كه در آن آتش سوزانى است به آن برخورد كند و شعلهور گردد و بسوزد)( ا يود احدكم ان تكون له جنة من نخيل و اعناب تجرى من تحتها الانهار له فيها من كل الثمرات و اصابه الكبر و له ذرية ضعفاء فاصابها اعصار فيه نار فاحترقت ) .

ترسيمى است بسيار زيبا از حال اين گونه اشخاص كه با ريا و منت و آزار، خط بطلان بر انفاق خويش ميكشند، پير مرد سالخوردهاى را در نظر مجسم مى كند كه فرزندان خرد سال و كوچكى اطراف او را گرفته اند و تنها راه تامين زندگى حال و آينده آنان، باغ سر سبز و خرمى است با درختان خرما و انگور و ميوههاى ديگر، درختانى كه پيوسته آب جارى از كنارش ميگذرد و زحمتى براى آبيارى ندارد، ناگهان گردباد آتشبارى ميوزد و آن را مبدل به خاكستر مى كند، چنين انسانى چه حسرت و اندوه مرگبارى دارد، حال كسانى كه اعمال نيكى انجام مى دهند و سپس با ريا و منت و آزار آن را از بين ميبرند، چنين است، زحمت فراوانى كشيده اند، و در آن روز كه نياز به نتيجه آن دارند، همه را خاكستر ميبينند چرا كه گرد باد آتشبار ريا و منت و آزار آن را سوزانده است.

و در پايان آيه به دنبال اين مثال بليغ و گويا، مى فرمايد: اينگونه خداوند آيات خود را براى شما بيان مى كند، شايد بينديشيد و راه حق را از باطل تشخيص دهيد( كذلك يبين الله لكم الايات لعلكم تتفكرون ) .

آرى سرچشمه بدبختيهاى انسان مخصوصا كارهاى ابلهانهاى همچون منت گذاردن و ريا كه سودش ناچيز و زيانش سريع و عظيم است ترك انديشه و تفكر است، و خداوند همگان را به آن دعوت مى كند.

نكته ها

1 - اين مثالهاى پى در پى كه هر كدام از ديگرى گوياتر و ظريفتر است همه در ارتباط با مسائل زراعى است، چرا كه نه تنها براى مردم مدينه كه اين آيات در

آنجا نازل شد و مردمى زراعت پيشه بودند، بلكه براى تمام مردم دنيا كه به هر حال بخشى از زندگى آنان را مسائل زراعى تشكيل مى دهد آموزنده بوده و هست.

2 - از جمله (و اصابه الكبر و له ذرية ضعفاء) (صاحب آن باغ، پير و سالخورده باشد و فرزندانى كوچك و ناتوان داشته باشد) استفاده مى شود كه انفاق و بخشش در راه خدا و كمك به نيازمندان همچون باغ خرمى است كه هم خود انسان از ثمرات آن بهرهمند مى شود و هم فرزندان او، در حالى كه رياكارى و منت و آزار، هم سبب محروميت خود او مى شود و هم نسلهاى آينده كه بايد از ثمرات و بركات اعمال نيك او بهرهمند گردند محروم خواهند شد، و اين خود دليل بر آن است كه نسلهاى آينده در نتائج اعمال نيك نسلهاى گذشته سهيم هستند، از نظر اجتماعى نيز چنين است زيرا محبوبيت و اعتمادى كه پدران بر اثر كار نيك در افكار عمومى پيدا مى كنند، سرمايه بزرگى براى فرزندان آنها خواهد بود.

3 - جمله (اعصار فيه نار) (گرد بادى كه در آن آتشى باشد) ممكن است اشاره به گرد بادهاى ناشى از بادهاى سموم و سوزان و خشك كننده باشد و يا گردبادى كه از روى خرمن آتشى بگذرد و طبق معمول كه گرد باد هر چه را بر سر راه خود بيابد با خود همراه ميبرد آن را از زمين برداشته و به نقطه ديگرى بپاشد، و ممكن است اشاره به گرد بادى باشد كه به همراه صاعقه به نقطهاى اصابت كند و همه چيز را تبديل به خاكستر نمايد و در هر حال اشاره به نابودى سريع و مطلق است.

آيه (267)و ترجمه

( يأيها الذين ءامنوا أ نفقوا من طيبت ما كسبتم و مما أخرجنا لكم من الا رض و لا تيمموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه إلا أن تغمضوا فيه و اعلموا أ ن الله غنى حميد ) (267)

ترجمه:

267 - اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از قسمتهاى پاكيزه اموالى كه (از طريق تجارت ) به دست آوردهايد، و از آنچه از زمين براى شما خارج ساختهايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان )، انفاق كنيد! و براى انفاق، به سراغ قسمتهاى ناپاك نرويد در حالى كه خود شما، (به هنگام پذيرش اموال،) حاضر نيستيد آنها را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت! و بدانيد خداوند، بى نياز و شايسته ستايش است.

شان نزول:

از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه اين آيه درباره جمعى نازل شد كه ثروتهائى از طريق رباخوارى در زمان جاهليت جمع آورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مى كردند، خداوند آنها را از اين كار نهى كرد. و دستور داد از اموال پاك و حلال در راه خدا انفاق كنند.

در تفسير (مجمع البيان ) پس از نقل اين حديث، از على (عليه‌السلام ) نقل مى كند كه حضرت فرمود: اين آيه درباره كسانى نازل گرديد كه به هنگام انفاق خرماهاى خشك و كم گوشت و نامرغوب را با خرماى خوب مخلوط مى كردند و بعد انفاق مى نمودند به آنها دستور داده شد كه از اين كار به پرهيزند.

اين دو شان نزول هيچگونه منافاتى با هم ندارند و ممكن است آيه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، كه يكى ناظر به پاكى معنوى و ديگرى ناظر به مرغوبيت مادى و ظاهرى است.

ولى بايد توجه داشت كه طبق آيه 275 سوره بقره كسانى كه جاهليت اموالى از طريق رباخوارى جمع آورى كرده بودند و پس از نزول آيه خود دارى از ادامه رباخوارى نمودند، اموال گذشته بر آنها حرام نبوده است يعنى اين قانون شامل گذشته نمى شود، ولى مسلم است كه اين مال در عين حلال بودن با اموال ديگر فرق داشت و در حقيقت شبيه اموالى بود كه از طرق مكروه به دست بيايد!

تفسير:

از چه اموالى بايد انفاق كرد؟

در پاسخ آيه گذشته ثمرات انفاق و صفات انفاق كنندگان و اعمالى كه ممكن است اين كار انسانى و خداپسندانه را آلوده كند و پاداش آن را از بين ببرد بيان شد، در اين آيه - كه ششمين آيه، در اين سلسله است - سخن از چگونگى اموالى است كه بايد انفاق گردد.

نخست مى فرمايد: (اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از اموال پاكيزهاى كه (از طريق تجارت ) به دست آوردهايد و از آنچه از زمين براى شما خارج كردهايم (از منابع و معادن زير زمينى و از كشاورزى و زراعت و باغ ) انفاق كنيد)( يا ايها الذين آمنوا انفقوا من طيبات ما كسبتم و مما اخرجنا لكم من الارض ) .

جمله (ما كسبتم،) (آنچه كسب كردهايد) اشاره به درآمدهاى تجارى است و جمله( مما اخرجنا لكم من الارض ) (از آنچه از زمين براى شما خارج ساختهايم ) اشاره به انواع درآمدهاى زراعى و كشاورزى و همچنين معادن زير زمينى است، بنابراين تمام انواع درآمدها را شامل مى شود، زيرا سرچشمه تمام اموالى كه انسان دارد، زمين و منابع گوناگون آن است حتى صنايع و دامدارى و مانند آن، همه از زمين مايه مى گيرد.

اين تعبير ضمنا اشارهاى به اين حقيقت است كه ما منابع اينها را در اختيار شما گذاشتيم بنابراين نبايد از انفاق كردن بخشى از طيبات و پاكيزهها و سرگل آن در راه خدا دريغ كنيد.

سپس براى تاكيد هر چه بيشتر مى افزايد: (به سراغ قسمتهاى ناپاك نرويد تا از آن انفاق كنيد در حالى كه خود شما حاضر نيستيد آن را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت )( و لا تيمموا الخبيث منه تنفقون و لستم باخذيه الا ان تغمضوا فيه ) .

از آنجا كه بعضى از مردم عادت دارند هميشه از اموال بى ارزش و آنچه تقريبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نيست انفاق كنند و اينگونه انفاقها علاوه بر اينكه سود چندانى به حال نيازمندان ندارد، يك نوع اهانت و تحقير نسبت به آنها است، و موجب تربيت معنوى و پرورش روح انسانى نيز نمى باشد، اين جمله صريحا مردم را از اين كار نهى مى كند و آن را با دليل لطيفى همراه مى سازد، و آن اينكه، شما خودتان حاضر نيستيد اينگونه اموال را بپذيريد مگر از روى كراهت و ناچارى چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدايى كه در راه او انفاق مى كنيد و همه چيز شما از او است راضى به اين كار مى شويد.

در حقيقت، آيه به نكته لطيفى اشاره مى كند كه انفاق در راه خدا، يك طرفش مؤ منان نيازمندند، و طرف ديگر خدا، و با اين حال اگر اموال پست و بى ارزش انتخاب شود، از يك سو تحقيرى است نسبت به نيازمندان كه ممكن است على رغم تهيدستى مقام بلندى از نظر ايمان و انسانيت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوى ديگر سوء ادبى است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

جمله (لا تتيمموا) (قصد نكنيد) ممكن است اشاره به اين باشد كه اگر در لابلاى اموالى كه انفاق مى كنيد بدون توجه چيز نامرغوبى باشد، مشمول اين سخن نيست.

سخن اين است كه از روى عمد اقدام به چنين كارى نكنيد.

تعبير به (طيبات ) (پاكيزهها) هم پاكيزگى ظاهرى را شامل مى شود، و ارزش داشتن براى مصرف، و هم پاكيزگى معنوى، يعنى اموال شبههناك و حرام زيرا افراد با ايمان از پذيرش همه اينها كراهت دارند، و جمله (الا ان تغمضوا فيه ) شامل همه مى شود و اين كه بعضى از مفسران آن را منحصر به يكى از اين دو دانسته اند صحيح به نظر نميرسد.

نظير اين آيه در سوره آل عمران آيه 92 نيز آمده است آنجا كه مى فرمايد:( لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون ) : (هرگز به حقيقت نيكوكارى نميرسيد، مگر آنكه از آنچه دوست داريد، انفاق كنيد).

البته اين آيه بيشتر روى اثرات معنوى انفاق تكيه مى كند.

و در پايان آيه مى فرمايد: (بدانيد خداوند بى نياز و شايسته ستايش است )( و اعلموا ان الله غنى حميد ) .

يعنى نه تنها نيازى به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنى است، بلكه تمام نعمتها را او در اختيار شما گذارده، و لذا حميد و شايسته ستايش است.

بعضى احتمال داده اند كه (حميد) در اينجا به معنى اسم فاعل باشد (ستايش كننده ) نه به معنى محمود و ستايش شده، يعنى در عين اينكه از انفاق شما بى نياز است شما را به خاطر اموال پاكيزهاى كه انفاق مى كنيد، مورد ستايش قرار مى دهد.

نكته:

شك نيست كه انفاق در راه خدا براى تقرب به ذات پاك او است و مردم هنگامى كه ميخواهند به سلاطين و شخصيتهاى بزرگ تقرب جويند، بهترين اموال خود را به عنوان تحفه و هديه براى آنها ميبرند، در حالى كه انسانهاى ضعيفى همچون خودشاناند، چگونه ممكن است انسان به خداوند بزرگى كه تمام عالم هستى از اوست، به وسيله اموال بى ارزش و از مصرف افتاده، تقرب جويد، و اينكه مى بينيم در زكات واجب و حتى در قربانى نبايد از نوع نامرغوب استفاده كرد، نيز در همين راستا است، به هر حال بايد اين فرهنگ قرآنى در ميان همه مسلمين زنده شود كه براى انفاق، بهترين را انتخاب نمايند.

آيه (268)و ترجمه

( الشيطن يعدكم الفقر و يأمركم بالفحشاء و الله يعدكم مغفرة منه و فضلا و الله وسع عليم ) (268)

ترجمه:

268 - شيطان، شما را (به هنگام انفاق )، وعده فقر و تهيدستى مى دهد، و به فحشا (و زشتيها) امر مى كند، ولى خداوند وعده آمرزش و فزونى به شما مى دهد، و خداوند، قدرتش وسيع، و (به هر چيز) داناست. (به همين دليل، به وعدههاى خود، وفا مى كند).

تفسير:

مبارزه با موانع انفاق

در ادامه آيات انفاق در اينجا به يكى از موانع مهم آن پرداخته و آن وسوسه هاى شيطانى در زمينه انفاق است، كه انسان را از فقر و تنگدستى ميترساند، به خصوص اگر اموال خوب و قابل استفاده را انفاق كند، و چه بسا اين وسوسه هاى شيطانى مانع از انفاقهاى مستحبى در راه خدا و حتى انفاقهاى واجب مانند زكات و خمس گردد.

در اين راستا مى فرمايد: (شيطان به هنگام انفاق به شما وعده فقر و تهيدستى مى دهد)( الشيطان يعدكم الفقر ) .

و مى گويد: تامين آينده خود و فرزندانتان را فراموش نكنيد و از امروز فردا را ببينيد و آنچه بر خويشتن روا است بر ديگرى روا نيست و امثال اين وسوسه هاى گمراه كننده، به علاوه (او شما را وادار به معصيت و گناه مى كند)( و يامركم بالفحشاء ) .

(فحشاء) به معنى هر كار زشت و بسيار قبيح است، و در اينجا به تناسب بحث، به معنى بخل و ترك انفاق كه در بسيارى از موارد، نوعى معصيت و گناه است آمده (هر چند واژه فحشاء در مواردى به معنى گناه بى عفتى آمده، ولى ميدانيم در اينجا تناسب چندانى ندارد) حتى بعضى از مفسران تصريح كرده اند كه عرب به شخص بخيل، فاحش مى گويد.

اين احتمال نيز داده شده كه فحشاء در اينجا به معنى انتخاب اموال غير قابل مصرف براى انفاق است، و نيز گفته شده: منظور از آن هر معصيتى است زيرا شيطان به وسيله ترس از فقر و تهيدستى انسان را وادار به كسب مال از انواع طرق نامشروع مى كند.

تعبير به امر كردن شيطان، اشاره به همان وسوسه هاى او است، و اصولا هر نوع فكر منفى و بازدارنده و كوتاه بيننده، سرچشمهاش تسليم در برابر وسوسه هاى شيطانى است، و در مقابل، هر گونه فكر مثبت سازنده و آميخته با بلند نظرى، سرچشمهاش الهامات الهى و فطرت پاك خدادادى است.

در توضيح اين سخن بايد گفت: در نظر ابتدائى انفاق و بذل مال، چيزى جز (كم كردن ) مال نيست و اين همان نظر كوتهبينانه شيطانى است، ولى با دقت و ديد وسيع مى بينيم كه انفاق ضامن بقاى اجتماع و تحكيم عدالت اجتماعى، و سبب كم كردن فاصله طبقاتى و پيشرفت همگانى و عمومى مى باشد و مسلم است كه با پيشرفت اجتماع، افرادى كه در آن اجتماع زندگى مى كنند نيز در رفاه و آسايش خواهند بود و اين همان نظر واقعبينانه الهى است.

قرآن به اين وسيله مسلمانان را توجه مى دهد كه انفاق اگر به ظاهر، چيزى از شما كم مى كند در واقع چيزهائى بر سرمايه شما مى افزايد، هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى.

در دنياى امروز كه نتيجه و اثر اختلافات طبقاتى و پايمال شدن ثروتها به خاطر به هم خوردن تعادل تقسيم ثروت به روشنى به چشم مى خورد درك معنى آيه فوق چندان مشكل نيست.

ضمنا از آيه استفاده مى شود كه يك نوع ارتباط ميان ترك نمودن انفاق و فحشاء وجود دارد البته اگر فحشاء به معنى بخل باشد ارتباط آن از اين جهت است كه ترك انفاق و بخششهاى مالى، آرام آرام صفت بخل را كه از بدترين صفات است در انسان ايجاد مى كند و اگر فحشاء را به معنى مطلق گناه يا گناه جنسى بگيريم باز ارتباط آن با ترك انفاق بر كسى پوشيده نيست، زيرا سرچشمه بسيارى از گناهان، و بى عفتيها و خودفروشيها، فقر و تهيدستى است علاوه بر همه اينها، انفاق يك سلسله آثار و بركات معنوى دارد كه جاى انكار نيست.

سپس مى افزايد: (خداوند آمرزش از سوى خود و فضل و بخشش را به شما وعده مى دهد)( و الله يعدكم مغفرة منه و فضلا ) .

در تفسير (مجمع البيان ) از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده است كه: هنگام انفاق دو چيز از طرف خدا است و دو چيز از ناحيه شيطان آنچه از جانب خداست يكى (آمرزش گناهان ) و ديگرى (وسعت و افزونى اموال ) و آنچه از طرف شيطان است يكى وعده فقر و تهيدستى و ديگرى امر به فحشاء است.

بنابراين منظور از مغفرة، آمرزش گناهان است و منظور از فضل همانطور كه از ابن عباس نقل شده زياد شدن سرمايه ها در پرتو انفاق مى باشد.

جالب توجه اينكه از امير مؤ منان على (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود: هنگامى كه در سختى و تنگدستى افتاديد به وسيله انفاق كردن، با خدا معامله كنيد (انفاق كنيد تا از تهيدستى نجات يابيد).

و در پايان آيه مى فرمايد: (خداوند قادر و توانا و عالم است ) (و الله واسع عليم ).

اشاره به اين حقيقت است كه چون خداوند قدرتى وسيع و علمى بى پايان دارد ميتواند به وعده خويش عمل كند بنابراين بايد به وعده او دلگرم بود نه وعده شيطان فريبكار و ناتوان كه انسان را به گناه ميكشاند و چون از آينده آگاه نيست و قدرتى ندارد، وعده او جز گمراهى و تشويق به نادانى نخواهد بود.

آيه (269)و ترجمه

( يؤتى الحكمة من يشاء و من يؤ ت الحكمة فقد أوتى خيرا كثيرا و ما يذكر إلا أولوا الا لب ) (269)

ترجمه:

269 - (خدا) دانش و حكمت را به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى دهد، و به هر كس دانش داده شود، خير فراوانى داده شده است.

و جز خردمندان، (اين حقايق را درك نمى كنند، و) متذكر نميگردند.

تفسير:

برترين نعمتهاى الهى

با توجه به آنچه در آيه قبل گذشت، كه به هنگام انفاق، وسوسه هاى شيطانى دائر به فقر و جذبه هاى رحمانى درباره مغفرت و فضل الهى آدمى را به اين سو و آن سو ميكشد، در آيه مورد بحث سخن از حكمت و معرفت و دانش مى گويد، چرا كه تنها حكمت است كه ميتواند بين اين دو كشش الهى و شيطانى فرق بگذارد، و انسان را به وادى مغفرت و فضل بكشاند و از وسوسه هاى گمراه كننده ترس از فقر بره اند.

يا به تعبير ديگر خداوند به بعضى از افراد بر اثر پاكى و جهاد با نفس، نوعى علم و بينش مى دهد كه آثار و فوائد اطاعت الهى و از جمله انفاق و نقش حياتى آن در اجتماع را درك كند و ميان آن و وساوس ‍ شيطانى فرق بگذارد.

مى فرمايد: خداوند دانش را به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى دهد( يؤ تى الحكمة من يشاء ) .

در تفسير (حكمت ) معانى زيادى ذكر شده از جمله (معرفت و شناخت اسرار جهان هستى ) و (آگاهى از حقايق قرآن ) و (رسيدن به حق از نظر گفتار و عمل ) و (معرفت و شناسائى خدا) و (آن نور الهى كه وسوسه هاى شيطانى را از الهامات الهى جدا مى سازد).

و ظاهر اين است حكمت يك معنى وسيعى دارد كه تمام اين امور، حتى نبوت را كه بعضى از معانى آن شمرده اند شامل مى شود كه آن نوعى از علم و آگاهى است، و در اصل از ماده حكم (بر وزن حرف ) به معنى منع گرفته شده و از آنجا كه علم و دانش و تدبير، انسان را از كارهاى خلاف باز مى دارد به آن حكمت گفته اند.

بديهى است منظور از جمله (من يشاء) (هر كس را كه بخواهد) اين نيست كه خداوند بدون هيچ علتى حكمت و دانش را به اين و آن مى دهد، بلكه اراده و مشيت خداوند همه جا آميخته است، با شايستگيهاى افراد، يعنى هر كس را شايسته ببيند از اين سرچشمه زلال حياتبخش سيراب مى نمايد، سپس مى فرمايد: و هر كس كه به او دانش داده شود خير فراوانى داده شده است )( و من يؤ ت الحكمة فقد اوتى خيرا كثيرا ) .

و به گفته آن حكيم: هر كس را كه عقل دادى چه ندادى و هر كس را كه عقل ندادى چه دادى!.

قابل توجه اينكه بخشنده حكمت خدا است در عين حال در اين جمله نامى از او به ميان نيامده تنها مى فرمايد: (به هر كس حكمت داده شود خير فراوانى داده شده است ).

اين تعبير گويا اشاره به اين است كه دانش و حكمت ذاتا خوب است از هر جا و از ناحيه هر كه باشد تفاوتى در نيكى آن نيست.

قابل توجه اين كه در اين جمله مى فرمايد: به هر كس دانش و حكمت داده شد خير و بركت فراوان داده شده است نه (خير مطلق ) زيرا خير و سعادت مطلق تنها در دانش نيست بلكه دانش تنها يكى از عوامل مهم آن است و در پايان آيه مى فرمايد: (تنها خردمندان متذكر مى شوند)( و ما يذكر الا اولوا الالباب ) .

تذكر به معنى يادآورى و نگاهدارى علوم و دانشها در درون روح

است. و (الباب ) جمع (لب ) به معنى (مغز) است و از آنجا كه مغز هر چيز بهترين و اساسيترين قسمت آن است به (عقل ) و (خرد) (لب ) گفته مى شود.

اين جمله مى گويد: تنها صاحبان عقل و خرد اين حقايق را حفظ مى كنند و به ياد مى آورند و از آن بهرهمند مى شوند اگر چه همه افراد (جز مجانين و ديوانگان ) صاحب عقلاند اما اولوا الالباب به همه آنها گفته نمى شود.

بلكه منظور آنهايى هستند كه عقل و خرد خود را به كار ميگيرند و در پرتو اين چراغ پر فروغ، راه زندگى و سعادت را مييابند.

اين بحث را با سخن يكى از دانشمندان اسلامى پايان ميدهيم (كه احتمالا اين سخن را از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شنيده است ) (گاه مى شود كه خداوند اراده عذاب و مجازات مردم روى زمين را مى كند، ولى هنگامى كه بشنود معلمى به كودكان حكمت مى آموزد، به خاطر اين عمل، عذاب را از آنها دور مى سازد).

آيه (270) و (271)و ترجمه

( و ما أنفقتم من نفقة أ و نذرتم من نذر فإن الله يعلمه و ما للظلمين من أ نصار ) (270)( إن تبدوا الصدقت فنعما هى و إن تخفوها و تؤ توها الفقراء فهو خير لكم و يكفر عنكم من سياتكم و الله بما تعملون خبير ) (271)

ترجمه:

270 - و هر چيز را كه انفاق مى كنيد، يا (اموالى را كه ) نذر كردهايد (در راه خدا انفاق كنيد)، خداوند آنها را مى داند.

و ستمگران ياورى ندارند.

271 - اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است! و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است! و قسمتى از گناهان شما را ميپوشاند، (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهيد شد).

و خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.

تفسير:

چگونگى انفاتها

به دنبال آيات گذشته كه درباره انفاق و بخشش در راه خدا و انتخاب اموال خوب براى اين كار، توام با اخلاق و اخلاص بحث ميكرد در اين دو آيه، سخن از چگونگى انفاقها و علم خداوند نسبت به آن است.

در آيه نخست مى فرمايد: آنچه را كه انفاق مى كنيد يا نذرهايى كه (در اين زمينه كرده ايد) خداوند همه آنها را مى داند( و ما انفقتم من نفقة او نذرتم من نذر فان الله يعلمه ) .

كم باشد يا زياد، خوب باشد يا بد، از طريق حلال تهيه شده باشد يا حرام، با اخلاص همراه باشد يا توأ م با ريا، همراه با منت و آزار باشد يا بدون آن، از ام باشد كه خداوند دستور انفاق آن را داده است يا به وسيله نذر بر خود واجب كرده باشيد، هر گونه باشد، خدا از تمام جزئيات آن آگاه است و جزاى آن را از خوب و بد به تناسب آن خواهد داد.

و در پايان آيه مى فرمايد: و ظالمان ياورى ندارند( و ما للظالمين من انصار ) .

ظالمان در اينجا اشاره به ثروتاندوزان بخيل و انفاق كنندگان رياكار، و منتگزاران و مردم آزاران است، كه خداوند آنها را يارى نميكند و انفاقشان نيز در دنيا و آخرت ياورشان نخواهد بود.

يا كسانى كه به خاطر ترك انفاق به محرومان و تهيدستان هم به آنها ظلم كردند و هم به جامعه و هم به خويشتن.

يا كسانى كه انفاقها را در محل شايسته خود به كار نگرفتند زيرا ظلم به معنى وسيع كلمه، به معنى هر گونه كارى است كه در غير مورد خود انجام گيرد، و از آنجا كه منافاتى در ميان اين معانى سهگانه نيست ممكن است هر سه در مفهوم آيه جمع باشد.

آرى آنها نه در دنيا يار و ياورى دارند و نه در قيامت شفاعت كنندهاى و اين خاصيت ظلم و ستم، در هر چهره و به هر شكل است.

ضمنا از اين آيه استفاده مى شود كه نذر مشروعيت دارد و بايد به آن عمل كرد.

و اين از امورى بوده كه قبل از اسلام وجود داشته، و اسلام بر آن صحه گذاشته است.

در دومين آيه سخن از چگونگى انفاق از نظر آشكار و پنهان بودن است، مى فرمايد: اگر انفاقها را آشكار كنيد، چيز خوبى است، و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است( ان تبدوا الصدقات فنعما هى و ان تخفوها و تؤ توها الفقراء فهو خير لكم ) .

و بخشى از گناهان شما را ميپوشاند (و در پرتو اين كار بخشوده خواهيد شد) و خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است( و يكفر عنكم من سيئاتكم و الله بما تعملون خبير ) .

نكته ها

1 - ترديدى نيست كه انفاق علنى و آشكار در راه خدا و اختفاى آن هر كدام اثر مفيدى دارد، زيرا هنگامى كه انسان به طور آشكار و علنى مال خود را در راه خدا انفاق مى كند اگر انفاق واجب باشد گذشته از اين كه مردم تشويق به اينگونه كارهاى نيك مى شوند، رفع اين تهمت نيز از انسان مى گردد كه به وظيفه واجب خود عمل نكرده است.

و اگر انفاق مستحب باشد، در حقيقت يك نحوه تبليغ عملى است كه مردم را به كارهاى خير و حمايت از محرومان و انجام كارهاى نيك اجتماعى و عام المنفعه تشويق مى كند.

و چنانچه انفاق به طور مخفى، و دور از انظار مردم انجام شود، به طور قطع ريا و خودنمائى در آن كمتر است، و خلوص بيشترى در آن خواهد بود، مخصوصا درباره كمك به محرومان، آبروى آنها بهتر حفظ مى شود، و لذا آيه فوق مى گويد: هر يك از دو كار در مورد خود خوب و شايسته است.

بعضى از مفسران گفته اند اين دستور تنها درباره انفاقهاى مستحبى است و انفاقهاى واجب از قبيل زكات و مانند آن بهتر است هميشه آشكار و علنى باشد.

ولى مسلم است كه هيچ يك از اين دو دستور (اظهار و اخفاى انفاق ) جنبه عمومى و همگانى ندارد بلكه موارد مختلف است در پارهاى از موارد كه اثر تشويقى آن بيشتر است و لطمهاى به اخلاص نميزند، بهتر است اظهار گردد، و در مواردى كه افراد آبرومندى هستند كه حفظ آبروى آنها ايجاب مى كند انفاق به صورت مخفى انجام گيرد و بيم رياكارى و عدم اخلاص مى رود مخفى ساختن آن بهتر خواهد بود.

در بعضى احاديث تصريح شده كه انفاقهاى واجب بهتر است اظهار گردد، و اما انفاقهاى مستحب بهتر است مخفيانه انجام گيرد.

از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود: زكات واجب را به طور آشكار از مال جدا كنيد و به طور آشكار انفاق نمائيد اما انفاقهاى مستحب اگر مخفى باشد بهتر است.

اين احاديث با آنچه در بالا گفتيم منافات ندارد، زيرا انجام وظائف واجب كمتر آميخته به ريا مى شود، چون وظيفه اى است كه در محيط اسلامى هر كس ناچار است آن را انجام دهد و همچون يك ماليات قطعى است كه بايد همه بپردازند، بنابراين اظهار آن بهتر است و اما انفاقهاى مستحبى چون جنبه الزامى ندارد ممكن است اظهار آن به خلوص نيت بزند لذا اختفاى آن شايسته تر مى باشد.

2 - از جمله و يكفر عنكم من سيئاتكم استفاده مى شود كه انفاق در راه خدا در آمرزش گناهان اثر عميق دارد زيرا بعد از دستور انفاق در اين جمله مى فرمايد: و گناهان شما را مى پوشاند.

البته مفهوم اين سخن آن نيست كه بر اثر انفاق كوچكى، همه گناهان بخشوده خواهد شد، بلكه با توجه به كلمه من كه معمولا براى تبعيض به كار مى رود استفاده مى شود كه انفاق قسمتى از گناهان را مى پوشاند. روشن است كه آن قسمت بستگى به مقدار انفاق و ميزان اخلاص دارد.

درباره اينكه انفاق سبب آمرزش مى شود از طرق اهل بيت (عليهما‌السلام ) و اهل تسنن روايات زيادى وارد شده است از جمله در حديثى آمده است: انفاق نهانى خشم خدا را فرو مى نشاند، و همانطور كه آب آتش را خاموش مى كند گناه انسان را از بين مى برد.

و نيز در روايتى آمده است: هفت كس هستند كه خداوند آنها را در سايه لطف خود قرار مى دهد، در روزى كه سايه اى جز سايه او نيست: پيشواى دادگر، و جوانى كه در بندگى پروردگار پرورش مى يابد، و كسى كه قلب او با سجده پيوسته است، و كسانى كه يكديگر را براى خدا دوست دارند با محبت گرد هم آيند و با محبت متفرق شوند، و كسى كه زن زيباى صاحب مقامى او را به گناه دعوت كند و او بگويد من از خدا مى ترسم، و كسى كه انفاق نهانى مى كند بطورى كه دست راست او از انفاقى كه دست چپ او كرده آگاه نمى گردد! و كسى كه تنها به ياد خدا مى افتد و قطره اشكى از گوشه هاى چشم او سرازير مى شود.

3 - ضمنا مفهوم جمله والله بما تعملون خبير اين است كه خدا عالم است به آنچه انفاق مى كنيد، چه آشكار باشد و چه مخفى و همچنين او از نيات شما آگاه است كه اظهار و اخفاى انفاق را به چه منظور و هدفى انجام مى دهيد.

در هر حال آنچه در انفاق موثر است نيت پاك و خلوص در عمل است، به علاوه دانستن و ندانستن مردم اثرى ندارد و آنچه مهم است علم خداست زيرا اوست كه جزاى اعمال انسان را مى دهد و از نهان و آشكار آگاه است.

آيه (272)و ترجمه

( ليس عليك هديهم و لكن الله يهدى من يشاء و ما تنفقوا من خير فلا نفسكم و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله و ما تنفقوا من خير يوف اليكم و انتم لا تظلمون ) (272)

ترجمه:

272 - هدايت آنها (به طور اجبار،) بر تو نيست، (بنابراين، ترك انفاق به غير مسلمانان، براى اجبار به اسلام، صحيح نيست،) ولى خداوند، هر كه را بخواهد (و شايسته بداند)، هدايت مى كند.

و آنچه را از خوبيها و اموال انفاق مى كنيد، براى خودتان است، (ولى ) جز براى رضاى خدا، انفاق نكنيد! و آنچه از خوبيها انفاق مى كنيد، (پاداش آن ) به طور كامل به شما داده مى شود، و به شما ستم نخواهد شد.

شان نزول:

در تفسير مجمع البيان از ابن عباس نقل شده كه: مسلمانان حاضر نبودند به غير مسلمين انفاق كنند، آيه فوق نازل شد و به آنها اجازه داد كه در مواقع لزوم اين كار را انجام دهند.

شان نزول ديگرى براى آيه فوق نقل شده كه بى شباهت به شان نزول اول نيست و آن اين كه: زن مسلمانى به نام اسماء در سفر عمرة القضاء در خدمت پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود، مادر و جده آن زن به سراغ او آمدند و از او كمكى خواستند، و از آنجا كه آن دو نفر مشرك و بت پرست بودند اسماء از كمك به آنها امتناع ورزيد، گفت: بايد از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اجازه بگيرم زيرا شما پيرو آيين من نيستيد، سپس نزد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد اجازه خواست، آيه مورد بحث نازل گرديد.

تفسير:

انفاق و كمكهاى انسانى به غير مسلمانان

در آيات قبل مساله انفاق و بخشش در راه خدا به طور كلى مطرح بود، و در اين آيه سخن از جواز انفاق به غير مسلمانان است، به اين معنى كه نبايد انفاق بر بينوايان غير مسلمان را ترك كنند به منظور اينكه تحت فشار قرار گيرند و اسلام را اختيار كنند و هدايت شوند.

مى فرمايد: هدايت آنها (به طور اجبار) بر تو نيست( ليس عليك هديهم ) .

بنابراين ترك انفاق بر آنها براى اجبار آنها به اسلام صحيح نمى باشد اين سخن گر چه خطاب به پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است، ولى در واقع همه مسلمانان را شامل مى شود.

سپس مى افزايد: ولى خداوند هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) هدايت مى كند( و لكن الله يهدى من يشاء ) .

و بعد از اين يادآورى به ادامه بحث فوائد انفاق در راه خدا مى پردازد و مى گويد: آنچه را از خوبيها انفاق كنيد براى خودتان است( و ما تنفقوا من خير فلانفسكم ) .

ولى جز براى خدا انفاق نكنيد( و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله ) .

اين در صورتى است كه جمله خبريه و ما تنفقون را به معنى نهى بگيريم، يعنى انفاق شما در صورتى سود بخش است كه به خاطر خدا انجام گيرد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله به همان معنى خبريه باشد، يعنى شما مسلمانان جز براى رضاى خدا و جلب خشنودى او انفاق نمى كنيد.

و در آخرين جمله باز به عنوان تاكيد بيشتر مى فرمايد: آنچه از خوبيها انفاق مى كنيد به شما تحويل داده مى شود، و هرگز ستمى بر شما نخواهد شد( و ما تنفقوا من خير يوف اليكم و انتم لا تظلمون ) .

يعنى گمان نكنيد كه از انفاق خود سود مختصرى مى بريد، بلكه تمام آنچه را انفاق مى كنيد به طور كامل به شما باز مى گرداند، آن هم در روزى كه شديدا به آن نيازمنديد، بنابراين در انفاقهاى خود كاملا دست و دل باز باشيد.

ضمنا با توجه به اينكه: ظاهر اين جمله اين است كه خود آنچه انفاق شده به انسان باز گردانده مى شود (نه ثواب آن )، آيه مى تواند دليلى بر تجسم اعمال بوده باشد كه در جاى خود به طور مشروح خواهد آمد.

نكته ها

نكته 1

آيه فوق مى گويد: همانطور كه بخششهاى الهى و نعمتهاى او در اين جهان شامل حال همه انسانها (صرف نظر از عقيده و آيين آنها) مى شود مومنان هم بايد به هنگام انفاقهاى مستحبى و رفع نيازمنديهاى بينوايان در مواقع لزوم، رعايت حال غير مسلمانان را نيز بكنند.

البته اين در صورتى است كه انفاق بر غير مسلمانان به خاطر يك كمك انسانى باشد و موجب تقويت كفر و پيشبرد نقشه هاى شوم دشمنان نگردد بلكه آنها را به روح انساندوستى اسلام آگاه سازد.

2 - هدايت اقسام گوناگونى دارد:

روشن است كه منظور از عدم وجوب هدايت مردم بر پيامبر اين نيست كه او موظف به ارشاد و تبليغ آنها نباشد زيرا ارشاد و تبليغ روشن ترين و اساسى ترين برنامه پيامبر است، بلكه منظور اين است كه او موظف نيست كه آنها را تحت فشار قرار دهد و اجبار بر هدايت نمايد.

آيا منظور از اين هدايت، هدايت تكوينى است يا تشريعى؟ زيرا هدايت انواعى دارد.

الف ) هدايت تكوينى - منظور از هدايت تكوينى اين است كه خداوند يك سلسله عوامل پيشرفت و تكامل در موجودات مختلف جهان، اعم از انسان و ساير جانداران، حتى موجودات بيجان آفريده، كه آنها را به سوى تكامل مى برد.

رشد و تكامل جنين در شكم مادر، و نمو پيشرفت دانه هاى گياهان در دل زمين، و حركت كرات مختلف منظومه شمسى در مدار خود، و مانند آن، نمونه هاى مختلفى از هدايت تكوينى هستند، اين نوع هدايت مخصوص خدا است و وسيله آن عوامل و اسباب طبيعى و ماوراء طبيعى است. قرآن مجيد مى گويد:

( ربنا الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى ) (خدائى كه آفرينش ويژه هر موجودى را به او بخشيد، و سپس او را هدايت و رهبرى كرد).

ب ) هدايت تشريعى - منظور از اين هدايت راهنمائى افراد از طريق تعليم و تربيت، و قوانين مفيد و حكومت عادلانه و پند و اندرز و موعظه است. اين نوع هدايت بوسيله پيامبران و امامان و افراد صالح و مربيان دلسوز انجام مى شود و در قرآن به آن كرارا اشاره شده است. قرآن مجيد مى گويد:

( ذلك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين ) (اين كتاب بزرگ ترديدى در آن نيست و وسيله هدايت پرهيزكاران است ).

ج هدايت به معنى فراهم ساختن وسيله

اين نوع هدايت كه گاهى از آن به عنوان توفيق ياد مى شود عبارت از اين است كه وسائل لازم را در اختيار افراد بگذارند تا با ميل و اراده خود از آن براى پيشرفت استفاده كنند، مثلا ساختن مدرسه، مسجد، كانونهاى تربيتى، تهيه برنامه ها و كتابهاى لازم و تربيت مبلغان و معلمان شايسته، همه داخل در اين قسم از هدايت هستند و در حقيقت اين قسم از هدايت برزخى است بين هدايت تكوينى و تشريعى. قرآن مى گويد:

( و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا ) (و كسانى كه در راه ما مجاهده كنند آنها را به راههاى خود هدايت مى كنيم ).

د) هدايت به سوى نعمتها و پاداشها - منظور از اين هدايت بهره مند ساختن افراد شايسته از نتيجه اعمال نيكشان در سراى ديگر است، اين نوع هدايت مخصوص افراد با ايمان و درستكار است، قرآن مجيد مى گويد:

( سيهديهم و يصلح بالهم ) اين جمله كه بعد از ذكر فداكارى شهيدان راه خدا آمده است مى گويد:

خداوند آنها را هدايت مى كند و حال آنها را بهبودى مى بخشد. بديهى است اين نوع هدايت تنها مربوط به برخوردارى آنان از نتائج سودمند عملشان در جهان ديگر است.

اما در واقع اين چهار نوع هدايت مراحل مختلفى از يك حقيقت هستند كه هر كدام بعد از ديگرى قرار گرفته است. زيرا نخست هدايت تكوينى خداوند به سراغ انسان مى آيد و عقل و فكر و قواى ديگر را در اختيار او ميگذارد (هدايت تكوينى ).

و سپس هدايت و راهنمائى انبياء شروع مى شود و آنها مردم را به راه حق دعوت مى كنند (هدايت به معنى ارشاد و تبليغ ).

و بعد از آن با ورود در مرحله عمل، توفيق پروردگار شامل حال آنها مى شود و راهها براى آنها هموار مى گردد و مرحله سوم هدايت را به اين طريق مى پيمايند (هدايت به معنى توفيق ).

و در پايان در جهان ديگر از نتائج اعمال خود بهره مند مى گردند (هدايت به سوى پاداشها).

از اين چهار نوع هدايت يك قسم آن (ارشاد و تبليغ ) از وظائف حتمى پيامبران و امامان است و قسم ديگرى از آن كه هموار ساختن راه باشد به مقدار وسيعى جزء برنامه هاى حكومت الهى پيامبران و امامان است ولى بقيه مخصوص ذات خدا است.

بنابراين هر جا در قرآن نفى هدايت از پيغمبر شده همانند آيه فوق منظور دو قسم اول نيست.

گر چه در جمله ولكن الله يهدى من يشاء (خدا هر كس را بخواهد هدايت مى كند) اين امر منوط به اراده خداوند شده اما اين هدايتهاى پروردگار مسلما بدون حساب و حكمت نمى باشد، يعنى بى جهت يكى را هدايت و ديگرى را محروم نمى كند، بلكه افراد بايد قبلا شايستگى خود را براى هدايت احراز كنند تا از آن بهره مند گردند.

به هر حال از آيه فوق حقيقت ديگرى را نيز مى توان استفاده كرد و آن اين كه اگر در ميان مسلمانان افرادى بعد از اين همه تاكيد درباره دورى از ريا و منت و آزار باز انفاقهاى خود را آلوده به اين امور سازند، ناراحت نباش وظيفه تو تنها بيان احكام و فراهم ساختن يك محيط اجتماعى سالم است و هرگز موظف نيستى كه آنها را مجبور به اين امور سازى - روشن است كه اين تفسير منافاتى با تفسير سابق ندارد و ممكن است هر دو را از آيه استفاده كرد.

3 - اثر انفاق در زندگى انفاق كنندگان

جمله و ما تنفقوا من خير فلانفسكم مى گويد منافع انفاق به خود شما بازگشت مى كند و به اين وسيله انفاق كنندگان را تشويق به اين عمل انسانى مى نمايد، مسلما انسان هنگامى كه بداند نتيجه كار او به خود او باز مى گردد بيشتر به آن كار علاقه مند خواهد شد.

ممكن است در ابتدا چنين به نظر برسد كه منظور از بازگشت منافع انفاق به انفاق كننده، همان پاداش و نتائج اخروى آن باشد.

البته اين معنى صحيح است ولى نبايد تصور كرد كه سود انفاق تنها جنبه اخروى دارد، بلكه از نظر اين دنيا نيز به سود آنها است هم از جنبه معنوى و هم از جنبه مادى: از نظر معنوى، روح گذشت و بخشش و فداكارى و نوع دوستى و برادرى را در انفاق كننده پرورش مى دهد و در حقيقت وسيله موثرى براى تكامل روحى و پرورش شخصيت اوست.

و اما از نظر مادى افراد محروم و بينوا در يك اجتماع، موجب انفجارهاى خطرناك مى گردد، همان انفجارهائى كه گاهى تمام اصل مالكيت را در خود فرو مى برد و تمام ثروتها را مى بلعد و نابود مى سازد.

انفاق فاصله طبقاتى را كم مى كند و خطراتى را كه از اين رهگذر متوجه افراد اجتماع مى شود از ميان مى برد، انفاق آتش خشم و شعله هاى سوزان طبقات محروم را فرو مى نشاند و روح انتقام و كينه توزى را از آنها مى گيرد.

بنابراين انفاق از نظر امنيت اجتماعى و سلامت اقتصادى و جهات مختلف مادى و معنوى به سود انفاق كنندگان نيز هست.

4 - وجه الله چه معنى دارد؟

وجه در لغت به معنى صورت است و گاهى به معنى ذات به كار برده مى شود. بنابراين وجه الله يعنى ذات خدا. انفاق كنندگان نظرشان بايد ذات پاك پروردگار باشد، پس ذكر كلمه وجه در اين آيه و مانند آن متضمن يك نوع تاكيد است زيرا هنگامى كه گفته شود براى ذات خدا تاكيد آن از براى خدا بيشتر است، يعنى حتما براى خدا باشد و نه ديگرى.

به علاوه معمولا صورت انسان شريف ترين قسمت ظاهرى بدن اوست، زيرا اعضاى مهم بينائى و گويائى در آن قرار گرفته است به همين دليل هنگامى كه كلمه وجه به كار برده شود شرافت و اهميت را مى رساند، در اينجا هم بطور كنايه در مورد خداوند به كار برده شده است و در واقع يك نوع احترام و اهميت از آن فهميده مى شود، بديهى است كه خدا نه جسم است و نه صورت دارد.

آيه(273) و ترجمه

( للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لا يستطيعون ضربا فى الارض يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف تعرفهم بسيماهم لا يسئلون الناس الحافا و ما تنفقوا من خير فان الله به عليم ) (273)

ترجمه:

273 - (انفاق شما، مخصوصا بايد) براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند، (و توجه به آيين خدا، آنها را از وطنهاى خويش آواره ساخته، و شركت در ميدان جهاد، به آنها اجازه نمى دهد تا براى تامين هزينه زندگى، دست به كسب و تجارتى بزنند،) نمى توانند مسافرتى كنند (و سرمايه اى به دست آورند،) و از شدت خويشتن دارى، افراد ناآگاه آنها را بى نياز مى پندارند، اما آنها را از چهره هايشان مى شناسى، و هرگز با اصرار چيزى از مردم نمى خواهند. (اين است مشخصات آنها!) و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد، خداوند از آن آگاه است.

شان نزول:

از امام باقر (عليه‌السلام ) چنين نقل شده است كه: اين آيه درباره اصحاب صفه نازل شده است (اصحاب صفه در حدود چهارصد نفر از مسلمانان مكه و اطراف مدينه بودند كه نه خانه اى در مدينه داشتند و نه خويشاوندانى كه به منزل آنها بروند از اين جهت در مسجد پيامبر مسكن گزيده بودند و آمادگى خود را براى شركت در ميدانهاى جهاد اعلام داشته بودند).

ولى چون اقامت آنها در مسجد با شئون مسجد سازگار نبود دستور داده شد به صفه (سكوى بزرگ و وسيع ) كه در بيرون مسجد قرار داشت منتقل شوند، آيه فوق نازل شد و به مردم دستور داد كه به اين دسته از برادران خود از كمكهاى ممكن مضايقه نكنند آنها هم چنين كردند.

بعضى از مفسران تصريح كرده اند كه آنها پاسداران پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و محافظان او بوده اند.

تفسير:

بهترين مورد انفاق

باز در ادامه آداب و احكام انفاق، در اين آيه بهترين مواردى كه انفاق در آنجا بايد صورت گيرد، بيان شده است، و آن كسانى هستند كه داراى صفات سه گانه اى كه در اين آيه آمده است باشند در بيان اولين وصف آنان مى فرمايد: انفاق شما به خصوص بايد براى كسانى باشد كه در راه خدا، محصور شده اند( للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله ) .

يعنى كسانى كه به خاطر اشتغال به جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و يادگيرى فنون جنگى يا تحصيل علوم لازم ديگر از تلاش براى معاش و تامين هزينه زندگى باز مانده اند، كه يك نمونه روشن آن، اصحاب صفه در عصر پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بودند.

سپس براى تاكيد مى افزايد: همانها كه نمى توانند سفرى كنند و سرمايه اى به دست آورند( لا يستطيعون ضربا فى الارض ) .

تعبير به ضرب فى الارض به جاى سفر، به خاطر آن است كه مسافران مخصوصا آنها كه براى هدفهاى مهمى پياده به سفر مى روند، پيوسته پاى بر زمين مى كوبند و پيش مى روند.

بنابراين كسانى كه مى توانند تامين زندگى كنند، بايد مشقت و رنج سفر را تحمل كرده، از دسترنج ديگران استفاده نكنند مگر اينكه كار مهمترى همچون جهاد در راه خدا يا فرا گرفتن علوم واجب، مانع از سفر گردد.

و در دومين توصيف از آنان، مى فرمايد: كسانى كه افراد نادان و بى اطلاع، آنها را از شدت عفاف غنى مى پندارند( يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف ) .

ولى اين سخن به آن مفهوم نيست كه اين نيازمندان با شخصيت قابل شناخت نيستند لذا مى افزايد: آنها را از چهره هايشان مى شناسى( تعرفهم بسيماهم ) .

سيما در لغت به معنى علامت و نشانه است و اين كه در فارسى امروز آن را به معنى چهره و صورت به كار مى برند، معنى تازهاى است و گرنه در مفهوم عربى آن، چنين معنايى ذكر نشده است، به هر حال منظور اين است كه آنها گر چه سخنى از حال خود نمى گويند ولى در چهره هايشان نشانه هايى از رنجهاى درونى وجود دارد كه براى افراد فهميده آشكار است، آرى رنگ رخساره خبر مى دهد از سر درون.

و در سومين توصيف از آنان مى فرمايد: آنها چنان بزرگوارند كه: هرگز چيزى با اصرار از مردم نمى خواند( لا يسئلون الناس الحافا ) .

اصولا آنها از مردم چيزى نمى خواهند تا چه رسد به اينكه اصرار در سوال داشته باشند، و به تعبير ديگر معمول نيازمندان عادى اصرار در سوال است اما آنها يك نيازمند عادى نيستند.

بنابراين اگر قرآن مى گويد: آنها با اصرار سوال نمى كنند مفهومش اين نيست كه بدون اصرار سوال مى كنند، بلكه مفهومش اين است آنها فقير عادى نيستند تا سوال كنند زيرا سوال آنها معمولا توام با اصرار و الحاف است، به قرينه اينكه مى گويد: آنها را از سيمايشان بايد شناخت نه از سوالشان و الا جمله يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف مفهومى نداشت.

احتمال ديگرى در تفسير اين آيه نيز هست و آن اينكه آنها در حال عادى هرگز سوال نمى كنند، (و هر گاه اضطرار شديد آنها را، مجبور به اظهار حال خود كند،) هرگز اصرار نمى ورزند.

بعضى نيز گفته اند منظور اين است كه آنها در ترك سوال كردن اصرار دارند. (ولى اين احتمال خلاف ظاهر آيه است ).

و در پايان آيه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خيرات تشويق كرده، مى فرمايد: و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد خداوند از آن آگاه است( و ما تنفقوا من خير فان الله به عليم ) .

اين جمله براى تشويق انفاق كنندگان است خصوصا انفاق به افرادى كه داراى عزت نفس و طبع بلندند و چه بسا در اين موارد بخششهايى در پوشش غير انفاق، ولى در واقع به قصد انفاق، صورت مى گيرد تا طرف مقابل ناراحت نشود، مسلما خداوند از اين نيات پنهانى آگاه است و آنها را به تناسب نيت و زحماتشان بهره مند مى سازد.

نكته:

سؤ ال كردن بدون حاجت حرام است!

يكى از گناهان بزرگ تكدى و سوال و تقاضاى از مردم بدون نياز است، و در روايات متعددى از اين كار، نكوهش شده، در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم: لا تحل الصدقة لغنى: صدقات براى افراد بى نياز حرام است.

و در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: من سئل و عنده ما يغنيه فانما يستكثر من جمر جهنم: كسى كه از مردم درخواست كند در حالى كه به مقدار كفايت دارد، آتش دوزخ را براى خود افزون مى سازد.

همچنين در روايات وارد شده كه: شهادت سائل به كف پذيرفته نيست.

آيه (274)و ترجمه

( الذين ينفقون اموالهم باليل و النهار سرا و علانية فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) (274)

ترجمه:

274 - آنها كه اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى كنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگين مى شوند.

شان نزول:

در احاديث بسيارى آمده است كه اين آيه درباره على (عليه‌السلام ) نازل شده است زيرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمى را در شب و درهمى را در روز و درهمى را آشكارا و درهمى را در نهان انفاق كرد و اين آيه نازل شد.

ولى مى دانيم نزول آيه در يك مورد خاص، مفهوم آن را محدود نمى كند، و شمول حكم را نسبت به ديگران، نفى نمى نمايد.

تفسير:

انفاق به هر شكل و صورت مطلوب است

باز در اين آيه سخن از مساله ديگرى در ارتباط با انفاق در راه خدا است و آن كيفيات مختلف و متنوع انفاق است، مى فرمايد: آنها كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى كنند پاداششان نزد پروردگارشان است( الذين ينفقون اموالهم بالليل و النهار سرا و علانية فلهم اجرهم عند ربهم ) .

ناگفته پيدا است كه انتخاب اين روشهاى مختلف رعايت شرائط بهتر براى انفاق است، يعنى انفاق كنندگان بايد در انفاق خود به هنگام شب يا روز، پنهان يا آشكار، جهات اخلاقى و اجتماعى را در نظر بگيرند، آنجا كه انفاق به نيازمندان موجبى براى اظهار ندارد، آن را مخفى سازند تا هم آبروى آنان حفظ شود، و هم خلوص بيشترى در آن باشد، و آنجا كه مصالح ديگرى مانند تعظيم شعائر و تشويق و ترغيب ديگران در كار است، و انفاق جنبه شخصى ندارد، تا هتك احترام كسى شود (مانند انفاق براى جهاد و بناهاى خير و امثال آن ) و با اخلاص نيز منافات ندارد آشكارا انفاق نمايند.

بعيد نيست كه مقدم داشتن شب بر روز، و پنهان بر آشكار (در آيه مورد بحث ) اشاره به اين باشد كه مخفى بودن انفاق بهتر است مگر موجبى براى اظهار باشد، هر چند بايد در همه حال و به هر شكل، انفاق فراموش نشود.

مسلما چيزى كه نزد پروردگار است (مخصوصا با تكيه بر صفت ربوبيت كه ناظر به پرورش و تكامل است ) چيز كم، يا كم ارزشى نخواهد بود، و تناسب با الطاف و عنايات پروردگار خواهد داشت كه هم بركات دنيا، و هم حسنات آخرت و قرب الى الله را شامل مى شود.

سپس مى افزايد: نه ترسى بر آنها است و نه غمگين مى شوند( و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) .

مى دانيم انسان چون براى ادامه و اداره زندگى خويش خود را بى نياز از مال و ثروت نمى داند معمولا هنگامى كه آن را از دست مى دهد اندوهناك مى گردد و براى آينده خود نگران مى شود، زيرا نمى داند در آينده وضع او چگونه خواهد بود، و همين امر در بسيارى از مواقع مانع انفاق مى گردد، مگر آنها كه از يك سو به وعده هاى الهى ايمان داشته باشند و از سوى ديگر آثار اجتماعى انفاق را بدانند، چنين افرادى از انفاق در راه خدا خوف و وحشتى از آينده ندارند و به خاطر از دست دادن قسمتى از ثروت خود اندوهگين نمى شوند، زيرا مى دانند در مقابل چيزى كه از دست داده اند به مراتب بيشتر، از فضل پروردگار و از بركات فردى و اجتماعى و اخلاقى آن در اين جهان و آن جهان بهره مند خواهند شد.

آيه(275) تا (277) و ترجمه

( الذين ياكلون الربوا لا يقومون الا كما يقوم الذى يتخبطه الشيطان من المس ذلك بانهم قالوا انما البيع مثل الربوا و احل الله البيع و حرم الربوا فمن جاءه موعظة من ربه فانتهى فله ما سلف و امره الى الله و من عاد فاولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) (275)( يمحق الله الربوا و يربى الصدقات و الله لا يحب كل كفار اثيم ) (276)( ان الذين امنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلوة و اتوا الزكوة لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) (277)

ترجمه:

275 - كسانى كه ربا مى خورند، (در قيامت ) بر نمى خيزند مگر مانند كسى كه بر اثر تماس شيطان، ديوانه شده (و نمى تواند تعادل خود را حفظ كند، گاهى زمين مى خورد، گاهى به پا مى خيزد).اين، به خاطر آن است كه گفتند: داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتى ميان آن دو نيست ). در حالى كه خدا بيع را حلال كرده، و ربا را حرام! (زيرا فرق ميان اين دو، بسيار است ). و اگر كسى اندرز الهى به او رسد، و (از ربا خوارى ) خوددارى كند، سودهايى كه در سابق ( قبل از نزول حكم تحريم ) به دست آورده، مال اوست، (و اين حكم، گذشته را شامل نمى گردد،) و كار او به خدا واگذار مى شود، (و گذشته او را خواهد بخشيد). اما كسانى كه باز گردند (و بار ديگر مرتكب اين گناه شوند)، اهل آتش اند؛ و هميشه در آن مى مانند.

276 - خداوند، ربا را نابود مى كند، و صدقات را افزايش مى دهد! و خداوند، هيچ انسان ناسپاس گنهكارى را دوست نمى دارد.

277 - كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را بر پا داشتند و زكات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است، و نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگين مى شوند.

تفسير:

رباخوارى نقطه مقابل انفاق

به دنبال بحث درباره انفاق در راه خدا و بذل مال براى حمايت از نيازمندان در اين آيات از مساله رباخوارى كه درست بر ضد انفاق است، سخن مى گويد و در حقيقت هدف آيات گذشته را تكميل مى كند، زيرا رباخوارى موجب افزايش فقر در جامعه و تراكم ثروت در دست عدهاى محدود و محروميت اكثر افراد اجتماع است، انفاق سبب پاكى دل و طهارت نفوس و آرامش جامعه، و رباخوارى سبب پيدايش بخل و كينه و نفرت و ناپاكى است.

اين آيات با شدت تمام، ممنوعيت حكم ربا را شرح مى دهد ولى از لحن آن پيدا است كه قبل از آن درباره ربا گفتگوهايى شده است و با توجه به تاريخ نزول سوره هاى قرآن، مطلب همين گونه است.

زيرا در سوره روم كه طبق ترتيب نزول قرآن سيامين سوره اى است كه در مكه نازل شده سخن از ربا به ميان آمده و در هيچ يك از سوره هاى مكى غير از آن به مطلبى درباره ربا برخورد نمى كنيم ولى در اين سوره كلام درباره ربا تنها به صورت اندرز اخلاقى آمده و مى فرمايد: رباخوارى در پيشگاه پروردگار كار پسنديدهاى نيست و ما آتيتم من ربا ليربوا فى اموال الناس فلا يربوا عند الله

از نظر افراد كوتاه بين ممكن است ثروت به وسيله رباخوارى زياد گردد اما در پيشگاه خداوند چيزى بر آن افزوده نخواهد شد.

سپس بعد از هجرت در سه سوره ديگر از سوره هايى كه در مدينه نازل شده بحث از ربا به ميان آمده است كه به ترتيب عبارتند از سوره بقره - آل عمران - نساء - گر چه سوره بقره قبل از آل عمران نازل شده اما بعيد نيست كه خصوص آيه 130 سوره آل عمران كه حكم صريح تحريم ربا را بيان مى كند قبل از سوره بقره و آيات فوق نازل شده باشد.

به هر حال اين آيه و ساير آيات مربوط به ربا هنگامى نازل شد كه رباخوارى با شدت هر چه تمامتر در مكه و مدينه و جزيره عربستان رواج داشت، و يكى از عوامل مهم زندگى طبقاتى و ناتوانى شديد طبقه زحمتكش و طغيان اشراف بود و لذا مبارزه قرآن با ربا بخش مهمى از مبارزات اجتماعى اسلام را تشكيل مى دهد.

با توجه به اين نكته به تفسير آيه باز مى گرديم: نخست در يك تشبيه گويا و رسا، حال رباخواران را مجسم مى سازد، مى فرمايد: كسانى كه ربا مى خورند، بر نمى خيزند مگر مانند كسى كه بر اثر تماس شيطان با او ديوانه شده و نمى تواند تعادل خود را حفظ كند، گاه به زمين مى خورد و گاه بر مى خيزد( الذين ياكلون الربوا لا يقومون الا كما يقوم الذى يتخبطه الشيطان من المس ) .

در اين جمله شخص رباخوار، تشبيه به آدم مصروع يا ديوانه بيمار گونه اى شده كه به هنگام راه رفتن قادر نيست تعادل خود را حفظ كند و به طور صحيح گام بر دارد.

آيا منظور ترسيم حال آنان در قيامت و به هنگام ورود در صحنه رستاخيز است؟ يعنى آنها به هنگام ورود در عرصه محشر به شكل ديوانگان و مصروعان محشور مى شوند؟

اكثر مفسران اين احتمال را پذيرفته اند.

ولى بعضى مى گويند منظور تجسم حال آنها در زندگى اين دنيا است، زيرا عمل آنها همچون ديوانگان است، آنها فاقد تفكر صحيح اجتماعى هستند و حتى نمى توانند منافع خود را در نظر بگيرند و مسائلى مانند تعاون، همدردى، عواطف انسانى، نوع دوستى براى آنها، مفهومى ندارد و پرستش ثروت آن چنان چشم عقل آنها را كور كرده كه نمى فهمند استثمار طبقات زير دست، و غارت كردن دسترنج آنان بذر دشمنى را در دلهاى آنها مى پاشد، و به انقلابها و انفجارهاى اجتماعى كه اساس مالكيت را به خطر مى افكند منتهى مى شود، و در اين صورت امنيت و آرامش در چنين اجتماعى وجود نخواهد داشت، بنابراين او هم نمى تواند راحت زندگى كند، پس مشى او مشى ديوانگان است.

اما از آنجا كه وضع انسان در جهان ديگر تجسمى از اعمال او در اين جهان است ممكن است آيه اشاره به هر دو معنى باشد، آرى رباخواران كه قيامشان در دنيا بيرويه و غير عاقلانه و آميخته با ثروت اندوزى جنون آميز است، در جهان ديگر نيز بسان ديوانگان محشور مى شوند.

جالب اينكه در روايات معصومين (عليهما‌السلام ) به هر دو قسمت اشاره شده است در روايتى در تفسير آيه مى خوانيم كه امام صادق (عليه‌السلام ) فرمود: آكل الربا لا يخرج من الدنيا حتى يتخبطه الشيطان يعنى، رباخوار از دنيا بيرون نمى رود مگر اين كه به نوعى از جنون مبتلا خواهد شد.

و در روايت ديگر براى مجسم ساختن حال رباخواران شكمباره كه تنها به فكر منافع خويشاند و ثروتشان وبال آنها خواهد شد از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) چنين نقل شده كه فرمود: هنگامى كه به معراج رفتم دسته اى را ديدم بحدى شكم آنان بزرگ بود كه هر چه جديت مى كردند برخيزند و راه روند، براى آنان ممكن نبود، و پى در پى به زمين مى خوردند از جبرئيل سوال كردم اينها چه افرادى هستند و جرمشان چيست؟

جواب داد: اينها رباخواران هستند.

حديث اول حالت آشفتگى انسان را در اين جهان منعكس مى سازد و حديث دوم حالات رباخواران در صحنه قيامت را بيان مى كند و هر دو مربوط به يك حقيقت است، همانطور كه افراد پرخور، فربهى زننده و بيرويهاى پيدا مى كنند، ثروتمندانى كه از راه رباخوارى فربه مى شوند نيز زندگى اقتصادى نا سالمى دارند كه وبال آنها است.

سؤال:

در اينجا سوالى پيش مى آيد و آن اين است كه آيا سرچشمه جنون و صرع از شيطان است كه در آيه بالا به آن اشاره شده است با اين كه مى دانيم صرع و جنون از بيمارى هاى روانى هستند و غالبا عوامل شناخته شده اى دارند.

پاسخ:

جمعى معتقد هستند كه تعبير مس شيطان كنايه از بيمارى روانى و جنون است و اين تعبير در ميان عرب معمول بوده نه اينكه واقعا شيطان تاثيرى در روح انسان بگذارد ولى هيچ بعيد نيست كه بعضى از كارهاى شيطانى و اعمال بيرويه و نادرست سبب يك نوع جنون شيطانى گردد، يعنى به دنبال آن اعمال، شيطان در شخص اثر بگذارد و تعادل روانى او را بر هم زند از اين گذشته اعمال شيطانى و نادرست هنگامى كه روى هم متراكم گردد اثر طبيعى آن از دست رفتن حس تشخيص صحيح و قدرت بر تفكر منطقى مى باشد.

سپس به گوشهاى از منطق رباخواران اشاره كرده، مى فرمايد: اين به خاطر آن است كه آنها گفتند: بيع هم مانند ربا است و تفاوتى ميان اين دو نيست( ذلك بانهم قالوا انما البيع مثل الربوا ) .

يعنى هر دو از انواع مبادله است كه با رضايت طرفين انجام مى شود.

ولى قرآن در پاسخ آنها مى گويد: چگونه اين دو ممكن است يكسان باشد حال آنكه خداوند بيع را حلال كرده و ربا را حرام( و احل الله البيع و حرم الربوا ) .

مسلما اين تفاوت، دليل و فلسفه اى داشته كه خداوند حكيم، به خاطر آن چنين حكمى را صادر كرده است، قرآن در اين باره توضيح بيشترى نداده و شايد به خاطر وضوح آن بوده است، زيرا:

اولا- در خريد و فروش معمولى هر دو طرف به طور يكسان در معرض سود و زيان هستند، گاهى هر دو سود مى كنند و گاهى هر دو زيان، گاهى يكى سود و ديگرى زيان مى كند در حالى كه در معاملات ربوى رباخوار هيچگاه زيان نمى بيند و تمام زيانهاى احتمالى بر دوش طرف مقابل سنگينى خواهد كرد و به همين دليل است كه موسسات ربوى روز به روز وسيعتر و سرمايه دارتر مى شوند و در برابر تحليل رفتن طبقات ضعيف بر حجم ثروت آنها دائما افزوده مى شود.

ثانيا- در تجارت و خريد و فروش معمولى طرفين در مسير توليد و مصرف گام بر مى دارند در صورتى كه رباخوار هيچ عمل مثبتى در اين زمينه ندارد.

ثالثا- با شيوع رباخوارى سرمايه ها در مسيرهاى ناسالم مى افتد و پايه هاى اقتصاد كه اساس اجتماع است متزلزل مى گردد، در حالى كه تجارت صحيح موجب گردش سالم ثروت است.

رابعا- رباخوارى منشا دشمنيها و جنگهاى طبقاتى است، در حالى كه

تجارت صحيح چنين نيست و هرگز جامعه را به زندگى طبقاتى و جنگهاى ناشى از آن سوق نمى دهد.

سپس راه را به روى توبه كاران باز گشوده، مى فرمايد: هر كس اندرز الهى به او رسد و (از رباخوارى ) خوددارى كند، سودهايى كه در سابق (قبل از حكم تحريم ربا) به دست آورده مال او است و كار او به خدا واگذار مى شود و گذشته او را خدا خواهد بخشيد( فمن جاءه موعظة من ربه فانتهى فله ما سلف و امره الى الله ) .

اما كسانى كه (به خيره سرى ادامه دهند) و باز گردند (و اين گناه را همچنان ادامه دهند) آنها اهل دوزخاند و جاودانه در آن مى مانند( و من عاد فاولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) .

در جمله قبل تصريح شده بود كه اين قانون مانند هر قانون ديگر گذشته را شامل نمى شود، و به اصطلاح عطف به ما سبق نمى گردد، زيرا اگر قوانين بخواهد زمان قبل از تشريع خود را شامل شود، مشكلات فراوانى در زندگى مردم به وجود مى آيد، به همين دليل هميشه قوانين از زمانى كه رسميت مى يابد اجرا مى شود.

البته معنى اين سخن آن نيست كه اگر رباخواران طلب هايى از افراد داشتند مى توانستند بعد از نزول آيه چيزى بيش از سرمايه خود از آنها بگيرند، بلكه منظور اين است سودهايى كه قبل از نزول آيه گرفته اند بر آنها مباح شده است.

جمله و امره الى الله گر چه ظاهرش اين است كه آينده اين گونه افراد از نظر عفو و مجازات روشن نيست، بلكه بسته به لطف الهى است، ولى با توجه به جمله قبل از آن (فله ما سلف )، معلوم مى شود كه منظور همان عفو است، گويا اهميت گناه ربا سبب شده است كه حتى حكم عفو درباره كسانى كه قبل از نزول آيه دست به اين كار زده اند به طور صريح گفته نشود.

در معنى اين جمله، احتمالات ديگرى نيز داده اند كه چون بر خلاف ظاهر بود از نقل آن صرف نظر شد.

در پايان اين آيه اشاره به عذاب جاويدان شده بود، با اينكه مى دانيم چنين عذابى مخصوص كفار است، نه افراد با ايمان گنهكار، گويا اين تعبير اشاره به آن است كه رباخواران كه اصرار بر ربا دارند، ايمان درستى ندارند، چرا كه با اين قانون مسلم الهى كه مخالفت با آن، همچون جنگ با خداوند است به مخالفت برخاستند و يا اينكه رباخوارى مستمر و دائم سبب مى شود كه آنها بدون ايمان از دنيا بروند و عاقبتشان تيره و تار گردد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه خلود در اينجا مانند آيه 93 سوره نساء كه حكم عذاب جاودان و خلود را درباره قاتلان افراد بى گناه ذكر كرده به معنى مجازات طولانى باشد نه ابدى و جاويدان.

در آيه بعد مقايسه اى بين ربا و انفاق در راه خدا مى كند، مى فرمايد: خداوند ربا را نابود مى كند و صدقات را افزايش مى دهد( يمحق الله الربوا و يربى الصدقات ) .

سپس مى افزايد: خداوند هيچ انسان بسيار ناسپاس گنهكار را (كه آن همه بركات انفاق را فراموش كرده و به سراغ آتش سوزان رباخوارى ميرود) دوست نمى دارد( و الله لا يحب كل كفار اثيم ) .

محق به معنى نقصان و نابودى تدريجى است، و ربا نمو و رشد تدريجى است از آنجا كه رباخوار به وسيله ثروتى كه در دست دارد حاصل دسترنج طبقه زحمتكش را جمع مى كند و گاه با اين وسيله به هستى و زندگى آنان خاتمه مى دهد و يا لااقل بذر دشمنى و كينه در دل آنان مى پاشد به طورى كه تدريجا تشنه خون رباخوار مى گردند و جان و مالش را در معرض خطر قرار مى دهند.

قرآن مى گويد: خدا سرمايه هاى ربوى را به نابودى سوق مى دهد اين نابودى تدريجى كه براى افراد رباخوار هست براى اجتماع رباخوار نيز مى باشد.

در مقابل، كسانى كه با عواطف انسانى و دلسوزى در اجتماع گام مى نهند و از سرمايه و اموالى كه تحت اختيار دارند انفاق كرده و در رفع نيازمنديهاى مردم مى كوشند، با محبت و عواطف عمومى مواجه مى گردند و سرمايه آنها نه تنها در معرض خطر نيست بلكه با همكارى عمومى، رشد طبيعى خود را مى نمايد اين است كه قرآن مى گويد و انفاقها را افزايش مى دهد.

اين حكم در فرد و اجتماع يكى است، در اجتماعى كه به نيازمنديهاى عمومى رسيدگى شود قدرت فكرى و جسمى طبقه زحمتكش و كارگر كه اكثريت اجتماع را تشكيل مى دهد بكار مى افتد و به دنبال آن يك نظام صحيح اقتصادى كه بر پايه همكارى عمومى و بهره گيرى عموم استوار است به وجود مى آيد.

كفار (از ماده كفور بر وزن فجور) به كسى گويند كه بسيار ناسپاس و كفران كننده باشد و اثيم كسى است كه گناه زياد مرتكب مى شود.

جمله فوق مى گويد: رباخواران نه تنها با ترك انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نيازمنديهاى عمومى شكر نعمتى كه خداوند به آنها ارزانى داشته به جا نمى آورند بلكه آن را وسيله هر گونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار مى دهند و طبيعى است كه خدا چنين كسانى را دوست نمى دارد.

و در آخرين آيه مورد بحث سخن از گروه با ايمانى مى گويد كه درست نقطه مقابل رباخوارانند، مى فرمايد: كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و زكات را پرداختند اجر و پاداششان نزد خدا است، نه ترسى بر آنان است و نه

غمگين مى شوند( ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلوة و آتوا الزكوة لهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) .

در برابر رباخواران ناسپاس و گنهكار، كسانى كه در پرتو ايمان، خود پرستى را ترك گفته و عواطف فطرى خود را زنده كرده و علاوه بر ارتباط با پروردگار و بر پا داشتن نماز، به كمك و حمايت نيازمندان مى شتابند و از اين راه از تراكم ثروت و به وجود آمدن اختلافات طبقاتى و به دنبال آن هزار گونه جنايت جلوگيرى مى كنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتيجه عمل نيك خود بهره مند مى شوند.

طبيعى است ديگر عوامل اضطراب و دلهره براى اين دسته به وجود نمى آيد خطرى كه در راه سرمايه داران مفت خوار بود و لعن و نفرينهائى كه به دنبال آن نثار آنها مى شد براى اين دسته نيست.

و بالاخره از آرامش كامل برخوردار بوده هيچگونه اضطراب و غمى نخواهند داشت همانگونه كه در پايان آيه آمده( و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) .

آيه (278) تا (281) و ترجمه

( يا ايها الذين امنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربوا ان كنتم مومنين ) (278)( فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله و ان تبتم فلكم روس امولكم لا تظلمون و لا تظلمون ) (279)( و ان كان ذو عسرة فنظرة الى ميسرة و ان تصدقوا خير لكم ان كنتم تعلمون ) (280)( و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون ) (281)

ترجمه:

278 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت فرمان ) خدا به پرهيزيد، و آنچه از (مطالبات ) ربا باقى مانده، رها كنيد، اگر ايمان داريد!

279 - اگر (چنين ) نمى كنيد، بدانيد خدا و رسولش، با شما پيكار خواهند كرد! و اگر توبه كنيد، سرمايه هاى شما، از آن شماست (اصل سرمايه، بدون سود)، نه ستم مى كنيد، و نه بر شما ستم وارد مى شود.

280 - و اگر (بدهكار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانايى، مهلت دهيد! (و در صورتى كه به راستى قدرت پرداخت را ندارد،) براى خدا به او ببخشيد بهتر است، اگر (منافع اين كار را) بدانيد!

281 - و از روزى به پرهيزيد (و بترسيد) كه در آن روز، شما را به سوى خدا باز مى گردانند، سپس به هر كس، آنچه انجام داده، به طور كامل باز پس داده مى شود، و به آنها ستم نخواهد شد. (چون هر چه مى بينند، نتايج اعمال خودشان است.)

شان نزول:

در تفسير على بن ابراهيم آمده است: پس از نزول آيات ربا شخصى به نام خالد بن وليد خدمت پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌ ) حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با طائفه ثقيف معاملات ربوى داشت و مطالباتش را وصول نكرده بود وصيت كرده است مبلغى از سودهاى اموال او كه هنوز پرداخت نشده است تحويل بگيرم آيا اين عمل براى من جايز است؟

آيات فوق نازل شد و مردم را به شدت از اين كار نهى كرد.

در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بعد از نزول اين آيه فرمود: الا ان كل ربا من ربا الجاهلية موضوع و اول ربا اضعه ربا العباس بن عبد المطلب: آگاه باشيد تمام مطالبات ربوى كه در زمان جاهليت مردم از يكديگر داشته اند همگى بايد فراموش شود و نخستين مطالبات ربوى كه من آن را به دست فراموشى مى سپارم مطالبات عباس بن عبد المطلب است.

از اين جمله به خوبى استفاده مى شود كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به هنگامى كه قلم سرخ بر مطالبات ربوى زمان جاهليت مى كشيد از بستگان خود شروع كرد و اگر در ميان آنها افراد ثروتمندى مانند عباس بودند كه در زمان جاهليت همچون ديگر ثروتمندان آلوده بودند پيامبر نخست مطالبات آنها را الغاء كرد.

و نيز در روايات آمده است كه پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بعد از نزول اين آيات به فرماندار مكه دستور داد كه اگر آل مغيره كه از رباخواران معروف بودند دست از كار خود بر ندارند با آنها بجنگد.

تفسير:

رباخوارى گناهى عظيم است

در آيه نخست خداوند افراد با ايمان را مخاطب قرار داده و براى تاكيد بيشتر در مساله تحريم ربا مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا به پرهيزيد و آنچه از ربا باقى مانده رها كنيد اگر ايمان داريد( يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربوا ان كنتم مومنين ) .

جالب اينكه: آيه فوق هم با ايمان به خدا شروع شده و هم با ايمان ختم شده است. و در واقع تاكيدى است بر اين معنى كه رباخوارى با روح ايمان سازگار نيست، بنابراين هنگامى ايمان براى آنها حاصل مى شود كه تقوا را پيشه كنند و باقى مانده ربا يعنى مطالباتى كه در اين زمينه دارند رها سازند.

منظور اين نيست كه رباخواران كافرند آن گونه كه خوارج در مورد گناهان كبيره به طور كلى مى پندارند بلكه با ايمان راسخ و ثمر بخش سازگار نيست.

در آيه بعد لحن سخن را تغيير داده و پس از اندرزهايى كه در آيات پيشين گذشت با شدت با رباخواران برخورد كرده، هشدار مى دهد كه اگر به كار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسليم نشوند و به مكيدن خون مردم محروم مشغول باشند، پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ناچار است با توسل به جنگ جلو آنها را بگيرد، مى فرمايد: اگر چنين نمى كنيد بدانيد با جنگ، با خدا و رسول او روبرو خواهيد بود (فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله ).

اين همان جنگى است كه طبق قانون قاتلوا التى تبغى حتى تفى ء الى امر الله با گروهى كه متجاوز است پيكار كنيد تا به فرمان خدا گردن نهد انجام مى گيرد.

لذا در روايتى مى خوانيم هنگامى كه امام صادق (عليه‌السلام ) شنيد شخص رباخوارى با نهايت جرات ربا مى خورد و نام آن را لبا (شير آغاز يا آغوز) مى نهد.

فرمود: اگر دست بر او يابم، او را به قتل مى رسانم.

البته از اين حديث استفاده مى شود كه حكم قتل در مورد كسانى است كه منكر تحريم ربا هستند.

فاذنوا از ماده اذن هر گاه با لام متعدى شود به معنى اجازه دادن است و هر گاه با باء متعدى گردد به معنى علم و آگاهى است، بنابراين فاذنوا بحرب من الله مفهومش اين است آگاه باشيد كه خدا و رسولش با شما رباخواران، پيكار خواهد كرد، و در واقع اعلان جنگ از سوى خدا و رسول به اين گروه خيره سر است.

بنابراين آنچه در سخنان بعضى معروف است كه در ترجمه آيه مى گويند: اعلان جنگ با خدا بدهيد درست نيست.

در هر حال از آيه بالا بر مى آيد كه حكومت اسلامى مى تواند با توسل به زور جلو رباخوارى را بگيرد.

(ضمنا آمدن حرب به صورت نكره دليل بر اهميت جنگ است ).

سپس مى افزايد: و اگر توبه كنيد سرمايه هاى شما از آن شما است نه ستم مى كنيد، و نه ستم بر شما مى شود( و ان تبتم فلكم روس اموالكم لا تظلمون و لاتظلمون ) .

يعنى اگر توبه كنيد و دستگاه رباخوارى را بر چينيد حق داريد سرمايه هاى اصلى خود را كه در دست مردم داريد (به استثناى سود) از آنها جمع آورى كنيد و اين قانون كاملا عادلانه است زيرا كه هم از ستم كردن شما بر ديگران جلوگيرى مى كند و هم از ستم وارد شدن بر شما، و در اين صورت نه ظالم خواهيد بود و نه مظلوم.

جمله لا تظلمون و لا تظلمون گر چه در مورد رباخواران آمده ولى در حقيقت يك شعار وسيع پر مايه اسلامى است كه مى گويد: به همان نسبت كه مسلمانان بايد از ستمگرى به پرهيزند از تن دادن به ظلم و ستم نيز بايد اجتناب كنند، اصولا اگر ستمكش نباشد ستمگر كمتر پيدا مى شود و اگر مسلمانان آمادگى كافى براى دفاع از حقوق خود داشته باشند كسى نمى تواند به آنها ستم كند بايد پيش از آنكه به ظالم بگوييم ستم مكن به مظلوم بگوييم تن به ستم مده.

در آيه بعد مى فرمايد: اگر (بدهكار) داراى سختى و گرفتارى باشد او را تا هنگام توانايى مهلت دهيد( و ان كان ذو عسرة فنظرة الى ميسرة ) .

در اينجا يكى از حقوق بدهكاران را بيان مى فرمايد كه اگر آنها از پرداختن اصل بدهى خود (نه سود) نيز عاجز باشند، نه تنها نبايد به رسم جاهليت سود مضاعفى بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد، بلكه بايد براى پرداختن اصل بدهى نيز به آنها مهلت داده شود، و اين يك قانون كلى درباره تمام بدهكاران است.

حتى در قوانين اسلام كه در واقع تفسيرى است براى آيه فوق، تصريح شده كه هيچگاه نمى توان خانه و وسائل زندگى ضرورى افراد را به خاطر بدهى آنها توقيف كرد يا از آنها گرفت، بلكه طلبكاران تنها از مازاد آن مى توانند حق خود را بگيرند و اين حمايت روشنى است از حقوق قشرهاى ضعيف جامعه.

و در پايان آيه مى فرمايد: و (چنانچه قدرت پرداخت ندارند) ببخشيد براى شما بهتر است اگر بدانيد( وان تصدقوا خير لكم ان كنتم تعلمون ) .

اين در واقع گامى فراتر از مسائل حقوقى است، اين يك مساله اخلاقى و انسانى است كه بحث حقوقى سابق را تكميل مى كند و به طلبكاران مى گويد: در اين گونه موارد كه بدهكاران سخت در مضيقه اند اگر بدهى آنان بخشوده شود، از هر نظر براى شما، بهتر است، احساس كينه توزى و انتقام را به محبت و صميميت مبدل مى سازد و افراد ضعيف جامعه را به فعاليت مجددى كه نتيجه اش عايد همگان مى شود، وا مى دارد و اضافه بر اينها صدقه و انفاقى در راه خدا محسوب مى شود كه ذخيره روز بازپسين است.

و در آخرين آيه مورد بحث با يك هشدار شديد، مساله ربا را پايان مى دهد و مى فرمايد: از روزى به پرهيزيد كه در آن به سوى خدا باز مى گرديد( و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ) .

سپس به هر كس آنچه را انجام داده باز پس داده مى شود( ثم توفى كل نفس ما كسبت ) .

و به آنها ستمى نخواهد شد بلكه هر چه مى بينند نتيجه اعمال خودشان است( و هم لا يظلمون ) .

معمول قرآن مجيد اين است كه پس از بيان ريزه كاريهاى احكام و برنامه هاى اسلامى در بسيارى از موارد، يك تذكر كلى و عمومى و جامع براى تاكيد و تحكيم آنچه قبلا گفته شده است بيان مى دارد تا احكام و برنامه هاى پيشين كاملا در فكر و جان نفوذ كند. لذا در اين آيه مردم را متوجه رستاخيز و كيفر اعمال بدكاران ساخته و به آنها هشدار مى دهد كه توجه داشته باشند، روزى در پيش است كه همه اعمال انسان بدون كم و كاست به او داده مى شود و تمام آنچه را كه در بايگانى عالم هستى نگهدارى شده يك جا به دست وى مى سپارند آنگاه است كه از نتائج شوم آنها وحشت مى كند اما اين محصول چيزى است كه خود او كشته است و كسى به او ستم نكرده بلكه اين خود او است كه به خويش ستم روا داشته است و هم لا يظلمون.

ضمنا اين آيه يكى ديگر از شواهد تجسم اعمال انسان در جهان ديگر مى باشد:

نكته ها

1 - جالب توجه اينكه در تفسير الدر المنثور از چندين طريق نقل شده كه اين آيه آخرين آيهاى است كه بر پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل شده است و با توجه به مضمون آن هيچ بعيد به نظر نمى رسد و اگر سوره بقره آخرين سوره اى كه بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل گرديده نيست منافاتى با اين موضوع ندارد، زيرا مى دانيم گاهى آياتى كه بعدا نازل شده به فرمان پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در سورههاى قبل قرار گرفته است.

2 - زيانهاى رباخوارى الف - رباخوارى تعادل اقتصادى را در جامعه ها به هم مى زند و ثروتها را در يك قطب اجتماع جمع مى كند زيرا جمعى بر اثر آن فقط سود مى برند و زيانهاى اقتصادى همه متوجه جمعى ديگر مى گردد و اگر مى شنويم فاصله ميان كشورهاى ثروتمند و فقير جهان روز به روز بيشتر مى گردد يك عامل آن همين است و به دنبال آن بروز جنگهاى خونين است.

ب - رباخوارى يك نوع تبادل اقتصادى ناسالم است كه عواطف و پيوندها را سست مى كند و بذر كينه و دشمنى را در دلها مى پاشد و در واقع رباخوارى بر اين اصل استوار است كه رباخوار فقط سود پول خود را مى بيند و هيچ توجهى به ضرر و زيان بدهكار ندارد.

اينجا است كه بدهكار چنين مى فهمد كه ربا خوار پول را وسيله بيچاره ساختن او و ديگران قرار داده است.

ج - درست است كه ربا دهنده در اثر احتياج تن به ربا مى دهد اما هرگز اين بى عدالتى را فراموش نخواهد كرد و حتى كار به جائى مى رسد كه فشار پنجه ربا خوار را هر چه تمامتر بر گلوى خود احساس مى كند اين موقع است كه سراسر وجود بدهكار بيچاره به رباخوار لعن و نفرين مى فرستد، تشنه خون او مى شود و با چشم خود مى بيند كه هستى و درآمدى كه به قيمت جانش تمام شده به جيب رباخوار ريخته مى شود، در اين شرائط بحرانى است كه دهها جنايت وحشتناك رخ مى دهد، بدهكار گاهى دست به انتحار و خودكشى مى زند و گاهى در اثر شدت ناراحتى طلبكار را با وضع فجيعى مى كشد و گاه به صورت يك بحران اجتماعى و انفجار عمومى و انقلاب همگانى در مى آيد.

اين گسستگى پيوند تعاون و همكارى در ميان ملتها و كشورهاى ربا دهنده و ربا گيرنده نيز آشكارا به چشم مى خورد ملتهائى كه مى بينند ثروتشان به عنوان ربا به جيب ملت ديگرى ريخته مى شود با بغض و كينه و نفرتى خاص به آن ملت مى نگرند و در عين اينكه نياز به قرض داشته اند منتظرند روزى عكس العمل مناسبى از خود نشان دهند.

اين است كه مى گوييم رباخوارى از نظر اخلاقى اثر فوق العاده بدى در روحيه وام گيرنده به جا مى گذارد و كينه او را در دل خودش مى يابد و پيوند تعاون و همكارى اجتماعى را بين افراد و ملتها سست مى كند.

د - در روايات اسلامى در ضمن جمله كوتاه و پر معنائى به اثر سوء اخلاقى ربا اشاره شده است در كتاب وسائل الشيعه در مورد علت تحريم ربا مى خوانيم، هشام بن سالم مى گويد: امام صادق (عليه‌السلام ) فرمودند:

انما حرم الله عز و جل الربا لكيلا يمتنع الناس من اصطناع المعروف: خداوند ربا را حرام كرده تا مردم از كار نيك امتناع نورزند.

آيه و ترجمه

( يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الى اجل مسمى فاكتبوه و ليكتب بينكم كاتب بالعدل و لا ياب كاتب ان يكتب كما علمه الله فليكتب و ليملل الذى عليه الحق و ليتق الله ربه و لا يبخس منه شيئا فان كان الذى عليه الحق سفيها او ضعيفا او لا يستطيع ان يمل هو فليملل وليه بالعدل و استشهدوا شهيدين من رجالكم فان لم يكونا رجلين فرجل و امراتان ممن ترضون من الشهداء ان تضل احديهما فتذكر احديهما الاخرى و لا ياب الشهداء اذا ما دعوا و لا تسئموا ان تكتبوه صغيرا او كبيرا الى اجله ذلكم اقسط عند الله و اقوم للشهادة و ادنى الا ترتابوا الا ان تكون تجارة حاضرة تديرونها بينكم فليس عليكم جناح الا تكتبوها و اشهدوا اذا تبايعتم و لا يضار كاتب و لا شهيد و ان تفعلوا فانه فسوق بكم و اتقوا الله و يعلمكم الله و الله بكل شى ء عليم ) (282)

ترجمه:

282 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه بدهى مدت دارى (به خاطر وام يا داد و ستد) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد! و بايد نويسنده اى از روى عدالت، (سند را) در ميان شما بنويسد! و كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد، نبايد از نوشتن - همان طور كه خدا به او تعليم داده - خوددارى كند! پس بايد بنويسد، و آن كس كه حق بر عهده اوست، بايد املا كند، و از خدا كه پروردگار اوست به پرهيزد، و چيزى را فروگذار ننمايد! و اگر كسى كه حق بر ذمه اوست، سفيه يا (از نظر عقل ) ضعيف (و مجنون ) است، يا (به خاطر لال بودن،) توانايى بر املا كردن ندارد، بايد ولى او (به جاى او،) با رعايت عدالت، املا كند! و دو نفر از مردان (عادل ) خود را (بر اين حق ) شاهد بگيريد! و اگر دو مرد نبودند، يك مرد و دو زن، از كسانى كه مورد رضايت و اطمينان شما هستند، انتخاب كنيد! (و اين دو زن، بايد با هم شاهد قرار گيرند،) تا اگر يكى انحرافى يافت، ديگرى به او ياد آورى كند. و شهود نبايد به هنگامى كه آنها را (براى شهادت ) دعوت مى كنند، خوددارى نمايند! و از نوشتن (بدهى خود،) چه كوچك باشد يا بزرگ، ملول نشويد (هر چه باشد بنويسيد)! اين، در نزد خدا به عدالت نزديك تر، و براى شهادت مستقيم تر، و براى جلوگيرى از ترديد و شك (و نزاع و گفتگو) بهتر مى باشد، مگر اينكه داد و ستد نقدى باشد كه بين خود، دست به دست مى كنيد. در اين صورت، گناهى بر شما نيست كه آن را ننويسيد. ولى هنگامى كه خريد و فروش (نقدى ) مى كنيد، شاهد بگيريد! و نبايد به نويسنده و شاهد، (به خاطر حقگويى،) زيانى برسد (و تحت فشار قرار گيرند)! و اگر چنين كنيد، از فرمان پروردگار خارج شده ايد. از خدا به پرهيزيد و خداوند به شما تعليم مى دهد، خداوند به همه چيز داناست.

تفسير:

تنظيم اسناد تجارى در طولانى ترين آيه قرآن

قرآن بعد از بيان احكامى كه مربوط به انفاق در راه خدا و همچنين مساله رباخوارى بود در اين آيه كه طولانى ترين آيه قرآن است، احكام و مقررات دقيقى براى امور تجارى و اقتصادى بيان كرده تا سرمايه ها هر چه بيشتر رشد طبيعى خود را پيدا كنند و بن بست و اختلاف و نزاعى در ميان مردم رخ ندهد.

در اين آيه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالى به ترتيب ذيل بيان شده است.

1 - در نخستين حكم مى فرمايد: (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه بدهى مدت دارى (به خاطر وام دادن يا معامله ) به يكديگر پيدا كنيد آن را بنويسيد)( يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الى اجل مسمى فاكتبوه ) .

ضمنا از اين تعبير، هم مساله مجاز بودن قرض و وام روشن مى شود و هم تعيين مدت براى وامها.

قابل توجه اينكه در آيه، كلمه (دين ) به كار برده شده نه قرض، زيرا قرض تنها در مبادله دو چيز كه مانند يكديگرند به كار مى رود، مثل اينكه چيزى را وام مى گيرد كه بعدا همانند آن را برگرداند ولى دين هر گونه بدهكارى را شامل مى شود، خواه از طريق قرض گرفتن باشد يا معاملات ديگر مانند اجاره و صلح و خريد و فروش، كه يكى از طرفين چيزى را به ذمه بگيرد، بنابراين آيه مورد بحث شامل عموم بدهى هايى مى شود كه در معاملات وجود دارد، مانند سلف و نسيه، در عين اينكه قرض را هم شامل مى شود، و اينكه بعضى آن را مخصوص بيع سلف دانسته اند كاملا بى دليل است هر چند ممكن است شان نزول آن بيع سلف باشد.

2 و 3 - سپس براى اينكه جلب اطمينان بيشترى شود، و قرار داد از مداخلات احتمالى طرفين سالم بماند، مى افزايد: (بايد نويسنده اى از روى عدالت (سند بدهكارى را) بنويسد)( و ليكتب بينكم كاتب بالعدل ) .

بنابراين، اين قرار داد بايد به وسيله شخص سومى تنظيم گردد و آن شخص عادل باشد. گر چه ظاهر اين جمله و جمله سابق اين است كه نوشتن چنين قراردادهائى واجب است زيرا امر دلالت بر وجوب دارد، و به همين دليل بعضى از فقهاى اهل سنت، اين كار را واجب مى دانند، ولى مشهور ميان بزرگان علماى شيعه و اهل سنت به خاطر دلائل ديگر، استحباب آن است. (يا اينكه امر جنبه ارشادى و راهنمائى براى پيشگيرى از نزاع و درگيرى دارد) از آيه بعد كه مى فرمايد:( فان امن بعضكم بعضا فليود الذى ائتمن امانته ) : (اگر به يكديگر اطمينان داشته باشيد آن كس كه حقى بر گردن او است بايد به موقع حق را بپردازد (گو اينكه نوشته اى در كار نباشد) ) استفاده مى شود كه اين حكم مربوط به جايى است كه اطمينان كامل در بين نباشد و احتمال بروز اختلافاتى باشد.

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه عدالت در عبارت فوق، وصفى براى كتابت است، ولى از آن معلوم مى شود كه بايد نويسنده عادل باشد تا نوشتنش از روى عدالت صورت گيرد.

4 - (كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد نبايد از نوشتن خوددارى كند و همانطور كه خدا به او تعليم داده است بايد بنويسد)( و لا ياب كاتب ان يكتب كما علمه الله فليكتب ) .

يعنى به پاس اين موهبتى كه خدا به او داده نبايد از نوشتن قرارداد شانه خالى كند، بلكه بايد طرفين معامله را در اين امر مهم كمك نمايد (مخصوصا در محيطهائى مانند محيط نزول آيه كه افراد با سواد كم باشند).

جمله( كما علمه الله ) مطابق تفسير فوق، براى تاكيد و تشويق بيشتر است ولى احتمال دارد كه اشاره به حكم ديگرى باشد، و آن رعايت نهايت امانت در نوشتن است، يعنى آن چنان كه خدا به او تعليم داده، سند را دقيقا تنظيم نمايد.

آيا قبول دعوت براى تنظيم اسناد وجوب عينى دارد؟ مسلما نه، زيرا با انجام بعضى از ديگران ساقط مى شود، به همين دليل بعضى از فقهاء حكم به وجوب كفائى آن كرده اند ولى بسيارى گفته اند كه اين كار نيز مستحب است و نوعى تعاون (بالبر و التقوى ) (كمك در انجام نيكى ها) محسوب مى شود، و از جمله هاى آينده اين آيه نيز ممكن است پاره اى از شواهد بر استحباب به دست آورد، ولى به هر حال تا آنجا كه نظام جامعه اسلامى ايجاب مى كند، اين كار واجب است، و در فراسوى آن، مستحب مى باشد.

آيا نويسنده مى تواند اجرتى بگيرد و هزينه دوات و كاغذ و قلم بر عهده كيست؟ شايد بعضى تصور كرده اند همه اينها بر عهده كاتب است و حق اجرت را نيز ندارد، ولى اين سخن صحيح نيست. زيرا گرفتن اجرت بر اين گونه واجبات اشكالى ندارد و هزينه ها نيز به كسى تعلق مى گيرد كه كار براى او انجام مى شود.

5 - (و آن كس كه حق بر ذمه او است بايد املاء كند)( و ليملل الذى عليه الحق ) .

مسلما يكى از طرفين معامله بايد صورت قرارداد را بگويد تا كاتب بنويسد اما كدام يك از طرفين؟ آيه مى گويد: آن كس كه حق بر گردن او است بايد املاء كند، اصولا هميشه امضاى اصلى در اسناد، امضاى بدهكار است و هنگامى كه با املاى او انجام بگيرد، جلو هر گونه انكارى را خواهد گرفت.

6 - (بدهكار بايد از خدا به پرهيزد و چيزى را فروگذار نكند)( و ليتق الله ربه و لا يبخس منه شيئا ) .

7 - (هر گاه كسى كه حق بر ذمه او است (بدهكار) سفيه يا (از نظر عقل ) ضعيف (و مجنون ) باشد و يا (به خاطر لال بودن ) توانائى بر املاء كردن ندارد، بايد ولى او املاء كند)( فان كان الذى عليه الحق سفيها او ضعيفا او لايستطيع ان يمل هو فليملل وليه ) .

بنابراين در مورد سه طايفه، ولى بايد املاء كند، كسانى كه سفيه اند و نمى توانند ضرر و نفع خويش را تشخيص دهند و امور مالى خويش را سر و سامان بخشند (هر چند ديوانه نيستند) و كسانى كه از نظر فكرى ضعيف اند يا مانند كودكان كم سن و سال و پيران فرتوت و كم هوش يا ديوانه ها و افراد گنگ و لال، و يا كسانى كه توانايى املاء كردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.

از اين جمله احكام ديگرى نيز به طور ضمنى استفاده مى شود، از جمله ممنوع بودن تصرفات مالى سفيهان و ضعيف العقلها و همچنين مساله جواز دخالت ولى در اين گونه امور.

8 - (ولى ) نيز بايد در املاء و اعتراف به بدهى كسانى كه تحت ولايت او هستند، (عدالت را رعايت كند) (بالعدل ).

نه چيزى بيش از حق آنها بگويد و نه به زيان آنها گام بردارد.

9 - سپس اضافه مى كند: (علاوه بر اين، دو شاهد بگيريد)( و استشهدوا شهيدين ) .

10 و 11 - اين دو شاهد بايد (از مردان شما باشند) (من رجالكم ).

يعنى هم بالغ، هم مسلمان باشند (تعبير به رجال، بالغ بودن را مى رساند و اضافه كردن آن به ضمير كم اسلام را، زيرا مخاطب در اينجا گروه مسلمين است ).

12 - (و اگر دو مرد نباشند كافى است يك مرد و دو زن شهادت دهند)( فان لم يكونا رجلين فرجل و امراتان ) .

13 - (از كسانى كه مورد رضايت و اطمينان شما باشند)( ممن ترضون من الشهداء ) .

از اين جمله مساله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمينان بودن شهود، استفاده مى شود كه در روايات اسلامى نيز به طور گسترده به آن اشاره شده است.

ضمنا بعضى از اين تعبير استفاده كرده اند كه شاهد بايد متهم نباشد (مانند كسى كه در آن دعوا منافع خاصى دارد).

14 - در صورتى كه شهود مركب از دو مرد باشند هر كدام مى توانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتى كه يك مرد و دو زن باشند، بايد آن دو زن به اتفاق يكديگر اداء شهادت كنند (تا اگر يكى انحرافى يافت، ديگرى به او يادآورى كند)( ان تضل احديهما فتذكر احديهما الاخرى ) .

زيرا زنان به خاطر عواطف قوى ممكن است تحت تاثير واقع شوند، و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشى يا جهات ديگر، مسير صحيح را طى نكنند، و لذا يكى، ديگرى را يادآورى مى كند، البته اين احتمال درباره مردان نيز هست، ولى در حدى پايين تر و كمتر.

15 - يكى ديگر از احكام اين باب اين است كه (هر گاه، شهود را (براى تحمل شهادت ) دعوت كنند، خود دارى ننمايند)( و لا ياب الشهداء اذا ما دعوا ) .

بنابراين تحمل شهادت به هنگام دعوت براى اين كار، واجب است.

اين احتمال نيز داده شده كه هم پذيرفتن دعوت براى تحمل شهادت (ديدن واقعه ) لازم است، و هم براى اداى شهادت.

16 - بدهى كم باشد يا زياد آن را نوشت چرا كه سلامت روابط اقتصادى كه مورد نظر اسلام است ايجاب مى كند كه در قراردادهاى مربوط به بدهكاريهاى كوچك نيز از نوشتن سند كوتاهى نشود، و لذا در جمله بعد مى فرمايد: (و از نوشتن (بدهى ) كوچك يا بزرگى كه داراى مدت است ملول و خسته نشويد)( و لا تسئموا ان تكتبوه صغيرا او كبيرا الى اجله ) .

سپس مى افزايد: (اين در نزد خدا به عدالت نزديك تر و براى شهادت مستقيم تر، و براى جلوگيرى از شك و ترديد بهتر است )( ذلكم اقسط عند الله و اقوم للشهادة و ادنى ان لا ترتابوا ) .

در واقع اين جمله اشاره به فلسفه احكام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتى است، مى گويد: تنظيم اسناد و دقت در آن از يك سو ضامن اجراى عدالت و از سوى ديگر، موجب تقويت و اطمينان شهود به هنگام اداى شهادت و از سوى سوم مانع ايجاد بدبينى در ميان افراد جامعه مى شود.

اين جمله به خوبى نشان مى دهد كه اسناد تنظيم شده مى تواند به عنوان شاهد و مدركى مورد توجه قضات قرار گيرد، هر چند متاسفانه جمعى از فقهاء اعتناء چندانى به آن نكرده اند.

17 - سپس يك مورد را از اين حكم استثناء كرده، مى فرمايد: (مگر اينكه داد و ستد نقدى باشد كه (جنس و قيمت را) در ميان خود دست به دست كنيد، در آن صورت گناهى بر شما نيست كه آن را ننويسيد)( الا ان تكون تجارة حاضرة تديرونها بينكم فليس عليكم جناح الا تكتبوها ).

(تجارة حاضرة ) به معنى معامله نقد است، و جمله( تديرونها بينكم ) (در ميان خود دست به دست بگردانيد) تاكيدى بر نقد بودن معامله است.

ضمنا از كلمه (فليس عليكم جناح ) (مانعى ندارد) استفاده مى شود كه در صورت معامله نقدى هم اگر سندى تنظيم كنند بجا است، زيرا بسيار مى شود كه در معاملات نقدى نيز كشمكشهائى در مساله پرداختن وجه معامله و مقدار آن يا مسائل مربوط به خيارات پيدا مى شود كه اگر سند كتبى در ميان باشد به آنها پايان مى دهد.

18 - در معامله نقدى گر چه تنظيم سند و نوشتن آن لازم نيست، ولى شاهد گرفتن براى آن بهتر است، زيرا جلوى اختلافات احتمالى آينده را مى گيرد لذا مى فرمايد: (هنگامى كه خريد و فروش (نقدى ) مى كنيد، شاهد بگيريد)( و اشهدوا اذا تبايعتم ) .

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور شاهد گرفتن در تمام معاملات است خواه نقدى باشد يا نسيه، و به هر حال فقهاى شيعه و اهل سنت - جز گروه اندكى - اين دستور را يك امر استحبابى مى دانند نه وجوبى - در آيه بعد نيز شاهدى بر اين مساله وجود دارد.

و مسلم است كه معاملات بسيار كوچك روزانه، (مثل خريدن نان و غذا و مانند آن ) را شامل نمى شود.

19 - در آخرين حكمى كه در اين آيه ذكر شده، مى فرمايد: (هيچگاه نبايد نويسنده سند و شهود (به خاطر بيان حق و عدالت ) مورد ضرر و آزار قرار گيرند)( و لا يضار كاتب و لا شهيد ) .

(كه اگر چنين كنيد از فرمان خدا خارج شديد)( فانه فسوق بكم ) .

و به اين ترتيب قرآن به كاتبان و شاهدان، مصونيت و امنيت مى دهد، و موكدا از مردم مى خواهد كه متعرض اين اقامه كنندگان حق و عدالت نشوند.

از آنچه گفتيم روشن شد كه جمله (و لا يضار) به صورت فعل مجهول است يعنى اين گروه نبايد آزار ببينند، نه اينكه به صورت فعل معلوم باشد به معنى نبايد تحريف كنند و آزار دهند - كه جمعى از مفسران ذكر كرده اند - زيرا اين حكم در آغاز همين آيه آمده است و نيازى به تكرار ندارد.

و در پايان آيه بعد از ذكر آن همه احكام، مردم را (دعوت به تقوا و پرهيزكارى و اطاعت فرمان خدا مى كند)( و اتقوا الله ) .

و سپس يادآورى مى نمايد كه (خداوند آنچه مورد نياز شما در زندگى مادى و معنوى است به شما تعليم مى دهد)( و يعلمكم الله ) .

و او از همه مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خير و صلاح آنان است

براى آنها مقرر مى دارد)( و الله بكل شى ء عليم ) .

نكته ها

1 - احكام دقيقى كه در اين آيه در مورد تنظيم سند، براى معاملات ذكر شده است، آن هم با ذكر جزئيات در تمام مراحل، در طولانى ترين آيه قرآن مجيد، بيانگر توجه عميقى است كه قرآن، نسبت به امور اقتصادى مسلمين و نظم كار آنها دارد، مخصوصا با توجه به اينكه اين كتاب آسمانى در جامعه عقب مانده اى نازل گشت كه حتى سواد خواندن و نوشتن در آن، بسيار كم بود و حتى آورنده اين قرآن، درسى نخوانده بود و به مكتب نرفته بود، و اين خود دليلى است بر عظمت قرآن از يك سو، و اهميت نظام اقتصادى مسلمين از سوى ديگر.

(على بن ابراهيم ) در تفسير معروفش مى گويد: در خبر آمده است كه در سوره بقره پانصد حكم اسلامى است و در اين آيه پانزده حكم به خصوص وارد شده است.

همانگونه كه ديديم تعداد احكام اين آيه به نوزده حكم مى رسد بلكه اگر احكام ضمنى آن را نيز در نظر بگيريم، عدد بيش از اين خواهد بود تا آنجا كه فاضل مقداد در كنز العرفان بيست و يك حكم به اضافه فروع متعدد ديگرى از آن استفاده كرده، بنابراين سخن مذكور كه تعداد احكام اين آيه را پانزده شمرده، به خاطر ادغام كردن بعضى از آنها در يكديگر است.

2 - جمله هاى( و اتقوا الله، و يعلمكم الله ) گر چه به صورت جمله هاى مستقل عطف بر يكديگر آمده است ولى قرار گرفتن آنها در كنار يكديگر نشانه اى از پيوند ميان آن دو است، و مفهوم آن اين است كه تقوا و پرهيزكارى و خدا پرستى اثر

عميقى در آگاهى و روشن بينى و فزونى علم و دانش دارد، آرى هنگامى كه قلب انسان به وسيله تقوا صيقل يابد، همچون آيينه حقايق را روشن مى سازد، اين معنى كاملا جنبه منطقى دارد زيرا صفات زشت و اعمال ناپاك حجابهائى بر فكر انسان مى اندازد و به او اجازه نمى دهد چهره حقيقت را آن چنان كه هست ببيند، هنگامى كه به وسيله تقوا حجابها كنار رفت، چهره حق آشكار مى شود.

حقيقت سرائى است آراسته		هوى و هوس گرد برخاسته
نبينى كه جائى كه برخاست گرد		نبيند نظر گر چه بينا است مرد

ولى پاره اى از صوفيان جاهل از اين معنى سوء استفاده كرده و آن را دليل بر ترك تحصيل علوم رسمى گرفته اند. در حالى كه چنين سخنى مخالف بسيارى از آيات قرآن و روايات مسلم اسلامى است.

حق اين است كه قسمتى از علوم را از طريق تعليم و تعلم رسمى بايد فرا گرفت و بخش ديگرى از علوم الهى را از طريق صفاى دل و شستشوى آن با آب معرفت و تقوا فراهم ساخت، و اين همان نورى است كه خداوند در دل هر كس كه بخواهد و لايق ببيند مى اندازد( العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء ) .

آيه(283) و ترجمه

( و ان كنتم على سفر و لم تجدوا كاتبا فرهان مقبوضة فان امن بعضكم بعضا فليود الذى اوتمن امانته و ليتق الله ربه و لا تكتموا الشهادة و من يكتمها فانه اثم قلبه و الله بما تعملون عليم ) (283)

ترجمه:

283 - و اگر در سفر بوديد، و نويسنده اى نيافتيد، گروگان بگيريد! (گروگانى كه در اختيار طلبكار قرار گيرد). و اگر به يكديگر اطمينان (كامل ) داشته باشيد، (گروگان لازم نيست، و) بايد كسى كه امين شمرده شده (و بدون گروگان، چيزى از ديگرى گرفته )، امانت (و بدهى خود را به موقع ) بپردازد، و از خدايى كه پروردگار اوست، به پرهيزد و شهادت را كتمان نكنيد! و هر كس آن را كتمان كند، قلبش گناهكار است. و خداوند، به آنچه انجام مى دهيد، داناست.

تفسير:

ادامه سخن در تنظيم اسناد تجارى

اين آيه در حقيقت با ذكر چند حكم ديگر در رابطه با مساله تنظيم اسناد تجارى مكمل آيه قبل است، و آنها عبارت اند از:

1 - (هر گاه در سفر بوديد و نويسنده اى نيافتيد (تا اسناد معامله را براى شما تنظيم كند و قرار داد را بنويسد) گروگان بگيريد)( و ان كنتم على سفر و لم تجدوا كاتبا فرهان مقبوضة ) .

گر چه از ظاهر آيه در بدو نظر چنين استفاده مى شود كه تشريع (قانون رهن ) مخصوص سفر است، ولى با توجه به جمله( و لم تجدوا كاتبا ) (نويسنده اى پيدا نكنيد) به خوبى استفاده مى شود كه منظور مواردى است كه تنظيم كننده سند پيدا نشود، بنابراين هر گاه در وطن هم دسترسى به تنظيم كننده سند، كار مشكلى باشد

اكتفا كردن به گروگان مانعى ندارد، هدف اين است كه معاملات بر پايه و اساس محكمى باشد خواه اطمينان از نظر تنظيم سند و گرفتن شاهد حاصل شود يا از طريق رهن و گروگان.

در تفاسير اهل بيت (عليهما‌السلام ) نيز به اين حقيقت اشاره شده از جمله در منابع معروف حديث شيعه و همچنين اهل سنت آمده است كه پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) زره خود را در مدينه به عنوان گروگان نزد شخص غير مسلمانى گذاشت و مبلغى به عنوان وام از او گرفت.

ضمنا از اين استفاده مى شود سواد خواندن و نوشتن در آن محيط به قدرى كم بود كه بسيار مى شد در سفرها در تمام قافله يك با سواد وجود نداشت.

2 - گروگان حتما بايد قبض شود و در اختيار طلبكار قرار گيرد تا اثر اطمينان بخشى را داشته باشد، لذا مى فرمايد: (گروگانى گرفته شده ) (فرهان مقبوضة ).

در تفسير عياشى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم كه فرمود: (لارهن الا مقبوض )، (رهنى وجود ندارد مگر آنكه طلبكار او را تحويل بگيرد).

3 - سپس به عنوان يك استثنا در احكام فوق مى فرمايد: (اگر بعضى از شما نسبت به بعضى ديگر اطمينان داشته باشد (مى تواند بدون نوشتن سند و رهن با او معامله كند و امانت خويش را به او بسپارد) در اين صورت كسى كه امين شمرده شده است بايد امانت (و بدهى خود را به موقع ) بپردازد و از خدايى كه پروردگار او است به پرهيزد)( فان امن بعضكم بعضا فليود الذى او تمن امانته و ليتق الله ربه ) .

آرى همانگونه كه طلبكار به او اعتماد كرده او هم بايد اعتماد و اطمينان او را محترم بشمرد و حق را بدون تاخير ادا كند و تقوا را فراموش ننمايد.

قابل توجه اينكه در اينجا طلب طلبكار به عنوان يك امانت، ذكر شده كه خيانت در آن، گناه بزرگى است.

4 - سپس همه مردم را مخاطب ساخته و يك دستور جامع در زمينه شهادت بيان مى كند و مى فرمايد: (شهادت را كتمان نكنيد و هر كس آن را كتمان كند قلبش گناهكار است )( و لا تكتموا الشهادة و من يكتمها فانه آثم قلبه ) .

بنابراين كسانى كه از حقوق ديگران آگاهند موظف اند به هنگام دعوت براى اداى شهادت آن را كتمان نكنند، بلكه بسيارى معتقدند در مورد حقوق مردم بدون دعوت نيز بايد اداى شهادت كرد.

روشن است كه اداى شهادت واجب كفائى است، يعنى اگر بعضى اقدام بر آن كنند به گونهاى كه حق با آن ثابت شود از گردن ديگران ساقط خواهد شد.

و از آنجا كه كتمان شهادت و خوددارى از اظهار آن، به وسيله دل و روح انجام مى شود، آن را به عنوان يك گناه قلبى معرفى كرده و مى گويد: (كسى كه چنين كند قلب او گناهكار است ).

و باز در پايان آيه براى تاكيد و توجه بيشتر نسبت به حفظ امانت و اداى حقوق يكديگر و عدم كتمان شهادت هشدار داده، مى فرمايد: (خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد دانا است )( و الله بما تعملون عليم ) .

ممكن است مردم ندانند چه كسى قادر بر اداى شهادت است و چه كسى نيست، و نيز ممكن است مردم ندانند در آنجا كه اسناد و گروگانى وجود ندارد، چه كسى طلبكار و چه كسى بدهكار است، خداوند همه اينها را مى داند و هر كس را طبق اعمالش جزا مى دهد.

آيه(284) و ترجمه

( لله ما فى السموات و ما فى الارض و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به الله فيغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء والله على كل شى ء قدير ) (284)

ترجمه:

284 - آنچه در آسمانها و زمين است، از آن خداست. و (از اين رو) اگر آنچه را در دل داريد، آشكار سازيد يا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه مى كند. سپس هر كس را بخواهد (و شايستگى داشته باشد)، مى بخشد، و هر كس را بخواهد (و مستحق باشد)، مجازات مى كند. و خداوند به همه چيز قدرت دارد.

تفسير:

همه چيز از آن او است

اين آيه در حقيقت آنچه را كه در جمله آخر آيه قبل آمد تكميل مى كند، مى گويد: (آنچه در آسمانها و زمين است از آن خدا است و (به همين دليل ) اگر آنچه را در دل داريد آشكار سازيد يا پنهان كنيد خداوند شما را مطابق آن محاسبه مى كند)( لله ما فى السموات و ما فى الارض و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به الله ) .

(سپس هر كس را كه بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد و هر كس را بخواهد (و مستحق ببيند) مجازات مى كند)( فيغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء ) .

يعنى تصور نكنيد اعمالى همچون كتمان شهادت و گناهان قلبى ديگر بر او مخفى مى ماند كسى كه حاكم بر جهان هستى و زمين و آسمان است، هيچ چيز بر او مخفى نخواهد بود، بنابراين تعجب نكنيد، اگر گفته شود خداوند گناهان پنهانى را نيز محاسبه مى كند و كيفر مى دهد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه آيه فوق اشاره به تمام احكامى باشد كه در آيات مختلف پيشين آمد، مانند انفاقهاى خالصانه و انفاقهاى آميخته با ريا همچنين منت و آزار و نيز نماز و روزه و ساير احكام و عقايد.

و در پايان آيه مى فرمايد: (و خداوند بر هر چيز قادر است )( و الله على كل شى ء قدير ) .

هم آگاهى دارد نسبت به همه چيز اين جهان و هم قادر است لياقتها و شايستگيها را مشخص كند و هم متخلفان را كيفر دهد.

نكته ها

1 - گاه تصور مى شود كه اين آيه با احاديث فراوانى كه مى گويد: نيت گناه، گناه نيست مخالفت دارد.

ولى پاسخ آن روشن است، زيرا آن احاديث مربوط به گناهانى است كه عمل خارجى دارد و نيت مقدمه آن است مانند: ظلم و دروغ و غصب حقوق، نه گناهانى كه ذاتا جنبه درونى دارند و عمل قلبى محسوب مى شود، (مانند شرك و ريا و كتمان شهادت ).

تفسير ديگرى نيز براى اين آيه وجود دارد و آن اينكه يك عمل ممكن است به صورتهاى مختلف انجام شود، مثلا انفاق گاه براى خدا است و گاه براى ريا و شهرتطلبى، آيه مى گويد: اگر نيت خود را آشكار سازيد و يا پنهان كنيد خداوند از آن با خبر است، و بر طبق آن به شما جزا مى دهد و در واقع اشاره به همان مضمون روايت لا عمل الا بنية: (هيچ عملى جز به نيت نيست ) دارد.

2 - روشن است اينكه مى فرمايد: هر كس را بخواهد مى بخشد و هر كس را بخواهد عذاب مى كند، خواستن بى دليل نيست، بلكه بخشش او نيز دليلى دارد و دليلش شايستگى عفو در شخص مورد بخشش است، و همچنين عدم بخشش و عذاب كردن.

آيه (285) و ترجمه

( آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المؤ منون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله لا نفرق بين احد من رسله و قالوا سمعنا و اطعنا غفرانك ربنا و اليك المصير ) (285)

ترجمه:

285 - پيامبر، به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده، ايمان آورده است. (و او، به تمام سخنان خود، كاملا مومن مى باشد). و همه مؤ منان (نيز)، به خدا و فرشتگان او و كتابها و فرستادگانش، ايمان آورده اند، (و مى گويند:) ما در ميان هيچ يك از پيامبران او، فرق نمى گذاريم (و به همه ايمان داريم ). و (مؤ منان ) گفتند: (ما شنيديم و اطاعت كرديم. پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داريم )، و بازگشت (ما) به سوى توست.)

تفسير:

راه و رسم ايمان

سوره بقره با بيان بخشى از معارف اسلامى و اعتقادات حق آغاز شد و با همين معنى نيز كه در آيه فوق و آيه بعد از آن است پايان مى يابد، و به اين ترتيب آغاز و پايان آن هماهنگ است.

بعضى از مفسران نيز شان نزولى براى اين آيه ذكر كرده اند و آن اينكه هنگامى كه آيه سابق نازل شد كه اگر چيزى در دل پنهان داريد يا آشكار كنيد خداوند حساب آن را مى رسد، گروهى از اصحاب ترسان شدند (و مى گفتند هيچ كس از ما خالى از وسوسه هاى باطنى و خطورات قلبى نيست و همين معنى را خدمت رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) عرض كردند) آيه فوق نازل شد و راه و رسم ايمان و تضرع به درگاه خداوند و اطاعت و تسليم را به آنان آموخت.

نخست مى فرمايد: (پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به آنچه از طرف پروردگارش نازل شده است ايمان آورده )( آمن الرسول بما انزل اليه من ربه ) .

و اين از امتيازات انبياى الهى است كه عموما به مرام و مكتب خويش ايمان قاطع داشته و هيچگونه تزلزلى در اعتقاد خود نداشته اند، قبل از همه خودشان مؤ من بودند، و بيش از همه استقامت و پايمردى داشتند.

در آيه 158 سوره اعراف اين موضوع را يكى از صفات ويژه پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شمرده مى گويد:( فامنوا بالله و رسوله النبى الامى الذى يؤ من بالله و كلماته ) : (ايمان بياوريد به خدا و پيامبر و رسولش، همان پيامبر درس نخوانده اى كه ايمان به خدا و كلمات او دارد).

سپس مى افزايد: (مومنان نيز به خدا و فرشتگان او و كتابها و فرستادگان وى همگى ايمان آورده اند و (مى گويند) ما در ميان پيامبران او هيچگونه فرقى نمى گذاريم ) و به همگى ايمان داريم( و المومنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله لا نفرق بين احد من رسله ) .

آرى مومنان بر خلاف (كسانى كه ميخواهند بين خدا و پيامبرانش جدائى بيفكنند و به بعضى ايمان بياورند و بعضى را انكار كنند) (و يريدون ان يفرقوا بين الله و رسله و يقولون نؤ من ببعض و نكفر ببعض ‍ هيچگونه تفاوتى ميان رسولان الهى نمى گذارند، و همه را از سوى خدا مى دانند، و همگى را محترم مى شمرند.

روشن است كه اين موضوع، منافاتى با نسخ اديان پيشين به وسيله اديان بعد ندارد، زيرا همانگونه كه سابقا اشاره شد، تعليمات انبياء همچون تعليمات مراحل مختلف تحصيلى از ابتدائى و راهنمائى و دبيرستانى و دانشگاهى است، گر چه اصول آن يكى است ولى در سطوح مختلفى پياده مى شود و به هنگام ارتقاء به مرحله بالاتر برنامه هاى پيشين كنار مى رود، در عين اينكه احترام همه آنها محفوظ است.

سپس مى افزايد: مومنان علاوه بر اين ايمان راسخ و جامع، در مقام عمل نيز (گفتند: ما شنيديم و اطاعت كرديم پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داريم ) و بازگشت (همه ما) به سوى تو است )( و قالوا سمعنا و اطعنا غفرانك ربنا و اليك المصير ) .

(سمعنا) در بعضى از موارد به معنى فهميديم و تصديق كرديم آمده است كه يك نمونه اش همين آيه است، يعنى دعوت پيامبرانت را با تمام وجود خود پذيرفتيم و در مقام اطاعت و پيروى در آمديم.

ولى خداوندا! بالاخره ما انسانيم و گاه غرائز و هوسها بر ما چيره مى شود و دچار لغزش مى شويم، از تو انتظار آمرزش داريم و مى دانيم كه سرانجام كار ما به سوى تو است.

و به اين ترتيب ايمان به مبداء و معاد و رسولان الهى با التزام عملى به تمام دستورات الهى همراه و هماهنگ مى گردد.

آيه (286)و ترجمه

( لا يكلف الله نفسا الا وسعها لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت ربنا لا تؤ اخذنا ان نسينآ او اخطانا ربنا و لا تحمل علينا اصرا كما حملته على الذين من قبلنا ربنا و لا تحملنا ما لا طاقة لنا به و اعف عنا و اغفر لنا و ارحمنا انت مولئنا فانصرنا على القوم الكفرين ) (286)

ترجمه:

286 - خداوند هيچ كس را، جز به اندازه توانايى اش، تكليف نمى كند. (انسان،) هر كار (نيكى ) را انجام دهد، براى خود انجام داده، و هر كار (بدى ) كند، به زيان خود كرده است. (مومنان مى گويند:) پروردگارا! اگر ما فراموش يا خطا كرديم، ما را مؤ اخذه مكن! پروردگارا! تكليف سنگينى بر ما قرار مده، آن چنان كه (به خاطر گناه و طغيان،) بر كسانى كه پيش از ما بودند، قرار دادى! پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداريم، بر ما مقرر مدار! و آثار گناه را از ما بشوى! ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مايى، پس ما را بر جمعيت كافران، پيروز گردان!

تفسير:

چندى تقاضاى مهم

همانگونه كه در تفسير آيه قبل گذشت اين دو آيه ناظر به كسانى است كه از شنيدن اين جمله كه اگر چيزى را در دل پنهان داريد و آشكار سازيد خداوند آن را محاسبه كرده و مطابق آن جزا مى دهد، نگران شدند و گفتند: هيچ يك از ما از وسوسه ها و خطورات قلبى خالى نيست.

اين آيه مى گويد: (خداوند هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى كند)( لا يكلف الله نفسا الا وسعها ) (وسع ) از نظر لغت به معنى گشايش و قدرت است، بنابراين آيه، اين حقيقت عقلى را تاييد مى كند، كه وظايف و تكاليف الهى هيچگاه بالاتر از ميزان قدرت و توانائى افراد نيست و لذا بايد گفت تمام احكام با همين آيه تفسير و تقييد مى گردد، و به مواردى كه تحت قدرت انسان است اختصاص مى يابد، بديهى است يك قانونگزار حكيم و دادگر نمى تواند غير از اين قانون وضع كند، ضمنا جمله فوق، بار ديگر اين حقيقت را تاييد مى كند كه هيچگاه احكام شرعى از احكام عقلى و فرمان عقل و خرد جدا نمى گردد، و اين دو در همه مراحل دوش به دوش يكديگر پيش مى روند.

سپس مى افزايد: (هر كار (نيكى ) انجام دهد براى خود انجام داده و هر كار (بدى ) كند به زيان خود كرده است )( لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت ) .

آرى هر كسى محصول عمل نيك و بد خود را مى چيند و در اين جهان و جهان ديگر با نتايج و عواقب آن روبرو خواهد شد.

آيه فوق با اين بيان مردم را به مسئوليت خود و عواقب كار خويش متوجه مى سازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات ديگرى از اين قبيل كه افرادى براى تبرئه خويش دست و پا كرده اند خط بطلان مى كشد.

قابل توجه اينكه: در آيه شريفه در مورد اعمال نيك (كسبت ) گفته شده و در مورد اعمال بد (اكتسبت ) شايد تفاوت در تعبير به خاطر اين باشد كه (كسب ) درباره امورى گفته مى شود كه انسان با تمايل درونى و بدون تكلف آن را انجام مى دهد و موافق فطرت او است، در حالى كه (اكتسب ) نقطه مقابل آن است يعنى كارهائى كه بر خلاف فطرت و نهاد آدمى مى باشد و اين خود ميرساند كه اعمال نيك مطابق فطرت و نهاد آدمى است و اعمال شر ذاتا بر خلاف فطرت است.

(راغب ) در (مفردات ) در تفاوت اين دو تعبير مطلب ديگرى گفته است كه آن هم قابل دقت مى باشد.

و آن اين كه (كسب ) مخصوص كارهائى است كه فايده آن منحصر به خود انسان نيست بلكه ديگران را هم در بر مى گيرد.

(مانند اعمال خير كه نتيجه آن تنها شخص انجام دهنده را شامل نمى شود، بلكه ممكن است بستگان و نزديكان و دوستان او هم در آن سهيم باشند در حالى كه (اكتساب ) در مواردى گفته مى شود كه اثر كار تنها دامنگير خود انسان مى گردد و اين در مورد گناه است.

(البته بايد توجه داشت كه اين تفاوتها در صورتى است كه (كسب ) و (اكتساب ) در مقابل هم قرار گيرند).

و به دنبال اين دو اصل اساسى (تكليف به مقدار قدرت است - و هر كسى مسئول اعمال خويش است ) از زبان مؤ منان هفت درخواست از درگاه پروردگار بيان مى كند كه در واقع آموزشى است براى همگان كه چه بگويند و چه بخواهند.

نخست مى گويد: (پروردگارا! اگر ما فراموش كرديم يا خطا نموديم ما را مواخذه مكن )( ربنا لا تؤ اخذنا ان نسينا او اخطانا ) .

آنها چون مى دانند مسؤ ول اعمال خويشاند لذا با تضرعى مخصوص، خدا را به عنوان رب و كسى كه لطف ويژهاى در پرورششان داشته و دارد، مى خوانند و مى گويند زندگى به هر حال خالى از فراموشى و خطا و اشتباه نيست، ما مى كوشيم به سراغ گناه عمدى نرويم، اما خطاها و لغزشها را تو بر ما ببخش.

بحثى كه در اينجا مطرح مى گردد اين است كه: مگر امكان دارد كه پروردگار كسى را در برابر لغزشى كه از فراموشى يا عدم توجه سرچشمه گرفته مجازات نمايد؟ تا زمينهاى براى اين درخواست بماند؟

در پاسخ اين سوال بايد گفت: گاهى فراموشى نتيجه سهل انگارى خود انسان است مسلم است كه اينگونه فراموشيها از انسان سلب مسووليت نمى كند مانند اين كه: در قرآن آمده است( فذوقوا بما نسيتم لقاء يومكم هذا ) ، (بچشيد عذاب خدا را در برابر آن كه اين روز را فراموش كرديد).

بنابراين فراموشكاريهائى كه زاييده سهل انگارى است قابل مجازات است.

موضوع ديگرى كه بايد به آن توجه داشت اين است كه (نسيان ) و (خطا) با يكديگر فرق روشنى دارد.

(خطا) معمولا به كارهائى گفته مى شود كه از روى غفلت و عدم توجه از انسان سر مى زند مثل اين كه كسى به هنگام شكار تيرى را مى زند و به انسانى، بدون قصد اصابت مى كند و او را مجروح مى نمايد. ولى (نسيان ) در جائى گفته مى شود كه انسان با توجه دنبال كار ميرود ولى مشخصات حادثه را فراموش كرده، مثل اينكه كس بى گناهى را مجازات كند به گمان اينكه گناهكار است زيرا مشخصات گناهكار واقعى را فراموش نموده است.

سپس به بيان دومين درخواست آنان پرداخته، مى گويد: (پروردگارا! بار سنگينى بر دوش ما قرار مده آن چنان كه بر كسانى كه پيش از ما بودند (به كيفر گناهان و طغيانشان ) قرار دادى )( ربنا و لا تحمل علينا اصرا كما حملته على الذين من قبلنا ) .

(اصر) در اصل به معنى نگهدارى و محبوس ساختن است، و به هر كار سنگين كه انسان را از فعاليت باز مى دارد، گفته مى شود و نيز به عهد و پيمانها كه آدمى را محدود مى سازد، اطلاق مى گردد. به همين دليل مجازات و كيفر را نيز گاهى اصر مى گويند، در اين جمله مومنان از خداوند تقاضا دارند، از تكاليف سنگين، كه گاهى موجب تخلف افراد از اطاعت پروردگار مى گردد، آنها را معاف دارد. و اين همان چيزى است كه درباره دستورات اسلام از زبان پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده.( بعثت بالحنيفية السمحة السهلة ) : به آيينى مبعوث شده ام كه عمل به آن براى همه سهل و آسان است.

در اينجا ممكن است سوال شود: اگر آسان بودن شريعت و آيين خوب است پس چرا در اقوام پيشين نبوده؟ در پاسخ بايد گفت: همانطور كه از آيات قرآن استفاده مى شود تكاليف شاق براى امم پيشين، در اصل شريعت نبوده، بلكه پس از نافرمانيها به عنوان عقوبت و كيفر قرار داده شده است.

همانطور كه بنى اسرائيل به خاطر نافرمانيها پيدرپى از خوردن پارهاى از گوشتهاى حلال محروم شدند (سوره انعام آيه 146 و سوره نساء آيه 160).

در سومين در خواست مى گويند: (پروردگارا! مجازاتهائى كه طاقت تحمل آن را نداريم براى ما مقرر مدار)( ربنا و لا تحملنا ما لا طاقة لنا به ) .

اين جمله ممكن است اشاره به آزمايشهاى طاقت فرسا يا مجازاتهاى سنگين دنيا و آخرت و يا هر دو باشد و شايد تعبير به (لا تحمل ) در جمله قبل و(لا تحمل ) (با تشديد) در اين جمله، به خاطر همين است، زيرا تعبير اول اشاره به مسائل مشكل و تعبير دوم اشاره به مسائل طاقت فرسا است.

و در چهارمين و پنجمين و ششمين تقاضا مى گويند: ما را ببخش و گناهان ما را بپوشان و مشمول رحمت خود قرار ده( و اعف عنا و اغفر لنا و ارحمنا ) .

(عفو) در لغت به معنى محو كردن آثار چيزى است، و غالبا به معنى محو آثار گناه مى آيد كه هم شامل آثار طبيعى آن مى شود، و هم شامل مجازات آن.

در حالى كه مغفرت تنها به معنى پوشاندن گناه است.

بنابراين مومنان هم از خدا مى خواهند گناهانشان را بپوشاند و هم آثار وضعى و تكوينى آن را از روح و روانشان بزدايد و هم كيفر آن را از آنان بردارد، و سپس از او مى خواهند رحمت واسعه اش كه همه چيز را در بر مى گيرد شامل حال آنان شود.

و بالاخره در هفتمين و آخرين درخواست مى گويند: (تو مولى و سرپرست

مائى، پس ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان )( انت مولينا فانصرنا على القوم الكافرين ) .

و به اين ترتيب تقاضاهاى آنان شامل دنيا و آخرت و پيروزيهاى فردى و اجتماعى و عفو و بخشش و رحمت الهى مى گردد، و اين تقاضائى است بسيار جامع.

نكته ها

1 - از آنجا كه در اين دو آيه خلاصه اى از تمام سوره بقره آمده است، و روح تسليم در برابر آفريدگار جهان را به ما مى آموزد، اين نكته خاطرنشان شده كه اگر مومنان از خدا مى خواهند كه از لغزشهاى آنان درگذرد و در برابر دشمنان گوناگون پيروزشان گرداند بايد برنامه (سمعنا و اطعنا) را انجام دهند و بگويند: ما نداى مناديان را از جان و دل پذيرفتيم و در صدد پيروى از آن بر آمديم و در اين راه از هر گونه تلاش و كوشش باز نايستند و سپس از خداوند خواستار پيروزى بر موانع و دشمنان گردند.

تكرار نام خدا به عنوان (ربنا) و كسى كه لطف خاصى در پرورش آنان دارد اين حقيقت را تكميل مى كند.

لذا رهبران اسلام در ضمن احاديث متعددى، مسلمين را به خواندن اين دو آيه ترغيب كرده و ثوابهاى گوناگونى براى آن بيان داشته اند كه اگر زبان و دل در تلاوت اين آيات هماهنگ گردند و تنها سخن نباشد بلكه برنامه زندگى گردد، خواندن همين دو آيه مى تواند كانون دل را با آفريدگار جهان پيوند دهد و روح و روان را صفا بخشد و عامل تحرك و فعاليت گردد.

2 - از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه( تكليف ما لا يطاق ) وجود ندارد،

نه در اسلام و نه در اديان ديگر و اصل آزادى اراده است، زيرا مى گويد: هر كس در گرو اعمال نيك و بد خويش است هر كار نيكى انجام دهد براى خود انجام داده و هر كار بدى انجام دهد به زيان خود كرده است، تقاضاى عفو و بخشش و مغفرت نيز شاهد اين مدعا است.

و اين امر هماهنگ با منطق عقل و مسئله حسن و قبح است، چرا كه خداوند حكيم هرگز چنين كارى را نمى كند و اين خود دليلى است بر نفى مساله جبر، چگونه ممكن است خداوند بندگان را مجبور بر گناه سازد و در عين حال نهى از گناه كند؟ ولى تكاليف شاق و مشكل، امر محالى نيست همانند تكاليف شاقى كه در مورد بنى اسرائيل وجود داشته و آن هم مولود اعمال خودشان و كيفر خيره سريهاى آنها بوده است.

پايان سوره بقره 16/2/1372

سوره آل عمران

اين سوره در مدينه نازل شده و داراى 200 آيه است.

فضيلت تلاوت اين سوره:

در حديثى از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم: من قرء سورة آل عمران اعطى بكل آية منها امانا على جسر جهنم: (هر كس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آيات آن، امانى بر پل دوزخ به او مى دهند).

و در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) مى خوانيم: من قرء البقرة و آل عمران جائا يوم القيامة يظلانه على رأ سه مثل الغمامتين: (كسى كه سوره بقره و آل عمران را بخواند، در روز قيامت همچون دو ابر بر سر او سايه مى افكنند).

محتواى سوره:

به گفته بعضى از مفسران مشهور، به نظر مى رسد كه اين سوره در خلال سالهاى جنگ بدر و جنگ احد (سالهاى دوم و سوم هجرت ) نازل شده است و بخشى از طوفانى ترين دورانهاى زندگى مسلمين را در صدر اسلام منعكس مى كند.

روى هم رفته محورهاى اصلى بحثهاى اين سوره، محورهاى زير است 1 - بخش مهمى از آن از توحيد و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامى بحث مى كند.

2 - بخش ديگرى پيرامون جهاد و دستورات مهم و ظريفى در اين زمينه و همچنين درسهاى عبرتى كه در دو غزوه مهم اسلامى (بدر و احد) بود سخن مى گويد، و همچنين شرح امدادهاى الهى نسبت به مؤ منان و حيات جاويدان شهيدان راه خدا.

3 - در قسمتى از اين سوره، به يك سلسله احكام اسلامى در زمينه لزوم وحدت صفوف مسلمين و خانه كعبه و فريضه حج و امر به معروف و نهى از منكر و تولى و تبرى (دوستى با دوستان حق و دشمنى با دشمنان حق ) و مساله امانت، و انفاق در راه خدا و ترك دروغ و مقاومت و پايمردى در مقابل دشمن و صبر و شكيبائى در مقابل مشكلات و آزمايشهاى مختلف الهى و ذكر خداوند در هر حال، اشارات پر معنايى شده است.

4 - براى تكميل اين بحثها، بخشى از تاريخ انبياء از جمله: آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و ساير انبياء (عليهما‌السلام ) و داستان مريم و مقامات اين زن بزرگ و توطئه هاى پيروان متمرد حضرت موسى (عليه‌السلام ) و مسيح (عليه‌السلام ) در برابر اسلام، نيز ذكر شده است.

مطالب اين سوره چنان به هم مربوط و هماهنگ است كه گوئى همه آنها يك جا نازل شده است.

آيه (1) تا (4) و ترجمه

بسم الله الرحمن الرحيم

( الم ) (1)( االله لا اله الا هو الحى القيوم ) (2)( نزل عليك الكتب بالحق مصدقا لما بين يديه و انزل التورئة و الانجيل ) (3)( من قبل هدى للناس و انزل الفرقان ان الذين كفروا بايت الله لهم عذاب شديد و الله عزيز ذو انتقام ) (4)

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 الم.

2 - معبودى جز خداوند يگانه زنده و پايدار و نگهدارنده، نيست.

3 - (همان كسى كه ) كتاب را بحق بر تو نازل كرد، كه با نشانه هاى كتب پيشين، منطبق است، و تورات و انجيل را.

4 - پيش از آن، براى هدايت مردم فرستاد، و (نيز) كتابى كه حق را از باطل مشخص مى سازد، نازل كرد، كسانى كه به آيات خدا كافر شدند، كيفر شديدى دارند، و خداوند (براى كيفر بدكاران و كافران لجوج،) توانا و صاحب انتقام است.

شان نزول:

بعضى از مفسران مى گويند: هشتاد و چند آيه از اين سوره درباره فرستادگان و مسيحيان نجران كه به نمايندگى از طرف آنان براى تحقيق درباره اسلام به مدينه آمده بودند، نازل شده است.

فرستادگان، شصت نفر بودند كه چهارده نفر آنان از اشراف و برجستگان نجران محسوب مى شدند، سه نفر از اين چهارده نفر سمت رياست داشتند و مسيحيان آن سامان در كارها و مشكلات خود به آن سه نفر مراجعه مى كردند، يكى از آنان (عاقب ) بود كه او را (عبد المسيح ) نيز مى گفتند وى امير و رئيس قوم خود محسوب مى شد، و قوم او هيچگاه با نظريه و رأ ى او مخالفت نمى كردند، ديگرى (سيد) نام داشت كه او را (ايهم ) نيز مى گفتند، وى سرپرست تشريفات و تنظيم برنامه سفر و مورد اعتماد مسيحيان بود، نفر سوم (ابو حارثه ) نام داشت كه مردى دانشمند و صاحب نفوذ بود، و كليساهاى متعددى به نام او ساخته بودند، او تمام كتب دينى مسيحيان را حفظ داشت.

اين گروه شصت نفرى در لباس مردان قبيله (بنى كعب ) به مدينه آمدند و به مسجد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) وارد شدند، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نماز عصر را با مسلمانان خوانده بود، اين شصت نفر لباسهاى زيبا و پر زرق و برق و جالب پوشيده بودند كه به گفته يكى از صحابه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) (هرگز نديده ايم فرستادگانى به اين زيبائى باشند)!

موقعى كه آنها وارد مسجد شدند، هنگام نمازشان بود، طبق مراسم خود، ناقوس را نواختند و به طرف مشرق ايستاده، مشغول نماز شدند، گروهى از اصحاب پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) خواستند مانع شوند. پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: به آنها كارى نداشته باشيد!

پس از نماز، (عاقب ) و (سيد) خدمت پيامبر رسيدند و با او آغاز سخن كردند پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به آنها پيشنهاد كرد: (به آيين اسلام درآييد و در پيشگاه خداوند تسليم گرديد).

عاقب و سيد گفتند: ما پيش از تو اسلام آورده و تسليم خداوند شده ايم!

پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: (شما چگونه بر آيين حق هستيد، با اينكه اعمالتان حاكى است كه تسليم خداوند نيستيد، چه اينكه براى خدا فرزند قايليد و عيسى را پسر خدا مى دانيد، و صليب را عبادت و پرستش مى كنيد و گوشت خوك مى خوريد، با اينكه تمام اين امور مخالف آيين حق است )!

عاقب و سيد گفتند: اگر عيسى پسر خدا نيست، پس پدرش كه بوده است؟ پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: (آيا شما قبول داريد كه هر پسرى شباهتى به پدر خود دارد؟)

گفتند: آرى.

فرمود: (آيا اينطور نيست كه خداى ما به هر چيزى، احاطه دارد و قيوم است و روزى موجودات با اوست ).

گفتند: آرى همين طور است.

فرمود: (آيا عيسى اين اوصاف را داشت ).

گفتند: نه.

فرمود: (آيا مى دانيد كه هيچ چيزى در آسمان و زمين بر خدا مخفى نيست و خداوند به همه آنها داناست ).

گفتند: آرى مى دانيم.

فرمود: (عيسى غير از آنچه كه خدا به او ياد داده، از پيش خود چيزى مى دانست )؟

گفتند: نه.

فرمود: (آيا مى دانيد كه خداى ما همان است كه مسيح را در رحم مادرش همانطور كه مى خواست، صورتگرى كرد؟)

گفتند: همينطور مى باشد.

فرمود: (آيا چنين نيست كه عيسى را مادرش مانند ساير كودكان در رحم حمل كرد، و بعد همچون مادرهاى ديگر، او را به دنيا آورد؟ و عيسى پس از ولادت، چون اطفال ديگر غذا مى خورد).

گفتند: آرى چنين بود.

فرمود: (پس چگونه عيسى پسر خدا است با اينكه هيچگونه شباهتى به پدرش ندارد)؟!

سخن كه به اينجا رسيد، همگى خاموش شدند، در اين هنگام، هشتاد و چند آيه از اوايل اين سوره براى توضيح معارف و برنامه هاى اسلام نازل گرديد.

تفسير:

كشف مفهوم حروف مقطعه قرآن با كامپيوتر

باز در آغاز اين سوره به حروف مقطعه برخورد مى كنيم (الف - لام - ميم ) (الم ).

درباره حروف مقطعه قرآن، در اول سوره بقره، توضيحات لازم گفته شد، كه نيازى به تكرار آن نيست، تنها چيزى كه ذكر آن را در اينجا لازم مى دانيم نظريه اى است كه يك دانشمند مصرى اخيرا ابراز داشته، كه از نظر اهميت موضوع فشرده آن را در اينجا مى آوريم.

البته قضاوت درباره صحت و سقم آن نيازمند بررسى فراوانى است كه شايد بر عهده آيندگان باشد و ما آن را فقط به عنوان يك (نظر) ذكر مى كنيم.

چندى قبل، مجله معروف مصرى آخر ساعة كه از بزرگترين مجله هاى مصور خاورميانه محسوب مى گردد، گزارشى درباره تحقيقات يك دانشمند مسلمان مصرى در مورد تفسير پاره اى از آيات قرآن مجيد به كمك مغزهاى الكترونيكى منتشر ساخت كه اعجاب همگان را در نقاط مختلف جهان برانگيخت.

اين تحقيقات محصول سه سال كوشش پيگير و كار مداوم (دكتر رشاد خليفه ) دانشمند شيميدان مصرى بود.

دكتر رشاد اين تحقيقات را در آمريكا در شهر (سانت لويس ) در ايالت (ميسورى ) انجام داد. او هم اكنون به عنوان مستشار يك شركت غذا سازى در امريكا كار مى كند، او براى تكميل تحقيقات خود مدتها از مغزهاى الكترونيكى استفاده نمود كه اجاره آنها در هر دقيقه 10 دلار بود كه با كمك جمعى از مسلمانان آن ديار پرداخت مى شد!

تمام كوشش استاد مزبور براى كشف معانى حروف مقطعه قرآن يعنى حروفى مانند (ق - الم - يس، و...) صورت گرفته است، او به كمك محاسبات پيچيده اى ثابت كرده كه رابطه نزديكى ميان حروف مزبور، با حروف سوره اى كه در آغاز آن قرار گرفته است، وجود دارد - دقت كنيد.

بنابراين از مغز الكترونيكى تنها براى انجام محاسبه تعداد حروف سوره ها و به دست آوردن نسبت (و به اصطلاح (درصد)) هر يك از آن حروف كمك گرفته است نه اين كه تفسير آيات قرآن را از ماشين خواسته باشد.

ولى مسلما اگر اين ماشينها نبودند هيچ بشرى قادر نبود به وسيله قلم و كاغذ اين محاسبات را به آسانى انجام دهد!

اكنون به سراغ شرح كشف مزبور مى رويم.

دكتر رشاد مى گويد:

مى دانيم قرآن مجيد 114 سوره دارد كه از ميان آنها 86 سوره در مكه نازل گرديده و 28 سوره در مدينه، و از ميان مجموع سوره هاى قرآن 29 سوره است كه در آغاز آنها حروف مقطعه آمده است.

جالب اين كه اين حروف مجموعا درست نصف حروف بيست و هشت گانه الفباى عربى را تشكيل مى دهد و اين حروف مقطعه عبارتند از: (ا - ح - ر - س - ص - ط - ع - ق - ك - ل - م - ن - ه - ى ) كه گاهى آنها را حروف نورانى نيز مى نامند.

او مى گويد: سالها بود كه من مى خواستم بدانم معنى اين (حروف به ظاهر از هم بريده ) در آغاز سوره هاى قرآن چيست؟ و هر قدر به تفاسير مفسران بزرگ و آراء مختلفى كه در اين زمينه داده بودند مراجعه كردم قانع نشدم، از خداوند بزرگ يارى جستم و به مطالعه دست زدم؛ ناگهان به اين فكر افتادم كه شايد ميان اين حروف، و حروف همان سوره اى كه آنها در آغازش قرار گرفته است رابطه اى وجود داشته باشد.

اما بررسى تمام حروف چهارده گانه نورانى در 114 سوره قرآن و تعيين نسبت هر يك از آنها و محاسبات فراوان ديگرى كه مى بايد در اين زمينه بشود چيزى نبود كه بدون استخدام كامپيوتر امكان پذير باشد.

لذا قبلا تمام حروف مزبور را در 114 سوره قرآن به طور جداگانه و همچنين مجموع حروف هر سوره را دقيقا تعيين كرده، با شماره هر سوره، به كامپيوتر (براى انجام محاسبات بعدى ) سپردم اين كار و مقدمات ديگر در مدت دو سال عملى شد.

سپس اين مغز الكترونيكى را يك سال تمام براى انجام محاسباتى كه به آن اشاره شد به كار گرفتم. نتيجه اين محاسبات بسيار درخشان بود و براى نخستين بار در تاريخ اسلام پرده از حقايق شگفت انگيزى برداشت كه اعجاز قرآن را از نظر رياضى (علاوه بر جنبه هاى ديگر) كاملا روشن مى ساخت.

مغز الكترونيكى با محاسبات خود براى ما روشن ساخت كه ميزان هر يك از حروف چهارده گانه در هر سوره از 114 سوره قرآن به نسبت مجموع حروف آن سوره، چند درصد است.

فى المثل، پس از محاسبه مى يابيم كه نسبت حرف قاف كه يكى از حروف نورانى قرآن (حروف مقطعه ) است در سوره (فلق ) بزرگترين رقم را دارد (700 / 6 درصد) و در درجه اول در ميان سوره هاى قرآن است (البته به استثناى سوره ق )! بعد از آن سوره قيامت قرار دارد كه تعداد قافهاى آن نسبت به حروف سوره مزبور (907 / 3 درصد) مى باشد و پس از آن سوره (الشمس ) است (906 / 3 درصد).

و همانطور كه ملاحظه مى كنيم تفاوت سوره (قيامت ) و (الشمس ) فقط يك هزارم درصد است!

و به همين ترتيب اين نسبت را در تمام 114 سوره قرآن به دست مى آوريم (نه تنها درباره اين يك حرف بلكه درباره تمام حروف چهارده گانه نورانى ) و به اين ترتيب نسبت مجموع حروف هر يك از سوره ها با يكايك اين حروف روشن مى گردد.

اكنون به نتايج جالبى كه از اين محاسبات به دست آمده توجه فرمائيد:

1 - نسبت حرف (ق ) در سوره (ق ) از تمام سوره هاى قرآن بدون استثناء بيشتر است يعنى آياتى كه در طى 23 سال، دوران نزول قرآن، در 113 سوره ديگر قرآن آمده آن چنان است كه حرف قاف در آنها كمتر به كار رفته است، و اين راستى حيرت آور است كه انسانى بتواند مراقب تعداد هر يك از حروف سخنان خود در طول 23 سال باشد، و در عين حال آزادانه مطالب خود را بدون كمترين تكلفى بيان كند. مسلما چنين كارى از عهده يك انسان بيرون است، حتى محاسبه آن براى بزرگترين رياضيدانها بدون كمك مغزهاى الكترونيكى ممكن نيست.

اينها همه نشان مى دهد كه نه تنها سوره ها و آيات قرآن بلكه حروف قرآن نيز روى حساب و نظام رياضى خاصى است كه فقط خداوند، قادر بر حفظ آن مى باشد.

همچنين محاسبات نشان داد كه حرف (ص ) در سوره (ص ) نيز همين حال را دارد. يعنى مقدار آن به تناسب مجموع حروف سوره، از هر سوره ديگر قرآن بيشتر است.

و نيز حرف (ن ) در سوره (ن و القلم ) بزرگ ترين رقم نسبى را در 114 سوره قرآن دارد. تنها استثنائى كه در اين زمينه وجود دارد، سوره حجر است كه تعداد نسبى حرف (ن ) در آن بيشتر از سوره (ن و القلم ) است، اما جالب اين است كه سوره حجر يكى از سوره هائى است كه آغاز آن (الر) مى باشد و بعدا خواهيم ديد اين سوره ها كه آغاز آنها (الر) است بايد همگى در حكم يك سوره محسوب گردد، و اگر چنين كنيم نتيجه مطلوب به دست خواهد آمد يعنى نسبت تعداد (ن ) در مجموع اينها از سوره (ن و القلم ) كمتر خواهد شد!

2 - چهار حرف (المص ) را در آغاز سوره اعراف در نظر بگيريد، اگر الفها، ميم ها، و صادهائى كه در اين سوره وجود دارد با هم جمع كنيم، و نسبت آن را با حروف اين سوره بسنجيم، خواهيم ديد كه از تعداد مجموع آن در هر سوره ديگر قرآن بيشتر است!

همچنين چهار حرف (المر) در آغاز سوره رعد همين حال را دارد، و نيز پنج حرف (كهيعص ) در آغاز سوره مريم اگر روى هم حساب شوند، از مجموع اين پنج حرف در هر سوره ديگر قرآن فزونى دارند!

در اينجا به چهره تازه ترى از مسئله برخورد مى كنيم كه نه تنها يك حرف جداگانه در اين كتاب آسمانى روى حساب و نظم خاصى گسترده شده، بلكه حروف متعدد آن نيز چنين وضع حيرت آورى را دارد - دقت كنيد.

3 - تا كنون بحث درباره حروفى بود كه تنها در آغاز يك سوره قرآن قرار داشت، اما حروفى كه در آغاز چند سوره قرار دارد (مانند المر و الم ) شكل ديگرى به خود مى گيرد؛ و آن اينكه بر طبق محاسبات كامپيوترى مجموع اين سه حرف مثلا (ا - ل - م ) اگر در مجموع سوره هائى كه با (الم ) آغاز مى گردد حساب شود، و نسبت آن با مجموع حروف اين سوره ها بدست آيد، از ميزان آن در هر يك از سوره هاى ديگر قرآن بيشتر است.

در اينجا باز مسئله صورت جالبترى به خود گرفته و آن اينكه نه تنها حروف هر سوره قرآن تحت ضابطه و حساب معينى است، بلكه مجموع حروف سوره هاى مشابه نيز ضابطه و نظام واحدى دارند.

ضمنا نكته اين موضوع نيز روشن مى شود كه از چه رو چند سوره مختلف قرآن با (الم ) يا با (المر) آغاز شده و اين يك موضوع تصادفى و بى دليل نيست.

(دكتر رشاد سپس محاسبات پيچيده ترى روى سوره هاى مشتمل بر (حم ) انجام داده است كه براى اختصار از آن صرف نظر مى كنيم ).

استاد مزبور ضمن اين مطالعات به نكات ديگرى نيز دست يافته كه به ضميمه نكات تازه اى كه مى توان از آن استنتاج كرد از نظر خوانندگان مى گذرانيم:

1 - رسم الخط اصلى قرآن را حفظ كنيد

او مى گويد تمام اين محاسبات در صورتى صحيح است كه به رسم الخط اصلى و قديمى قرآن دست نزنيم (مثلا اسحق و زكوة و صلوة را به همين صورت بنويسيم، نه اسحاق و زكات و صلاة ) در غير اين صورت محاسبات ما به هم خواهد خورد.

2 - دليل ديگرى بر عدم تحريف قرآن

اين تحقيقات نشان مى دهد كه در قرآن مجيد حتى يك حرف هم كم و زياد

نشده، و الا بطور مسلم محاسبات ما روى قرآن كنونى صحيح از آب درنمى آمد.

3 - اشارات پر معنى

در بسيارى از سوره هاى قرآن كه با حروف مقطعه آغاز مى شود پس از ذكر اين حروف، اشاره به حقانيت و عظمت قرآن شده مانند:

( الم ذلك الكتاب لا ريب فيه ) .

و امثال آن. و اين خود اشاره لطيفى به ارتباط حروف مزبور با اعجاز قرآن است.

نتيجه بحث - از مجموع بحث فوق چنين نتيجه مى گيريم كه حروف قرآن مجيد كه در طى 23 سال بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل شده حساب بسيار دقيق و منظمى دارد و هر يك از حروف الفبا با مجموع حروف هر سوره داراى يك نسبت رياضى كاملا دقيق است كه حفظ و نگهدارى چنين نسبتى براى بشر - بدون استفاده از مغزهاى الكترونيكى - امكان پذير نيست.

شك نيست كه بررسيهاى دانشمند مزبور چون در آغاز راه است خالى از نقايصى نيست كه بايد با حوصله تمام به وسيله دانشمندان ديگر تكميل گردد، به همين دليل ما هيچگونه تضمينى بر صحت و سقم (درستى و نادرستى ) آن نمى دهيم تا مطالعات ديگرى روى آن انجام شود اكنون به ادامه تفسير آيات سوره مى پردازيم:

در دومين آيه مى فرمايد: (خداوند تنها معبود يگانه يكتاى جاويدان و پايدار است كه همه چيز به وجود او بستگى دارد)( الله لا اله الا هو الحى القيوم ) .

شرح و تفسير اين آيه در سوره بقره آيه 255 گذشت.

در آيه بعد خطاب به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى فرمايد: خداوندى كه پاينده و قيوم است (قرآن را بر تو فرستاد كه با نشانه هاى حق همراه و با نشانه هاى كتب آسمانى پيشين، كاملا تطبيق مى كند همان خدائى كه تورات و انجيل را پيش از قرآن براى راهنمائى و هدايت بشر نازل كرد)( نزل عليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه و انزل التورية و الانجيل من قبل هدى للناس ) .

سپس مى افزايد (همچنين قرآن را كه حق را از باطل جدا مى سازد نازل كرد)( و انزل الفرقان ) .

و بعد از اتمام حجت و نزول آيات از سوى خداوند و گواهى فطرت و عقل بر صدق دعوت پيامبران، راهى جز مجازات نيست، و لذا در آيه فوق - به دنبال بحثى كه درباره حقانيت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و قرآن مجيد گذشت، مى فرمايد: (كسانى كه به آيات خدا كافر شدند كيفر شديدى دارند)( ان الذين كفروا بايات الله لهم عذاب شديد ) .

و براى اينكه تصور نشود، توانائى خداوند بر تهديداتش جاى ترديد است، مى افزايد: (خداوند توانا و صاحب انتقام است )( و الله عزيز ذو انتقام ) .

(عزيز) در لغت به معنى هر چيز مشكل غير قابل نفوذ و غالب مى باشد. لذا زمينى كه عبور از آن به سختى انجام مى گيرد (عزاز) ناميده مى شود و نيز هر چيز كه بر اثر كميابى دسترسى به آن مشكل باشد (عزيز) ناميده مى شود. همچنين افراد نيرومند و توانا كه غلبه بر آنها (مشكل ) يا (غير ممكن ) است عزيز هستند و هر كجا كلمه (عزيز) بر خدا اطلاق مى شود به همين معنى است يعنى هيچكس ‍ قادر بر غلبه بر او و شكست او نيست و همه در برابر اراده و مشيت او محكوم اند.

در جمله بالا براى اينكه كافران بدانند اين تهديد كاملا جدى است مى فرمايد: خداوند قادر است و به همين دليل كسى نمى تواند در برابر تحقق يافتن تهديدهاى او مقاومت كند، زيرا همانطور كه او در جاى خود فوق العاده (رحيم و مهربان ) است در برابر آنها كه شايسته رحمت نيستند عذاب شديد و انتقام دردناك دارد.

البته (انتقام ) در اصطلاح امروز بيشتر در مواردى به كار مى رود كه اشخاص بر اثر عدم گذشت در برابر خلافكاريها يا اشتباهات ديگران دست به عمل متقابل مى زنند و حتى مصلحت خود را در عفو و گذشت در نظر نمى گيرند اين صفت مسلما صفت پسنديده اى نيست زيرا انسان در بسيارى از موارد بايد عفو و گذشت را بر مقابله به مثل مقدم بدارد ولى (انتقام ) در اصل لغت به اين معنى نيست، بلكه به معنى كيفر دادن گناهكار است و مسلم است كه مجازات گناهكاران گردنكش و ستمگر نه تنها كار پسنديده اى است بلكه صرف نظر كردن از آنها مخالف عدالت و حكمت است.

نكته ها

1 - (حق ) در اصل به معنى (مطابقت و هماهنگى ) است و به همين دليل به آنچه با واقعيت موجود، تطبيق مى كند، حق گفته مى شود، و اينكه به خداوند (حق ) مى گويند به خاطر آن است كه ذات مقدس او بزرگترين واقعيت غير قابل انكار در عالم هستى است، و به عبارت روشنتر: حق يعنى موضوع ثابت و پابرجائى كه باطل به آن راه ندارد.

در آيه مورد بحث، باء (بالحق ) به اصطلاح براى (مصاحبت ) است، يعنى اى پيامبر! خداوند، قرآن را كه همراه با نشانه هاى واقعيت است بر تو فرو فرستاد.

2 - (تورات ) در اصل يك لغت عبرى است كه به معنى (شريعت و قانون ) مى باشد و سپس به كتابى كه از طرف خداوند بر موسى بن عمران (عليهما‌السلام ) نازل گرديد

گفته شده، و گاهى به مجموعه كتب (عهد عتيق ) و گاهى به (اسفار پنجگانه ) آن نيز گفته مى شود.

توضيح اينكه: مجموعه كتب يهود كه (عهد عتيق ) ناميده شده، مركب از تورات و چندين كتاب ديگر مى باشد، تورات داراى پنج بخش است كه به نامهاى: سفر (پيدايش )، سفر (خروج )، سفر(لاويان ) سفر (اعداد)، و سفر (تثنيه ) ناميده شده است، اين قسمت از كتب عهد قديم، شرح پيدايش جهان و انسان و مخلوقات ديگر و قسمتى از زندگى انبياء پيشين و موسى بن عمران و بنى اسرائيل و احكام اين آيين مى باشد.

كتب ديگر اين مجموعه كه در واقع نوشته هاى مورخان بعد از موسى (عليه‌السلام ) است شرح حالات پيامبران و ملوك و پادشاهان و اقوامى است كه بعد از موسى بن عمران به وجود آمده اند.

ناگفته پيدا است كه غير از اسفار پنجگانه تورات، هيچ يك از اين كتب، كتب آسمانى نيستند و خود يهود نيز چنين ادعائى را ندارند و حتى (زبور) داوود كه آن را به عنوان (مزامير) مى نامند، شرح مناجاتها و اندرزهاى داوود است.

و اما در مورد اسفار پنجگانه تورات، قرائن روشنى در آنها وجود دارد كه نشان مى دهد اينها نيز كتب آسمانى نيستند، بلكه كتابهاى تاريخى هستند كه بعد از موسى بن عمران نوشته شده است، زيرا در آنها شرح وفات موسى (عليه‌السلام ) و چگونگى تدفين او و پاره اى از حوادث بعد از وفات موسى نيز آمده است، مخصوصا آخرين فصل سفر پنجم (سفر تثنيه ) به وضوح ثابت مى كند كه اين كتاب، مدتها بعد از وفات موسى بن عمران به رشته تحرير در آمده است.

به علاوه محتويات اين كتب كه آميخته با خرافات فراوان و نسبتهاى ناروا به انبياء و پيامبران الهى و بعضى سخنان كودكانه مى باشد، گواه ديگرى بر ساختگى بودن آنها است.

شواهد تاريخى نيز نشان مى دهد كه تورات اصلى از ميان رفت و بعدا پيروان موسى بن عمران، اين كتابها را به رشته تحرير در آوردند.

3 - (انجيل ) در اصل، كلمه يونانى است كه به معنى (بشارت ) يا (آموزش جديد) آمده است و نام كتابى است كه بر حضرت عيسى (عليه‌السلام ) نازل شده است، قابل توجه اينكه قرآن در آيه مورد بحث و هر جا كه از كتاب عيسى (عليه‌السلام ) نام برده (انجيل ) را به صورت مفرد آورده است، و نزول آن را از طرف خدا معرفى مى كند، بنابراين اناجيل بسيارى كه بين مسيحيان متداول است، حتى معروفترين آنها يعنى انجيلهاى چهارگانه (لوقا، مرقس، متى و يوحنا) وحى الهى، نيستند، همانگونه كه خود مسيحيان نيز انكار نمى كنند كه اين انجيلهاى موجود، همه به دست شاگردان، يا شاگرد شاگردان، حضرت مسيح (عليه‌السلام ) و مدتها بعد از او نوشته شده است، منتها آنان ادعا مى كنند كه شاگردان مسيح، اين اناجيل را با الهام الهى نوشته اند.

در اينجا مناسب است بررسى فشردهاى درباره عهد جديد و اناجيل نموده و با نويسندگان آنها آشنا شويم:

مهمترين كتاب مذهبى مسيحيان كه تكيه گاه عموم فرق مسيحى مى باشد و همچون كتاب آسمانى روى آن تكيه مى كنند، مجموعه اى است كه آن را (عهد جديد) مى نامند.

(عهد جديد) كه مجموع آن بيش از يك سوم عهد قديم نيست از 27 كتاب و رساله پراكنده در موضوعات كاملا مختلف تشكيل يافته به اين ترتيب:

1 - انجيل متى اين انجيل به وسيله (متى ) يكى از شاگردان دوازده گانه مسيح (عليه‌السلام ) در سال 38 ميلادى و به عقيده بعضى ديگر بين سالهاى 50 تا 60 ميلادى نگارش يافته است.

2 - انجيل مرقس طبق تصريح كتاب قاموس مقدس صفحه 792، مرقس از حواريون نبوده ولى انجيل خود را زير نظر (پطرس ) تصنيف نموده است.

مرقس در سال 68 ميلادى كشته شد.

3 - انجيل لوقا - (لوقا) رفيق و همسفر (پولس ) رسول بود، پولس مدتى پس از عيسى به دين مسيح گرويد و در زمان وى، يهودى متعصبى بود، وفات لوقا را در حدود سنه 70 ميلادى نوشته اند و به گفته نويسنده قاموس مقدس (صفحه 772) (تاريخ نگارش انجيل لوقا به زعم عمومى تخمينا 63 ميلادى است ).

4 - انجيل يوحنا - (يوحنا) از شاگردان مسيح و از رفقا و همسفرهاى پولس مى باشد. و به گفته نويسنده مزبور به شهادت اغلب نقادين (محققين ) تاءليف آن را به اواخر قرن اول نسبت مى دهند.

از مندرجات اين اناجيل كه عموما داستان به دار آويختن مسيح و حوادث بعد از آن را شرح مى دهند به خوبى ثابت مى شود كه همه اين اناجيل، سالها بعد از مسيح نگاشته شده اند و هيچكدام كتاب آسمانى نازل شده بر مسيح (عليه‌السلام ) نيستند.

5 - اعمال رسولان (اعمال حواريان و مبلغان صدر اول ).

6 - 14 رساله از نامه هاى پولس به اقوام و افراد مختلف.

7 - رساله يعقوب (بيستمين رساله از كتب و رساله هاى بيست و هفت گانه عهد جديد).

8 - نامه هاى پطرس (رساله 21 و 22 عهد جديد).

9 - نامه هاى يوحنا (رساله 23 و 24 و 25 عهد جديد).

10 - نامه يهودا (رساله 26 عهد جديد).

11 - مكاشفه يوحنا (آخرين قسمت عهد جديد).

بنابراين طبق تصريح مورخان مسيحى و طبق گواهى صريح اناجيل و ساير كتب و رساله هاى عهد جديد، هيچ يك از اينها، كتاب آسمانى نيستند و عموما كتابهائى هستند كه بعد از مسيح (عليه‌السلام ) نگاشته شده اند و از اين بيان، چنين نتيجه مى گيريم كه انجيل، كتاب آسمانى مسيح از ميان رفته و امروز در دست نيست، تنها قسمتهائى از آن را شاگردان مسيح در اناجيل خود، آورده اند كه متاسفانه آن نيز آميخته با خرافاتى شده است.

اما اينكه بعضى مى گويند: مسلمانان نبايد در صحت اناجيل و تورات موجود، ترديد كنند، زيرا قرآن مجيد آنها را تصديق كرده است و به صحت آنها گواهى داده، پاسخ آن را در جلد اول صفحه 210 در ذيل آيه( و آمنوا بما انزلت مصدقا لما معكم ) مشروحا خاطر نشان كرديم.

4 - پس از ذكر تورات و انجيل چنانكه ديديم به نزول قرآن اشاره شده است آن هم به عنوان (فرقان ) اما اينكه چرا قرآن، (فرقان ) ناميده شده؟ به خاطر اين است كه (فرقان ) در لغت به معنى (وسيله تميز حق از باطل ) است و بطور كلى هر چيزى كه حق را از باطل، مشخص سازد، (فرقان ) نام دارد و لذا روز جنگ بدر در قرآن به عنوان (يوم الفرقان 0). ناميده شده زيرا در آن روز ارتش ‍ كوچكى كه فاقد هرگونه ساز و برگ جنگى بود بر ارتش نسبتا بزرگ و نيرومندى كه از هر جهت بر او برترى داشت، پيروز شد، همچنين به معجزات ده گانه موسى (عليه‌السلام ) نيز (فرقان ) اطلاق شده است.

آيه (5) و (6) و ترجمه

( إن الله لا يخفى عليه شى ء فى الا رض و لا فى السماء ) (5)( هو الذى يصوركم فى الا رحام كيف يشاء لا إ له إ لا هو العزيز الحكيم ) (6)

ترجمه:

5 - هيچ چيز، در آسمان و زمين، بر خدا مخفى نمى ماند. (بنابراين، تدبير آنها بر او مشكل نيست ).

6 - او كسى است كه شما را در رحم (مادران )، آن چنان كه مى خواهد تصوير مى كند. معبودى جز خداوند عزيز و حكيم، نيست.

تفسير:

علم و قدرت بى پايان خداوند

اين آيات در حقيقت، تكميل آيات قبل است، زيرا در آيات گذشته خوانديم: خداوند حى و قيوم است و تدبير جهان هستى به دست او است، و كافران لجوج و سرسخت را (هر چند كفر و بى ايمانى خود را آشكار نكنند) كيفر مى دهد، مسلما اين كار نياز به علم و قدرت فوق العاده اى دارد، به همين دليل در نخستين آيه مورد بحث اشاره به علم او، و در آيه دوم، اشاره به توانائى او مى كند.

نخست مى فرمايد: (هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا مخفى نمى ماند)( ان الله لا يخفى عليه شى ء فى الارض و لا فى السماء ) .

چگونه ممكن است چيزى بر او مخفى بماند در حالى كه او در همه جا حاضر و ناظر است و به حكم اينكه وجودش از هر نظر بى پايان و نامحدود است جائى از او خالى نيست و به ما از خود ما نزديك تر است، بنابراين در عين اينكه محل و مكانى ندارد به همه چيز احاطه دارد، اين احاطه و حضور او نسبت به همه

چيز و در همه جا به معنى علم و آگاهى او بر همه چيز است آن هم (علم حضورى )، نه (علم حصولى ).

سپس به گوشه اى از علم و قدرت خود كه در حقيقت يكى از شاهكارهاى عالم آفرينش و از مظاهر بارز علم و قدرت خدا است اشاره كرده، مى فرمايد: (او كسى است كه شما را در رحم (مادران ) آن گونه كه مى خواهد تصوير مى كند)( هو الذى يصوركم فى الارحام كيف يشاء ) .

(آرى هيچ معبودى جز آن خداوند عزيز و حكيم نيست )( لا اله الا هو العزيز الحكيم ) .

صورت بندى انسان در شكم مادر و نقش بر آب زدن در آن محيط تاريك ظلمانى آن هم نقشه اى بديع و عجيب و پى در پى، راستى شگفت آور است، مخصوصا با آن همه تنوعى كه از نظر شكل و صورت و جنسيت و انواع استعدادهاى متفاوت و صفات و غرايز مختلف وجود دارد.

و اگر مى بينيم معبودى جز او نيست به خاطر همين است، كه شايسته عبوديت جز ذات پاك او نمى باشد، بنابراين چرا بايد مخلوقاتى همچون مسيح (عليه‌السلام ) مورد عبادت قرار گيرند و گويى اين تعبير اشاره به شاءن نزولى است كه در آغاز سوره ذكر شده كه مسيحيان خودشان قبول دارند مسيح در رحم مادرى همچون مريم تربيت شده پس او مخلوق است، نه خالق، بنابراين چگونه ممكن است معبودواقع شود.

نكته ها

1 - نشانه هاى قدرت و عظمت خدا در مراحل جنين

امروز عظمت مفهوم اين آيه با توجه به پيشرفتهاى علم جنينشناسى از هر زمانى آشكارتر است چه اينكه (جنين ) كه در آغاز به صورت يك موجود تك سلولى است، هيچگونه شكل و اندام و اعضاء و دستگاه مخصوصى در آن ديده نمى شود و با سرعت عجيبى در مخفيگاه رحم هر روز شكل و نقش تازه اى به خود مى گيرد، گويا جمعى نقاش ماهر و چيره دست در كنار آن نشسته، و شب و روز روى آن كار مى كنند، و از اين ذره ناچيز در مدت بسيار كوتاهى انسانى مى سازند كه ظاهرش بسيار آراسته و در درون وجودش دستگاه هائى بسيار ظريف و پيچيده و دقيق و حيرت انگيز ديده مى شود اگر از مراحل جنين عكس بردارى شود (همان طور كه شده است ) و از مقابل چشم انسان اين عكسها يكى بعد از ديگرى عبور كند انسان به عظمت آفرينش و قدرت آفريدگار آشنائى تازه اى پيدا مى كند و بى اختيار اين شعر معروف را زمزمه خواهد كرد:

زيبنده ستايش، آن آفريدگارى است كارد چنين دل آويز نقشى ز ماء و طين و عجيب اين است كه تمام اين نقشها بر روى آب كه معروف است كه نقشى به خود نمى گيرد مى شود (كه كرده است در آب صورتگرى؟!).

قابل توجه اين كه هنگامى كه عمل لقاح انجام شد و جنين به صورت نخستين خود در آمد، خيلى سريع با تقسيم و افزايش تصاعدى، به شكل يك دانه ميوه توت كه دانه هاى آن بهم متصل است مى شود كه آن را (مرولا) مى نامند، همزمان با اين پيشرفت لخته خونى به نام جفت در كنار آن در حال تكامل است، جفت از يك طرف با دو شريان و يك وريد به قلب مادر اتصال دارد و از طرف ديگر با جنين از راه بند ناف ارتباط داشته و جنين از تمام مواد غذائى كه در خون جفت موجود است تغذيه مى نمايد.

كم كم بر اثر تغذيه و تكامل و روى آوردن سلولها به خارج و (مرولا) تو خالى مى شود كه آن را (بلاستولا) مى نامند، طولى نمى كشد كه شماره سلولهاى (بلاستولا) زياد شده تشكيل يك كيسه دو ديواره مى دهد و سپس فرورفتگى پيدا مى كند و در نتيجه جنين به دو ناحيه (سينه ) و (شكم ) تقسيم مى شود.

جالب اين كه تا اين مرحله تمام سلولها به يكديگر شبيه هستند و از نظر ظاهر اختلافى ندارند ولى از اين مرحله به بعد صورتگرى جنين آغاز مى شود و اجزاى آن به تناسب كارهائى كه در آينده بايد انجام بدهند در آنها تغييراتى صورت مى گيرد و بافتها و دستگاههاى مختلف ظاهر مى شوند و هر گروه از سلولها عهده دار ساختن يكى از دستگاههاى بدن مانند دستگاه اعصاب، گردش خون، گوارش و... مى شوند در نتيجه جنين پس از اين مراحل در مخفى گاه رحم به صورت انسانى موزون صورتگرى مى شود (شرح تكامل جنين و مراحل مختلف آن به خواست خداوند در ذيل آيه 12 سوره مؤ منون خاطر نشان خواهد شد).

2 - (ارحام ) جمع (رحم ) (بر وزن خشن ) در اصل به معنى محلى است از شكم مادر كه بچه در آن پرورش مى يابد، سپس به تمام نزديكانى كه در اصل از يك مادر متولد شده اند اطلاق شده است. و از آنجا كه در ميان آنها پيوند و محبت و دوستى است اين واژه به هر گونه عطوفت و محبت اطلاق شده است، بعضى نيز عقيده اى بر عكس اين دارند و مى گويند مفهوم اصلى آن همان رقت قلب و عطوفت و محبت است و از آنجا كه خويشاوندان نزديك داراى چنين عطوفتى نسبت به يكديگر هستند به محل پرورش فرزند، رحم گفته شده است.

آيه (7)و ترجمه

( هو الذى أ نزل عليك الكتب منه ءايت محكمت هن أم الكتب و أ خر متشبهت فأ ما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشبه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأ ويله و ما يعلم تأ ويله إ لا الله و الرسخون فى العلم يقولون ءامنا به كل من عند ربنا و ما يذكر إ لا أ ولوا الا لبب ) (7)

ترجمه:

7 - او كسى است كه اين كتاب (آسمانى ) را بر تونازل كرد، كه قسمتى از آن، آيات (محكم ) ( صريح و روشن ) است، كه اساس اينكتاب مى باشد؛ (و هر گونه پيچيدگى در آيات ديگر، با مراجعه به اينها، بر طرفمى گردد). و قسمتى از آن، (متشابه ) است ( آياتى كه به خاطر بالا بودن سطحمطلب و جهات ديگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى رود؛ ولى با توجه بهآيات محكم، تفسير آنها آشكار مى گردد).

اما آنها كه در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات اند، تا فتنه انگيزى كنند (و مردم را گمراه سازند)، و تفسير (نادرستى ) براى آن مى طلبند؛ در حالى كه تفسير آنها را، جز خدا و راسخان در علم، نمى دانند. (آنها كه به دنبال فهم و درك اسرار همه آيات قرآن در پرتو علم و دانش الهى ) مى گويند: (ما به همه آن ايمان آورديم، همه از طرف پروردگار ماست.) و جز صاحبان عقل، متذكر نمى شوند (و اين حقيقت را درك نمى كنند).

شان نزول:

در تفسير نور الثقلين جلد اول صفحه 313 از كتاب معانى الاخبار از امام باقر (عليه‌السلام ) حديثى به اين مضمون نقل شده كه: چند نفر از يهود به اتفاق (حى بن اخطب ) و برادرش خدمت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمدند و حروف مقطعه (الم ) را دست آويز خود قرار داده، گفتند: طبق حساب ابجد الف مساوى يك و لام مساوى 30 و ميم مساوى 40 مى باشد و به اين ترتيب خبر داده اى كه دوران بقاى امت تو بيش از هفتاد و يك سال نيست!

پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) براى جلوگيرى از سوء استفاده آنها فرمود: شما چرا تنها (الم ) را محاسبه كرده ايد مگر در قرآن (المص و الر) و ساير حروف مقطعه نيست، اگر اين حروف اشاره به مدت بقاء امت من باشد چرا همه را محاسبه نمى كنيد؟! (در صورتى كه منظور از اين حروف چيز ديگرى است ) سپس آيه فوق نازل شد.

در تفسير فى ضلال القرآن شان نزول ديگرى نيز براى آيه نقل شده كه از نظر نتيجه با شاءن نزول فوق هم آهنگ است و آن اينكه جمعى از نصاراى نجران خدمت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمدند و تعبير قرآن درباره مسيح (و كلمته... و روح منه ) را دستاويز خود قرار داده و مى خواستند براى مساله (تثليث ) و (خدائى ) مسيح از آن سوء استفاده كنند و آن همه آياتى كه با صراحت تمام هر گونه شريك و شبيه را از خداوند نفى مى كند ناديده انگارند، آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ قاطع داد.

تفسير:

محكم و متشابه در قرآن

در آيات پيشين سخن از نزول قرآن به عنوان يكى از دلايل آشكار نبوت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به ميان آمده بود، و در اين آيه يكى از ويژگيهاى قرآن و چگونگى بيان مطالب در اين كتاب بزرگ آسمانى آمده است، نخست مى فرمايد: (او كسى است كه اين كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن آيات محكم (صريح و روشن ) است كه اساس و شالوده اين كتاب است، (و آيات پيچيده ديگر را تفسير مى كند) و بخشى از آن متشابه است ) آياتى كه به خاطر بالا بودن سطح مطلب يا جهات ديگر، در آغاز پيچيده به نظر مى رسد( هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات ) .

اين آيات متشابه محكى است براى آزمايش افراد كه عالمان راستين و فتنه گران لجوج را از هم جدا مى سازد، لذا به دنبال آن مى فرمايد: (اما كسانى كه در قلوبشان انحراف است پيروى از متشابهات مى كنند تا فتنه انگيزى كنند و تفسير (نادرستى بر طبق اميال خود) براى آن مى طلبند (تا مردم را گمراه سازند) در حالى كه تفسير آن را جز خدا و راسخان در علم نمى دانند)( فاما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاويله و ما يعلم تاويله الا الله و الراسخون فى العلم ) .

سپس مى افزايد: آنها هستند كه بر اثر درك صحيح معنى محكمات و متشابهات (مى گويند ما به همه آنها ايمان آورده ايم (چرا كه ) همه از سوى پروردگار ما است )( يقولون آمنا به كل من عند ربنا ) .

((آرى ) جز صاحبان فكر و خردمندان متذكر نمى شوند)( و ما يذكر الااولوا الالباب ) .

نكته ها

در اين آيه مباحث مهمى است كه بايد هر يك به طور مستقل مورد بحث قرار گيرد.

1 - منظور از آيات محكم و متشابه چيست؟

واژه (محكم ) در اصل از (احكام ) به معنى ممنوع ساختن، گرفته شده است و به همين دليل به موجودات پايدار و استوار، محكم مى گويند، زيرا عوامل انحرافى را مى زدايند و نيز سخنان روشن و قاطع كه هر گونه احتمال خلاف را از خود دور مى سازد محكم مى گويند (راغب در مفردات مى گويد: حكم (و حكمه ) در اصل به معنى منع است ) و دانش را از اين جهت حكمت مى گويند كه انسان را از بديها باز مى دارد.

بنابراين مراد از (آيات محكمات )آياتى است كه مفهوم آن به قدرى روشن است كه جاى گفتگو و بحث در آن نيست، آياتى همچون( قل هو الله احد ) (بگو او است خداى يگانه )،( ليس كمثله شى ء ) (هيچ چيز همانند او نيست )،( الله خالق كل شى ء ) (خداوند آفريننده و آفريدگار همه چيز است )،( للذكر مثل حظ الانثيين ) (سهم ارث پسر معادل سهم دو دختر است ) و هزاران آيه مانند آنها درباره عقايد و احكام و مواعظ و تواريخ، همه از محكمات مى باشند.

اين آيات (محكمات ) در قرآن (ام الكتاب ) ناميده شده، يعنى اصل و مرجع و مفسر و توضيح دهنده آيات ديگر است.

واژه (متشابه ) در اصل به معنى چيزى است كه قسمتهاى مختلف آن، شبيه يكديگر باشد، به همين جهت به جمله ها و كلماتى كه معنى آنها پيچيده است و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده مى شود، (متشابه ) مى گويند، و منظور از متشابهات قرآن همين است، يعنى آياتى كه معانى آن در بدو نظر پيچيده است، و در آغاز، احتمالات متعددى در آن مى رود، اگر چه با توجه به آيات محكم، تفسير آنها روشن است.

گرچه درباره محكم و متشابه، مفسران احتمالات زيادى داده اند ولى آنچه

ما در بالا گفتيم هم با معنى اصلى اين دو واژه كاملا مناسب است، و هم با شأن نزول آيه، و هم با رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده، و هم با خود آيه مورد بحث، سازگارتر مى باشد.

زيرا در ذيل آيه فوق مى خوانيم كه افراد مغرض، هميشه آيات متشابه را دستاويز خود قرار مى دهند، بديهى است آنها از آياتى سوء استفاده مى كنند كه در بدو نظر تاب تفسيرهاى متعددى دارد و اين خود مى رساند كه (متشابه ) به آن معنى است كه در بالا گفته شد.

براى نمونه آيات متشابه، قسمتى از آيات مربوط به صفات خدا و چگونگى معاد را مى توان ذكر كرد، مانند( يد الله فوق ايديهم ) (دست خدا بالاى دستهاى آنها است ) كه درباره قدرت خداوند مى باشد( و الله سميع عليم ) (خداوند شنوا و دانا است ) كه اشاره به علم خدا است و مانند( و نضع الموازين القسط ليوم القيمة ) (ترازوهاى عدالت را در روز رستاخيز قرامى دهيم ) كه درباره وسيله سنجش ‍ اعمال سخن مى گويد:

بديهى است نه خداوند دست (به معنى عضو مخصوص ) دارد و نه گوش (به همين معنى ) و نه ترازوى سنجش اعمال، شبيه ترازوهاى ماست، بلكه اينها اشاره به مفاهيم كلى قدرت و علم و وسيله سنجش ‍ مى باشد.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه محكم و متشابه، به معنى ديگرى نيز در قرآن آمده است، در اول سوره هود مى خوانيم (كتاب احكمت آياته ) در اين آيه تمام آيات قرآن، (محكم ) قلمداد شده است، و منظور از آن ارتباط و به هم پيوستگى آيات قرآن است. و در آيه 23 سوره (زمر) مى خوانيم (كتابا متشابها... يعنى كتابى كه تمام آيات آن، متشابه است، (متشابه ) در اينجا يعنى همانند يكديگر از نظر درستى و صحت و حقانيت.

از آنچه درباره محكم و متشابه گفتيم معلوم شد كه يك انسان واقع بين و حقيقتجو براى فهم كلمات پروردگار، راهى جز اين ندارد كه همه آيات را در كنار هم بچيند و از آنها حقيقت را دريابد، و اگر در ظواهر پاره اى از آيات، در ابتداى نظر، ابهام و پيچيدگى بيابد، با توجه به آيات ديگر، آن ابهام و پيچيدگى را برطرف سازد و به كنه آن برسد.

در حقيقت، (آيات محكم ) از يك نظر همچون شاهراههاى بزرگ و (آيات متشابه ) همانند جاده هاى فرعى هستند، روشن است كه اگر انسان در جاده هاى فرعى، احيانا سرگردان شود، سعى مى كند خود را به نخستين شاهراه برساند و از آنجا مسير خود را اصلاح كرده و راه را پيدا كند.

تعبير از محكمات به (ام الكتاب ) نيز مؤ يد همين حقيقت است، زيرا واژه (ام ) در لغت به معنى اصل و اساس هر چيزى است و اگر (مادر) را (ام ) مى گويند به خاطر اين است كه ريشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشكلات مى باشد و به اين ترتيب، محكمات، اساس و ريشه و مادر آيات ديگر محسوب مى گردد.

2 - چرا بخشى از آيات قرآن، متشابه اند؟

با اينكه قرآن نور و روشنائى و سخن حق و آشكار است و براى هدايت عموم مردم آمده، چرا آيات متشابه دارد؟ چرا محتواى بعضى از آيات آن پيچيده است كه موجب سوء استفاده فتنه انگيزها شود؟

اين موضوع بسيار با اهميتى است كه شايان دقت است، بطور كلى ممكن است جهات ذيل، فلسفه وجود آيات متشابه در قرآن باشد:

الف ) الفاظ و عباراتى كه در گفتگوهاى انسانها به كار مى رود تنها براى نيازمنديهاى روزمره به وجود آمده، و به همين دليل، به محض اينكه از دايره زندگى محدود مادى بشر خارج مى شويم و مثلا سخن درباره آفريدگار كه نامحدود از هر جهت است به ميان مى آيد، به روشنى مى بينيم كه الفاظ ما قالب آن معانى نيست و ناچاريم كلماتى را به كار بريم كه از جهات مختلفى نارسائى دارد، همين نارسايى هاى كلمات، سرچشمه قسمت قابل توجهى از متشابهات قرآن است، آيات( يد الله فوق ايديهم ) يا( الرحمن على العرش استوى ) يا (الى ربها ناظرة ) كه تفسير هر كدام در جاى خود خواهد آمد از اين نمونه است و نيز تعبيراتى همچون (سميع ) و (بصير) همه از قبيل مى باشد كه با مراجعه به آيات محكم، تفسير آنها به خوبى روشن مى شود.

ب ) بسيارى از حقايق مربوط به جهان ديگر، يا جهان ماوراى طبيعت است كه از افق فكر ما دور است و ما به حكم محدود بودن در زندان زمان و مكان، قادر به درك عمق آنها نيستيم، اين نارسائى افكار ما و بلند بودن افق آن معانى، سبب ديگرى براى تشابه قسمتى از آيات است، مانند بعضى از آيات مربوط به قيامت و امثال آن.

و اين درست به آن مى ماند كه كسى بخواهد براى كودكى كه در عالم جنين زندگى مى كند، مسائل اين جهان را تشريح كند، اگر سخنى نگويد، كوتاهى كرده و اگر هم بگويد ناچار است مطالب را به صورت سربسته ادا كند زيرا شنونده در آن شرايط، توانائى و استعداد بيشتر از اين را ندارد.

ج ) يكى ديگر از اسرار وجود متشابه در قرآن، به كار انداختن افكار و انديشه ها و به وجود آوردن جنبش و نهضت فكرى در مردم است، و اين درست به مسائل فكرى پيچيده اى مى ماند كه براى تقويت افكار انديشمندان، طرح مى شود

تا بيشتر به تفكر و انديشه و دقت و بررسى در مسائل بپردازند.

د) نكته ديگرى كه در ذكر متشابه در قرآن وجود دارد و اخبار اهل بيت (عليهم‌السلام ) آنرا تاءييد مى كند، اين است كه وجود اين گونه آيات در قرآن، نياز شديد مردم را به پيشوايان الهى و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و اوصياى او روشن مى سازد و سبب مى شود كه مردم به حكم نياز علمى به سراغ آنها بروند و رهبرى آنها را عملا به رسميت بشناسند و از علوم ديگر و راهنمايى هاى مختلف آنان نيز استفاده كنند، و اين درست به آن مى ماند كه در پاره اى از كتب درسى، شرح بعضى از مسائل به عهده معلم و استاد گذارده مى شود، تا شاگردان، رابطه خود را با استاد قطع نكنند و بر اثر اين نياز، در همه چيز از افكار او الهام بگيرند و در واقع قرآن، مصداق وصيت معروف پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است كه فرمود: (انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و اهل بيتى و انهما لن يتفرقا حتى يردا على الحوض ): (دو چيز گرانمايه را در ميان شما به يادگار مى گذارم: كتاب خدا و خاندانم و اين دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا در قيامت در كنار كوثر به من برسند).

ه ) مسأله آزمايش افراد و شناخته شده فتنه انگيزان از مؤ منان راستين نيز فلسفه ديگرى است كه در آيه به آن اشاره شده است.

3 - تاويل چيست؟

درباره معنى (تاويل ) سخن بسيار گفته اند، آنچه به حقيقت نزديك تر است اين است كه تاويل در اصل لغت به معنى (بازگشت دادن چيزى ) است، بنابراين هر كار و يا سخنى را كه به هدف نهايى برسانيم تاءويل ناميده مى شود، مثلا اگر كسى اقدامى كند و هدف اصلى اقدام او روشن نباشد و در پايان آن را مشخص كند اين كار را (تاويل ) مى گويند، همانطور كه در سرگذشت موسى (عليه‌السلام ) و آن مرد دانشمند مى خوانيم كه او كارهائى در سفر خود انجام داد كه هدف آن روشن نبود (مانند شكستن كشتى ) و به همين دليل موسى ناراحت و متوحش گرديد، اما هنگامى كه هدف خود را در پايان كار و به هنگام جدائى براى او تشريح كرد و گفت منظورش نجات كشتى از چنگال سلطان غاصب و ستمگرى بوده است اضافه كرد:

( ذلك تاويل ما لم تسطع عليه صبرا ) .

(اين هدف نهايى كارى است كه تو در برابر آن صبر و تحمل نداشتى ).

همچنين اگر انسان خوابى مى بيند كه نتيجه آن روشن نيست سپس با مراجعه به كسى، يا مشاهده صحنه اى تفسير آن خواب را دريابد به آن (تاويل ) گفته مى شود، همانطور كه يوسف (عليه‌السلام ) پس از آنكه خواب مشهورش در خارج تحقق يافت و به اصطلاح به نهايت بازگشت، گفت: هذا تاويل رؤ ياى من قبل (اين تفسير و نتيجه و پايان خوابى است كه ديدم ).

و نيز هر گاه انسان، سخن بگويد و مفاهيم خاص و اسرارى در آن نهفته باشد كه هدف نهايى آن سخن را تشكيل دهد به آن تاءويل مى گويند.

در آيه مورد بحث، منظور از تاءويل همين معنى است يعنى در قرآن آياتى است كه اسرار و معانى عميقى دارد، منتها افرادى كه افكارشان منحرف است، و اغراض فاسدى دارند از پيش خود، تفسير و معنى نادرستى براى آن ساخته و براى اغفال خود يا ديگران، روى آن تكيه مى كنند.

بنابراين منظور از جمله( و ابتغاء تاويله ) اين است كه آنها مى خواهند تاءويل آيات را به شكلى غير از آنچه هست منعكس سازند( و ابتغاء تاويله على خلاف الحق ) .

مانند آنچه در شاءن نزول آيه خوانديم كه جمعى از يهود، از حروف مقطعه قرآن، سوء استفاده كرده، آن را به معنى كوتاه بودن مدت آيين اسلام تفسير كرده بودند و يا مسيحيان كلمه (روح منه ) را دستاويز قرار داده و براى الوهيت عيسى به آن استدلال كرده بودند، تمام اينها از قبيل (تاويل به غير حق ) و بازگشت دادن آيه به هدفى غير واقعى و نادرست محسوب مى شود.

4 - (راسخون در علم ) چه كسانى هستند؟

در قرآن مجيد در دو مورد، اين تعبير به كار رفته است يكى در اينجا و ديگرى در سوره نساء آيه 162 آنجا كه مى فرمايد:

( لكن الراسخون فى العلم منهم و المؤ منون يؤ منون بما انزل اليك و ما انزل من قبلك ) (دانشمندان و راسخان در علم از اهل كتاب، به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو نازل گرديده است ايمان مى آورند).

همانطور كه از معنى لغوى اين كلمه استفاده مى شود منظور از آن، كسانى هستند كه در علم و دانش، ثابت قدم و صاحب نظرند.

البته مفهوم اين كلمه يك مفهوم وسيع است كه همه دانشمندان و متفكران را در بر مى گيرد، ولى در ميان آنها افراد ممتازى هستند كه درخشندگى خاصى دارند و طبعا در درجه اول، در ميان مصاديق اين كلمه قرار گرفته اند و هنگامى كه اين تعبير ذكر مى شود قبل از همه نظرها متوجه آنان مى شود.

و اگر مشاهده مى كنيم در روايات متعددى (راسخون فى العلم ) به پيامبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه هدى (عليهما‌السلام ) تفسير شده، روى همين نظر است، زيرا بارها گفته ايم كه آيات و كلمات قرآن مفاهيم وسيعى دارد كه در ميان مصاديق آن افراد نمونه و فوق العاده اى ديده مى شود كه گاهى در تفسير آنها تنها از آنان نام مى برند.

در اصول كافى از امام باقر يا امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده است كه فرمود: پيامبر خدا بزرگترين راسخان در علم بود و تمام آنچه را خداوند بر او نازل كرده بود از تاءويل و تنزيل قرآن مى دانست، خداوند هرگز چيزى بر او نازل نكرد كه تاءويل آن را به او تعليم نكند و او و اوصياى وى همه اينها را مى دانستند.

روايات فراوان ديگرى در كتاب اصول كافى و ساير كتب حديث در اين زمينه آمده است كه نويسندگان تفسير (نور الثقلين ) و تفسير (برهان ) در ذيل اين آيه آنها را جمع آورى نموده اند و همانطور كه اشاره شد تفسير (راسخون فى العلم ) به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه هدى (عليهما‌السلام ) منافاتى با وسعت مفهوم اين تعبير ندارد، لذا از ابن عباس نقل شده كه مى گفت: من هم از راسخان در علم هستم، منتها هر كس به اندازه وسعت دانشش از اسرار و تاءويل آيات قرآن، آگاه مى گردد، و آنان كه علمشان از علم بى پايان پروردگار سرچشمه مى گيرد طبعا به همه اسرار و تاءويل قرآن آشنا هستند در حالى كه ديگران تنها قسمتى از اين اسرار را مى دانند.

5 - (راسخان در علم ) از معنى متشابهات آگاهند

در اينجا بحث مهمى در ميان مفسران و دانشمندان ديده مى شود كه آيا و (الراسخون فى العلم ) آغاز جمله مستقلى است و يا عطف بر (الا الله ) مى باشد، و به عبارت ديگر آيا معنى آيه اين است كه: (تاءويل قرآن را جز خدا و راسخون در علم نمى دانند) و يا معنى آن اين است كه (تاءويل قرآن را فقط خدا مى داند، اما راسخون در علم مى گويند گرچه تاءويل آيات متشابه را نمى دانيم، اما در برابر همه آنها تسليم هستيم و همه از طرف پروردگار ما است ).

طرفداران هر يك از اين دو نظر براى اثبات عقيده خود شواهدى آورده اند، اما آنچه با قرائن موجود در آيه و روايات مشهور هماهنگ مى باشد آن است كه و الراسخون فى العلم عطف بر الله است زيرا:

اولا بسيار بعيد به نظر مى رسد كه در قرآن آياتى باشد كه اسرار آن را جز خدا نداند. مگر اين آيات براى تربيت و هدايت مردم نازل نشده است چگونه ممكن است حتى پيامبرى كه قرآن بر او نازل شده از معنى و تاويل آن بى خبر باشد؟! اين درست به آن مى ماند كه شخصى كتابى بنويسد كه مفهوم بعضى از جمله هاى آن را جز خودش هيچكس نداند!

ثانيا همانطور كه مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: هيچگاه در ميان دانشمندان اسلام و مفسران قرآن ديده نشده است كه از بحث درباره تفسير آيه اى خوددارى كنند و بگويند اين آيه از آياتى است كه جز خدا معنى نهايى آن را نمى داند، بلكه دائما براى كشف اسرار و معانى قرآن همگى تلاش و كوشش داشتهاند.

ثالثا اگر منظور اين باشد كه راسخون در علم در برابر آنچه نمى دانند، تسليم هستند مناسبتر اين بود كه گفته شود: راسخون در ايمان چنين هستند، زيرا راسخ در علم بودن متناسب با دانستن تاويل قرآن است نه با ندانستن و تسليم بودن.

رابعا روايات فراوانى كه در تفسير آيه نقل شده همگى تاءييد مى كند كه راسخون در علم، تاويل آيات قرآن را مى دانند، بنابراين بايد عطف بر كلمه الله باشد. تنها چيزى كه در اينجا باقى ميماند اين است كه از جملهاى در خطبه اشباح از نهج البلاغه استفاده مى شود كه راسخون در علم تاويل آيات را نميدانند، و به عجز و ناتوانى خود معترفاند:

و اعلم ان الراسخين فى العلم هم الذين اغناهم عن اقتحام السدد المضروبة دون الغيوب الاقرار بجملة ما جهلوا تفسيره من الغيب المحجوب:

بدان راسخان در علم، كسانى هستند كه اعتراف به عجز در برابر اسرار غيبى و آنچه از تفسير آن عاجزند، آنان را از كاوش در پيرامون آنها بى نياز ساخته است.

ولى علاوه بر اين كه اين جمله با بعضى از روايات كه از خود آن حضرت نقل شده، كه راسخون در علم را بر الله معطوف دانسته و آنها را آگاه از تاويل قرآن معرفى نموده، سازگار نيست، با دلايل فوق نيز تطبيق نمى كند بنابراين بايد اين جمله از خطبه اشباح را چنان توجيه و تفسير كرد كه با مدارك ديگرى كه در دست ما است منافات نداشته باشد.

6 - نتيجه سخن در تفسير آيه

از مجموع آنچه درباره تفسير آيه فوق گفته شد چنين استفاده مى شود كه: آيات قرآن بر دو دسته هستند مفهوم قسمتى از آيات آن چنان روشن است كه جاى هيچگونه انكار و توجيه و سوء استفاده در آن نيست، و آنها را محكمات گويند و قسمتى به خاطر بالا بودن سطح مطلب يا گفتگو درباره عوالمى كه از دسترس ما بيرون است مانند عالم غيب، و جهان رستاخيز و صفات خدا، چنان هستند كه معنى نهايى و اسرار و كنه حقيقت آنها نياز به سرمايه خاص علمى دارد كه آنها را متشابهات گويند.

افراد منحرف معمولا مى كوشند اين آيات را دستاويز قرار داده و تفسيرى بر خلاف حق براى آنها درست كنند، تا در ميان مردم، فتنه انگيزى نمايند، و آنها را از راه حق گمراه سازند، اما خداوند و راسخان در علم، اسرار اين آيات را مى دانند و براى مردم تشريح مى كنند، آنها در پرتو علم وسيعشان آيات متشابه را همانند آيات محكم درك مى كنند و به همين دليل در مقابل همه تسليم اند و مى گويند: همه آيات از طرف پروردگار ما است، چه اينكه همه آنها اعم از محكم و متشابه در پرتو علم و دانش آنان روشن است چنانكه در متن آيه آمده است:( يقولون آمنا به كل من عند ربنا ) و به اين ترتيب رسوخ در علم سبب مى شود كه انسان هر چه بيشتر از اسرار قرآن آگاه گردد. و البته آنها كه از نظر علم و دانش در رديف اولند (همچون پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه هدى (عليهما‌السلام ) از همه اسرار آن آگاهند در حالى كه ديگران هر يك به اندازه دانش خود از آن چيزى مى فهمند، و همين حقيقت است كه مردم حتى دانشمندان را به دنبال معلمان الهى براى درك اسرار قرآن مى فرستد.

7 - جمله( و ما يذكر الا اولوا الالباب ) كه در پايان آيه آمده، اشاره به اين است كه اين حقايق را تنها انديشمندان مى دانند، آنها هستند كه مى فهمند چرا قرآن بايد آيات محكم و متشابه داشته باشد، و آنها هستند كه مى فهمند بايد آيات متشابه را در كنار آيات محكم چيد و اسرار آنها را كشف نمود، و لذا از امام على بن موسى الرضا (عليهما‌السلام ) نقل شده كه فرمود: من رد متشابه القرآن الى محكمه هدى الى صراط مستقيم، كسى كه آيات متشابه را به آيات محكم باز گرداند به راه راست هدايت شده است.

آيه(8)و(9) و ترجمه

( ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب ) (8)( ربنا انك جامع الناس ليوم لا ريب فيه ان الله لا يخلف الميعاد ) (9)

ترجمه:

8 - (راسخان در علم، مى گويند:) پروردگارا! دلهايمان را، بعد از آنكه ما را هدايت كردى، (از راه حق ) منحرف مگردان! و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زيرا تو بخشنده اى!

9 - پروردگارا! تو مردم را، براى روزى كه ترديدى در آن نيست، جمع خواهى كرد، زيرا خداوند، از وعده خود، تخلف نمى كند. (ما به تو و رحمت بى پايانت، و به وعده رستاخيز و قيامت ايمان داريم ).

تفسير:

رهائى از لغزش ها

از آنجا كه آيات متشابه و اسرار نهانى آن ممكن است لغزشگاهى براى افراد گردد، و از كوره اين امتحان، سيه روى در آيند، راسخون در علم و انديشمندان با ايمان، علاوه بر به كار گرفتن سرمايه هاى علمى خود در فهم معنى اين آيات به پروردگار خويش پناه مى برند، و اين دو آيه كه از زبان راسخون در علم، مى باشد روشنگر اين حقيقت است آنها مى گويند: پروردگارا! دلهاى ما را بعد از آنكه ما را هدايت نمودى، منحرف مگردان، و از سوى خود رحمتى بر ما ببخش زيرا تو بسيار بخشندهاى( ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا وهب لنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب ) .

بسيارند دانشمندانى كه غرور علمى، آنان را از پاى در مى آورد و يا وسوسه هاى شياطين و هواى نفس آنها را به بيراهه ها مى كشاند، اينجا است كه بايد خود را به خدا سپرد و از او هدايت خواست.

حتى در بعضى از روايات آمده است كه شخص پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نيز خود را به خدا مى سپرد، و بسيار اين دعا را تكرار ميكرد: يا مقلب القلوب ثبت قلبى على دينك: اى كسى كه دلها را مى گردانى قلب من را بر دين خودت ثابت بدار.

و از آنجا كه عقيده به معاد و توجه به روز رستاخيز از هر چيز براى كنترل اميال و هوسها مؤ ثرتر است، راسخون در علم به ياد آن روز مى افتند، و مى گويند: پروردگارا! تو مردم را در آن روزى كه ترديدى در آن نيست جمع خواهى كرد زيرا خداوند از وعده خود تخلف نمى كند( ربنا انك جامع الناس ليوم لا ريب فيه ان الله لا يخلف الميعاد ) .

و به اين ترتيب از هوى و هوسها و احساسات افراطى كه موجب لغزش مى گردد خود را بر كنار مى دارند.

آرى اين گونه افراد هستند كه مى توانند آيات خدا را آن چنان كه هست بفهمند و از انحراف در امان بمانند (در حقيقت آيه اول اشاره به ايمان كامل آنها به مبدأ است، و آيه دوم اشاره به ايمان راسخ آنها به معاد).

آيه (10) و (11)و ترجمه

( ان الذين كفروا لن تغنى عنهم امولهم و لا اولادهم من الله شيا و اولئك هم وقود النار ) (10)( كداب آل فرعون و الذين من قبلهم كذبوا باياتنا فاخذهم الله بذنوبهم و الله شديد العقاب ) (11)

ترجمه:

10 - ثروتها و فرزندان كسانى كه كافر شدند، نمى تواند آنان را از (عذاب ) خداوند باز دارد، (و از كيفر، رهايى بخشد). و آنان خود، آتشگيره دوزخند.

11 - (عادت آنان در انكار و تحريف حقايق،) همچون عادت آل فرعون و كسانى است كه پيش از آنها بودند، آيات ما را تكذيب كردند، و خداوند آنها را به (كيفر) گناهانشان گرفت، و خداوند، شديد العقاب است.

تفسير:

در آيات گذشته وضع مومنان و غير مومنان در برابر آيات محكم و متشابه بيان شده بود، در ادامه اين بحث از وضع دردناك كافران در روز قيامت پرده بر مى دارد و عواقب شوم اعمالشان را براى آنها مجسم مى سازد، مى فرمايد: كسانى كه كافر شدند اموال و ثروتها و فرزندانشان آنها را از خداوند بى نياز نمى كند (و در برابر عذاب الهى به آنان كمك نمى نمايد) و آنها آتشگيره دوزخند( ان الذين كفروا لن تغنى عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شيئا و اولئك هم وقود النار ) .

اگر تصور مى كنند فزونى ثروت و نفرات و فرزندان مى تواند آنها را از عذاب الهى در اين جهان يا در آخرت حفظ كند سخت در اشتباهند.

بعضى از مفسران، اين آيه را اشاره به يهود بنى نضير و بنى قريظه دانسته اند كه به اموال و فرزندان خود افتخار مى كردند، ولى مسلما آنها يكى از مصاديق اين آيه

بوده اند، و مفهوم آن چنان گسترده است كه كفار ديروز و امروز را شامل مى شود.

وقود - چنانكه در سابق نيز اشاره شد - به معنى آتشگيره و چيزى كه آتش را با آن مى افروزند (مانند هيزم ) مى باشد، نه آتشزنه (مانند كبريت ) و تعبير و( اولئك هم وقود النار ) (و آنها هيزم آتش دوزخند)، مى رساند كه آتش دوزخ از درون وجود خود آنها زبانه ميكشد، و وجود آنها است كه آنها را آتش مى زند.

البته در بعضى از آيات داريم كه آتشگيره دوزخ، علاوه بر گنهكاران، سنگها نيز مى باشند كه ظاهرا منظور از آن بتهائى است كه از سنگ مى ساختند، بنابراين آتش دوزخ از درون وجود خودشان و اعمال و معبودهاى خودشان شعله ور مى گردد.

سپس به يك نمونه روشن از اقوامى كه داراى ثروت و نفرات فراوان بودند ولى به هنگام نزول عذاب، اين امور نتوانست مانع نابودى آنان گردد اشاره كرده، مى فرمايد: وضع اينها همچون وضع آل فرعون و كسانى است كه قبل از آنها بودند، آيات ما را تكذيب كردند (و به فزونى اموال و نفرات و فرزندان مغرور شدند) خداوند آنها را به كيفر گناهانشان گرفت و خداوند كيفرش شديد است( كداب آل فرعون و الذين من قبلهم كذبوا باياتنا فاخذهم الله بذنوبهم و الله شديد العقاب ) .

(داب ) در اصل به معنى ادامه سير و حركت است و به معنى هر كار و عادت مستمر نيز مى آيد. در آيه فوق حال كافران معاصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تشبيه به عادت مستمر و سيره نادرست آل فرعون و اقوام پيش از آنها شده است كه آيات خدا را تكذيب كردند و خداوند آنها را به گناهانشان گرفت و در همين جهان به مجازات سختى گرفتار شدند.

اين در حقيقت هشدارى است به همه كافران لجوج كه سرنوشت فرعونيان و اقوام پيشين را به خاطر بياورند و مراقب اعمال خود باشند.

درست است كه خداوند ارحم الراحمين است، ولى به موقع خود براى تربيت بندگان شديد العقاب نيز مى باشد و هرگز نبايد رحمت واسعه پروردگار باعث غرور كسى شود.

ضمنا از كلمه (داب ) استفاده مى شود كه اين برنامه غلط يعنى لجاجت در برابر حقيقت و تكذيب آيات پروردگار خوى و عادت آنها شده و به همين جهت به مجازات شديد تهديد شده اند زيرا تا زمانى كه (گناه و خلاف ) به صورت عادت و سنت و راه و رسم در نيامده بازگشت از آن آسان، و مجازاتش نسبتا خفيف است ولى هنگامى كه در وجود انسان نفوذ كرد هم بازگشت از آن مشكل است و هم مجازات آن سنگين، پس چه بهتر كه كافران و گناهكاران تا دير نشده از راه نادرست باز گردند.

آيه(12) و ترجمه

( قل للذين كفروا ستغلبون و تحشرون الى جهنم و بئس المهاد ) (12)

ترجمه:

12 - به آنها كه كافر شدند بگو: (از پيروزى موقت خود در جنگ احد، شاد نباشيد! بزودى مغلوب خواهيد شد، و (سپس در رستاخيز) به سوى جهنم، محشور خواهيد شد. و چه بد جايگاهى است!

شان نزول:

پس از جنگ (بدر) و پيروزى مسلمانان جمعى از يهود گفتند: آن پيامبر امى كه ما وصف او را در كتاب دينى خود (تورات ) خوانده ايم كه در جنگ مغلوب نمى شود همين پيغمبر است، بعضى ديگر گفتند: عجله و شتاب نكنيد تا نبرد و واقعه ديگرى واقع شود آنگاه قضاوت كنيد، هنگامى كه جنگ احد پيش آمد، و ظاهرا به شكست مسلمانان پايان يافت گفتند: نه، به خدا سوگند آن پيامبرى كه در كتاب ما بشارت به آن داده شده اين نيست و به دنبال اين واقعه نه تنها مسلمان نشدند، بلكه بر خشونت و فاصله گرفتن از پيامبر و مسلمانان افزودند، حتى پيمانى را كه با رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در مورد عدم تعرض ‍ داشتند پيش از پايان مدت نقض كردند و شصت نفر سوار به اتفاق كعب اشرف به سوى مكه رهسپار شدند و با مشركان براى مبارزه با اسلام هم پيمان گرديده به مدينه مراجعت كردند، در اين هنگام آيه فوق نازل شد و پاسخ دندان شكنى به آنها داد كه نتيجه را در پايان كار حساب كنيد و بدانيد بزودى همگى مغلوب خواهيد شد.

تفسير:

انتظارات غلط

با توجه به شان نزول فوق معلوم مى شود كفارى كه به اموال و ثروتها و فرزندان و نفراتشان مغرور بودند انتظار شكست اسلام را داشتند، ولى قرآن در اين آيه با صراحت مى گويد: يقين داشته باشند كه به زودى مغلوب خواهيد شد، روى سخن را به پيامبر كرده، مى فرمايد: به كافران بگو: به زودى مغلوب خواهيد شد (در اين دنيا خوار و بى مقدار و در قيامت ) به سوى جهنم محشور و رانده خواهيد شد و چه بد جايگاهى است دوزخ( قل للذين كفروا ستغلبون و تحشرون الى جهنم و بئس المهاد ) .

نكته:

يك پيشگوئى روشن

در قرآن مجيد اخبار غيبى فراوانى است كه از ادله عظمت و اعجاز قرآن است و يك نمونه آن را در آيه فوق مى خوانيم.

در اين آيه، خداوند صريحا به پيامبر خود بشارت مى دهد كه بر همه دشمنان پيروز خواهد شد و به كافران مى گويد علاوه بر اين كه در اين جهان شكست خواهيد خورد و مغلوب خواهيد شد در جهان ديگر نيز سرانجام شومى در پيش خواهيد داشت.

با توجه به شان نزول آيه و اينكه بعد از جنگ احد نازل شده در حالى كه مسلمانان از نظر ظاهر قدرت و نفوذ خود را از دست داده بودند و دشمنان اسلام با پيوستن به يكديگر و هم پيمان شدن، قدرت و نيروى چشمگيرى پيدا كرده بودند.

در چنين شرايطى پيشگوئى صريح آن هم درباره آينده نزديك كه از جمله (ستغلبون ) (به زودى شكست خواهيد خورد) استفاده مى شود موضوع جالبى است، از اين رو مى توان آيه را از آيات اعجاز قرآن به شمار آورد زيرا خبر صريح از امور مربوط به آينده در آن است در شرايطى كه نشانه هاى پيروزى مسلمانان بر كفار و يهود روشن نبود.

طولى نكشيد كه مضمون آيه تحقق يافت، يهوديان مدينه (بنى قريظه و بنى نضير) در هم شكسته شدند و در غزوه خيبر، مهمترين مركز قدرت آنان از هم متلاشى شد و مشركان نيز در فتح مكه براى هميشه مغلوب گشتند.

آيه (13) و ترجمه

( قد كان لكم آية فى فئتين التقتا فئة تقاتل فى سبيل الله و اخرى كافرة يرونهم مثليهم راى العين و الله يويد بنصره من يشاء ان فى ذلك لعبرة لاولى الابصار ) (13)

ترجمه:

13 - در دو گروهى كه (در ميدان جنگ بدر،) با هم رو به رو شدند، نشانه (و درس عبرتى ) براى شما بود: يك گروه، در راه خدا نبرد مى كرد، و جمع ديگرى كه كافر بود، (در راه شيطان و بت،) در حالى كه آنها (گروه مومنان ) را با چشم خود، دو برابر آنچه بودند، مى ديدند. (و اين خود عاملى براى وحشت و شكست آنها شد). و خداوند، هر كس را بخواهد (و شايسته بداند)، با يارى خود، تاييد مى كند. در اين، عبرتى است براى بينايان!

شان نزول:

اين آيه در مورد چگونگى جنگ بدر نازل شده است، چنانكه مفسران گفته اند در جنگ بدر تعداد مسلمانان 313 نفر بود، 77 نفر آنها از مهاجران و 236 نفر آنها از انصار بودند پرچم مهاجران به دست على (عليه‌السلام ) بود و سعد بن عباده پرچمدار انصار بود آنان تنها با داشتن هفتاد شتر و دو اسب و شش زره و هشت شمشير در اين نبرد بزرگ شركت كرده بودند، با اينكه سپاه دشمن بيش از هزار نفر با اسلحه كافى بودند و يكصد اسب داشتند مسلمانان با دادن بيست و دو نفر شهيد (14 نفر از مهاجران و 8 نفر از انصار) به دشمن كه هفتاد كشته و هفتاد اسير داد غالب شدند و با پيروزى كامل به مدينه مراجعت كردند اين آيه گوشهاى از ماجراى بدر را بازگو مى كند.

تفسير:

جنگ بدر نمونه روشنى بود

اين آيه در حقيقت بيان نمونه اى است از آنچه در آيات قبل آمده است و به كافران هشدار مى دهد كه به اموال و ثروت و كثرت نفرات مغرور نشوند كه سودى به حالشان ندارد، يك شاهد زنده اين موضوع جنگ بدر است، كه دشمنان اسلام با فزونى تجهيزات جنگى و نفرات و اموال، به شكست سختى مبتلا شدند، مى فرمايد: در آن دو جمعيت (كه در ميدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند نشانه و درس عبرتى براى شما بود( قد كان لكم آية فى فئتين التقتا ) .

يك گروه در راه خدا نبرد مى كرد و گروه ديگر كافر بود و در راه شيطان و بت( فئة تقاتل فى سبيل الله و اخرى كافرة ) .

چرا عبرت نگيريد در حالى كه يك ارتش كوچك و تقريبا فاقد ساز و برگ جنگى اما با ايمان استوار و محكم بر ارتش كه چند برابر او بود، از نظر وسايل جنگى و تعداد نفرات، پيروز گشت، اگر تنها فزونى نفرات و امكانات مى توانست كارگشا باشد، بايد در جنگ بدر ظاهر شده باشد، در حالى كه نتيجه معكوس بود، سپس مى افزايد: آنها (مشركان ) اين گروه (مومنان ) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده مى كردند( يرونهم مثليهم راى العين ) .

يعنى اگر مومنان 313 نفر بودند، در چشم كفار بيش از 600 نفر جلوه مى كردند تا بر وحشت آنها بيفزايد، و اين خود يكى از عوامل شكست كفار شد.

اين موضوع علاوه بر اينكه يك امداد الهى بود، از جهتى طبيعى نيز به نظر مى رسد زيرا وقتى نبرد شروع شد، و ضربات كوبنده مسلمانان كه از نيروى ايمان مايه مى گرفت بر پيكر لشكر دشمن وارد شد، چنان مرعوب و متوحش شدند كه فكر مى كردند نيروى ديگرى همانند آنان به آنها پيوسته است و با دو برابر قدرت اول صحنه جنگ را در اختيار گرفته اند، در حالى كه قبل از شروع جنگ مطلب بر عكس بود، آنها چنان با ديده حقارت به مسلمانان نگاه مى كردند كه تعدادشان را كمتر از آنچه بود، تصور مى كردند، يا به تعبير ديگر خدا مى خواست قبل از شروع جنگ، تعداد مسلمانان در نظر آنان كم جلوه كند تا با غرور و غفلت وارد جنگ شوند، و پس از شروع جنگ دو برابر جلوه كند تا وحشت و اضطراب، آنها را فرا گيرد و منتهى به شكست آنان گردد ولى به عكس خداوند عدد دشمنان را در نظر مسلمانان، كم جلوه داد تا بر قدرت و قوت روحيه آنها بيفزايد.

اين همان چيزى است كه در آيه 44 سوره انفال نيز به آن اشاره شده است مى فرمايد: و اذ يريكموهم اذ التقيتم فى اعينكم قليلا و يقللكم فى اعينهم ليقضى الله امرا كان مفعولا: به ياد آريد هنگامى را كه با دشمن در ميدان جنگ روبرو شديد، خداوند آنها را در نظر شما كم جلوه مى داد (تا روحيه شما براى نبرد ضعيف نشود) و شما را در نظر آنها كم جلوه مى داد (تا از شروع به جنگى كه سرانجامش شكست آنها بود منصرف نشوند) تا خداوند كارى را كه مى بايست انجام گيرد صورت بخشد.

يعنى شما نترسيد و با كمال قدرت وارد جنگ شويد، آنها نيز در آغاز با غرور و بى اعتنائى وارد جنگ شوند و سپس صحنه دگرگون گردد، و مسلمانان بيش از آنچه بودند، در نظر دشمنان جلوه كنند و به شكست آنان در اين نبرد سرنوشت ساز منتهى گردد.

در بعضى از روايات آمده است كه يكى از مسلمانان مى گويد: قبل از جنگ بدر به ديگرى گفتم: آيا فكر مى كنى، كفار هفتاد نفر باشند، گفت گمان مى كنم صد

نفرند، ولى هنگامى كه در جنگ پيروز شديم و اسيران فراوانى از آنها گرفتيم به ما خبر دادند كه آنها هزار نفر بودند.

سپس مى افزايد: خداوند هر كس را بخواهد با يارى خود تقويت مى كند( و الله يويد بنصره من يشاء ) .

همانگونه كه بارها گفتهايم خواست و مشيت خدا بى حساب نيست و همواره آميخته با حكمت او است، و تا شايستگى هايى در افراد نباشد آنها را تاييد و تقويت نمى كند.

قابل توجه اينكه: تاييد و پيروزى خداوند در اين حادثه تاريخى، نسبت به مسلمانان دو جانبه بود، هم يك پيروزى نظامى بود و هم يك پيروزى منطقى از اين نظر پيروزى نظامى بود كه ارتش كوچكى با نداشتن امكانات كافى بر ارتشى كه چند برابر او بود و از امكانات فراوانى بهره مى گرفت پيروز شد.

و اما پيروزى منطقى از اين نظر بود كه خداوند صريحا اين پيروزى را قبل از آغاز جنگ به مسلمانان وعده داده بود، و اين دليلى بر حقانيت اسلام شد.

در پايان آيه مى فرمايد: در اين عبرتى است براى صاحبان چشم و بينش( ان فى ذلك لعبرة لاولى الابصار ) .

آرى آنها كه چشم بصيرت دارند، و حقيقت را آن چنان كه هست مى بينند از اين پيروزى همه جانبه افراد با ايمان درس عبرت مى گيرند و مى دانند سرمايه اصلى پيروزى ايمان است و ايمان.

آيه (14)و ترجمه

( زين للناس حب الشهوات من النساء و البنين و القناطير المقنطرة من الذهب و الفضة و الخيل المسومة و الانعم و الحرث ذلك متاع الحيوة الدنيا و الله عنده حسن الماب ) (14)

ترجمه:

14 - محبت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپايان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است، (تا در پرتو آن، آزمايش و تربيت شوند، ولى ) اينها (در صورتى كه هدف نهايى آدمى را تشكيل دهند،) سرمايه زندگى پست (مادى ) است، و سرانجام نيك (و زندگى والا و جاويدان )، نزد خداست.

تفسير:

جاذبه زينتهاى مادى

در آيات گذشته سخن از كسانى بود كه تكيه بر اموال و فرزندانشان در زندگى دنيا داشتند و به آن مغرور شدند و خود را از خدا بى نياز دانستند، اين آيه در حقيقت تكميلى است بر آن سخن، مى فرمايد: امور مورد علاقه، از جمله زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپايان و زراعت و كشاورزى در نظر مردم جلوه داده شده است تا به وسيله آن آزمايش شوند (زين للناس حب الشهوات من النساء و البنين و القناطير المقنطرة من الذهب و الفضة و الخيل المسومة و الانعام و الحرث ).

ولى اينها سرمايه هاى زندگى دنيا است، (و هرگز نبايد هدف اصلى انسان را تشكيل دهد) و سرانجام نيك (و زندگى جاويدان ) نزد خدا است( ذلك متاع الحيوة الدنيا و الله عنده حسن الماب ) .

درست است كه بدون اين وسايل، نمى توان زندگى كرد، و حتى پيمودن راه معنويت و سعادت نيز بدون وسايل مادى غير ممكن است، اما استفاده كردن از آنها در اين مسير مطلبى است، و دلبستگى فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهايى بودن مطلب ديگر.

نكته ها

1 - چه كسى اين امور مادى را زينت داده؟

جمله (زين للناس حب الشهوات ) كه به صورت فعل مجهول ذكر شده مى گويد: علاقه به زن و فرزند و اموال و ثروتها در نظر مردم زينت داده شده است، در اينجا اين سوال پيش مى آيد كه زينت دهنده چه كسى است؟

بعضى از مفسران معتقدند كه اين هوسهاى شيطانى است كه آنها را در نظرها زينت مى دهد و به آيه 24 سوره (نمل و زين لهم الشيطان اعمالهم ) (و شيطان اعمال آنها را در نظرشان جلوه داده است ) و امثال آن استدلال كرده اند ولى اين استدلال صحيح به نظر نمى رسد زيرا آيه مورد بحث درباره اعمال سخن نمى گويد، بلكه درباره اموال و زنان و فرزندان سخن مى گويد.

آنچه در تفسير آيه صحيح به نظر مى رسد اين است كه زينت دهنده خداوند است از طريق دستگاه آفرينش و نهاد و خلقت آدمى.

زيرا خدا است كه عشق به فرزندان و مال و ثروت را در نهاد آدمى ايجاد كرده تا او را آزمايش كند و در مسير تكامل و تربيت پيش ببرد همانطور كه قرآن مى گويد:( انا جعلنا ما على الارض زينة لها لنبلوهم ايهم احسن عملا ) ما آنچه را در روى زمين هست زينت براى آن قرار داديم تا آنها را بيازماييم كه كداميك عملشان بهتر است.

يعنى از اين عشق و علاقه تنها در مسير خوشبختى و سازندگى بهره گيرند نه در مسير فساد و ويرانگرى.

جالب اين كه در آيه مورد بحث نخستين موضوعى كه ذكر شده است همسران و زنان مى باشند و اين همان است كه روانكاوان امروز مى گويند غريزه جنسى از نيرومندترين غرايز انسان است تاريخ معاصر و گذشته نيز تاييد مى كند كه سرچشمه بسيارى از حوادث اجتماعى طوفانهاى ناشى از اين غريزه بوده است.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه آيه مورد بحث و ساير آيات مشابه آن هيچگاه علاقه معتدل نسبت به زن و فرزندان و اموال و ثروت را نكوهش نمى كند، زيرا پيشبرد اهداف معنوى بدون وسايل مادى ممكن نيست به علاوه قانون شريعت هرگز بر ضد قانون خلقت و آفرينش نمى تواند باشد، آنچه مورد نكوهش است عشق و علاقه افراطى و به عبارت ديگر پرستش اين موضوعات است.

2 - منظور از (القناطير المقنطره ) و (الخيل المسومه ) چيست؟

واژه (قناطير) جمع قنطار به معنى چيز محكم است و سپس به مال زياد گفته شده است و اگر مشاهده مى كنيم پل را قنطره و اشخاص باهوش را قنطر مى گويند به خاطر استحكام در بنا يا در تفكر آنها است و مقنطره اسم مفعول از همان ماده به معنى مضاعف و مكرر آن مى باشد و ذكر اين دو كلمه پشت سر هم براى تاكيد است، شبيه تعبيرى كه در فارسى امروز رايج است كه مى گويند: فلان كس صاحب (آلاف ) و (الوف ) مى باشد يعنى ثروت زيادى دارد.

بعضى براى (قنطار) حد معينى تعيين كرده اند و گفته اند: قنطار هفتاد هزار دينار طلا است، بعضى صد هزار و بعضى دوازده هزار درهم دانسته اند و بعضى ديگر، قنطار را يك كيسه پر از سكه طلا يا نقره دانسته اند.

در روايتى از امام باقر و امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه قنطار، مقدار طلائى است كه پوست يك گاو را پر كند ولى در حقيقت همه اينها مصداق يك مفهوم وسيع است و آن مال زياد.

واژه (خيل ) اسم جمع است و به معنى اسبها يا اسب سواران هر دو است البته در آيه مورد بحث منظور را از آن همان معنى اول است.

كلمه (مسومه ) در اصل به معنى نشاندار است و نشان داشتن آن يا به خاطر برازندگى اندام و مشخص بودن چهره و يا به خاطر تعليم و تربيت آنها و آمادگى براى سوارى در ميدان جنگ است.

بنابراين آيه مورد بحث به شش چيز از سرمايه هاى مهم زندگى كه عبارتاند از: زن، فرزند، پولهاى نقد، مركبهاى ممتاز چهارپايانى كه در دامدارى مورد استفاده هستند (انعام ) و زراعتها (حرث ) اشاره مى كند كه اركان زندگى مادى انسان را تشكيل مى دهند.

3 - منظور از متاع حيات دنيا چيست؟

متاع به چيزى مى گويند كه انسان از آن بهره مند مى شود و حيات دنيا به معنى زندگى پايين و پست است بنابراين معنى جمله (ذلك متاع الحيوة الدنيا) چنين مى شود كه اگر كسى تنها به اين امور ششگانه به عنوان هدف نهايى عشق ورزد و از آنها به صورت نردبانى در مسير زندگى انسانى بهره نگيرد چنين كسى تن به زندگى پستى داده.

در حقيقت جمله (الحيوة الدنيا) (زندگى پايين ) اشاره به سير تكاملى حيات و زندگى است كه زندگى اين جهان نخستين مرحله آن محسوب مى گردد لذا در پايان آيه اشارهاى اجمالى به آن زندگى عالى تر كه در انتظار بشر مى باشد كرده و مى فرمايد:( و الله عنده حسن الماب ) ، يعنى سرانجام نيك در نزد خداوند است.

نكته آخر

4 - همانگونه كه اشاره شد در ميان نعمتهاى مادى زنان را مقدم داشته چرا كه در مقايسه با ديگر نعمتها نقش مهمترى در جلب افكار دنيا پرستان و اقدام آنها بر جنايات هولناك دارد!

آيه (15) تا (17)و ترجمه

( قل اونبئكم بخير من ذلكم للذين اتقوا عند ربهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و ازواج مطهرة و رضوان من الله و الله بصير بالعباد ) (15)( الذين يقولون ربنا اننا امنا فاغفر لنا ذنوبنا و قنا عذاب النار ) (16)( الصابرين و الصادقين و القانتين و المنفقين و المستغفرين بالاسحار ) (17)

ترجمه:

15 - بگو: آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين (سرمايه هاى مادى )، بهتر است؟ براى كسانى كه پرهيزكارى پيشه كرده اند، (و از اين سرمايه ها، در راه مشروع و حق و عدالت، استفاده مى كنند،) در نزد پروردگارشان (در جهان ديگر)، باغهايى است كه نهرها از پاى درختانش مى گذرد، هميشه در آن خواهند بود، و همسرانى پاكيزه، و خشنودى خداوند (نصيب آنهاست ). و خدا به (امور) بندگان، بيناست.

16 - همان كسانى كه مى گويند: پروردگارا! ما ايمان آورده ايم، پس گناهان ما را بيامرز، و ما را از عذاب آتش، نگاهدار!

17 - آنها كه (در برابر مشكلات، و در مسير اطاعت و ترك گناه،) استقامت مى ورزند، راستگو هستند، (در برابر خدا) خضوع، و (در راه او) انفاق مى كنند، و در سحرگاهان، استغفار مى نمايند.

تفسير:

با توجه به آنچه در آيه قبل درباره اشياء مورد علاقه انسان در زندگى

دنيا آمده بود در اينجا در يك مقايسه، اشاره به مواهب فوق العاده خداوند در جهان آخرت و بالاخره قوس صعودى تكامل انسان كرده، مى فرمايد: بگو: آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين (سرمايه هاى مادى ) بهتر است( قل اونبئكم بخير من ذلكم ) .

سپس به شرح آن پرداخته، مى افزايد: براى كسانى كه تقوا پيشه كرده اند در نزد پروردگارشان باغهايى از بهشت است كه نهرها از زير درختانش جارى است، هميشه در آن خواهند بود، و همسرانى پاكيزه و (از همه بالاتر) خشنودى خداوند نصيب آنها مى شود، و خدا به بندگان بينا است( للذين اتقوا عند ربهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و ازواج مطهرة و رضوان من الله و الله بصير بالعباد ) .

آرى اين باغهاى بهشتى بر خلاف غالب باغهاى اين جهان، هرگز آب روان از پاى درختانش قطع نمى شود.

و بر خلاف مواهب مادى اين جهان كه بسيار زودگذر و ناپايدار است جاودانى و ابدى است.

همسران آن جهان، بر خلاف بسيارى از زيبا رويان اين جهان هيچ نقطه تاريك و منفى در جسم و جان آنها نيست و از هر عيب و نقصى پاك و پاكيزه اند همه اينها در يك طرف، و مساله خشنودى خداوند (رضوان من الله ) كه برترين نعمتهاى معنوى است يك طرف، آرى اين نعمت معنوى ما فوق تصور نيز در انتظار مومنان پرهيزكار است.

قابل توجه اينكه: اين آيه با جمله (اونبئكم ) (آيا شما را آگاه كنم ) آغاز شده، كه يك جمله استفهاميه است و براى گرفتن پاسخ از فطرتهاى بيدار و عقل و خرد انسانى، مطرح شده تا نفوذش در شنونده عميق تر باشد و از سوى ديگر اين جمله از ماده انباء گرفته شده كه معمولا در مورد خبرهاى مهم و قابل توجه به كار مى رود.

در واقع قرآن مجيد در اين آيه، به افراد با ايمان اعلام مى كند كه اگر به زندگى حلال دنيا قناعت كنند و از لذات نامشروع و هوسهاى سركش و ظلم و ستم به ديگران به پرهيزند، خداوند لذاتى برتر و بالاتر در جهت مادى و معنوى كه از هر گونه عيب و نقص پاك و پاكيزه است، نصيب آنها خواهد كرد.

در اينجا سوالى مطرح است و آن اينكه آيا در بهشت، لذات مادى هم وجود دارد؟

بعضى چنين مى پندارند كه لذايذ مادى منحصر به اين جهان است، و در آن جهان اثرى از اين لذايذ نيست و تمام تعبيراتى كه در آيات قرآن درباره باغهاى بهشتى و انواع ميوه ها و آبهاى جارى و همسران خوب آمده كنايه از يك سلسله مقامات و مواهب معنوى است كه از باب( كلم الناس على قدر عقولهم ) (با مردم به اندازه فكرشان سخن بگو) به اين صورت تعبير شده است.

ولى در برابر اين پندار بايد گفت: هنگامى كه ما طبق صريح آيات فراوانى از قرآن كريم معاد جسمانى را قبول كرديم بايد براى هر دو قسمت (جسم و روح ) موهبتهائى به تناسب آنها، منتها در سطحى عالى تر وجود داشته باشد و اتفاقا در اين آيه اشاره به هر دو قسمت شده، هم آنچه شايسته معاد جسمانى است و هم آنچه شايسته روح و رستاخيز ارواح مى باشد.

در واقع آنها كه تمام نعمتهاى مادى آن جهان را كنايه از نعمتهاى معنوى مى گيرند تحت تاثير مكتبهاى التقاطى قرار گرفته علاوه بر اين كه بدون جهت ظواهر آيات قرآن را تاويل كرده معاد جسمانى و لوازم آن را به كلى فراموش نموده و منكر شده اند.

و شايد جمله (و الله بصير بالعباد) (خداوند به وضع بندگان خود بينا است ) كه در آخر آيه آمده اشاره به همين حقيقت باشد يعنى او است كه مى داند جسم و جان آدمى در جهان ديگر هر كدام چه خواسته هائى دارند و اين خواسته ها را در هر دو جانبه به نحو احسن تامين مى كند.

در آيه بعد به معرفى بندگان پرهيزكار كه در آيه قبل به آن اشاره شده بود پرداخته و شش صفت ممتاز براى آنها بر مى شمرد.

1 - نخست اينكه: آنان با تمام دل و جان متوجه پروردگار خويشاند و ايمان قلب آنها را روشن ساخته و به همين دليل در برابر اعمال خويش به شدت احساس مسئوليت مى كنند، مى فرمايد: همان كسانى كه مى گويند پروردگارا! ما ايمان آورده ايم، گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش نگاهدار( الذين يقولون ربنا اننا آمنا فاغفر لنا ذنوبنا و قنا عذاب النار ) .

2 - آنها كه صبر و استقامت دارند و در برابر حوادث سخت كه در مسير اطاعت پروردگار پيش مى آيد، و همچنين در برابر گناهان و به هنگام پيش آمدن شدائد و گرفتاريهاى فردى و اجتماعى، شكيبائى و ايستادگى به خرج مى دهند (الصابرين ).

3 - آنها كه راستگو و درست كردارند و آنچه در باطن به آن معتقدند در ظاهر به آن عمل مى كنند و از نفاق و دروغ و تقلب و خيانت دورند (و الصادقين ).

4 - آنها كه خاضع و فروتن هستند و در طريق بندگى و عبوديت خدا بر اين كار مداومت دارند (و القانتين ).

5 - آنها كه در راه خدا انفاق مى كنند نه تنها از اموال، بلكه از تمام مواهب مادى و معنوى كه در اختيار دارند به نيازمندان مى بخشند (و المنفقين ).

6 - و آنها كه سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش مى كنند (و المستغفرين بالاسحار).

در آن هنگام كه چشمهاى غافلان و بيخبران در خواب است و غوغاى جهان مادى فرو نشسته و به همين دليل حالت حضور قلب و توجه خاص به ارزشهاى اصيل در قلب مردان خدا زنده مى شود به پا مى خيزند و در پيشگاه با عظمتش سجده مى كنند و از گناهان خود آمرزش مى طلبند و محو انوار جلال كبريائى او مى شوند، و تمام ذرات وجودشان زمزمه توحيد سر مى دهد، و همانگونه كه با طلوع صبح، ظلمت شب برچيده مى شود و فيض عام پروردگار بر صفحه جهان مى نشيند، آنها نيز به دنبال زمزمه هاى عاشقانه سحرگاهان همراه با طلوع صبح، پرده هاى ظلمت غفلت و گناه از دلهايشان برچيده مى شود و انوار رحمت و مغفرت و معرفت الهى بر دلهايشان فرو مى نشيند.

نكته ها

1 - در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) در تفسير آيه اخير مى خوانيم، كه فرمود: هر كس در نماز وتر (آخرين ركعت نماز شب ) هفتاد بار بگويد: استغفر الله ربى و اتوب اليه و تا يك سال اين عمل را ادامه دهد خداوند او را از استغفار كنندگان در سحر (المستغفرين بالاسحار) قرار مى دهد و او را مشمول عفو و رحمت خود مى سازد.

2 - واژه (سحر) (بر وزن بشر) در اصل به معنى پوشيده و پنهان بودن است و چون در ساعات آخر شب پوشيدگى خاصى بر همه چيز حكومت مى كند، نام آن سحر گذاشته شده است لغت سحر (بر وزن شعر) نيز از همين ماده است زيرا شخص ساحر دست به كارهائى مى زند كه اسرار آن از ديگران پوشيده و پنهان است عرب به ريه و شش نيز گاهى سحر (بر وزن بشر) مى گويد و اين هم به خاطر پوشيده بودن درون آن مى باشد.

چرا در ميان اوقات شبانه روز تنها به وقت (سحر) اشاره شده است در حالى كه استغفار و بازگشت به سوى خدا در هر حال مطلوب است؟ اين براى آن است كه سحر به خاطر آرامش و سكوت و تعطيل كارهاى مادى و نشاطى كه بعد از استراحت و خواب به انسان دست مى دهد آمادگى بيشترى براى توجه به خداوند به او مى بخشد و اين معنى را به آسانى با تجربه مى توان دريافت، حتى بسيارى از دانشمندان براى حل مشكلات علمى از آن وقت استفاده مى كردند. زيرا چراغ فكر و روح انسان در آن وقت از هر زمان پر فروغتر و درخشان تر است و از آنجا كه روح عبادت و استغفار توجه و حضور دل مى باشد عبادت و استغفار در چنين ساعتى از همه ساعات گرانبهاتر خواهد بود.

آيه (18)و ترجمه

( شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولوا العلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزيز الحكيم ) (18)

ترجمه:

18 - خداوند، (با ايجاد نظام واحد جهان هستى،) گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست، و فرشتگان و صاحبان دانش، (هر كدام به گونهاى بر اين مطلب،) گواهى مى دهند، در حالى كه (خداوند در تمام عالم ) قيام به عدالت دارد، معبودى جز او نيست، كه هم توانا و هم حكيم است.

تفسير:

گواهى همه بر وحدانيتش

به دنبال بحثى كه درباره مومنان راستين در آيات قبل آمده بود در اين آيه اشاره به گوشهاى از دلايل توحيد و خداشناسى و بيان روشنى اين راه پرداخته، مى گويد: خداوند (با ايجاد نظام شگرف عالم هستى ) گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست( شهد الله انه لا اله الا هو ) .

و نيز فرشتگان و صاحبان علم و دانشمندان (هر كدام به گونه اى و با استناد به دليل و آيه اى ) بر اين امر گواهى مى دهند( و الملائكة و اولوا العلم ) .

اين در حالى است كه خداوند قيام به عدالت در جهان هستى فرموده كه اين عدالت نيز نشانه بارز وجود او است( قائما بالقسط ) .

آرى: با اين اوصاف كه گفته شد هيچ معبودى جز او نيست كه هم توانا و هم حكيم است( لا اله الا هو العزيز الحكيم ) .

بنابراين شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان هم صدا شويد و نغمه توحيد سر دهيد

نكته ها

1 - شهادت خداوند بر يگانگى خويش چگونه است؟

منظور از شهادت خداوند، شهادت عملى و فعلى است نه قولى، يعنى خداوند با پديد آوردن جهان آفرينش كه نظام واحدى در آن حكومت مى كند و قوانين آن در همه جا يكسان، و برنامه آن يكى است، و در واقع يك واحد به هم پيوسته و يك نظام يگانه است، عملا نشان داده كه آفريدگار و معبود، در جهان يكى بيش نيست، و همه از يك منبع، سرچشمه مى گيرند، بنابراين ايجاد اين نظام واحد، شهادت و گواهى خدا است بر يگانگى ذاتش.

اما شهادت و گواهى فرشتگان و دانشمندان، جنبه قولى دارد، چه اينكه آنها هر كدام با گفتارى شايسته خود، اعتراف به اين حقيقت مى كنند و اينگونه تفكيك در آيات قرآن فراوان است مثلا در آيه (ان الله و ملائكته يصلون على النبى ) (خدا و فرشتگان بر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) درود مى فرستند) درود از ناحيه خدا چيزى است و از ناحيه فرشتگان چيز ديگر، از ناحيه خدا، فرستادن رحمت است و از ناحيه فرشتگان تقاضاى رحمت.

البته گواهى فرشتگان و دانشمندان، جنبه عملى نيز دارد، زيرا آنها تنها او را مى پرستند و در برابر هيچ معبود ديگر، سر تعظيم فرود نمى آورند.

2 - قيام به قسط چيست؟

جمله (قائما بالقسط) به اصطلاح ادبى، حال فاعل شهد است كه الله باشد يعنى خداوند گواهى به يكتايى خود مى دهد در حالى كه قيام به عدالت در جهان هستى دارد، و اين جمله در واقع دليلى است بر شهادت او، زيرا حقيقت عدالت، انتخاب طريق ميانه و مستقيم و دورى از هر گونه افراط و تفريط و انحراف

است و مى دانيم كه طريق ميانه و مستقيم، همواره يكى است و بيش از يكى نيست، چنانكه در آيه 153 سوره انعام مى خوانيم و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله (و اين راه مستقيم من است، پس آن را پيروى كنيد و به راههاى ديگر نرويد كه شما را از راه او پراكنده مى سازد).

در اين آيه راه خدا يكى معرفى شده، و راههاى منحرف و بيگانه از خدا، متعدد و پراكنده، زيرا صراط مستقيم به صورت مفرد و طرق انحرافى به صورت جمع آورده شده است.

نتيجه اين كه عدالت هميشه، همراه با نظام واحد است و نظام واحد، نشانه مبدأ واحد مى باشد، بنابراين عدالت به معنى واقعى در عالم آفرينش دليل بر يگانگى آفريدگار خواهد بود. (دقت كنيد)

3 - موقعيت دانشمندان:

در اين آيه، دانشمندان واقعى در رديف فرشتگان قرار گرفتهاند و اين خود امتياز دانشمندان را بر ديگران اعلام مى كند، و نيز از آيه استفاده مى شود كه امتياز دانشمندان از اين نظر است كه در پرتو علم خود، به حقايق اطلاع يافته و به يگانگى خدا كه بزرگترين حقيقت است معترف اند.

روشن است كه آيه، همه دانشمندان را شامل مى شود و اگر در بعضى از روايات كه در ذيل اين آيه وارد شده (اولوا العلم ) به ائمه اطهار (عليه‌السلام ) تفسير شده از اين نظر است كه آنان، روشن ترين مصداق (اولوا العلم ) هستند.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان ضمن تفسير آيه از جابر بن عبد الله انصارى از پيامبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل مى كند كه فرمود:

ساعة من عالم يتكى على فراشه ينظر فى علمه خير من عبادة العابد سبعين عاما:

(يك ساعت از زندگى دانشمندى كه بر بستر خود تكيه كرده و در

اندوخته هاى علمى خود مى انديشد، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است )!

در ذيل آيه جمله (لا اله الا هو) تكرار شده است، اين تكرار گويا اشاره به اين است كه همانطور كه در آغاز آيه، شهادت خداوند و فرشتگان و دانشمندان آمده است، هر كس اين گواهى را مى شنود، بايد او هم، با شهادت آنها هم صدا گردد و گواهى بر وحدت معبود بدهد.

و از آنجا كه جمله (لا اله الا هو) به عنوان اداى حق تعظيم خداوند و اظهار توحيد است، با دو است (عزيز و) (حكيم ) (توانا و دانا) ختم شده است، زيرا قيام به عدالت نيازمند به قدرت و حكمت است، تنها خداوندى كه بر هر چيز قادر و به همه چيز آگاه است، مى تواند، عدالت را در جهان هستى برقرار سازد.

اين آيه از آياتى است كه همواره مورد توجه رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بوده و كرارا در مواقع مختلف آن را تلاوت مى فرمود: زبير بن عوام مى گويد: شب عرفه در خدمت رسول خدا بودم، شنيدم كه مكررا اين آيه را مى خواند.

آيه (19)و ترجمه

( ان الدين عند الله الاسلم و ما اختلف الذين اوتوا الكتاب الا من بعد ما جأهم العلم بغيا بينهم و من يكفر بايات الله فان الله سريع الحساب ) (19)

ترجمه:

19 - دين در نزد خدا، اسلام (و تسليم بودن در برابر حق ) است. و كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شد، اختلافى (در آن ) ايجاد نكردند، مگر بعد از آگاهى و علم، آن هم به خاطر ظلم و ستم در ميان خود، و هر كس به آيات خدا كفر ورزد، (خدا به حساب او مى رسد، زيرا) خداوند، سريع الحساب است.

تفسير:

روح دين همان تسليم در برابر حق است!

بعد از بيان يگانگى معبود به يگانگى دين پرداخته، مى فرمايد: دين در نزد خدا، اسلام است( ان الدين عند الله الاسلام ) .

واژه (دين ) در لغت در اصل به معنى جزا و پاداش است، و به معنى اطاعت و پيروى از فرمان نيز آمده است، و در اصطلاح مذهبى عبارت از مجموعه قواعد و قوانين و آدابى است كه انسان در سايه آنها مى تواند به خدا نزديك شود و به سعادت دو جهان برسد و از نظر اخلاقى و تربيتى در مسير صحيح گام بردارد.

واژه (اسلام ) به معنى تسليم است، بنابراين معنى جمله (ان الدين عند الله الاسلام ) اين است كه آيين حقيقى در پيشگاه خدا همان تسليم در برابر فرمان او است، و در واقع روح دين در هر عصر و زمان چيزى جز تسليم در برابر حق نبوده و نخواهد بود، منتها از آنجا كه آيين پيامبر اسلام، آخرين و برترين آيينها است نام اسلام براى آن انتخاب شده است و گر نه از يك نظر همه اديان الهى، اسلام است، و همانگونه كه سابقا نيز اشاره شد، اصول اديان آسمانى نيز يكى است هر چند با تكامل جامعه بشرى، خداوند اديان كاملترى را براى آنها فرستاده تا به مرحله نهايى تكامل كه دين خاتم پيامبران، پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است رسيده.

امير مومنان على (عليه‌السلام ) در گفتارى كه در كلمات قصار نهج البلاغه از او نقل شده اين حقيقت را ضمن بيان عميقى روشن فرموده است:

لانسبن الاسلام نسبة لم ينسبها احد قبلى: الاسلام هو التسليم، و التسليم هو اليقين، و اليقين هو التصديق، و التصديق هو الاقرار، و الاقرار هو الاداء و الاداء هو العمل:

در اين عبارت امام (عليه‌السلام ) نخست مى فرمايد: مى خواهم اسلام را آن چنان تفسير كنم كه هيچ كس نكرده باشد، سپس شش مرحله براى اسلام بيان فرموده است.

نخست مى فرمايد: اسلام همان تسليم در برابر حق است، سپس اضافه مى كند تسليم بدون يقين ممكن نيست (زيرا تسليم بدون يقين، تسليم كوركورانه است نه عالمانه ) بعد مى فرمايد: يقين هم، تصديق است (يعنى تنها علم و دانائى كافى نيست، بلكه به دنبال آن، اعتقاد و تصديق قلبى لازم است ) سپس مى فرمايد: تصديق همان اقرار است (يعنى كافى نيست كه ايمان تنها در منطقه قلب و روح انسان باشد، بلكه با شهامت و قدرت بايد آن را اظهار داشت ) سپس اضافه مى كند: اقرار همان انجام وظيفه است (يعنى اقرار تنها گفتگوى زبانى نيست بلكه تعهد و قبول مسئوليت است ) و در پايان مى فرمايد: انجام مسئوليت همان عمل است (عمل به فرمان خدا و انجام برنامه هاى الهى ) زيرا تعهد و مسئوليت چيزى جز عمل نمى تواند باشد، و آنها كه نيروى خود را در گفتگوها، طرحها، جلسات و انجمنها و مانند آن صرف مى كنند و فقط حرف مى زنند، نه تعهدى را پذيرفته اند و نه مسئوليتى و نه از روح اسلام آگاهى دارند.

اين روشنترين تفسيرى است كه براى اسلام در تمام جنبه ها مى توان بيان كرد.

سپس به بيان سرچشمه اختلافهاى مذهبى كه على رغم وحدت حقيقى دين الهى به وجود آمده مى پردازد و مى فرمايد: آنها كه كتاب آسمانى به آنها داده شده بود در آن اختلاف نكردند مگر بعد از آنكه آگاهى و علم به سراغشان آمد و اين اختلاف به خاطر ظلم و ستم در ميان آنها بود( و ما اختلف الذين اتوا الكتاب الا من بعد ما جاءهم العلم بغيا بينهم ) .

بنابراين ظهور اختلاف اولا بعد از علم و آگاهى بود و ثانيا انگيزهاى جز طغيان و ظلم و حسد نداشت.

يهود در مورد جانشين موسى بن عمران به اختلاف و نزاع پرداختند و خونهاى زيادى ريختند و مسيحيان در امر توحيد و آلوده ساختن آن بر شرك و تثليث راه اختلاف پوييدند و هر دو در مورد دلايل پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كه در كتب آنها آمده بود، تخم اختلاف پاشيدند، گروهى پذيرا شدند و گروهى انكار كردند.

كوتاه سخن اينكه: اديان آسمانى همواره با مدارك روشن و معجزات انبياء همراه بوده و براى حقيقت جويان ابهامى باقى نمى گذاشته، مثلا پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) علاوه بر معجزات آشكار، از جمله قرآن مجيد و دلايل روشنى كه در متن اين آيين آمده، اوصاف و مشخصاتش در كتب آسمانى پيشين كه بخشهائى از آن در دست يهود و نصارى وجود داشت بيان شده بود و به همين دليل دانشمندان آنها قبل از ظهور او بشارت ظهورش را با شوق و تاكيد فراوان مى دادند، اما همين كه مبعوث شد چون منافع خود را در خطر مى ديدند از روى طغيان و ظلم و حسد همه را ناديده گرفتند.

به همين دليل در پايان آيه سرنوشت آنها و امثال آنها را بيان كرده، مى گويد: هر كس به آيات خدا كفر ورزد (خدا حساب او را مى رسد زيرا) خداوند حسابش سريع است( و من يكفر بايات الله فان الله سريع الحساب ) .

آرى كسانى كه آيات الهى را بازيچه هوسهاى خود قرار دهند، نتيجه كار خود را در دنيا و آخرت مى بينند، خداوند به سرعت به حساب اعمال آنها رسيدگى مى كند و به هر كدام جزا و كيفر مناسب مى دهد (در تفسير جمله سريع الحساب ذيل آيه 202 سوره بقره، بحث كافى كردهايم ).

منظور از آيات الله در اينجا تمام آيات الهى و براهين او و كتابهاى آسمانى است، و حتى احتمالا آيات تكوينى الهى را نيز در عالم هستى شامل مى شود، و اينكه بعضى از مفسران، آن را به خصوص تورات يا انجيل و يا مانند آن تفسير كرده اند، هيچ دليلى ندارد.

نكته:

سرچشمه اختلافهاى مذهبى

موضوع جالبى كه از آيه استفاده مى شود اين است كه: سرچشمه اختلافها و كشمكشهاى مذهبى، معمولا از جهل و بيخبرى نيست، بلكه بيشتر به خاطر بغى و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهاى شخصى است اگر مردم مخصوصا طبقه دانشمندان تعصب و كينه توزى و تنگ نظريها و منافع شخصى و تجاوز از حدود و حقوق خود را كنار بگذارند و با واقعبينى و روح عدالت خواهى احكام خدا را بررسى نمايند جاده حق بسيار روشن خواهد بود و اختلافات به سرعت حل مى شود.

اين آيه در واقع پاسخ دندان شكنى است به آنها كه مى گويند: (مذهب در ميان بشر ايجاد اختلاف كرده است و خونريزيهاى فراوانى در طول تاريخ به بار آورد) اين ايراد كنندگان مذهب را با (تعصبات مذهبى ) و افكار انحرافى اشتباه كرده اند زيرا ما هنگامى كه دستورهاى مذاهب را مورد بررسى قرار دهيم مى بينيم همه يك هدف را تعقيب مى كنند و همه براى سعادت انسان آمده اند اگر چه با گذشت زمان تكامل يافته اند، در واقع اديان آسمانى همچون دانه هاى باران هستند كه از آسمان نازل مى گردد دانه هاى باران همه حياتبخش هستند ولى هنگامى كه روى زمينهاى آلوده مى ريزند كه يكى شور است و ديگرى تلخ به رنگها و طعمهاى مختلف در مى آيند اين اختلافات مربوط به باران نيست بلكه مربوط به اين زمينهاى آلوده است منتها روى اصل تكامل آخرين آنها كاملترين آنها است.

آيه (20)و ترجمه

( فان حاجوك فقل اسلمت وجهى لله و من اتبعن و قل للذين اوتوا الكتب و الامين اسلمتم فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولوا فانما عليك البلغ و الله بصير بالعباد ) (20)

ترجمه:

20 - اگر با تو، به گفتگو و ستيز برخيزند، (با آنها مجادله نكن! و) بگو: من و پيروانم، در برابر خداوند (و فرمان او)، تسليم شده ايم.

و به آنها كه اهل كتاب هستند (يهود و نصارى ) و بيسوادان (مشركان ) بگو: آيا شما هم تسليم شده ايد؟ اگر (در برابر فرمان و منطق حق،) تسليم شوند، هدايت مى يابند، و اگر سرپيچى كنند، (نگران مباش! زيرا) بر تو، تنها ابلاغ (رسالت ) است، و خدا نسبت به (اعمال و عقايد) بندگان، بيناست.

تفسير:

از جدال و تسيز بپرهيز

به دنبال بيان سرچشمه اختلافات دينى به گوشهاى از اين اختلاف كه همان بحث و جدال يهود و نصارى با پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود، در اين آيه اشاره مى كند، مى فرمايد: اگر با تو به گفتگو و ستيز برخيزند (با آنها) مجادله نكن و بگو: من و پيروانم در برابر خداوند، تسليم شده ايم( فان حاجوك فقل اسلمت وجهى لله و من اتبعن ) .

(حاجوك ) از ماده (محاجه ) در لغت به معنى بحث و گفتگو و استدلال و دفاع از يك عقيده يا يك مساله است.

طبيعى است كه طرفداران هر آيينى در مقام دفاع از عقيده خود برمى آيند و خود را حق به جانب معرفى مى كنند، از اين رو قرآن به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى گويد: ممكن است اهل كتاب (يهود و نصارى ) با تو بحث كنند و بگويند ما در برابر حق تسليم هستيم، و حتى در اين باره پافشارى كنند چنانكه مسيحيان نجران در پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) چنين بودند.

خداوند در اين آيه به پيامبرش دستور مى دهد كه از بحث و مجادله با آنها دورى كن و به جاى آن براى راهنمائى و قطع مخاصمه (بگو: به آنها كه اهل كتاب هستند (يهود و نصارى ) و همچنين درس نخوانده ها (مشركان ) آيا شما هم (همچون من كه تسليم فرمان حقم ) تسليم شده ايد)( و قل للذين اوتوا الكتاب و الاميين ء اسلمتم ) .

(اگر به راستى تسليم شوند هدايت يافته اند، و اگر رويگردان شوند و سرپيچى كنند بر تو ابلاغ (رسالت ) است و تو مسئول اعمال آنها نيستى( فان اسلموا فقد اهتدوا و ان تولوا فانما عليك البلاغ ) .

بديهى است منظور تسليم زبانى و ادعائى نيست، بلكه منظور تسليم حقيقى و عملى در برابر حق است، اگر آنها در برابر سخنان حقيقى سر تسليم فرود آورند، با توجه به اينكه دعوت تو آشكار و آميخته با منطق و دليل روشن است مسلما ايمان مى آورند و اگر ايمان نياورند تسليم حق نيستند و تنها دعوى اسلام و تسليم در برابر فرمان حق دارند.

كوتاه سخن اينكه: وظيفه تو ابلاغ رسالت است، آميخته با دليل و برهان، و اگر روح حقجويى در آنها باشد پذيرا مى شوند، و اگر نشوند تو وظيفه خود را انجام دادهاى.

و در پايان آيه مى فرمايد: خداوند به اعمال و افكار بندگان خود بينا است( و الله بصير بالعباد ) .

او مدعيان دروغى تسليم را از راستگويان مى شناسد و نيات محاجه كنندگان را كه براى چه هدفى بحث و گفتگو مى كنند مى داند، و اعمال همه را از نيك و بد مى بيند و به هر كس جزاى مناسب مى دهد.

نكته ها

1 - از اين آيه به طور ضمنى استفاده مى شود كه از ادامه بحث و محاجه با مردم لجوجى كه تسليم منطق صحيح نيستند، بايد پرهيز كرد.

2 - منظور از (اميين ) كسانى كه نوشتن و خواندن نمى دانند در اين آيه مشركان مى باشند علت اين كه از مشركان در برابر اهل كتاب (يهود و نصارى ) به اين نام تعبير شده به خاطر اين است كه مشركان كتاب آسمانى نداشتند تا مجبور به فرا گرفتن، خواندن و نوشتن شوند.

3 - از اين آيه به خوبى روشن مى شود كه روش پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هرگز تحميل فكر و عقيده نبوده است، بلكه كوشش و مجاهدت داشته كه حقايق بر مردم روشن شود و سپس آنان را به حال خود وامى گذاشته كه خودشان تصميم لازم را در پيروى از حق بگيرند.

آيه (21) و (22)و ترجمه

( ان الذين يكفرون بايات الله و يقتلون النبين بغير حق و يقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب اليم ) (21)( اولئك الذين حبطت اعملهم فى الدنيا و الاخرة و ما لهم من نصرين ) (22)

ترجمه:

21 - كسانى كه نسبت به آيات خدا كفر مى ورزند و پيامبران را بناحق مى كشند، و (نيز) مردمى را كه امر به عدالت مى كنند به قتل مى رسانند، به كيفر دردناك (الهى ) بشارت ده!

22 - آنها كسانى هستند كه اعمال (نيكشان، به خاطر اين گناهان بزرگ،) در دنيا و آخرت تباه شده، و ياور و مددكار (و شفاعت كننده اى ) ندارند.

تفسير:

نشانه هاى سركشى آنان

در تعقيب آيه گذشته كه به طور ضمنى نشان ميداد يهود و نصارى و مشركانى كه با پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به گفتگو و ستيز برخاسته بودند تسليم حق نبودند در اين آيه به بعضى از نشانه هاى اين مساله اشاره مى كند، مى فرمايد: كسانى كه به آيات خدا كافر مى شوند، و پيامبران را بناحق مى كشند و (همچنين ) كسانى را از مردم كه امر به عدل و داد مى كنند به قتل ميرسانند، آنها را به مجازات دردناك (الهى ) بشارت بده( ان الذين يكفرون بايات الله و يقتلون النبيين بغير حق و يقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب اليم ) .

در اين آيه نخست به سه گناه بزرگ آنها اشاره شده (كفر ورزيدن

پروردگار، كشتن پيامبران، بناحق و كشتن كسانى كه از برنامه هاى پيامبران دفاع مى كردند و مردم را به عدالت دعوت مى نمودند) و هر يك از اين گناهان به تنهائى كافى بود كه ثابت كند آنها تسليم فرمان حق نيستند، بلكه صداى حقگويان را در گلو خفه مى كنند.

تعبير به (يكفرون ) و (يقتلون ) به صورت (فعل مضارع ) اشاره به اين است كه كفر ورزيدن و كشتن انبياء و آمران به عدالت، گوئى جزئى از برنامه زندگى آنها شده بود و مستمرا آن را انجام داده و مى دهند (توجه داشته باشيد كه فعل مضارع دليل بر استمرار است ).

البته اين اعمال، بيشتر روش يهود بود كه امروز نيز در اشكال ديگرى ادامه دارد، ولى اين مانع از آن نخواهد بود كه مفهوم آيه عموميت داشته باشد.

سپس در دنباله اين آيه و آيه بعد، به سه كيفر و سرنوشت شوم آنها اشاره مى كند: نخست عذاب اليم و دردناك بود كه در بالا گذشت.

ديگر اينكه مى فرمايد: (آنها كسانى هستند كه اعمال نيكشان در دنيا و آخرت نابود گشته ) و اگر اعمال نيكى انجام داده اند تحت تاثير گناهان بزرگ آنان اثر خود را از دست داده است( اولئك الذين حبطت اعمالهم فى الدنيا و الاخرة ) .

ديگر اينكه (آنها در برابر مجازاتهاى سخت الهى هيچ يار و ياور (و شفاعت كننده اى ) ندارند)( و ما لهم من ناصرين ) .

همانگونه كه در ذيل آيه 61 سوره بقره گفته شد، تاريخ پر ماجراى يهود نشان مى دهد كه آنها علاوه بر انكار آيات الهى در كشتن پيامبران و مناديان حق، فوق العاده جسور بودند، و مجاهدانى را كه به حمايت آنها برمى خاستند از دم شمشير مى گذراندند، مسلم است مجازاتهاى سهگانه بالا كه درباره آنها گفته شد در مورد همه كسانى كه اعمال شبيه آنها دارند جارى است.

نكته ها

1 - در آيه اول آمران به عدالت و دعوت كنندگان به معروف و حق در رديف پيامبران شمرده شده اند و كفر به خداوند و كشتن پيامبران و كشتن اينگونه افراد در يك سطح قرار گرفته است و اين نهايت اهتمام اسلام را به مساله بسط عدالت در اجتماع روشن مى سازد.

از آيه دوم شدت مجازات كسانى كه اقدام به قتل چنين مردم صالحى بكنند به خوبى روشن مى شود، زيرا سابقا گفتهايم حبط درباره همه گناهان نيست بلكه در مورد گناهان شديدى است كه اعمال نيك را نيز از ميان ميبرد و از همه گذشته نفى شفاعت از اين اشخاص نشانه ديگرى بر شدت گناه آنها است.

2 - منظور از (بغير حق ) اين نيست كه مى توان پيامبران را به حق كشت بلكه منظور اين است كه قتل پيامبران هميشه به غير حق و ظالمانه بوده است و به اصطلاح بغير حق قيد توضيحى است كه براى تاكيد آمده.

3 - از جمله (فبشرهم بعذاب اليم ) (آنها را به عذاب شديد بشارت بده ) استفاده مى شود كه كافران معاصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نيز مشمول اين آيه بوده اند در حالى كه مى دانيم آنها قاتل هيچ يك از انبياء نبوده اند و اين به خاطر آن است كه هر كس راضى به برنامه و مكتب و اعمال جمعيتى باشد در اعمال نيك و بد آنها سهيم است و چون اين دسته از كفار (مخصوصا يهود) نسبت به برنامه هاى پيشينيان خود و اعمال خلاف آنها سخت وفادار بودند مشمول سرنوشت آنها خواهند بود.

4 - كلمه (بشارت ) در اصل به معنى خبرهاى نشاطانگيز است كه اثر آن در بشره و صورت انسان آشكار مى گردد، به كار بردن كلمه بشارت در مورد عذاب در اين آيه و بعضى ديگر از آيات قرآن در واقع يك نوع تهديد و استهزاء به افكار گنهكاران محسوب مى شود و اين شبيه سخنى است كه در ميان ما نيز متداول است كه اگر كسى كار بدى را انجام داد در مقام تهديد و استهزاء به او ميگوييم مزد و پاداش تو را خواهيم داد!.

5 - در حديثى از ابو عبيده جراح مى خوانيم كه مى گويد: از رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسيدم كداميك از مردم عذابش در روز قيامت از همه شديدتر است؟

فرمود: (كسى كه پيامبرى را به قتل برساند يا مردى را كه امر به معروف و نهى از منكر مى كند، سپس اين آيه را تلاوت فرمود:( و يقتلون النبيين بغير حق و يقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس ) .

سپس افزود: (اى ابا عبيده! بنى اسرائيل 43 پيامبر را در آغاز روز در يك ساعت كشتند، در اين حال 112 نفر از عابدان بنى اسرائيل قيام كردند و قاتلين را امر به معروف و نهى از منكر نمودند، آنها نيز در همان روز كشته شدند، و اين همان است كه خداوند مى فرمايد:( فبشرهم بعذاب اليم ) .

آيه (23) تا (25)و ترجمه

( الم تر الى الذين اوتوا نصيبا من الكتاب يدعون الى كتب الله ليحكم بينهم ثم يتولى فريق منهم و هم معرضون ) (23)( ذلك بانهم قالوا لن تمسنا النار الا اياما معدودت و غرهم فى دينهم ما كانوا يفترون ) (24)( فكيف اذا جمعنهم ليوم لا ريب فيه و وفيت كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون ) (25)

ترجمه:

23 - آيا نديدى كسانى را كه بهره اى از كتاب (آسمانى ) داشتند، به سوى كتاب الهى دعوت شدند تا در ميان آنها داورى كند، سپس گروهى از آنان، (با علم و آگاهى،) روى ميگردانند، در حالى كه (از قبول حق ) اعراض دارند؟

24 - اين عمل آنها، به خاطر آن است كه مى گفتند: (آتش (دوزخ )، جز چند روزى به ما نمى رسد. (و كيفر ما، به خاطر امتيازى كه بر اقوام ديگر داريم، بسيار محدود است.) ) اين افترا (و دروغى كه به خدا بسته بودند،) آنها را در دينشان مغرور ساخت (و گرفتار انواع گناهان شدند).

25 - پس چگونه خواهند بود هنگامى كه آنها را براى روزى كه شكى در آن نيست ( روز رستاخيز ) جمع كنيم، و به هر كس، آنچه (از اعمال براى خود) فراهم كرده، بطور كامل داده شود؟ و به آنها ستم نخواهد شد (زيرا محصول اعمال خود را مى چينند).

شان نزول:

در تفسير (مجمع البيان ) از ابن عباس نقل شده كه در عصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) زن و مردى از يهود خيبر مرتكب زناى محصنه شدند با اينكه در تورات دستور مجازات سنگباران درباره اين چنين اشخاص داده شده بود، چون آنها از طبقه اشراف بودند

يهود از اجراى اين دستور در مورد آنها سرباز زدند و پيشنهاد شد كه به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مراجعه كرده داورى بطلبند به اين اميد كه مجازات خفيفترى از طرف او درباره آنها تعيين شود. هنگامى كه به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مراجعه كردند.

پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: همين تورات فعلى ميان من و شما داورى مى كند، آنها پذيرفتند و ابن صوريا را كه از دانشمندان آنان بود از فدك به مدينه دعوت كردند، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) او را شناخت فرمود: تو ابن صوريا هستى؟!

عرض كرد: بلى

فرمود: تو اعلم علماى يهود مى باشى؟ گفت: اين چنين فكر مى كنند! پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دستور داد قسمتى از تورات را كه آيه (رجم ) (سنگباران ) در آن بود پيش روى او بگذارند، او كه قبلا از جريان آگاه شده بود هنگامى كه به اين قسمت رسيد دست روى آن گذاشت و جمله هاى بعد را خواند (عبدالله بن سلام ) كه قبلا از دانشمندان يهود بود و سپس اسلام اختيار كرده بود حضور داشت فورا متوجه پرده پوشى (ابن صوريا) شد و برخاست و دست او را از روى اين جمله برداشت و آن را از متن تورات قرائت كرد، و گفت تورات مى گويد بر يهود لازم است هر گاه زن و مردى مرتكب زناى محصنه شوند هنگامى كه مدرك كافى بر جرم آنها وجود داشته باشد سنگ باران شوند، سپس پيامبر دستور داد مجازات مزبور طبق آيين آنها در مورد اين دو مجرم اجرا شود جمعى از يهود خشمناك شدند و اين آيه درباره وضع آنها نازل گرديد.

تفسير:

چرا تسليم حق نيستند؟

به دنبال آيات گذشته كه سخن از محاجه و بحث و گفتگوهاى لجوجانه گروهى از اهل كتاب به ميان آورد، در اين آيات روشن مى سازد كه آنها تسليم پيشنهادهاى منطقى نبودند و انگيزه هاى اين عمل و نتايج آن را نيز بازگو مى كند.

در آيه نخست مى فرمايد: (آيا مشاهده نكردى كسانى را كه بهره اى از كتاب آسمانى داشتند و دعوت به سوى كتاب الهى شدند تا در ميان آنها داورى كند ولى عدهاى از آنها روى گردانيدند و از قبول حق اعراض نمودند) اين در حالى بود كه كتاب آسمانى آنها حكم الهى را بازگو كرده بود و آنها از آن آگاهى داشتند( الم تر الى الذين اوتوا نصيبا من الكتاب يدعون الى كتاب الله ليحكم بينهم ثم يتولى فريق منهم و هم معرضون ) .

آرى آنها به همان حكم موجود در كتاب مذهبى خويش نيز گردن نمينهادند و با بهانهجوئى و مطالب بى اساس از اجراى حدود الهى سرپيچى مى كردند.

ضمنا از جمله (اوتوا نصيبا من الكتاب ) بر مى آيد كه تورات (و انجيلى ) كه در دست يهود و نصارى در آن عصر بود، تمام تورات و انجيل اصلى نبود، بلكه تنها قسمتى از آن بود احتمالا و قسمت بيشتر از اين دو كتاب آسمانى، از ميان رفته يا تحريف شده بود.

آيات ديگرى از قرآن مجيد نيز اين معنى را تاييد مى كند و شواهد و علايم تاريخى نيز مؤ يد آن است كه اينجا جاى شرح آن نيست.

در آيه بعد دليل مخالفت و سرپيچى آنها را شرح مى دهد كه آنها بر اساس يك فكر باطل معتقد بودند از نژاد ممتازى هستند (همانگونه كه امروز نيز چنين فكر مى كنند و نوشته ها و اعمال آنها گواه بر نژاد پرستى شديد آنها است ).

آنها معتقد بودند ارتباط ويژهاى با پروردگار دارند تا آنجا كه خود را فرزندان خدا مى ناميدند و مى گفتند: نحن ابناء الله و احباؤ ه: (ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستيم ) و به همين دليل براى خود مصونيتى در مقابل مجازات الهى قايل بودند، لذا قرآن در اين آيه مى گويد اين اعمال و رفتار به خاطر آن است كه گفتند: جز چند روزى آتش دوزخ به ما نميرسد و اگر مجازاتى داشته باشيم بسيار محدود است( ذلك بانهم قالوا لن تمسنا النار الا اياما معدودات ) .

(معدود) يعنى قابل شمارش، و معمولا به اشياء كم گفته مى شود، زيرا اشياء زياد قابل شمارش نيستند يا شمارش آنها مشكل است.

منظور از (اياما معدودات ) يا همان چهل روزى است كه آنها در غياب موسى (عليه‌السلام ) گوسالهپرستى كردند و اين گناه عظيمى بود كه حتى خودشان نمى توانستند آن را انكار كنند.

و يا منظور روزهاى معدودى از عمرشان بود كه به گناهان فوق العاده صريح دست زده بودند تا آنجا كه خودشان هم قادر به انكار، يا توجيه و پردهپوشى بر آن نبودند.

سپس مى افزايد: آنها اين امتيازات دروغين را به خدا نسبت ميدادند (و اين افترا و دروغى را كه به خدا بسته بودند آنها را در دينشان مغرور ساخته بود)( و غرهم فى دينهم ما كانوا يفترون ) .

قرآن مجيد در سومين و آخرين آيه مورد بحث، خط بطلان بر تمام اين ادعاهاى واهى و خيالات باطل ميكشد و مى گويد: (پس چگونه خواهد بود هنگامى كه آنها را در روزى كه در آن شكى نيست جمع كنيم، و به هر كس آنچه را به دست آورده داده شود و به آنها ستم نخواهد شد)( فكيف اذا جمعناهم ليوم لا ريب فيه و وفيت كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون ) .

آرى در آن روز همه در دادگاه عدل الهى حاضر خواهند شد، و هر كس نتيجه كشته خود را درو مى كند، و اعمال هر كس به او تسليم مى شود و مجازات آنها هر چه باشد هرگز ظالمانه نيست زيرا محصول اعمال خود آنها است، و آن روز است كه مى فهمند هيچ امتيازى بر ديگران ندارند و عدل الهى همه را شامل مى شود.

ضمنا از جمله (ما كسبت ) به روشنى اين معنى به دست مى آيد كه پاداش و كيفر قيامت و نجات و بدبختى در جهان ديگر، تنها بستگى به اعمال خود انسان دارد نه به پندارهاى واهى و خيالات باطل.

نكته ها

1 - آيا ممكن است انسان دروغى بگويد و يا افترائى به خدا ببندد و بعد خودش تحت تاثير آن واقع گردد و به آن مغرور شود، آن چنان كه قرآن در آيات فوق درباره يهود نقل مى كند آيا اين باوركردنى است؟

پاسخ اين سوال چندان مشكل نيست زيرا مساله فريب وجدان از مسائل مسلم روانشناسى امروز است كه گاهى دستگاه فكر و انديشه در پى اغفال وجدان بر مى آيد و چهره حقيقت را در نظر وجدان خويش ‍ دگرگون مى سازد، بسيار ديدهايم افراد آلوده به گناهان بزرگى همچون قتل و سرقت و يا اعتيادهاى گوناگون با اين كه زشتى اعمال خود را به خوبى درك مى كنند براى به دست آوردن آرامش كاذب وجدان مى كوشند مردم را مستحق اين گونه اعمال، جلوه دهند و يا اينكه براى توجيه اعتيادهاى زيان بار خود گرفتاريهاى زندگى و مشكلات طاقتفرساى اجتماعى را بهانه مى كنند تا پناه بردن خويش را به مواد مخدر توجيه نمايند به علاوه اينگونه افترائات و امتيازات دروغين را نسلهاى پيشين اهل كتاب درست

كرده بودند و تدريجا براى نسلهاى آينده كه از واقعيت آگاهى چندانى نداشتند، (و براى كشف حقيقت به خود زحمت نميدادند) به صورت عقيده مسلمى در آمده بود.

2 - ممكن است گفته شود اعتقاد به عذاب و كيفر محدود در ميان ما مسلمانان نيز هست زيرا ما معتقديم كه مسلمانان براى هميشه در عذاب الهى نمى مانند و بالاخره ايمان آنها موجب نجات آنان مى شود.

ولى بايد به اين نكته توجه داشت كه ما هرگز معتقد نيستيم كه يك مسلمان گنهكار و آلوده به انواع جنايات فقط چند روزى عذاب الهى ميبيند بلكه ما معتقديم ساليان دراز كه مدت آن را جز خدا نمى داند گرفتار مجازات خواهد بود ولى مجازات او به خاطر ايمانش ابدى و جاويدان نمى باشد و اگر در ميان مسلمانان راستى افرادى پيدا شوند كه چنين امتيازى براى خود قايل باشند و معتقد گردند كه در پناه نام اسلام و ايمان به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ائمه اطهار (عليهما‌السلام ) مجازند هر گناهى را مرتكب شوند و مجازات آنها چند روزى بيش نخواهد بود سخت در اشتباه اند و از روح اسلام و تعليمات آن بر كنار مى باشند.

به علاوه ما امتيازى در اين مساله براى مسلمانان قايل نيستيم بلكه معتقديم پيروان هر امتى در عصر و زمان خود كه به پيامبر عصر خود ايمان داشته و ضمنا مرتكب گناهى شده اند مشمول اين قانون هستند از هر نژادى كه باشند در حالى كه يهود اين امتياز را براى نژاد اسرائيل قايل بودند نه براى اقوام ديگر.

قرآن به اين امتياز دروغين آنها پاسخ گفته و در سوره مائده آيه 18 مى گويد: بل انتم بشر ممن خلق، (شما هم بشرى همچون ساير افراد بشر هستيد).

آيه (26) و(27)و ترجمه

( قل اللهم مالك الملك توتى الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بيدك الخير انك على كل شى ء قدير ) (26)( تولج الليل فى النهار و تولج النهار فى اليل و تخرج الحى من الميت و تخرج الميت من الحى و ترزق من تشاء بغير حساب ) (27)

ترجمه:

26 - بگو: (بار الها! مالك حكومتها تويى، به هر كس بخواهى، حكومت مى بخشى، و از هر كس بخواهى، حكومت را مى گيرى، هر كس را بخواهى، عزت مى دهى، و هر كه را بخواهى خوار مى كنى.

تمام خوبيها به دست توست، تو بر هر چيزى قادرى.

27 - شب را در روز داخل مى كنى، و روز را در شب، و زنده را از مرده بيرون مى آورى، و مرده را از زنده، و به هر كس بخواهى، بدون حساب، روزى مى بخشى.

شان نزول:

مفسر معروف (طبرسى ) در (مجمع البيان ) دو شاءن نزول براى آيه اول ذكر كرده است كه هر دو يك حقيقت را تعقيب مى كنند:

1 - هنگامى كه پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مكه را فتح نمود، به مسلمانان نويد داد كه به زودى كشور ايران و روم نيز زير پرچم اسلام قرار خواهد گرفت، منافقان كه دلهايشان به نور ايمان روشن نشده بود و روح اسلام را درك نكرده بودند، اين مطلب را اغراق آميز تلقى كرده و با تعجب گفتند: محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به مدينه و مكه قانع نيست و طمع در فتح ايران و روم دارد در اين هنگام، آيه اول نازل شد.

2 - هنگامى كه پيغمبر گرامى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به اتفاق مسلمانان مشغول حفر خندق در اطراف مدينه بود و با نظم خاصى مسلمانان، گروه گروه با سرعت و جديت، مشغول حفر خندق بودند تا پيش ‍ از رسيدن سپاه دشمن، اين وسيله دفاعى، تكميل گردد، ناگهان در ميان خندق سنگ سفيد بزرگ و سختى پيدا شد كه مسلمانان از شكستن و حركت دادن آن عاجز ماندند، سلمان به حضور پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد و جريان را عرض كرد، پيامبر وارد خندق شد و كلنگ را از سلمان گرفت و محكم بر روى سنگ فرود آورد، از برخورد كلنگ با سنگ، جرقهاى جستن كرد، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تكبير فتح و پيروزى گفت، مسلمانان نيز با او هم صدا شده و آهنگ تكبير در همه جا پيچيد، بار ديگر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كلنگ را بر سر سنگ فرود آورده مجددا جرقهاى جستن كرد و قسمتى از سنگ شكست و صداى تكبير پيروزى پيامبر و مسلمانان، فضاى اطراف را پر كرد، براى سومين بار، كلنگ را بلند كرد و بر بقيه سنگ محكم كوبيد، مجددا از برخورد كلنگ با سنگ، جرقهاى جستن نمود و اطراف خود را روشن ساخت، و بقيه سنگ درهم شكسته شد و براى سومين بار صداى تكبير در خندق پيچيد.

سلمان عرض كرد: امروز وضع عجيبى از شما مشاهده كردم!

پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: در ميان جرقهاى كه بار اول جستن كرد، كاخهاى حيره و مدائن را ديدم و برادرم جبرئيل به من بشارت داد كه آنها در زير پرچم اسلام قرار خواهند گرفت! در درون جرقه دوم كاخهاى روم را ديدم، و هم او به من خبر داد كه در اختيار پيروانم قرار خواهد گرفت، در سومين جرقه، كاخهاى صنعاء و سرزمين يمن را ديدم و او به من بشارت داد كه مسلمانان بر آن پيروز مى شوند و من در آن حال، تكبير پيروزى گفتم، اى مسلمانان به شما مژده باد!...

مسلمانان راستين از خوشحالى در پوست نميگنجيدند و خدا را شكر مى كردند. اما منافقان، چهره در هم كشيده و با ناراحتى و به صورت اعتراض، گفتند: چه آرزوى باطل و چه وعده محالى؟! در حالى كه اينها از ترس جان خود، حالت دفاعى به خويش گرفته اند و مشغول حفر خندق هستند و با آن دشمن محدود، ياراى جنگ ندارند، خيال فتح كشورهاى بزرگ جهان را در سر مى پرورانند، در اين موقع آيات مورد بحث نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسير:

همه چيز به دست اوست!

در آيات قبل سخن از امتيازاتى بود كه اهل كتاب (يهود و نصارى ) براى خود قايل بودند و خود را از خاصان خداوند مى پنداشتند (علاوه بر اين مدعى بودند حاكميت و مالكيت نيز از آن آنها است ) خداوند در اين دو آيه ادعاى باطل آنان را با اين بيان جالب رد مى كند، مى فرمايد: (بگو: بارالها! مالك ملكها توئى، تو هستى كه به هر كس بخواهى و شايسته بدانى حكومت مى بخشى و از هر كس بخواهى حكومت را جدا ميسازى )( قل اللهم مالك الملك تؤ تى الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء ) .

(هر كس را بخواهى بر تخت عزت مينشانى، و هر كس را اراده كنى بر خاك مذلت قرار مى دهى )( و تعز من تشاء و تذل من تشاء ) .

و در يك جمله (كليد تمام خوبيها به دست تواناى تو است، زيرا تو بر هر چيز توانائى )( بيدك الخير انك على كل شى ء قدير ) .

ناگفته پيدا است كه منظور از اراده و مشيت الهى در اين آيه اين نيست كه بدون حساب و بى دليل چيزى را به كسى ميبخشد و يا از او مى گيرد، بلكه مشيت او از روى حكمت و مراعات نظام و مصلحت و حكمت جهان آفرينش و عالم انسانيت است و گاه اين حكومتها به خاطر شايستگيها است، و گاه حكومت ظالمان هماهنگ ناشايستگى امتها است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه لفظ (خير) افعل التفضيل است و معادل فارسى آن (بهتر) مى باشد، و براى برترى چيزى بر چيز ديگر ذكر مى شود ولى در بسيارى از موارد، به معنى خوب (بدون مفهوم صفت تفضيلى ) نيز به كار ميرود و ظاهر اين است كه در آيه مورد بحث به معنى دوم است. يعنى سرچشمه تمام خوبيها از او و به دست او است.

جمله (بيدك الخير) با توجه به الف و لام استغراق در (الخير) و مقدم شدن خبر بر مبتدا (زيرا بيدك الخير فرموده نه الخير بيدك ) نشان مى دهد كه تمام خيرها و بركات و نيكها و خوبيها، در دست خدا است، و ضمنا از اين جمله استفاده مى شود كه هم عزت، خير است و هم ذلت، و هم بخشيدن حكومت و هم گرفتن آن، هر كدام در جاى خود خير است و بر طبق قانون عدالت، و شرى وجود ندارد، جانيان و بدكاران، خيرشان در آن است كه در زندان باشند، و نيكوكاران با ايمان، خيرشان در آزادى است.

به تعبير ديگر در جهان هستى شرى وجود ندارد، اين ما هستيم كه خيرات را مبدل به شر مى كنيم و اگر مى گويد: خير تنها به دست تو است و از شر سخنى نمى گويد، به خاطر آن است كه شرى از ذات پاك او صادر نمى شود.

جمله (انك على كل شى ء قدير) در واقع دليلى است بر تمام آنچه در اين آيه آمده زيرا وقتى او بر هر چيز قادر است، حكومت و عزت و خيرات به دست او است.

سؤال:

در اينجا سؤ ال مهمى مطرح است و آن اينكه ممكن است كسانى از آيه فوق چنين نتيجه بگيرند كه، هر كس به حكومتى مى رسد و يا از حكومت، سقوط مى كند، خواست خدا بوده و نتيجه اين سخن، امضاى تمام حكومتهاى جباران و ستمگران تاريخ از قبيل حكومت چنگيز و هيتلر و... مى باشد، اتفاقا در تاريخ نيز مى خوانيم كه يزيد بن معاويه هم براى توجيه حكومت ننگين و ظالمانه خود به اين آيه استدلال كرد.

به همين جهت در كلمات مفسران، براى حل اين اشكال توضيحاتى درباره آيه ديده مى شود از جمله اين كه: آيه مخصوص به حكومتهاى الهى است و يا مخصوص به حكومت پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و پايان دادن به حكومت جباران قريش است.

ولى حق اين است كه آيه يك مفهوم كلى و عمومى دارد كه طبق آن، تمام حكومتهاى خوب و بد بر طبق مشيت خداست، ولى با اين توضيح كه: خداوند يك سلسله عوامل و اسباب براى پيشرفت و پيروزى در اين جهان آفريده است، و استفاده از آثار اين اسباب همان مشيت خدا است.

بنابراين خواست خدا يعنى آثارى كه در آن اسباب و عوامل آفريده شده است: حال اگر افراد ستمگر و ناصالحى (همچون چنگيز و يزيد و فرعون و مانند اينها) از آن وسايل استفاده كردند و ملتهائى ضعيف و زبون و ترسو، به آن تن در دادند و حكومت ننگين آنها را تحمل كردند، اين نتيجه اعمال خود آنها است، كه گفته اند: (هر ملتى لايق همان حكومتى است كه دارد)!

ولى اگر ملتها آگاه بودند و آن عوامل و اسباب را از دست جباران گرفته و به دست صالحان دادند و حكومتهاى عادلانهاى به وجود آوردند باز نتيجه اعمال آنها است كه بستگى به طرز استفاده از عوامل و اسباب الهى دارد.

در حقيقت آيه، بيدار باشى براى همه افراد و جوامع انسانى است كه بهوش باشند، و از وسايل پيروزى بهره گيرند و پيش از آنكه افراد ناصالح بر آنها چيره شوند و مقامات حساس اجتماع را از دست آنها بگيرند آنها بكوشند و سنگرها را اشغال كنند.

كوتاه سخن اينكه: خواست خداوند همان است كه در عالم، اسباب آفريده تا چگونه ما از عالم اسباب استفاده كنيم.

در آيه بعد براى تكميل اين معنى و نشان دادن حاكميت خداوند بر تمام عالم هستى مى افزايد: (شب را در روز داخل مى كنى و روز را در شب و موجود زنده را از مرده خارج مى سازى و مرده را از زنده، و به هر كس اراده كنى بدون حساب روزى مى بخشى )( تولج الليل فى النهار و تولج النهار فى الليل و تخرج الحى من الميت و تخرج الميت من الحى و ترزق من تشاء بغير حساب ) .

و به اين ترتيب مساله تغيير تدريجى شب و روز، كوتاه شدن شب در نيمى از سال، كه از آن تعبير به داخل شدن شب در روز شده است و بلند شدن شبها در نيم ديگر (دخول روز در شب ) و همچنين خارج شدن موجودات زنده از مرده، و موجودات مرده از زنده، و روزيهاى فراوانى كه نصيب بعضى از افراد مى شود، هر يك نشانه بارزى از قدرت مطلقه اوست.

نكته ها

1 - (ولوج ) در لغت به معنى دخول است، اين آيه مى گويد: خداوند، شب را در روز و روز را در شب داخل مى كند (در هشت مورد ديگر قرآن نيز، به اين معنى اشاره شده است ).

منظور از اين جمله همان تغيير تدريجى محسوسى است كه در شب و روز، در طول سال، مشاهده مى كنيم، اين تغيير بر اثر انحراف محور كره زمين نسبت به مدار آن كه كمى بيش از 23 درجه است و تفاوت زاويه تابش خورشيد مى باشد، لذا مى بينيم در بلاد شمالى (نقاط بالاى خط استوا) در ابتداى زمستان، روزها كم كم

بلند و شبها، كوتاه مى شود تا اول تابستان، سپس به عكس، شبها بلند و روزها كوتاه مى شود و تا اول زمستان ادامه دارد. اما در بلاد جنوبى (نقاط پايين خط استوا) درست به عكس است.

بنابراين، خداوند دائما، شب و روز را در يكديگر داخل مى كند، يعنى از يكى كاسته به ديگرى مى افزايد.

ممكن است گفته شود كه در خط حقيقى استوا و همچنين در نقطه اصلى قطب شمال و جنوب، شب و روز در تمام سال مساوى هستند و هيچگونه تغييرى پيدا نميكند، شب و روز در خط استوا در تمام سال هر كدام دوازده ساعت و در نقطه قطب در تمام سال، يك شب 6 ماهه و يك روز به همان اندازه است، بنابراين آيه جنبه عمومى ندارد.

پاسخ:

در پاسخ اين سؤ ال بايد گفت: خط استواى حقيقى، يك خط موهوم بيش نيست و هميشه زندگى واقعى مردم يا اين طرف خط استوا است يا آن طرف، و همچنين نقطه قطب، نقطه بسيار كوچكى بيش نيست و زندگى ساكنان مناطق قطبى (اگر ساكنانى داشته باشد) حتما در مكانى وسيعتر از نقطه حقيقى قطب است، بنابراين هر دو دسته اختلاف شب و روز دارند.

آيه ممكن است علاوه بر معنى فوق، معنى ديگرى را هم در بر داشته باشد و آن اينكه شب و روز در كره زمين به خاطر وجود طبقات جو در اطراف اين كره به صورت ناگهانى ايجاد نمى شود، بلكه روز، به تدريج از فجر و فلق شروع شده و گسترده مى گردد و شب از شفق و سرخى طرف مشرق به هنگام غروب آغاز، و تدريجا تاريكى همه جا را مى گيرد.

تدريجى بودن تغيير شب و روز به هر معنى كه باشد آثار سودمندى در زندگانى انسان و موجودات كره زمين دارد، زيرا پرورش گياهان و بسيارى از جانداران در پرتو نور و حرارت تدريجى آفتاب صورت مى گيرد، به اين معنى كه از آغاز بهار كه نور و حرارت، روز به روز، افزايش مى يابد، گياهان و بسيارى از حيوانات هر روز مرحله تازه اى از تكامل خود را طى مى كنند و چون با گذشت زمان، نور و حرارت بيشترى لازم دارند و اين موضوع به وسيله تغييرات تدريجى شب و روز تامين مى گردد، مى توانند به نقطه نهايى تكامل خود برسند.

هر گاه شب و روز هميشه يكسان بود، نمو و رشد بسيارى از گياهان و حيوانات، دچار اختلال مى شد و فصول چهارگانه كه لازمه اختلاف شب و روز و (چگونگى زاويه تابش آفتاب است از بين مى رفت و طبعا انسان از فوايد اختلاف فصول بى بهره مى ماند.)

همچنين اگر معنى دوم در تفسير آيه را در نظر بگيريم كه آغاز شب و روز، تدريجى است نه ناگهانى و حتما شفق و بين الطلوعين در ميان اين دو است، روشن مى شود كه اين تدريجى بودن شب و روز، براى ساكنان زمين نعمت بزرگى است، زيرا كم كم با تاريكى يا روشنائى آشنا مى شوند و نيروهاى جسمى و زندگى اجتماعى آنان بر آن منطبق مى گردد، در غير اين صورت، مسلما ناراحتيهايى به وجود مى آمد.

2 - جمله (تخرج الحى من الميت و تخرج الميت من الحى ) و شبيه آن در چندين آيه از قرآن مجيد به چشم مى خورد كه مى گويد: (خداوند زنده را از مرده و مرده را از زنده بيرون مى آورد).

منظور از بيرون آوردن (زنده ) از (مرده ) همان پيدايش حيات از موجودات بيجان است، زيرا مى دانيم آن روز كه زمين آماده پذيرش حيات شد، موجودات زنده از مواد بيجان به وجود آمدند، از اين گذشته دائما در بدن ما و همه موجودات زنده عالم، مواد بى جان، جزو سلولها شده، تبديل به موجود زنده مى گردند.

پيدايش مردگان از موجودات زنده، نيز دائما در مقابل چشم ما مجسم است.

در حقيقت آيه اشاره به قانون تبادل دائمى مرگ و حيات است كه عموميترين و پيچيده ترين و در عين حال جالبترين قانونى است كه بر ما حكومت مى كند.

براى اين آيه، تفسير ديگرى نيز هست كه با تفسير گذشته، منافاتى ندارد و آن مسئله زندگى و مرگ معنوى است، چه اين كه مى بينيم گاهى افراد با ايمان كه زندگان حقيقى هستند از افراد بى ايمان كه مردگان واقعى محسوب مى شوند به وجود مى آيند و گاهى به عكس، افراد بى ايمان از افراد با ايمان متولد مى شوند.

قرآن زندگى و مرگ معنوى را در آيات متعددى به (كفر) و (ايمان ) تعبير كرده است.

مطابق اين تفسير، قرآن مساله به هم ريختن قانون توارث را كه بعضى از دانشمندان آن را از قوانين قطعى طبيعت مى دانند، اعلام مى دارد، زيرا انسان به خاطر داشتن آزادى اراده مانند موجودات بى جان طبيعت نيست كه تحت تاثير اجبارى عوامل مختلف باشد، و اين خود يكى از قدرتنمائيهاى خدا است كه آثار كفر را از وجود فرزندان كافر (آنها كه مى خواهند واقعا مؤ من باشند) مى شويد، و آثار ايمان را از وجود فرزندان مؤ من (آنها كه مى خواهند واقعا كافر باشند) از بين مى برد و اين استقلال اراده، كه حتى مى تواند بر زمينه هاى مساعد و نامساعد ارثى پيروز گردد از ناحيه اوست.

همين معنى در روايتى از پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به ما رسيده است چنانكه در تفسير (الدر المنثور) از سلمان فارسى نقل شده كه رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در تفسير آيه (تخرج الحى من الميت...) فرمود: يعنى مؤ من را از صلب كافر و كافر را از صلب مؤ من خارج مى سازد.

3 - جمله (و ترزق من تشاء بغير حساب ) به اصطلاح از قبيل ذكر (عام ) بعد از (خاص ) است زيرا در جمله هاى قبل، نمونه هايى از روزيهاى خداوند به بندگان، بيان شده است و در اين جمله مساله، به صورت كلى و عموميتر در تمام مواهب و ارزاق ذكر گرديده يعنى نه تنها عزت و حكومت و حيات و مرگ به دست خدا است بلكه هر نوع روزى و موهبتى از ناحيه او است.

جمله (بغير حساب ) (بدون حساب ) اشاره به اين است كه درياى مواهب الهى آن قدر وسيع و پهناور است كه هر قدر به هر كس ببخشد كمترين تاثيرى براى او نمى كند و نياز به نگاه داشتن حساب ندارد، زيرا حساب را آنها نگه مى دارند كه سرمايه محدودى دارند، و بيم تمام شدن يا كمبود سرمايه درباره آنها ميرود، چنين اشخاصى هستند كه دائما در عطاياى خود حسابگرند. مبادا سرمايه آنها از دست برود، اما خداوندى كه درياى بى پايان هستى و كمالات است، نه بيم كمبود دارد، و نه كسى از او حساب مى گيرد، و نه نيازى به حساب دارد.

از آنچه گفته شد، روشن مى شود كه اين جمله، منافات با آياتى كه بيان تقدير الهى و اندازه گيرى و لياقت و شايستگى افراد و حكمت و تدبير آفرينش را بيان مى كند، ندارد.

4 - سوال ديگرى در اينجا مطرح است و آن اينكه: از نظر قانون آفرينش و حكم عقل و دعوت انبياء، هر كسى در كسب سعادت و خوشبختى و عزت و ذلت و تلاش و كوشش براى كسب روزى خويش ‍ مختار و آزاد است، پس چگونه در آيه فوق، همه اينها به خداوند نسبت داده شده است؟!

پاسخ اين سؤ ال اين است كه سرچشمه اصلى عالم آفرينش و تمام مواهب و قدرتهائى كه افراد دارند، خداست، اوست كه همه امكانات را براى تحصيل عزت و خوشبختى در اختيار بندگان، قرار داده، و اوست كه قوانينى در اين عالم وضع كرده كه اگر پشت پا به آن بزنند، نتيجه آن، ذلت است، و به همين دليل همه اينها را مى توان به او نسبت داد، ولى اين نسبت هرگز منافات با آزادى اراده بشر ندارد، زيرا انسان كه از اين قوانين و مواهب، از اين قدرتها و نيروها، حسن استفاده، يا سوء استفاده مى كند.

آيه (28)و ترجمه

( لا يتخذ المؤ منون الكافرين اولياء من دون المؤ منين و من يفعل ذلك فليس من الله فى شى ء الا ان تتقوا منهم تقئة و يحذركم الله نفسه و الى الله المصير ) (28)

ترجمه:

28 - افراد با ايمان نبايد به جاى مومنان، كافران را دوست و سرپرست خود انتخاب كنند، و هر كس چنين كند، هيچ رابطه اى با خدا ندارد (و پيوند او بكلى از خدا گسسته مى شود)، مگر اينكه از آنها به پرهيزيد (و به خاطر هدفهاى مهمترى تقيه كنيد). خداوند شما را از (نافرمانى ) خود، بر حذر مى دارد، و بازگشت (شما) به سوى خداست.

تفسير:

با دشمنان طرح دوستى نريزيد

در آيات گذشته سخن از اين بود كه عزت و ذلت و تمام خيرات به دست خدا است، و در اين آيه به همين مناسبت مؤ منان را از دوستى با كافران شديدا نهى مى كند، زيرا اگر اين دوستيها به خاطر كسب قدرت و ثروت و عزت است، همه اينها به دست خدا است.

مى فرمايد: (افراد با ايمان نبايد غير از مؤ منان (يعنى ) كافران را دوست و ولى و حامى خود انتخاب كنند)( لا يتخذ المؤ منون الكافرين اولياء من دون المؤ منين ) .

(و هر كس چنين كند در هيچ چيز از خداوند نيست ) و رابطه خود را به كلى از پروردگارش گسسته است( و من يفعل ذلك فليس من الله فى شى ء ) .

اين آيه در زمانى نازل شد كه روابطى در ميان مسلمانان و مشركان با يهود نصارى وجود داشت، و چون ادامه اين ارتباط، براى مسلمين زيانبار بود، مسلمانان از اين كار نهى شدند، اين آيه در واقع يك درس مهم سياسى اجتماعى به مسلمانان مى دهد كه بيگانگان را به عنوان دوست و حامى و يار و ياور هرگز نپذيرند، و فريب سخنان جذاب و اظهار محبتهاى به ظاهر صميمانه آنها را نخورند، زيرا ضربه هاى سنگينى كه در طول تاريخ بر افراد با ايمان و با هدف واقع شده در بسيارى از موارد از اين رهگذر بوده است.

تاريخچه استعمار مى گويد: هميشه ظالمان استثمارگر در لباس دوستى و دلسوزى و عمران و آبادى ظاهر شده اند.

فراموش نبايد كرد (واژه استعمار كه به معنى اقدام به عمران و آبادى است نيز از همين جا گرفته شده ) آنها به نام عمران و آبادى وارد مى شدند و هنگامى كه جاى پاى خود را محكم مى كردند، بيرحمانه بر آن جامعه مى تاختند و همه چيز آنها را به يغما مى بردند.

جمله (من دون المومنين ) اشاره به اين است كه در زندگى اجتماعى هر كس نياز به دوستان و ياورانى دارد، ولى افراد با ايمان بايد اولياى خود را از ميان افراد با ايمان انتخاب كنند و با وجود آنان چه نيازى به كفار بى رحم و ستمگر است، و تكيه بر وصف ايمان و كفر، اشاره به اين است كه اين دو از يكديگر بيگانه و آشتى ناپذيرند.

جمله( فليس من الله فى شى ء ) اشاره به اين است كه: افرادى كه با دشمنان خدا پيوند دوستى و همكارى برقرار سازند، ارتباطشان با خداوند و خدا پرستان گسسته مى شود.

سپس به عنوان يك استثناء از اين قانون كلى مى فرمايد: (مگر اينكه از آنها به پرهيزيد) و تقيه كنيد( الا ان تتقوا منهم تقية ) .

همان تقيهاى كه براى حفظ نيروها و جلوگيرى از هدر رفتن قوا و امكانات و سرانجام پيروزى بر دشمن است.

در چنين موردى، جايز است كه مسلمانان با افراد بى ايمان، به خاطر حفظ جان خود و مانند آن ابراز دوستى كنند.

و در پايان آيه، هشدارى به همه مسلمانان داده، مى فرمايد: (خداوند شما را از (نافرمانى ) خود بر حذر مى دارد، و بازگشت (همه شما) به سوى خداست )( و يحذركم الله نفسه و الى الله المصير ) .

اين دو جمله، بر مساله تحريم دوستى با دشمنان خدا تاكيد مى كند، از يك سو مى گويد از مجازات و خشم و غضب خداوند بپرهيزيد، و از سوى ديگر مى فرمايد: (اگر مخالفت كنيد بازگشت همه شما به سوى او است و نتيجه اعمال خود را خواهيد گرفت ).

نكته ها

1 - تقيه يك سپر دفاعى است

درست است كه گاهى انسان به خاطر هدفهاى عاليتر، به خاطر حفظ شرافت، و به خاطر تقويت حق و كوبيدن باطل حاضر است از جان عزيز خود نيز در اين راه بگذرد، ولى آيا هيچ عاقلى ميتواند بگويد جايز است انسان بدون هدف مهمى جان خود را به خطر اندازد؟ اسلام صريحا اجازه داده كه انسان در موردى كه جان يا مال و ناموس او در خطر است و اظهار حق، هيچگونه نتيجه و فايده مهمى ندارد موقتا از اظهار آن خوددارى كند و به وظيفه به طور پنهانى عمل نمايد.

چنانكه قرآن در آيه فوق خاطر نشان ساخته و با تعبير ديگر در آيه 106 سوره نحل مى فرمايد:( الا من اكره و قلبه مطمئن بالايمان ) ، مگر كسى كه از روى اجبار چيزى بر خلاف ايمان اظهار مى كند و قلب او با ايمان مطمئن و آرام است.

تواريخ و كتب حديث اسلامى نيز سرگذشت (عمار) و پدر و مادرش را فراموش نكرده كه در چنگال بت پرستان گرفتار شدند و آنها را شكنجه دادند كه از اسلام بيزارى بجويند پدر و مادر عمار از اين كار خوددارى كردند و به دست مشركان كشته شدند ولى عمار آنچه را كه آنها ميخواستند با زبان اظهار داشت و سپس گريه كنان از ترس خداوند بزرگ به خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) شتافت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به او فرمود: (ان عادوا لك فعد لهم )، (اگر باز هم گرفتار شدى و از تو خواستند آنچه ميخواهند بگو) و به اين وسيله اضطراب و وحشت و گريه او را آرام ساخت.

نكتهاى كه بايد كاملا به آن توجه داشت اين است كه تقيه در همه جا يك حكم ندارد بلكه گاهى واجب و گاهى حرام و زمانى مباح مى باشد.

وجوب تقيه در صورتى است كه بدون فايده مهمى جان انسان به خطر بيفتد، اما در موردى كه تقيه موجب ترويج باطل و گمراه ساختن مردم و تقويت ظلم و ستم گردد حرام و ممنوع است.

روى اين اساس تمام ايراداتى كه در اين زمينه شده پاسخ داده خواهد شد در حقيقت اگر خورده گيران در اين باره تحقيق مى كردند واقف مى شدند كه شيعه در اين عقيده تنها نيست بلكه مساله تقيه در جاى خود يك حكم قاطع عقلى و موافق فطرت انسانى است. زيرا تمام مردم عاقل و خردمند جهان هنگامى كه خود را بر سر دو راهى ببينند كه يا بايد از اظهار عقيده باطنى خود چشم بپوشند و يا با اظهار عقيده خود جان و مال و حيثيت خود را به خطر افكنند، تحقيق مى كنند اگر اظهار عقيده در موردى باشد كه ارزش براى فدا كردن جان و مال و حيثيت داشته باشد در چنين موقعى اقدام به اين فداكارى را صحيح مى شمارند و اگر اثر قابل ملاحظه اى در آن نبينند از اظهار عقيده چشم مى پوشند.

2 - تقيه يا تغيير شكل مبارزه

در تاريخ مبارزات مذهبى و اجتماعى و سياسى زمانهائى پيش مى آيد كه مدافعان حقيقت اگر بخواهند به مبارزه آشكار دست بزنند هم خودشان و هم مكتبشان به دست نابودى سپرده مى شود و يا لااقل در معرض مخاطره قرار مى گيرد مانند وضع شيعيان على (عليه‌السلام ) در زمان حكومت غاصب بنى اميه در چنين موقعى راه صحيح و عاقلانه اين است كه نيروهاى خود را به هدر ندهند و براى پيشبرد اهداف مقدس خود به مبارزات غير مستقيم و يا مخفيانه دست بزنند و در حقيقت تقيه براى اينگونه مكتبها و پيروان آنها در چنين لحظاتى يك نوع تغيير شكل مبارزه محسوب مى شود كه ميتواند آنها را از نابودى نجات دهد، و در ادامه مجاهدات خود پيروز گرداند، كسانى كه بر تقيه بطور دربست قلم بطلان ميكشند معلوم نيست براى اينگونه موارد چه طرحى دارند؟ آيا نابود شدن خوب است و يا ادامه مبارزه به شكل صحيح و منطقى؟ راه دوم همان تقيه است و راه اول چيزى است كه هيچ كس نمى تواند آن را تجويز كند.

از آنچه گفتيم روشن شد كه تقيه يك اصل مسلم قرآنى است ولى در موارد معين و حساب شده كه ضابطه آن در بالا آمد، و اينكه مى بينيم بعضى از ناآگاهان تقيه را از ابداعات پيروان اهل بيت (عليهما‌السلام ) مى شمرند دليل بر اين است كه با آيات قرآن آشنائى زيادى ندارند.

آيه (29)و ترجمه

( قل إن تخفوا ما فى صدوركم أو تبدوه يعلمه الله و يعلم ما فى السموت و ما فى الارض و الله على كل شى ء قدير ) (29)

ترجمه:

29 - بگو: اگر آنچه را در سينه هاى شماست، پنهان داريد يا آشكار كنيد، خداوند آن را مى داند، و (نيز) از آنچه در آسمانها و زمين است، آگاه مى باشد، و خداوند بر هر چيزى تواناست.

تفسير:

او از اسرار درون شما آگاه است

در آيه قبل، دوستى و همكارى با كافران و دشمنان خدا، و تكيه كردن بر آنان شديدا مورد نهى واقع شده، جز در موارد تقيه، و از آنجا كه بعضى، ممكن است همين استثناء را بهانهاى براى برگزيدن كافران به دوستى و تن در دادن به ولايت و حمايت آنها قرار دهند، و با سوء استفاده از عنوان تقيه با دشمنان اسلام رابطه برقرار سازند در اين آيه به آنها هشدار داده، مى فرمايد: (بگو: اگر آنچه را در سينه هاى شما است، پنهان سازيد يا آشكار كنيد خداوند آن را مى داند)( قل ان تخفوا ما فى صدوركم او تبدوه يعلمه الله ) .

نه تنها اسرار درون شما را مى داند بلكه (آنچه را كه در آسمانها و آنچه را در زمين است (نيز) مى داند (و علاوه بر اين آگاهى وسيع ) خداوند بر هر چيزى توانا است )( و يعلم ما فى السموات و ما فى الارض ‍ و الله على كل شى ء قدير ) .

بنابراين او با علم بيپايانش كه پهنه زمين و آسمان را فرا گرفته، از نيات همه شما با خبر است، و قدرت بر كيفر دادن گنهكاران را نيز دارد.

آيه (30)و ترجمه

( يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تود لو أ ن بينها و بينه أ مدا بعيدا و يحذركم الله نفسه و الله رؤوف بالعباد ) (30)

ترجمه:

30 - روزى كه هر كس، آنچه را از كار نيك انجام داده، حاضر ميبيند، و آرزو مى كند ميان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانى زيادى باشد.

خداوند شما را از (نافرمانى ) خودش، بر حذر مى دارد، و (در عين حال،) خدا نسبت به همه بندگان، مهربان است.

تفسير:

حضور اعمال انسانها در قيامت

اين آيه تكميلى است بر آنچه در آيه قبل آمد، و از حضور اعمال نيك و بد در قيامت پرده بر مى دارد، مى فرمايد: (به ياد آوريد روزى را كه هر كس آنچه را از كار نيك انجام داده حاضر ميبيند و همچنين آنچه را از كار بد، انجام داده است ) (يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء).

(در حالى كه دوست مى دارد ميان او و آن اعمال بد فاصله زمانى زيادى باشد)( تود لو ان بينها و بينه امدا بعيدا ) .

نميگويد آرزو مى كند اعمال بدش نابود شود زيرا مى داند چيزى در جهان نابود نمى شود، بلكه آرزو مى كند با آن فاصله بگيرد.

(امد) در لغت به معنى زمان محدود است، و تفاوت آن با (ابد) اين است كه ابد، زمان نامحدود را مى گويد، و غالبا امد توجه به انتهاى زمانى و سر رسيد مدت دارد، هر چند به معنى زمان محدود (در برابر نامحدود) نيز به كار ميرود.

آرى گناهكاران، و نيكوكاران همگى اعمال خود را در آن روز حاضر ميبينند، با اين تفاوت كه نيكوكاران از مشاهده اعمال خويش خوشحال و مسرور مى شوند و بدكاران از مشاهده اعمال خود چنان در وحشت فرو مى روند كه آرزو مى كنند از آن فاصله بگيرند نه فاصله مكانى، كه فاصله زمانى دور و دراز كه براى ابراز تنفر از فاصله مكانى رساتر است، زيرا در فاصله مكانى احتمال حضور نزد او وجود دارد، ولى در فاصله زمانى به هيچ وجه امكانپذير نيست.

مثلا كسى كه در مناطق دور دستى از صحنه جنگ جهانى زندگى ميكرد، باز كم و بيش، احساس اضطراب و نگرانى داشت زيرا ممكن بود دامنه جنگ به آنجا كشيده شود ولى ما كه امروز دهها سال از زمان جنگ فاصله گرفته ايم، هيچگونه احساس نگرانى نداريم كه آن جنگها ما را هم فرا بگيرد (ممكن است جنگ جهانى ديگرى روى بدهد) ولى سرايت آن جنگهاى پيشين به امروز معنى ندارد.

بعضى از مفسران احتمال داده اند كه (امد) در اينجا فاصله مكانى باشد (همانگونه كه مجمع البيان از بعضى نقل كرده است ) ولى اين واژه ظاهرا در لغت جز به معنى زمان يا سررسيد زمان نيامده است.

و در پايان آيه، باز براى تاكيد بيشتر مى فرمايد: (خداوند شما را از (نافرمانى ) خويش بر حذر مى دارد و در عين حال خدا نسبت به همه بندگان مهربان است )( و يحذركم الله نفسه و الله رؤ ف بالعباد ) .

در واقع، اين جمله معجونى است از بيم و اميد، از يك سو اعلام خطر مى كند و هشدار مى دهد، و از سوى ديگر بندگان را به لطفش اميدوار مى سازد تا تعادلى ميان خوف و رجا كه عامل مهم تربيت انسان است برقرار شود، اين احتمال نيز وجود دارد كه اين دو جمله تاكيد بر يكديگر باشد و به اين ميماند كه كسى به ديگرى بگويد من تو را از اين كار خطرناك بر حذر ميدارم و من به تو مهربانم كه اعلام خطر ميكنم.

حضور اعمال و تجسم آن در قيامت

قرآن مجيد در آيه مورد بحث و آيات زياد ديگرى از اين حقيقت پرده بر مى دارد كه در قيامت اعمال نيك و بد انسان، هر كدام در شكلى تجسم يافته و در عرصه محشر حاضر مى شود.

واژه (تجد) از ماده (وجدان ) (يافتن ) ضد فقدان و نابودى است و كلمه (خير) و (سوء) كه به صورت نكره آمده در اينجا مفيد عموم است، يعنى هر انسانى در آن روز تمام اعمال خوب و بد خود را - هر چند كم باشد - در نزد خود مى يابد.

گر چه جمعى از مفسرين اصرار دارند اين آيه، و آيات مانند آن را توجيه كنند و بگويند منظور از حاضر شدن اعمال، حضور پاداش و كيفر آنها است و يا اينكه منظور حضور نامه عمل است كه تمام اعمال آدمى از نيك و بد در آن ثبت شده است.

ولى پيدا است كه اين توجيهات، با ظاهر آيه سازگار نيست، زيرا اين آيه به روشنى مى گويد كه انسان در روز رستاخيز، (خود عمل ) را مى يابد، و در ذيل آيه مى خوانيم گناهكار آرزو دارد كه بين او و عمل زشتى كه انجام داده جدائى بيفتد، و در اينجا نيز خود عمل، مورد بحث آيه است نه نامه عمل و نه كيفر و پاداش آنها.

گواه ديگر اينكه در آيه مورد بحث مى خوانيم: گناهكار دوست مى دارد ميان او و عملش فاصله زيادى بيفتد و هرگز آرزوى از بين رفتن عمل خود را نميكند. اين نشان مى دهد كه نابودى اعمال امكانپذير نيست و به همين دليل تمناى آن را نمى نمايد.

آيات فراوان ديگرى نيز اين مطلب را تاييد مى كند مانند آيه 49 سوره كهف( و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا يظلم ربك احدا ) (گنهكاران در روز رستاخيز، تمام اعمال گذشته خود را در برابر خود حاضر ميبينند و خداوند به هيچ كس، ستم نمى كند).

و آيه 7 و 8 سوره زلزال:) (فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرة شرا يره )؛ (هر كس اندكى كار نيك يا بد انجام دهد، خود آن را خواهد ديد).

همانطور كه گفتيم گاهى بعضى از مفسران، لفظ (جزاء) را در اين آيات تقدير گرفته اند، و اين خلاف ظاهر آيات است.

از بعضى آيات به دست مى آيد كه اين جهان كشتزار جهان ديگر است و عمل انسان بسان دانهاى است كه كشاورز در دل خاك ميافشاند، سپس همان دانه رشد و نمو كرده همان دانه را با مقادير زيادترى برداشت مى كند، اعمال انسان نيز با تبدلات و تغييرات بيشترى كه لازمه سراى رستاخيز است به خود انسان باز مى گردد چنانكه خداوند در سوره شورى آيه 20 مى فرمايد:

( من كان يريد حرث الاخرة نزد له فى حرثه ) ؛ (هر كس كشت آخرت را بخواهد كشته او را افزايش مى دهيم ).

از بعضى از آيات ديگر به دست مى آيد كه كارهاى نيك اين جهان در جهان ديگر به صورت نور و روشنايى در مى آيند، منافقان از مؤ منان مطالبه اين نور را مى كنند، و مى گويند:( انظرونا نقتبس من نوركم ) ؛ (صبر كنيد تا ما از نور شما بهره گيريم ).

و به آنها گفته مى شود:( ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا ) ؛ (بازگرديد، اين نور را از دنيا طلب كنيد).

اين آيات و دهها آيات ديگر ميرساند كه ما، در روز رستاخيز عين عمل را به صورت كاملتر مييابيم و اين همان تجسم اعمال است كه دانشمندان اسلامى به آن قائلاند.

روايات بسيارى نيز از پيشوايان بزرگ اسلام بر اين مطلب گواهى مى دهند كه ما در اينجا به يك نمونه اكتفا مى كنيم:

پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به يكى از كسانى كه تقاضاى موعظه كرده بود، فرمود: (و انه لا بد لك يا قيس من قرين يدفن معك و هو حى و تدفن معه و انت ميت فان كان كريما اكرمك و ان كان لئيما اسلمك ثم لا يحشر الا معك و لا تحشر الا معه و لا تسئل الا عنه فلا تجعله الا صالحا فانه ان صلح انست به، و ان فسد لا تستوحش الا منه و هو فعلك ):

(اى قيس! ناگزير، همنشينى دارى كه پس از مرگ، همراه تو دفن مى شود، در حالى كه او زنده است و با او دفن ميشوى در حالى كه تو مردهاى، اگر او نيك و گرامى باشد، تو را گرامى مى دارد و هر گاه او پست باشد تو را تسليم حوادث مى كند، سپس او با كسى جز تو محشور نمى شود و تو هم با كسى جز او به صحنه رستاخيز نمى آئى، از تو درباره غير آن سؤ الى نمى شود، بنابراين، سعى كن آن را به صورت شايسته انجام دهى، زيرا اگر آن، شايسته باشد، با او انس ميگيرى و گر نه از هيچ كس جز او وحشت ندارى و آن (عمل ) تو است ).

براى روشن شدن اين بحث لازم است قبلا چگونگى پاداش و كيفر اعمال را مورد بررسى قرار دهيم.

نظرات دانشمندان درباره چگونگى پاداش و كيفر الهى دانشمندان درباره پاداش و كيفر اعمال، عقايد گوناگونى دارند:

1 - دسته اى از آنها معتقدند كه جزاء اعمال، مانند پاداش و كيفرهاى اين جهان، روى قرارداد است يعنى چنانكه در اين جهان براى هر كار بدى كيفرى از طرف قانونگزاران تعيين شده است، خداوند بزرگ براى هر عملى، كيفر و يا پاداش خاصى معين نموده است، اين نظريه همان نظريه اجر و مزد، و كيفرهاى مقرراتى است.

2 - دسته ديگرى معتقدند كه تمام كيفرها و پاداشها، مخلوق نفس و روح انسانى است كه روح انسانى بى اختيار در آن جهان آنها را خلق مى كند، به اين بيان كه: اعمال نيك و بد در اين جهان در روح انسانى، ملكاتى خوب و بد، ايجاد مى نمايد و اين ملكات، خميره انسان و جزء ذات او ميگردند، و هر يك از اين ملكات، صورتى مناسب خويش، از نعمت و عذاب ايجاد مى كند، اشخاص خوش باطن در اين جهان با يك سلسله از افكار و تصورات نيك سر و كار دارند، و افراد ناپاك در خواب و بيدارى با افكار باطل و تصورات بد خويش مشغول اند.

اين ملكات در روز رستاخيز، خلاق نعمتها و شكنجه ها و دردها و آرامش و عذاباند، و به عبارت ديگر آنچه درباره نعمتهاى بهشت و مجازاتهاى دوزخ مى خوانيم، همان مخلوقات صفات خوب و بد انسان است، نه چيز ديگر.

3 - دسته ديگرى از دانشمندان بزرگ اسلام، راه ديگرى را انتخاب نموده و شواهد زيادى از آيات و روايات را براى آن آورده اند و خلاصه آن اين است: هر كردارى از ما، خواه خوب و خواه بد، يك صورت دنيوى دارد، كه ما آن را مشاهده مينماييم و يك صورت اخروى، كه هم اكنون در دل آن عمل نهفته است و روز رستاخيز پس از تحولاتى كه در آن رخ مى دهد، شكل دنيوى خود را از دست داده و با شكل روز رستاخيز جلوه مى كند و باعث آرامش و راحتى عمل كننده يا آزار او مى گردد.

از ميان نظرات فوق، نظر اخير با ظواهر بسيارى از آيات قرآن كاملا تطبيق مى كند، بنابراين، اعمال انسان كه اشكال مختلفى از انرژيها هستند، طبق قانون بقاء (ماده و انرژى ) هيچگاه از ميان نميروند و همواره در اين جهان باقى خواهند بود، گرچه ما با مطالعه سطحى چنين ميپنداريم كه از ميان رفته اند.

بقاى اين اعمال و ابديت آنها از يك سو سبب مى شود كه در رستاخيز، به هنگام محاسبه اعمال، هر كسى تمامى اعمال خود را ببيند و جائى براى انكار باقى نماند و از سوى ديگر سبب مى شود كه در ميان اعمال خود، در رستاخيز زندگى كند، رنج ببرد و يا آرامش بيابد، گرچه وسايل انسانى هنوز قادر نيست كه حوادث گذشته را جز آنچه مربوط به چند لحظه قبل است كشف كند ولى مسلم است اگر دستگاهى كاملتر به وجود آيد و يا (ديد) و (دركى ) كاملتر داشته باشيم ميتوانيم همه آنچه را كه در گذشته روى داده است، احساس و درك كنيم (البته مانعى ندارد كه قسمتى از پاداش و كيفرها هم جنبه قرار دادى داشته باشد).

تجسم اعمال از نظر علم روز

براى اثبات امكان تجسم اعمال گذشته، مى توان از اصول مسلم (فيزيك ) امروز استفاده كرد زيرا از نظر علم فيزيك مسلم است كه ماده، تبديل به انرژى (جسم تبديل به نيرو) مى شود، چه اين كه آخرين نظريه درباره ماده و انرژى اين است كه (ماده ) و (نيرو) دو مظهر از يك حقيقت هستند و ماده، انرژى متراكم و فشرده است كه در شرايط معينى به نيرو مبدل مى گردد، گاهى انرژى نهفته در يك گرم ماده، معادل با قدرت انفجار متجاوز از سى هزار تن ديناميت است.

نتيجه اين كه ماده و انرژى، جلوههائى از يك حقيقت هستند و با توجه به عدم فناى انرژى و ماده هرگز مانعى نخواهد داشت كه نيروها و انرژيهاى پخش شده بار ديگر به حالت تراكم در آيند و حالت جرمى و جسمى بخود بگيرند و نيروهائى كه در راه اصلاح و درستكارى يا در راه جور و ستم به كار برده شده اند به حالت فشرده در آيند و به صورت جسمانى خاص در روز رستاخيز مجسم گردند و در صورتى كه اعمال نيكى باشند به صورت نعمتهاى جالب و زيباى مادى و اگر اعمال بد و شرى باشند، در قيافه وسايل شكنجه و عذاب مجسم گردند.

آيه (31) و (32)و ترجمه

( قل إ ن كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله و يغفر لكم ذنوبكم و الله غفور رحيم ) (31)( قل أ طيعوا الله و الرسول فإ ن تولوا فإ ن الله لا يحب الكفرين ) (32)

ترجمه:

31 - بگو: اگر خدا را دوست ميداريد، از من پيروى كنيد! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد، و گناهانتان را ببخشد، و خدا آمرزنده مهربان است.

32 - بگو: از خدا و فرستاده (او)، اطاعت كنيد! و اگر سرپيچى كنيد، خداوند كافران را دوست نميدارد.

شان نزول:

درباره آيات فوق دو شان نزول در تفسير مجمع البيان و المنار، آمده است: نخست اين كه جمعى در حضور پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ادعاى محبت پروردگار كردند، در حالى كه عمل به برنامه هاى الهى در آنها كمتر ديده مى شد، آيات فوق نازل گرديد و به آنها پاسخ گفت.

ديگر اين كه جمعى از مسيحيان نجران در مدينه به حضور پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمدند و ضمن سخنان خود، اظهار داشتند كه ما اگر مسيح (عليه‌السلام ) را فوق العاده احترام ميگذاريم، به خاطر محبتى است كه به خدا داريم، آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسير:

محبت واقعى اين است!

همانگونه كه در شان نزول خوانديم گروهى بودند: كه دم از دوستى پيام

اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) يا ساير انبياء ميزدند، آيات فوق، مفهوم دوستى واقعى را تبيين مى كند و فرق آن را با محبت كاذب و دروغين روشن مى سازد.

نخست مى فرمايد: (بگو: اگر خدا را دوست ميداريد از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد كه خدا آمرزنده مهربان است )( قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله و يغفر لكم ذنوبكم و الله غفور رحيم ) .

يعنى محبت تنها يك علاقه قلبى ضعيف و خالى از هر گونه اثر نيست بلكه بايد آثار آن، در عمل انسان منعكس باشد، كسى كه مدعى عشق و علاقه به پروردگار است، نخستين نشانهاش اين است كه از پيامبر و فرستاده او پيروى كند.

در حقيقت اين، يك اثر طبيعى محبت است كه انسان را به سوى (محبوب ) و خواسته هاى او ميكشاند، البته ممكن است، محبتهاى ضعيفى يافت شود كه شعاع آن، از قلب به بيرون نيفتد، اما اينگونه محبتها به قدرى ناچيز است كه نميتوان نام محبت بر آن گذاشت، يك محبت اساسى حتما آثار عملى دارد، حتما دارنده آن را با محبوب پيوند مى دهد، و در مسير خواستهاى او به تلاش پرثمر وا مى دارد.

دليل اين موضوع روشن است، زيرا عشق و علاقه انسان به چيزى حتما به خاطر اين است كه كمالى در آن يافته است، هرگز انسان به موجودى كه هيچ نقطه قوتى در آن نيست، عشق نميورزد، بنابراين، عشق انسان به خدا به خاطر اين است كه او منبع و سرچشمه اصلى هر نوع كمال است، مسلما چنين وجودى، تمام برنامه ها و دستورهايش نيز كامل است، و در اين حال چگونه ممكن است انسانى كه عاشق تكامل و پيشرفت است از آن برنامه ها، سرباز زند، و اگر سرباز زد، آيا نشانه عدم واقعيت عشق و محبت او نيست؟

اين آيه نه تنها به مسيحيان نجران، يا مدعيان محبت پروردگار در عصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پاسخ مى گويد، بلكه يك اصل كلى در منطق اسلام براى همه اعصار و قرون است، آنها كه شب و روز دم از عشق پروردگار يا عشق و محبت پيشوايان اسلام و مجاهدان راه خدا و صالحان و نيكان ميزنند اما در عمل، كمترين شباهتى به آنها ندارند، مدعيان دروغينى بيش نيستند.

آنها كه سر تا پا آلوده گناه اند، با اين حال قلب خود را مملو از عشق خدا، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، امير مؤ منان (عليه‌السلام ) و پيشوايان بزرگ مى دانند، و يا عقيده دارند كه ايمان و عشق و محبت تنها به قلب است و ارتباطى با عمل ندارد، از منطق اسلام به كلى بيگانه اند.

در (معانى الاخبار) از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود: ما احب الله من عصاه: (كسى كه گناه مى كند، خدا را دوست نمى دارد).

سپس اين شعر معروف را قرائت فرمود:

تعصى الاله و انت تظهر حبه		هذا لعمرى فى الفعال بديع
لو كان حبك صادقا لاطعته		ان المحب لمن يحب مطيع

(معصيت پروردگار ميكنى، با اين حال اظهار محبت او مينمايى - به جانم سوگند، اين كار عجيبى است! اگر محبت تو صادقانه بود، اطاعت فرمان او ميكردى - زيرا كسى كه ديگرى را دوست مى دارد، از فرمان او پيروى مى كند).

قرآن در جمله( يحببكم الله و يغفر لكم ذنوبكم و الله غفور رحيم ) مى گويد: اگر محبت خدا داشتيد و اثرات آن در عمل و زندگى شما آشكار شد خداوند هم شما را دوست مى دارد و به دنبال اين دوستى، اثراتش در مناسبات او با شما آشكار مى گردد؛ گناهانتان را ميبخشد و شما را مشمول رحمتش مى كند.

دليل دوستى متقابل خداوند نيز روشن است، زيرا او وجودى است از هر نظر كامل و بى پايان و به هر موجودى كه در مسير تكامل گام بر دارد بر اثر سنخيت پيوند محبت خواهد داشت.

از اين آيه ضمنا روشن مى شود كه محبت يك طرفه نمى تواند وجود داشته باشد، زيرا هر محبتى دارنده آن را دعوت مى كند كه عملا در راه خواسته هاى واقعى (محبوب ) گام بردارد و در چنين حالى به طور قطع، محبوب نيز به او علاقه پيدا مى كند.

ممكن است در اينجا سؤ ال شود كه اگر شخص محب، همواره اطاعت فرمان محبوب كند، ديگر گناهى براى او باقى نميماند كه بخشوده شود، پس جمله يغفر لكم ذنوبكم موضوع نخواهد داشت.

در پاسخ بايد گفت: اولا ممكن است اين جمله اشاره به بخشش گناهان سابق باشد و ثانيا شخص محب استمرار بر معصيت محبوب نميكند، ولى ممكن است بر اثر طغيان و غلبه شهوات، گاهى لغزشى از او سرزند كه در پرتو اطاعتهاى مستمر او بخشوده خواهد شد.

نكته:

دين و محبت

در روايات متعددى از پيشوايان اسلام نقل شده كه دين چيزى جز محبت نيست، از جمله در كتاب خصال و كافى از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود:( هل الدين الا الحب ثم تلا هذه الاية ان كنتم تحبون الله فاتبعونى ) ؛ (آيا دين جز محبت است، و سپس آيه فوق را تلاوت فرمود).

منظور از اين روايات اين است كه روح و حقيقت دين همان ايمان و عشق به خدا است ايمان و عشقى كه شعاع آن، تمام وجود انسان را روشن مى كند و همه اعضاء و دستگاههاى تن تحت تاثير آن قرار ميگيرند، و اثر بارز و روشن آن پيروى از فرمان خدا است.

در آيه بعد، بحثى را كه در آيه قبل آمده بود تعقيب كرده، مى فرمايد: (بگو: اطاعت كنيد خدا و فرستاده او را)( قل اطيعوا الله و الرسول ) .

بنابراين چون شما مدعى محبت او هستيد بايد با اطاعت از فرمان او و پيامبرش اين محبت را عملا اثبات كنيد.

سپس مى افزايد: (اگر آنها سرپيچى كنند، خداوند كافران را دوست ندارد)( فان تولوا فان الله لا يحب الكافرين ) .

سرپيچى آنها نشان مى دهد كه محبت خدا را ندارند، بنابراين خدا هم آنها را دوست ندارد، زيرا محبت يك طرفه بى معنى است.

ضمنا از جمله (اطيعوا الله و الرسول ) استفاده مى شود كه اطاعت خدا و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از هم جدا نيستند، به همين دليل در آيه قبل تنها سخن از پيروى و اطاعت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود و در اينجا سخن از هر دو است.

آيه (33) و(34)و ترجمه

( إن الله اصطفى ءادم و نوحا و ءال إ برهيم و ءال عمرن على العلمين ) (33)( ذرية بعضها من بعض و الله سميع عليم ) (34)

ترجمه:

33 - خداوند، آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برترى داد.

34 - آنها فرزندان (و دودمانى ) بودند كه (از نظر پاكى و تقوا و فضيلت،) بعضى از بعض ديگر گرفته شده بودند، و خداوند، شنوا و داناست (و از كوششهاى آنها در مسير رسالت خود، آگاه مى باشد).

تفسير:

نياكان مريم

اين آيات، سرآغازى است براى بيان سرگذشت مريم و اشاره اى به مقامات اجداد او و نمونه بارزى است از محبت واقعى به پروردگار و ظهور آثار اين محبت در عمل، كه در آيات گذشته به آن اشاره شده بود.

نخست مى فرمايد: (خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر عالميان برگزيد)( ان الله اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين ) .

(اصطفى ) از ماده صفو (بر وزن عفو) به معنى خالص شدن چيزى است و صفوة به معنى خالص هر چيزى است، سنگ صاف را در لغت عرب از اين نظر صفا مى گويند كه داراى خلوص و پاكى است، بنابراين اصطفاء به معنى انتخاب كردن قسمت خالص چيزى است.

آيه فوق مى گويد: (ما آدم و نوح و خاندان ابراهيم و عمران را برگزيديم ) ممكن است اين گزينش، تكوينى باشد و يا تشريعى، به اين معنى كه خداوند آفرينش آنها را از آغاز، آفرينش ممتازى قرار داد، هر چند با داشتن آفرينش ممتاز، هرگز مجبور به انتخاب راه حق نبودند، بلكه با اراده و اختيار خود اين راه را پيمودند، سپس به خاطر اطاعت فرمان خدا و تقوا و پرهيزكارى و كوشش در راه هدايت انسانها، امتيازهاى جديدى كسب كردند كه با امتياز ذاتى آنها آميخته شد و به صورت انسانهايى برگزيده در آمدند.

و در آيه بعد مى افزايد: (آنها فرزندان و دودمانى بودند كه بعضى از بعض ديگر گرفته شده بودند)( ذرية بعضها من بعض ) .

اين برگزيدگان الهى از نظر اسلام و پاكى و تقوا و مجاهده براى راهنمايى بشر همانند يكديگر بودند، و همچون نسخه هاى متعدد از يك كتاب كه هر يك از ديگرى اقتباس شده باشد.

و در پايان آيه اشاره به اين حقيقت مى كند كه خداوند مراقب كوششها و تلاشهاى آنها بوده، و سخنانشان را شنيده است و از اعمالشان آگاه است مى فرمايد: (خداوند شنوا و دانا است )( و الله سميع عليم ) .

در آيات فوق علاوه بر آدم، به تمام پيامبران اولو العزم اشاره شده است، نام نوح، صريحا آمده، و آل ابراهيم هم خود او و هم موسى و عيسى و پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را شامل مى شود، و ذكر آل عمران اشاره مجددى به مريم و حضرت مسيح (عليه‌السلام ) است و تكرار آن براى اين است كه مقدمهاى براى شرح حال آنان در آيات آينده باشد.

نكته ها

1 - امتيازات پيامبران

در اينجا سؤ الى پيش مى آيد كه اين امتياز ذاتى اگر چه آنها را مجبور به پيمودن راه حق نميكرد و با مساله اختيار و اراده منافات نداشت ولى باز يك نوع تبعيض محسوب مى شود.

در پاسخ بايد گفت: كه يك آفرينش آميخته با نظام صحيح چنين تفاوتى را ايجاب مى كند (دقت كنيد) مثلا بدن انسان يك آفرينش منظم است و براى تامين اين نظام تفاوتهائى در ميان اعضاء بايد باشد اگر تمام سلولهاى تن انسان به ظرافت سلولهاى شبكيه چشم و يا به استحكام و قدرت سلولهاى استخوان ساق پا و يا به حساسيت سلولهاى مغز و يا به تحرك سلولهاى قلب باشد مسلما سازمان بدن به هم ميريزد بلكه بايد سلولهائى همچون مغز در بدن باشد و رهبرى عضلات و اعضاء بدن را به عهده بگيرد و سلولهاى محكم استخوانى استقامت بدن را حفظ كند سلولهاى ظريف و حساس از كوچك ترين حوادث آگاه گردد و سلولهاى متحرك جنبش بيافريند.

هيچكس نمى تواند بگويد چرا همه بدن مغز نيست و يا مثلا در گياه چرا همه سلولها به ظرافت و لطافت و زيبائى گلبرگها نميباشند زيرا چنين وضعى ساختمان گياه را به كلى دستخوش فنا و نيستى مى كند.

ولى نكته قابل توجه اينجا است كه اين (امتياز) ذاتى كه براى ايجاد يك سازمان منظم نهايت لزوم را دارد ساده نيست، بلكه توام با يك مسئوليت عظيم به اندازه اين امتياز مى باشد. وجود اين مسئوليت سنگين تعادل كفه هاى ترازوى خلقت آنها را تامين خواهد كرد، يعنى به همان نسبت كه پيامبران و رهبران بشر امتياز دارند، همان اندازه مسؤ وليت نيز دارند و ديگران كه امتياز متفاوتى دارند مسؤوليت كمترى خواهند داشت.

از اينها گذشته امتيازات ذاتى براى نزديكى انسان به خدا هرگز كافى نيست بلكه بايد با امتيازات اكتسابى همراه باشد.

2 - آيه در صدد بيان همه برگزيدگان خدا نيست بلكه تنها اشاره به جمعى از آنها مى كند و اگر بعضى از پيامبران كه از اين دودمان نيستند، در آن ذكر نشده اند دليل بر عدم برگزيدن آنها نمى باشد، ضمنا بايد توجه داشت كه آل ابراهيم موسى بن عمران و پيامبر اسلام و برگزيدگان خاندان او را نيز شامل مى شود، زيرا همه آنها از دودمان ابراهيم هستند.

3 - به گفته (راغب ) در كتاب مفردات كلمه (آل ) از (اهل ) گرفته شده و تنها تفاوتى كه با اهل دارد اين است كه (آل ) معمولا به نزديكان افراد بزرگ و شريف گفته مى شود ولى (اهل ) معنى وسيعى دارد و بر همه اطلاق مى گردد، همچنين آل به افراد انسان اضافه مى شود ولى كلمه اهل به زمان و مكان و هر چيز ديگر اضافه مى شود، مثلا مى گويند: اهل فلان شهر اما نميگويند آل فلان شهر.

4 - ناگفته پيداست كه منظور از برگزيدگان آل ابراهيم و آل عمران اين نيست كه تمام فرزندان ابراهيم و عمران از برگزيدگان هستند، زيرا ممكن است در ميان آنها حتى افراد كافرى وجود داشته باشند بلكه منظور اين است كه جمعى از دودمان آنها برگزيده شده اند.

5 - (عمران ) در آيه فوق همان پدر (مريم ) است نه پدر (موسى ) زيرا هر كجا در قرآن نام عمران برده شده اشاره به پدر مريم مى باشد و آيات بعد كه شرح حال مريم را بيان مى كند نيز گواه اين مطلب است.

6 - در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت (عليهما‌السلام ) به ما رسيده است به اين آيه براى معصوم بودن انبياء و امامان استدلال شده است، زيرا خداوند هرگز افراد گنهكار و آلوده به شرك و كفر و فسق را انتخاب نميكند بلكه آنهائى را برميگزيند كه از آلودگيها بركنار و معصوم باشند (البته مراحلى از عصمت را مى توان از آيه استفاده كرد).

7 - بعضى از نويسندگان اخير به اين آيه براى مساءله تكامل انواع استدلال كرده اند و معتقدند كه آيه دلالت بر اين دارد كه (آدم ) نخستين انسان نبود بلكه در زمان آدم انسانهاى بسيارى وجود داشتند كه خداوند آدم را از ميان آنها برگزيد و نسلى ممتاز از فرزندان او به وجود آورد.

و تعبير به (على العالمين ) در آيه فوق را گواه بر اين معنى مى دانند و مى گويند: در عصر آدم عالميان يعنى جامعه انسانى وجود داشته.

بنابراين مانعى ندارد كه انسان نخستين كه ميليونها سال قبل به وجود آمده از حيوانات ديگر تكامل يافته و (آدم ) تنها يك انسان برگزيده بوده باشد!

ولى در برابر اين سخن بايد گفت كه هيچگونه دليلى در دست نيست كه منظور از (عالمين ) در اينجا انسانهاى معاصر آدم بوده باشند بلكه ممكن است مجموع جامعه انسانيت در تمام طول تاريخ بوده باشد، و بنابراين معنى آيه چنين مى شود: خداوند از ميان تمام جامعه بشريت در طول تاريخ انسانهائى را برگزيد كه نخستين آنها آدم و سپس نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران بود و از آنجا كه اين برگزيدگان هر كدام در عصر و زمانى ميزيسته اند مى فهميم كه منظور از عالمين تمام جامعه انسانى در همه اعصار و قرون بوده است. بنابراين لزومى ندارد كه معتقد باشيم در عصر آدم انسانهاى زيادى وجود داشته اند كه آدم از ميان آنها برگزيده شده باشد - دقت كنيد!.

آيه (35)و (36) و ترجمه

( إذ قالت امرأت عمرن رب إنى نذرت لك ما فى بطنى محررا فتقبل منى إنك أ نت السميع العليم ) (35)( فلما وضعتها قالت رب إنى وضعتها أنثى و الله أعلم بما وضعت و ليس الذكر كالا نثى و إنى سميتها مريم و إنى أعيذها بك و ذريتها من الشيطن الرجيم ) (36)

ترجمه:

35 - (به ياد آوريد) هنگامى را كه همسر عمران گفت: خداوندا! آنچه را در رحم دارم، براى تو نذر كردم، كه محرر (و آزاد، براى خدمت خانه تو) باشد. از من بپذير، كه تو شنوا و دانايى!

36 - ولى هنگامى كه او را به دنيا آورد، (و او را دختر يافت،) گفت: خداوندا! من او را دختر آوردم - ولى خدا از آنچه او به دنيا آورده بود، آگاهتر بود - و پسر، همانند دختر نيست. (دختر نمى تواند وظيفه خدمتگزارى معبد را همانند پسر انجام دهد). من او را مريم نام گذاردم، و او و فرزندانش را از (وسوسه هاى ) شيطان رانده شده، در پناه تو قرار مى دهم.

تفسير:

عمران و دخترش مريم

به دنبال اشاره اى كه به عظمت آل عمران در آيات قبل آمده بود در اين آيات سخن از عمران و دخترش مريم به ميان مى آورد، و به طور فشرده چگونگى تولد و پرورش و بعضى از حوادث مهم زندگى اين بانوى بزرگ را بيان مى كند.

توضيح اينكه: از تواريخ و اخبار اسلامى و گفته مفسران استفاده مى شود كه (حنة ) و (اشياع ) دو خواهر بودند كه اولى به همسرى عمران كه از شخصيتها برجسته بنى اسرائيل بود در آمد و دومى را زكريا پيامبر خدا به همسرى انتخاب كرد.

همسر عمران (حنه ) سالها گذشت كه فرزندى از او متولد نشد روزى زير درختى نشسته بود پرنده اى را ديد كه به جوجه هاى خود غذا مى دهد مشاهده اين محبت مادرانه آتش عشق فرزند را در دل او شعلهور ساخت و از صميم دل از درگاه خدا تقاضاى فرزندى كرد و چيزى نگذشت كه اين دعاى خالصانه به هدف اجابت رسيد و باردار شد.

از بعضى از روايات استفاده مى شود كه خداوند به عمران وحى فرستاده بود كه پسرى پر بركت كه ميتواند بيماران غير قابل علاج را درمان كند و مردگان را به فرمان خدا حيات بخشد به او خواهد داد كه به عنوان پيامبر به سوى بنى اسرائيل فرستاده مى شود.

او اين جريان را با همسر خود (حنه ) در ميان گذاشت لذا هنگامى كه او باردار شد تصور كرد فرزند مزبور همان است كه در رحم دارد بى خبر از اين كه كسى كه در رحم او است مادر آن فرزند (مريم ) مى باشد و به همين دليل نذر كرد كه پسر را خدمتگزار خانه خدا (بيت المقدس ) نمايد اما به هنگام تولد مشاهده كرد كه دختر است در اين موقع نگران شد كه با اين وضع چه كند.

زيرا خدمتكاران بيت المقدس از ميان پسران انتخاب مى شدند و سابقه نداشت دخترى به اين عنوان انتخاب گردد.

با توضيح بالا، به تفسير آيات باز ميگرديم: در نخستين آيه مى فرمايد: به ياد آريد هنگامى را كه همسر عمران گفت:

خداوندا! آنچه را در رحم دارم براى تو نذر كردم كه محرر (و آزاد براى خدمت خانه تو) باشد، آن را از من بپذير كه تو شنوا و دانائى )( اذ قالت امرأت عمران رب انى نذرت لك ما فى بطنى محررا فتقبل منى انك انت السميع العليم ) .

در اين آيه اشاره به نذر همسر عمران به هنگام باردارى شده، او تصور ميكرد فرزندش (با توجه به بشارت خداوند) پسر است، و از اين رو واژه (محررا) (يا معادل ديگر در زبان ديگر) را به كار برد، نه (محررة ) و از خدا خواست كه نذر او را پذيرا شود.

واژه (محررا) از ماده تحرير گرفته شده كه به معنى آزاد ساختن است. و در اصطلاح آن زمان به فرزندانى گفته مى شد كه به خدمت معبد و خانه خدا در مى آمدند، تا نظافت و ساير خدمات را بر عهده گيرند و به هنگام فراغت مشغول عبادت پروردگار شوند، و از آنجا كه آنها از هر گونه خدمت به پدر و مادر آزاد بودند، به آنها محرر گفته مى شد، و يا از اين جهت كه خالص از هر گونه تلاش و كوشش دنيوى بوده اند، به آنها محرر مى گفتند.

بعضى گفته اند كه اين دسته از كودكان از موقعى كه توانائى بر اين خدمات داشتند تا سن بلوغ، وظايف خود را زير نظر پدران و مادران انجام ميدادند و پس از رسيدن به سن بلوغ، تعيين سرنوشتشان به دست خودشان بود، اگر ميخواستند به كار در معبد پايان داده و بيرون ميرفتند و اگر تمايل داشتند بمانند مى ماندند.

بعضى گفته اند: اقدام همسر عمران به نذر، دليل بر آن است، كه عمران در همان حال باردارى او از دنيا رفته بود، و گر نه بعيد بود او مستقلا چنين نذرى كند.

سپس مى افزايد: (هنگامى كه فرزند خود را به دنيا آورد (و او را دختر يافت ) گفت: پروردگارا! من او را دختر آوردم )( فلما وضعتها قالت رب انى وضعتها انثى ) .

البته خدا از آنچه او به دنيا آورده بود آگاهتر بود)( و الله اعلم بما وضعت ) .

سپس افزود: (تو ميدانى كه دختر و پسر (براى هدفى كه من نذر كردهام ) يكسان نيستند)( و ليس الذكر كالانثى ) .

دختر، پس از بلوغ، عادت ماهانه دارد و نمى تواند در مسجد بماند، به علاوه نيروى جسمى آنها يكسان نيست، و نيز مسائل مربوط به حجاب و باردارى و وضع حمل ادامه اين خدمت را براى دختر مشكل مى سازد و لذا هميشه پسران را نذر مى كردند.

از قرائن موجود در آيه و رواياتى كه در تفسير آيه وارد شده است، استفاده مى شود كه( و ليس الذكر كالانثى ) (پسر همانند دختر نيست ) از زبان مادر مريم است هر چند بعضى احتمال داده اند از كلام خدا باشد ولى بعيد به نظر مى رسد.

در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه مادر مريم، قاعدتا ميبايست بگويد: (و ليست الانثى كالذكر) (اين دختر همانند پسر نيست ) زيرا او دختر آورده بود نه پسر و لذا گفته اند: جمله تقديم و تاخيرى دارد همانگونه كه در بسيارى از عبارات عرب معمول است، و چه بسا ناراحتى ناگهانى كه هنگام وضع حمل به او دست داد سبب شد سخن خود را اين چنين ادا كند، چرا كه او علاقه داشت صاحب پسرى شود تا خدمتگزار بيت المقدس باشد، همين علاقه سبب شد كه بى اختيار به هنگام سخن گفتن نام پسر را مقدم دارد.

سپس افزود: (من او را مريم نام گذاردم و او و فرزندانش را از ( وسوسه هاى ) شيطان رجيم و رانده شده (از درگاه خدا) در پناه تو قرار مى دهم )( و انى سميتها مريم و انى اعيذها بك و ذريتها من الشيطان الرجيم ) .

(مريم ) در لغت به معنى زن عبادتكار و خدمتگزار است و از آنجا كه اين نامگذارى به وسيله مادرش بعد از وضع حمل انجام شد، نهايت عشق و علاقه اين مادر با ايمان را براى وقف فرزندش در مسير بندگى و عبادت خدا نشان مى دهد، و نيز به همين دليل بود كه او پس از نامگذارى، نوزادش و فرزندانى را كه در آينده از او به وجود مى آيند، در برابر وسوسه هاى شيطانى به خداوند سپرد.

آيه (37)و ترجمه

( فتقبلها ربها بقبول حسن و أ نبتها نباتا حسنا و كفلها زكريا كلما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقا قال يمريم أ نى لك هذا قالت هو من عند الله إن الله يرزق من يشاء بغير حساب ) (37)

ترجمه:

37 - خداوند، او ( مريم ) را به طرز نيكويى پذيرفت، و به طرز شايستهاى، (نهال وجود) او را رويانيد (و پرورش داد)، و كفالت او را به زكريا سپرد. هر زمان زكريا وارد محراب او مى شد، غذاى مخصوصى در آن جا ميديد. از او پرسيد: اى مريم! (اين را از كجا آورده اى؟!) گفت: (اين از سوى خداست. خداوند به هر كس بخواهد، بى حساب روزى مى دهد).

تفسير:

پرورش مريم در سايه عنايت الهى

اين آيه ادامه بحث آيه گذشته درباره سرگذشت مريم است، مى فرمايد: (پروردگارش او را به طرز نيكوئى پذيرفت و به طور شايستهاى (گياه وجود) او را رويانيد و پرورش داد)( فتقبلها ربها بقبول حسن و انبتها نباتا حسنا ) .

مادر مريم باور نميكرد او به عنوان خدمتگزار خانه خدا (بيت المقدس ) پذيرفته شود به همين دليل آرزو داشت فرزندش پسر باشد، زيرا سابقه نداشت دخترى براى اين كار، انتخاب گردد، ولى طبق آيه فوق خداوند اين دختر پاك را براى نخستين بار جهت اين خدمت روحانى و معنوى پذيرفت.

بعضى از مفسران گفته اند: نشانه پذيرش او اين بود كه مريم بعد از بلوغ در دوران خدمتگزارى بيت المقدس هرگز عادت ماهانه نديد تا مجبور نگردد از اين مركز روحانى دور شود يا اينكه حضور غذاهاى بهشتى در برابر محراب او دليلى بر اين پذيرش بود.

اين احتمال نيز وجود دارد كه قبولى اين نذر و پذيرش مريم، به صورت الهام به مادرش اعلام شده باشد.

تعبير به (انبتها) از ماده انبات به معنى رويانيدن در مورد پرورش مريم اشاره به جنبه هاى تكامل معنوى، روحانى و اخلاقى مريم است.

ضمنا اين جمله اشاره به نكته لطيفى دارد و آن اينكه كار خداوند، انبات و رويانيدن است يعنى همانگونه كه در درون بذر گلها و گياهان استعدادهايى نهفته است كه زير نظر باغبان پرورش مى يابد و آشكار مى شود، در درون وجود آدمى و اعماق روح و فطرت او نيز همه گونه استعدادهاى عالى نهفته شده است كه اگر انسان خود را تحت تربيت مربيان الهى كه باغبانهاى باغستان جهان انسانيتاند قرار دهد، به سرعت پرورش مى يابد و آن استعدادهاى خدا داد آشكار مى شود، و انبات به معنى واقعى كلمه صورت مى گيرد.

سپس مى افزايد: (خداوند زكريا را سرپرست و كفيل او قرار داد) (و كفلها زكريا).

(كفلها) از ماده (كفالت ) در اصل به معنى (ضميمه كردن چيزى به ديگرى ) است و به همين مناسبت به افرادى كه سرپرستى كودكى را به عهده ميگيرند كافل يا كفيل گفته مى شود، زيرا در حقيقت او را ضميمه وجود خود مى كنند.

اين ماده هر گاه به صورت ثلاثى مجرد (كفل بدون تشديد) استعمال شود به معنى به عهده گرفتن سرپرستى و كفالت است، و هنگامى كه به صورت ثلاثى مزيد (كفل با تشديد) استعمال شود، به معنى برگزيدن و قرار دادن كفيل براى ديگرى است.

در تاريخ آمده است، پدر مريم (عمران ) قبل از تولد او چشم از جهان فرو

بست و مادر او را بعد از تولد به بيت المقدس نزد دانشمندان و علماى يهود آورد و گفت: اين كودك هديه به بيت المقدس است، سرپرستى او را يك نفر از شما به عهده بگيرد، و چون آثار عظمت در چهره او نمايان بود و در خاندان شايستهاى متولد شده بود، گفتگو در ميان دانشمندان بنى اسرائيل در گرفت و هر يك مى خواست افتخار سرپرستى مريم، نصيب او شود، سرانجام طى مراسم خاصى كه شرح آن در تفسير آيه 44 همين سوره خواهد آمد، زكريا كفالت او را بر عهده گرفت.

هر چه بر سن مريم افزوده مى شد، آثار عظمت و جلال در وى نمايانتر ميگشت و به جايى رسيد كه قرآن در ادامه اين آيه درباره او مى گويد: (هر زمان زكريا وارد محراب او مى شد غذاى جالب خاصى نزد او مى يافت )( كلما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقا ) .

(محراب ) محل ويژهاى است كه در معبد براى امام آن معبد يا افراد خاصى در نظر گرفته مى شود، و براى نامگذارى آن به اين اسم جهاتى ذكر كرده اند كه از همه بهتر، سه جهت زير است:

نخست اين كه از ماده (حرب ) به معنى جنگ گرفته شده است چون مؤ منان، در اين محل به مبارزه با شيطان و هوسهاى سركش بر مى خيزند، ديگر اينكه (محراب ) اصولا به معنى بالاى مجلس است و چون محل محراب را در بالاى معبد قرار مى دهند به اين نام ناميده شده است در ضمن بايد توجه داشت كه وضع محراب در ميان بنى اسرائيل چنانكه گفته اند با وضع محرابهاى ما تفاوت داشت آنها محراب را از سطح زمين بالاتر ميساختند به طورى كه چند پله مى خورد و اطراف آن مانند ديوارهاى اطاق آن را محفوظ ميكرد به طورى كه افرادى كه در داخل محراب بودند، از بيرون كمتر ديده مى شدند.

سوم اينكه: محراب به معنى تمام معبد است كه جايگاه مبارزه با هواى نفس و شيطان بوده است.

مريم تحت سرپرستى زكريا بزرگ شد و آن چنان غرق عبادت و بندگى خدا بود كه به گفته ابن عباس هنگامى كه نهساله شد، روزها را روزه ميگرفت و شبها را به عبادت مى پرداخت و آن چنان در پرهيزگارى و معرفت و شناسائى پروردگار پيش رفت كه از احبار و دانشمندان پارساى آن زمان نيز پيشى گرفت.

و هنگامى كه زكريا در كنار محراب او قرار ميگرفت و براى ديدار او مى آمد، غذاهاى مخصوصى كنار محراب او مشاهده ميكرد كه از آن به تعجب ميافتاد روزى به او گفت: (اين غذا را از كجا آوردى )؟( قال يا مريم انى لك هذا ) .

مريم در جواب گفت: (اين از طرف خدا است و اوست كه هر كس را بخواهد بى حساب روزى مى دهد)( قالت هو من عند الله ان الله يرزق من يشاء بغير حساب ) .

اما اين غذا چه نوع غذائى بوده و از كجا براى مريم آمده در آيه شرح داده نشده است ولى از روايات متعددى كه در تفسير عياشى و غير آن از كتب (شيعه ) و (اهل تسنن ) آمده استفاده مى شود كه آن يك نوع ميوه بهشتى بوده كه در غير فصل، در كنار محراب مريم به فرمان پروردگار حاضر مى شده است و اين موضوع جاى تعجب نيست كه خدا از بنده پرهيزگارش اين چنين پذيرائى كند.

اين موضوع كه منظور از (رزقا) غذاى بهشتى باشد از قرائنى كه در گوشه و كنار آيه هست نيز استفاده مى شود، زيرا اولا كلمه (رزقا) به صورت نكره، نشانه آن است كه روزى خاص و ناشناسى براى زكريا بوده است.

ثانيا پاسخ مريم كه اين از طرف خدا است نشانه ديگرى براى اين مطلب مى باشد ثالثا به هيجان آمدن زكريا و تقاضاى فرزندى از طرف پروردگار كه در آيه بعد به آن اشاره شده قرينه ديگرى براى اين معنى محسوب مى شود.

ولى بعضى از مفسران (مانند نويسنده المنار) معتقدند كه منظور از (رزقا) همين غذاهاى معمولى دنيا بوده زيرا از ابن جرير نقل شده كه بنى اسرائيل گرفتار قحطى شدند و زكريا قادر بر تامين زندگى مريم نبود، در اين موقع قرعهاى زدند كه به نام مرد نجارى افتاد و او افتخارا از درآمد كسب خود غذاى مريم را تهيه ميكرد و به هنگامى كه زكريا در كنار محراب او قرار ميگرفت از وجود چنان غذائى در آن شرايط سخت تعجب ميكرد و مريم در پاسخ سؤ ال او مى گفت: (اين از طرف خداست ) يعنى خداوند، مرد با ايمانى را علاقهمند به اين خدمت در آن شرايط سخت، ساخته است. ولى همانطور كه گفتيم اين تفسير، نه با قرائنى در آيه است سازگار مى باشد و نه با رواياتى كه در ذيل آيه وارد شده مى سازد از جمله در تفسير عياشى روايتى از امام باقر (عليه‌السلام ) نقل شده كه خلاصهاش ‍ چنين است: (روزى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به خانه فاطمه زهرا (عليها‌السلام ) آمد در حالى كه چند روز در خانه او غذائى ديده نميشد، ناگاه غذاى فراوان مخصوصى نزد او مشاهده كرد و از او پرسيد: اين غذا از كجا است؟ فاطمه (عليها‌السلام ) عرض كرد: از نزد خدا است، زيرا هر كس را بخواهد بدون حساب روزى ميبخشد، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: (اين جريان همانند جريان زكريا است كه در كنار محراب مريم آمد و غذاى مخصوصى در آنجا ديد و از او پرسيد: اى مريم! اين غذا از كجا است، او گفت: از ناحيه خدا است ).

درباره جمله بغير حساب در ذيل آيه 202 سوره بقره و در اين سوره ذيل آيه 27 بحث كردهايم.

آيه (38) تا (40)و ترجمه

( هنالك دعا زكريا ربه قال رب هب لى من لدنك ذرية طيبة إ نك سميع الدعاء ) (38)( فنادته الملئكة و هو قائم يصلى فى المحراب أن الله يبشرك بيحيى مصدقا بكلمة من الله و سيدا و حصورا و نبيا من الصلحين ) (39)( قال رب أ نى يكون لى غلم و قد بلغنى الكبر و امرأ تى عاقر قال كذلك الله يفعل ما يشاء ) (40)

ترجمه:

38 - در آنجا بود كه زكريا، (با مشاهده آن همه شايستگى در مريم،) پروردگار خويش را خواند و عرض كرد: خداوندا! از طرف خود، فرزند پاكيزهاى (نيز) به من عطا فرما، كه تو دعا را ميشنوى!

39 - و هنگامى كه او در محراب ايستاده، مشغول نيايش بود، فرشتگان او را صدا زدند كه: خدا تو را به يحيى بشارت مى دهد، (كسى ) كه كلمه خدا (مسيح ) را تصديق مى كند، و رهبر خواهد بود، و از هوسهاى سركش بر كنار، و پيامبرى از صالحان است.

40 - او عرض كرد: پروردگارا! چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد، در حالى كه پيرى به سراغ من آمده، و همسرم نازاست؟ فرمود: بدين گونه خداوند هر كارى را بخواهد انجام مى دهد.

تفسير:

زكريا و مريم

اين آيات گوشهاى از زندگى پيامبر الهى، زكريا را در ارتباط با داست بيان مى كند.

سابقا گفتيم، همسر زكريا و مادر مريم خواهر يكديگر بودند و اتفاقا هر دو در آغاز، نازا و عقيم بودند، هنگامى كه مادر مريم از لطف پروردگار، صاحب چنين فرزند شايسته اى شد و زكريا اخلاص و ساير ويژگيهاى شگفت آور او را ديد، آرزو كرد كه او هم صاحب فرزندى پاك و با تقوا همچون مريم شود، فرزندى كه چهره اش آيت و عظمت خداوند گردد، و با اينكه ساليان درازى از عمر او و همسرش گذشته بود، و از نظر معيارهاى طبيعى بسيار بعيد به نظر مى رسيد كه صاحب فرزندى شود، ولى ايمان به قدرت پروردگار و مشاهده وجود ميوه هاى تازه در غير فصل، در كنار محراب عبادت مريم، قلب او را لبريز از اميد ساخت كه شايد در فصل پيرى، ميوه فرزند بر شاخسار وجودش آشكار شود، به همين دليل هنگامى كه مشغول نيايش بود از خداوند تقاضاى فرزند كرد، و آنگونه كه قرآن در نخستين آيه فوق مى گويد: در اين هنگام زكريا پروردگار خويش را خواند و گفت: پروردگارا! فرزند پاكيزه اى از سوى خودت به من (نيز) عطا فرما كه تو دعا را مى شنوى و اجابت مى كنى( هنالك دعا زكريا ربه قال رب هب لى من لدنك ذرية طيبة انك سميع الدعاء ) .

در اين موقع فرشتگان به هنگامى كه او در محراب ايستاده و مشغول نيايش بود، وى را صدا زدند كه خداوند تو را به يحيى بشارت مى دهد، در حالى كه كلمه خدا (حضرت مسيح ) را تصديق مى كند و آقا و رهبر خواهد بود، و از هوى و هوس بر كنار و پيامبرى از صالحان است (فنادته الملائكة و هو قائم يصلى فى المحراب ان الله يبشرك بيحيى مصدقا بكلمة من الله و سيدا و حصورا و نبيا من الصالحين ).

نه تنها خداوند اجابت دعاى او را به وسيله فرشتگان خبر داد، بلكه پنج وصف از اوصاف اين فرزند پاكيزه را بيان داشت: نخست اينكه او به كلمة من الله حضرت مسيح (عليه‌السلام ) ايمان مى آورد، و با ايمان و حمايت از او سبب تقويت مسيح (عليه‌السلام ) مى گردد (توجه داشته باشيد كه منظور از كلمة در اينجا به قرينه آيه 45 همين سوره و 171 سوره نساء، حضرت مسيح (عليه‌السلام ) است و سبب اين تعبير به زودى روشن خواهد شد).

همانگونه كه در تاريخ آمده است، يحيى شش ماه از عيسى (عليه‌السلام ) بزرگتر بود و نخستين كسى بود كه نبوت او را تصديق كرد و به سوى او دعوت نمود، و چون در ميان مردم به زهد و پاكدامنى، اشتهار تام داشت گرايش او به مسيح (عليه‌السلام ) اثر عميقى در توجه مردم به او گذاشت.

دوم اينكه او مقام سيادت و رهبرى از نظر علم و عمل خواهد داشت و سوم اينكه او خود را از هوى و هوسهاى سركش و آلودگى به دنيا پرستى حفظ مى كند، اين معنى از واژه (حصورا) استفاده مى شود.

واژه (حصور) از حصر به معنى حبس گرفته شده است، در اينجا به معنى كسى است كه خود را از هوى و هوس، منع كرده است، اين واژه گاه به معنى كسى كه خوددارى از ازدواج مى كند نيز آمده به همين دليل جمعى از مفسران آن را به همين معنى تفسير كرده اند، و در پاره اى از روايات نيز به آن اشاره شده است.

چهارم و پنجم اينكه او پيامبر بزرگى خواهد بود (توجه داشته باشيد كه نبيا به صورت نكره آمده كه در اينجا براى عظمت است ) و از صالحان و شايستگان خواهد بود.

زكريا از شنيدن اين بشارت به وسيله فرشتگان، غرق شادى و سرور شد و در عين حال نتوانست شگفتى خود را از چنين موضوعى پنهان كند، عرض كرد: پروردگارا! چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد در حالى كه پيرى به من رسيده و همسرم ناز است (قال رب انى يكون لى غلام و قد بلغنى الكبر و امراتى عاقر).

در اينجا خداوند به او پاسخ داد و فرمود: اينگونه خداوند هر كارى را كه بخواهد انجام مى دهد( قال كذلك الله يفعل ما يشاء ) .

و با اين پاسخ كوتاه كه تكيه بر نفوذ اراده و مشيت الهى داشت، زكريا قانع شد.

نكته ها

1 - آيا ترك ازدواج فضيلت است؟

نخستين سوالى كه در اينجا پيش مى آيد. اين است كه اگر حصورا به معنى ترك كننده ازدواج باشد آيا اين عمل براى انسان امتيازى محسوب مى شود كه درباره يحيى آمده است.

در پاسخ بايد گفت: اولا هيچگونه دليل قاطعى بر اينكه منظور از حصور در آيه ترك كننده ازدواج است در دست نيست.

و روايتى كه در اين زمينه نقل شده از نظر سند مسلم نمى باشد. و هيچ بعيد نيست كه حصور در آيه به معنى ترك كننده شهوات و هوسها و دنيا پرستى و صفتى همانند زهد بوده باشد.

ثانيا ممكن است يحيى نيز همانند عيسى بر اثر شرايط خاص زندگى و اجبار به سفرهاى متعدد براى تبليغ آيين خدا ناچار به مجرد زيستن بوده است.

اين يك قانون كلى براى همه نمى تواند باشد و اگر خداوند او را به اين صفت مى ستايد به خاطر اين است كه او بر اثر شرايط خاصى ازدواج نكرد ولى در عين حال توانست خود را از گناه حفظ كند و به هيچ وجه آلوده نشود، به طور كلى قانون ازدواج، يك قانون فطرى است و در هيچ آيينى ممكن نيست حكمى بر خلاف اين قانون فطرى، تشريع گردد، بنابراين نه در آيين اسلام و نه در هيچ آيين ديگرى ترك ازدواج، كار خوبى نبوده است.

2 - يحيى و عيسى (عليهما‌السلام )

واژه يحيى از ماده حيات به معنى زنده مى ماند است، كه به عنوان نام براى اين پيامبر بزرگ انتخاب شده است و منظور از زندگى، هم زندگى مادى و هم معنوى در پرتو ايمان و مقام نبوت و ارتباط با خدا است و چنانكه از اين آيه و آيه 7 سوره مريم استفاده مى شود، اين نام را خداوند پيش از تولد براى او انتخاب كرد:(يا زكريا انا نبشرك بغلام اسمه يحيى لم نجعل له من قبل سميا) (اى زكريا ما تو را بشارت به فرزندى مى دهيم كه نامش يحيى است و پيش از او همنامى برايش قرار نداديم ).

ضمنا از جمله اخير استفاده مى شود كه نام مزبور نام بى سابقه اى بوده است.

همانطور كه از آيات گذشته استفاده شد تقاضاى تولد يحيى بعد از مشاهده پيشرفتهاى سريع معنوى مريم به وسيله زكريا انجام شد.

و جالب توجه اينكه بر اثر اين دعا خداوند فرزندى به زكريا داد كه از جهات زيادى شباهت به فرزند مريم، عيسى داشت. از جهت نبوت در كودكى، و از جهت مفهوم اسم (عيسى و يحيى هر دو از نظر لغت به معنى زنده مى ماند است ) و از نظر درود فرستادن خداوند بر آنها در مراحل سه گانه تولد، مرگ و حشر و از جهات ديگر.

3 - در آيات فوق زكريا به هنگام شرح پيرى خود مى گويد: و قد بلغنى الكبر (پيرى به سراغ من آمده ) ولى در آيه 8 سوره مريم از قول او مى خوانيم: و قد بلغت من الكبر عتيا، (من به آخرين مرحله پيرى رسيده ام ).

اين اختلاف در تعبير به خاطر آن است كه همانطور كه انسان به سوى پيرى

مى رود گويا پيرى و مرگ هم از طرف مقابل به سراغ او مى آيد چنانكه على (عليه‌السلام ) مى فرمايد: اذا كنت فى ادبار و الموت فى اقبال فما اسرع الملتقى: (چون كه تو به سوى پايان عمر مى روى و مرگ به سوى تو مى آيد چه زود به يكديگر خواهيد رسيد).

4 - (غلام ) از نظر لغت به معنى پسر جوان است.

و (عاقر) از واژه (عقر) به معنى ريشه و اساس يا به معنى حبس است و اينكه به زنان نازا عاقر مى گويند يا به خاطر آن است كه كار آنان به پايان رسيده و يا اينكه از نظر تولد فرزند محبوس گشته اند.

5 - در اينجا سوالى پيش مى آيد كه تعجب و شگفتى زكريا با توجه به قدرت بى پايان پروردگار براى چه بود؟.

ولى با توجه به آيات ديگر قرآن پاسخ آن روشن است. او مى خواست بداند كه از يك زن نازا كه حتى سالها پيش دوران قاعدگى را پشت سر گذاشته بود چگونه ممكن است، فرزندى متولد شود؟ چه تغييراتى در وجود او پيدا مى شود آيا بار ديگر همچون زنان جوان و ميان سال عادت ماهانه مى بيند يا به طرز ديگر آماده پرورش فرزند مى شود.

به علاوه ايمان به قدرت خداوند غير از شهود و مشاهده است. او در حقيقت مى خواست در اينجا ايمانش به مرحله شهود برسد و همانند ابراهيم كه ايمان به معاد داشت و تقاضاى شهود مى كرد مى خواست به چنين مرحله اى از اطمينان نايل گردد و اين طبيعى است كه هر انسانى هنگامى كه با مساله اى بر خلاف قوانين طبيعت مواجه مى شود در فكر فرو مى رود و تمايل پيدا مى كند كه يك نشانه حسى براى آن بيابد.

آيه (40)و ترجمه

( قال رب اجعل لى آية قال ايتك الا تكلم الناس ثلثة ايام الا رمزا و اذكر ربك كثيرا و سبح بالعشى و الابكار ) (41)

ترجمه:

41 - (زكريا) عرض كرد: پروردگارا! نشانهاى براى من قرار ده! گفت: نشانه تو آن است كه سه روز، جز به اشاره و رمز، با مردم سخن نخواهى گفت. (و زبان تو، بدون هيچ علت ظاهرى، براى گفتگو با مردم از كار مى افتد). پروردگار خود را (به شكرانه اين نعمت بزرگ،) بسيار ياد كن! و به هنگام صبح و شام، او را تسبيح بگو!

تفسير:

بشارت تولد يحيى

سخن از زكريا و درخواست فرزندى از سوى او از پيشگاه خدا و بشارت به تولد يحيى بود.

در اينجا زكريا از خداوند تقاضاى نشانهاى بر اين بشارت بزرگ مى كند و چنانكه گفتيم نه به خاطر عدم اعتماد بر وعده هاى الهى، بلكه براى تاكيد بيشتر و اينكه ايمان او به اين مطلب ايمان شهودى گردد، تا قلبش ‍ مالامال از اطمينان شود، همانگونه كه ابراهيم خليل تقاضاى مشاهده صحنه معاد براى آرامش هر چه بيشتر قلب مى نمود.

زكريا عرضه داشت: پروردگارا! نشانهاى براى من قرار ده( قال رب اجعل لى آية ) .

در پاسخ خداوند به او گفت: نشانه تو آن است كه سه روز با مردم جز به اشاره و رمز، سخن نخواهى گفت و زبان تو بدون هيچ عيب و علت براى گفتگوى با مردم از كار مى افتد( قال آيتك الا تكلم الناس ثلثة ايام الا رمزا ) .

ولى پروردگار خود را (به شكرانه اين نعمت ) بسيار ياد كن و هنگام شب و

صبحگاهان او را تسبيح گوى( و اذكر ربك كثيرا و سبح بالعشى و الابكار ) .

از اين جمله استفاده مى شود در حالى كه زبان او به طور موقت، براى سخن گفتن با مردم از كار افتاده بود، قادر بر تسبيح و ذكر خدا بود، تا هم وظيفه شكرگذارى را نسبت به اين موهبت عظيم كه خدا به او عنايت كرده بود انجام دهد و هم نشانه روشنى از خداوند بزرگ بر گشودن موضوعات بسته باشد، يا به تعبير ديگر بريدن از مردم و پيوستن به حق در اين سه روز، او را به خدا نزديك تر كند و آيت و نشانه روشنى از قدرت خدا باشد.

(رمز) در اصل اشاره كردن با لبها را گويند، به صداى آهسته نيز رمز گفته مى شود، اين واژه در گفتگوهاى معمولى، معنى وسيع ترى پيدا كرده و به هر سخن و اشاره و نشانهاى كه مطلبى را مخفيانه يا به طور غير صريح برساند، رمز مى گويند.

به هر حال خداوند در خواست زكريا را پذيرفت و سه شبانه روز زبان او بدون هيچ عامل طبيعى از سخن گفتن با مردم باز ماند در حالى كه به ذكر خدا مترنم بود، اين وضع عجيب، نشانهاى از قدرت پروردگار بر همه چيز بود، خدايى كه مى تواند زبان بسته را به هنگام ذكرش بگشايد، قادر است از رحم عقيم و بسته، فرزندى با ايمان كه مظهر ياد پروردگار باشد به وجود آورد، و از اينجا رابطه اين نشانه با آنچه زكريا مى خواست، روشن مى شود.

بعضى از مفسران گفته اند: احتمال دارد كه اين خوددارى از سخن گفتن با مردم جنبه اختيارى داشته، و زكريا به فرمان خدا مامور بوده كه در اين سه روز، زبان جز به ثناى الهى نگشايد و به اصطلاح مامور به روزه سكوت بود كه در بعضى از امم پيشين وجود داشته است.

فخر رازى اين قول را از ابو مسلم نقل مى كند، و آن را تفسير زيبا و معقولى مى شمرد ولى روشن است كه اين تفسير با محتواى آيه سازگار نيست زيرا زكريا درخواست آيه و نشانهاى براى بشارت الهى كرد، و سكوت اختيارى هيچگونه دليلى بر اين معنى نمى تواند باشد.

واژه (عشى ) معمولا به ساعات آخر روز گفته مى شود همانگونه كه ابكار به ساعات آغاز روز مى گويند، بعضى معتقدند كه از ابتداى ظهر تا غروب آفتاب عشى نام دارد، و از ابتداى طلوع صبح تا هنگام ظهر، ابكار است.

ولى راغب اصفهانى در كتاب مفردات مى گويد:(عشى )از هنگام ظهر است تا صبح فردا، و ابكار از طلوع صبح است تا ظهر بنابراين عشى و ابكار، مجموع شبانه روز را شامل مى شود، ولى همانطور كه گفتيم اين دو واژه معمولا در دو معنى اول به كار مى رود.

نكته:

در اينجا سوالى پيش مى آيد كه آيا بسته شدن زبان پيامبر، با مقام نبوت و وظيفه تبليغى او سازگار است؟

پاسخ اين سوال چندان مشكل نيست زيرا اين موضوع، در صورتى با وظيفه نبوت سازگار نمى باشد كه طولانى باشد اما براى يك مدت كوتاه، مدتى كه پيامبر مى تواند در آن مدت از قوم و جمعيت خود غايب گردد و به عبادت خدا بپردازد مانعى نخواهد داشت.

به علاوه در همين مدت او مى توانست با ايماء و اشاره مطالب لازم را به اطلاع آنها برساند و يا با تلاوت آيات پروردگار كه ذكر خدا محسوب مى شد حقايق را به آنها تفهيم كند و اتفاقا همين كار را كرد و با اشاره، مردم را به ذكر خداوند هدايت نمود!

آيه (42) و (43)و ترجمه

( و اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله اصطفيك و طهرك و اصطفيك على نساء العالمين ) (42)( يامريم اقنتى لربك و اسجدى و اركعى مع الراكعين ) (43)

ترجمه:

42 - و (به ياد آوريد) هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مريم! خدا تو را برگزيده و پاك ساخته، و بر تمام زنان جهان، برترى داده است.

43 - اى مريم! (به شكرانه اين نعمت ) براى پروردگار خود، خضوع كن و سجده بجا آور! و با ركوع كنندگان، ركوع كن!

تفسير:

مريم بانوى برگزيده الهى

اين آيات بار ديگر، به داستان مريم باز مى گردد، و از دوران شكوفايى و برومندى او سخن مى گويد، و مقامات والاى او را بر مى شمرد.

نخست از گفتگوى فرشتگان با مريم، بحث مى كند، مى فرمايد: به ياد آور هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مريم! خدا تو را برگزيده و پاك ساخته و بر تمام زنان جهان برترى داده است( و اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله اصطفيك و طهرك و اصطفيك على نساء العالمين ) .

چه افتخارى از اين برتر كه انسانى با فرشتگان هم سخن شود، آن هم سخنى كه بشارت برگزيدگى او از سوى خدا و طهارت و برترى او بر تمام زنان جهان باشد، و اين نبود جز در سايه تقوا و پرهيزگارى و ايمان و عبادت او، آرى او برگزيده شد تا پيامبرى همچون عيساى مسيح به دنيا آورد.

جالب توجه اين كه جمله (اصطفيك )در آيه تكرار شده يك بار براى بيان برگزيدگى او به طور مطلق و بار دوم براى برگزيدگى او نسبت به تمام زنان جهان.

اين آيه گواه بر اين است كه مريم بزرگترين شخصيت زن در جهان خود بوده است. و اين موضوع با آنچه درباره بانوى بزرگ اسلام فاطمه (عليها‌السلام ) رسيده است كه او برترين بانوى جهان است منافات ندارد زيرا در روايات متعددى از پيغمبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه:

(اما مريم كانت سيدة نساء زمانها اما فاطمة فهى سيدة نساء العالمين من الاولين و الاخرين ) (اما مريم بانوى زنان زمان خود بود اما فاطمه بانوى همه بانوان جهان از اولين و آخرين است ).

كلمه (العالمين ) هيچگونه منافات با اين سخن ندارد زيرا اين كلمه در قرآن و عبارات معمولى به معنى مردمى كه در يك عصر و زمان زندگى مى كنند آمده است چنانكه درباره بنى اسرائيل مى خوانيم:(و انى فضلتكم على العالمين ) و من شما را بر جهانيان برترى بخشيدم ) بديهى است منظور، برترى مومنان بنى اسرائيل بر مردم عصر خود بوده است.

در آيه بعد سخن از خطاب ديگرى از فرشتگان به مريم است، مى گويند: اى مريم! (به شكرانه اين نعمتهاى بزرگ كه از سوى خداوند برگزيده شدهاى و بر زنان جهان عصر خود برترى يافتهاى و از هر نظر پاك و پاكيزه گشتهاى ) براى پروردگارت سجده كن و همراه ركوع كنندگان ركوع نما( يا مريم اقنتى لربك و اسجدى و اركعى مع الراكعين ) .

در اينجا سه دستور از طرف فرشتگان به مريم داده شده: نخست (قنوت ) در برابر پروردگار و اين واژه همانطور كه سابقا اشاره كرديم به معنى خضوع و دوام اطاعت است، و ديگر (سجود) كه آن نيز نوعى از خضوع كامل در برابر خدا است و ديگر(ركوع ) كه آن هم نوع ديگرى از خضوع و تواضع مى باشد.

جمله (و اركعى مع الراكعين ) (با ركوع كنندگان ركوع كن ) ممكن است اشاره به نماز جماعت بوده باشد، و نيز ممكن است اشاره به پيوستن به جمعيت نمازگزاران و خاضعان در برابر خدا باشد، يعنى همانطور كه ديگر بندگان خالص خدا براى او ركوع بجا مى آورند، تو نيز ركوع كن.

در اين آيه نخست اشاره به سجده و سپس اشاره به ركوع شده است، و اين نه به خاطر آن است كه در نماز آنها سجده قبل از ركوع انجام مى گرفته بلكه منظور انجام هر دو عبادت است و نظرى به ترتيب آنها نيست مثل اين است كه بگوييم نماز بخوان و وضو بگير و پاكيزه باش يعنى همه اين وظايف را انجام بده زيرا عطف كردن با و او دلالتى بر ترتيب ندارد، به علاوه ركوع و سجود در اصل به معنى تواضع و خضوع است و ركوع و سجود معمولى يكى از مصاديق آن محسوب مى شود.

آيه (44)و ترجمه

( ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك و ما كنت لديهم إ ذ يلقون اقلامهم ايهم يكفل مريم و ما كنت لديهم اذ يختصمون ) (44)

ترجمه:

44 - (اى پيامبر!) اين، از خبرهاى غيبى است كه به تو وحى مى كنيم، و تو در آن هنگام كه قلمهاى خود را (براى قرعه كشى ) به آب مى افكندند تا كداميك كفالت و سرپرستى مريم را عهده دار شود، و (نيز) به هنگامى كه (دانشمندان بنى اسرائيل، براى كسب افتخار سرپرستى او،) با هم كشمكش داشتند، حضور نداشتى، (و همه اينها، از راه وحى به تو گفته شد).

تفسير:

سرپرستى مريم

اين آيه اشاره به گوشه ديگرى از داستان مريم مى كند و مى گويد: آنچه را درباره سرگذشت مريم و زكريا براى تو بيان كرديم از خبرهاى غيبى است كه به تو وحى مى كنيم( ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك ) .

زيرا اين داستانها به اين صورت (صحيح و خالى از هر گونه خرافه ) در هيچ يك از كتب پيشين كه تحريف يافته است، وجود ندارد و سند آن تنها وحى آسمانى قرآن است.

سپس در ادامه اين سخن مى گويد: در آن هنگام كه آنها قلمهاى خود را براى (قرعه كشى و) تعيين سرپرستى مريم در آب افكندند، تو حاضر نبودى و نيز هنگامى كه (علماى بنى اسرائيل براى كسب افتخار سرپرستى او) با هم كشمكش داشتند حضور نداشتى و ما همه اينها را از طريق وحى به تو گفتيم( و ما كنت لديهم اذ يلقون اقلامهم ايهم يكفل مريم و ما كنت لديهم اذ يختصمون ) .

همانگونه كه در تفسير آيات قبل گفته شد، مادر مريم پس از وضع حمل نوزاد خود را در پارچهاى پيچيد و به معبد آورد، و به علما و بزرگان بنى اسرائيل خطاب كرد كه اين نوزاد براى خدمت خانه خدا نذر شده است، سرپرستى او را به عهده بگيريد و از آنجا كه مريم از خانواده اى بزرگ و معروف به پاكى و درستى (خانواده عمران ) بود، عابدان بنى اسرائيل، براى سرپرستى او بر يكديگر پيشى مى گرفتند، و به همين جهت چاره اى جز قرعه نيافتند، به كنار نهرى آمدند و قلمها و چوبهايى كه به وسيله آن قرعه مى زدند حاضر كردند و نام هر يك را به يكى از آنها نوشتند، هر قلمى در آب فرو مى رفت برنده قرعه نبود، تنها قلمى كه روى آب باقى ماند، قلمى بود كه نام زكريا بر آن نوشته شده بود، و به اين ترتيب سرپرستى زكريا نسبت به مريم مسلم شد و در واقع از همه سزاوارتر بود زيرا علاوه بر دارا بودن مقام نبوت شوهر خاله مريم بود.

قرعه آخرين راه حل اختلاف

از اين آيه و آياتى كه در سوره صافات درباره يونس آمده استفاده مى شود كه براى حل مشكل و يا در هنگام مشاجره و نزاع و هنگامى كه كار به بن بست كامل مى رسد و هيچ راهى براى پايان دادن به نزاع ديده نمى شود مى توان از قرعه استمداد جست همين آيات به ضميمه روايات پيشوايان اسلام سبب شده كه قاعده قرعه به عنوان يكى از قواعد فقهى در كتب اسلامى شناخته شود و از آن بحث گردد اما همان طور كه در بالا اشاره شد، قرعه مشروط به وجود بن بست كامل است بنابراين هر گاه طريق ديگرى براى حل شكل پيدا شود از قرعه نمى توان استفاده كرد.

طرز قرعه كشى در اسلام صورت خاصى ندارد بلكه مى توان از چوبه هاى تير يا سنگ ريزه يا كاغذ و مانند آن طورى استفاده كرد كه تبانى و زدوبند در آن راه نداشته باشد روشن است كه در اسلام از طريق قرعه كشى نمى توان برد و باخت كرد. زيرا اين موضوع مشكلى نبوده كه براى حل آن متوسل به قرعه شويم و چنان درآمدى مشروع نيست.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه قرعه مخصوص منازعات و اختلافات ميان مردم نيست بلكه بن بستهاى ديگر را نيز مى توان با آن گشود مثلا همانطور كه در احاديث وارد شده. اگر انسان منحرفى با گوسفندى آميزش جنسى كند، سپس آن را در ميان گله گوسفندان رها نمايد و شناخته نشود بايد به قيد قرعه يكى از آنها را خارج ساخت و از خوردن گوشت آن اجتناب نمود زيرا كنار گذاشتن همه آنها زيان بزرگى است و استفاده از گوشت همه آنها نيز جايز نمى باشد. در اينجا قرعه حل مشكل مى كند.

آيه (45) و (46)و ترجمه

( اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله يبشرك بكلمة منه اسمه المسيح عيسى ابن مريم وجيها فى الدنيا و الاخرة و من المقربين ) (45)( و يكلم الناس فى المهد و كهلا و من الصالحين ) (46)

ترجمه:

45 - (به ياد آوريد) هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مريم! خداوند تو را به كلمهاى (وجود با عظمتى ) از طرف خودش بشارت مى دهد كه نامش مسيح، عيسى پسر مريم است، در حالى كه در اين جهان و جهان ديگر، صاحب شخصيت خواهد بود، و از مقربان (الهى ) است.

46 - و با مردم، در گاهواره و در حالت كهولت (و ميان سال شدن ) سخن خواهد گفت، و از شايستگان است.

تفسير:

بشارت تولد مسيح

از اين آيه به بعد به بخش مهم ديگرى از زندگى مريم، يعنى جريان تولد فرزندش حضرت مسيح (عليه‌السلام ) مى پردازد و نكات مهمى را در اين رابطه شرح مى دهد، نخست مى فرمايد: به ياد آور هنگامى را كه فرشتگان گفتند: اى مريم! خداوند تو را به كلمهاى (وجود با عظمتى ) از سوى خودش بشارت مى دهد كه نامش مسيح عيسى (عليه‌السلام ) پسر مريم است( و اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله يبشرك بكلمة منه اسمه المسيح عيسى ابن مريم ) در حالى كه هم در اين جهان و هم در جهان ديگر، آبرومند و با شخصيت و از مقربان (درگاه خدا) خواهد بود( وجيها فى الدنيا و الاخرة و من المقربين ) .

نكته ها

1 - در اين آيه و دو آيه ديگر از مسيح به عنوان كلمه ياد شده است اين تعبير در كتب عهد جديد نيز ديده مى شود.

درباره اينكه چرا به عيسى كلمه گفته شده در ميان مفسران سخن بسيار است اما بيشتر به نظر مى رسد كه علت آن همان تولد فوق العاده مسيح مى باشد كه مشمول( انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون ) است و يا به خاطر اين است كه قبل از تولد، خداوند بشارت او را در كلامى به مادرش داده بود.

و نيز ممكن است علت اين تعبير اين باشد كه كلمه در اصطلاح قرآن به معنى مخلوق به كار مى رود مانند:( قل لو كان البحر مدادا لكلمات ربى لنفد البحر قبل ان تنفد كلمات ربى و لو جئنا بمثله مددا ) (بگو: اگر درياها به صورت مركب براى نوشتن كلمات پروردگار من شوند آنها تمام مى شوند پيش از آنكه كلمات پروردگار من تمام گردد هر چند همانند درياها را بر آن بيفزاييم ).

در اين آيه منظور از (كلمات خدا) همان مخلوقات او است از آنجا كه مسيح (عليه‌السلام ) يكى از مخلوقات بزرگ خدا بوده است اطلاق كلمه بر او شده كه در ضمن پاسخى به مدعيان الوهيت عيسى نيز بوده باشد.

2 - اطلاق مسيح به معنى مسح كننده يا مسح شده بر عيسى (عليه‌السلام ) ممكن است از اين نظر باشد كه او با كشيدن دست بر بدن بيماران غير قابل علاج آنها را به فرمان خدا شفا مى داد و چون اين افتخار از آغاز براى او پيش بينى شده بود خدا نام او را قبل از تولد مسيح گذاشت.

و يا به خاطر آن است كه خداوند او را از ناپاكى و گناه مسح كرد و پاك گردانيد.

3 - قرآن در اين آيه و آيات متعدد ديگر صريحا عيسى را فرزند مريم معرفى كرده تا پاسخى به مدعيان الوهيت عيسى باشد زيرا كسى كه از مادر متولد مى شود و مشمول تمام تغييرات دوران جنين و تغييرات و تحولات جهان ماده است چگونه مى تواند خدا باشد؟ خدائى كه از تمام تغييرات و دگرگونيها بر كنار است.

در آيه بعد به يكى از فضائل و معجزات حضرت مسيح (عليه‌السلام )، اشاره مى كند، مى گويد: او با مردم در گهواره، و در حال كهولت (ميان سال شدن ) سخن خواهد گفت و او از صالحان است( و يكلم الناس ‍ فى المهد و كهلا و من الصالحين ) .

همانگونه كه در سوره مريم خواهد آمد، مريم براى رفع اتهام از خودش كه فرزندى بدون پدر به دنيا آورده بود، به فرمان خدا اشاره به گاهواره نوزادش عيسى (عليه‌السلام ) كرد، او در همان حال به سخن در آمد و با زبان فصيح و گويا مقام بندگى خويش را در مقابل خدا، و همچنين مقام نبوت خود را آشكار ساخت، و از آنجا كه غير ممكن است پيامبرى اين چنين با عظمت از رحم آلوده اى بيرون آيد پاكدامنى مادرش را با اين اعجاز اثبات نمود.

بايد توجه داشت كه كلمه (مهد) به معنى محلى است كه براى خواب و استراحت نوزاد آماده مى كنند و نزديك به معنى گهواره در فارسى است با اين تفاوت كه در گهواره مفهوم جنبش و حركت افتاده است در حالى كه مهد مفهوم عامى دارد و هر گونه محلى را كه براى نوزاد آماده كنند شامل مى شود.

ظاهر آيات سوره مريم اين است كه او در همان روزهاى آغاز تولدش زبان به سخن گشود، كارى كه براى هيچ نوزادى عادتا ممكن نيست و اين خود يك معجزه بزرگ بود، ولى سخن گفتن در حال ميان سالى و كهولت يك امر كاملا عادى است و ذكر اين دو با هم در آيه فوق ممكن است اشاره به اين باشد كه او در گاهواره همان گونه سخن مى گفت كه در موقع رسيدن به كمال عمر، سخنانى سنجيده و پر محتوا و حساب شده، نه سخنانى كودكانه.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين تعبير اشاره به اين حقيقت باشد كه مسيح (عليه‌السلام ) از آغاز تولد تا زمانى كه به سن كهولت رسيد همواره سخن حق مى گفت و در راه ارشاد و تبليغ خلق گام بر مى داشت.

به علاوه اين تعبير درباره عيسى (عليه‌السلام )، گويا يك نوع پيشگويى و اشاره به آينده عمر او است، زيرا ميدانيم طبق تواريخ، حضرت مسيح (عليه‌السلام ) هرگز در اين جهان و در ميان مردم به سن پيرى نرسيد، بلكه در سن 33 سالگى از ميان مردم بيرون رفت، و خدا او را به آسمان برد و مطابق روايات متعددى در عصر ظهور حضرت مهدى عج به ميان مردم باز مى گردد. (و با آنها سخن مى گويد همانگونه كه در آغاز عمر سخن مى گفت ).

تعبير به (من الصالحين ) نشان مى دهد كه صالح و شايسته بودن از بزرگترين افتخاراتى است كه نصيب انسان مى شود، و گويى همه ارزشهاى انسانى در آن جمع است

آيه (47)و ترجمه

( قالت رب انى يكون لى ولد و لم يمسسنى بشر قال كذلك الله يخلق ما يشاء اذا قضى امرا فانما يقول له كن فيكون ) (47)

ترجمه:

47 - (مريم ) گفت: پروردگارا! چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد، در حالى كه انسانى با من تماس نگرفته است؟! فرمود: خداوند، اينگونه هر چه را بخواهد مى آفريند! هنگامى كه چيزى را مقرر دارد (و فرمان هستى آن را صادر كند)، فقط به آن مى گويد: موجود باش! آن نيز فورا موجود مى شود.

تفسير:

چگونه بدون همسر فرزند مى آورم؟!

باز در اين آيه داستان مريم (عليها‌السلام ) ادامه مى يابد، او هنگامى كه بشارت تولد عيسى (عليه‌السلام ) را شنيد، چنين گفت: پروردگارا! چگونه فرزندى براى من خواهد بود، در حالى كه هيچ انسانى با من تماس ‍ نگرفته و هرگز همسرى نداشته ام( قالت رب انى يكون لى ولد و لم يمسسنى بشر ) .

ميدانيم اين جهان، جهان اسباب است، و خداوند آفرينش را چنان قرار داده كه هر موجودى به دنبال يك سلسله عوامل و اسباب پا به دائره وجود مى گذارد، مثلا براى تولد يك فرزند، آميزش جنسى و ازدواج و تركيب اسپرم و اوول لازم است، بنابراين جاى تعجب نيست كه مريم با شنيدن اين بشارت كه بزودى صاحب فرزندى خواهد شد در شگفتى فرو رود.

ولى خداوند به اين شگفتى پايان داد و فرمود: اين گونه خدا هر چه را بخواهد مى آفريند( قال كذلك الله يخلق ما يشاء ) .

نظام عالم طبيعت مخلوق خدا است و محكوم فرمان او است و هر گاه بخواهد مى تواند اين نظام را دگرگون سازد و به وسيله اسباب و عوامل غير عادى موجوداتى را بيافريند.

سپس براى تكميل اين سخن مى فرمايد: هنگامى كه چيزى را مقرر كند (و فرمان وجود آن را صادر نمايد) تنها به آن مى گويد: موجود باش، آن نيز فورا موجود مى شود( اذا قضى امرا فانما يقول له كن فيكون ) .

بديهى است كه تعبير به (كن ) (باش ) در حقيقت بيان اراده قطعى خدا است، و گر نه نيازى به سخنى نيست، يعنى به مجرد اينكه اراده او بر چيزى تعلق گرفت و فرمان آفرينش صادر شد، فورا لباس هستى بر آن پوشانده مى شود.

قابل توجه اينكه: درباره آفرينش عيسى در اين آيه جمله (يخلق ) (مى آفريند) به كار رفته، در حالى كه درباره آفرينش يحيى در چند آيه قبل، تعبير به (يفعل ) (انجام مى دهد) شده است، شايد اين تفاوت تعبير، اشاره به تفاوت خلقت اين دو پيامبر بوده باشد كه يكى از مجراى عادى و ديگرى از مجراى غير عادى به وجود آمده اند.

اين نكته قابل توجه است كه در آغاز اين آيات، مريم با فرشتگان سخن مى گويد ولى در اينجا مى بينيم او با خداى خود سخن مى گويد و از او پاسخ مى شنود، گويا چنان مجذوب ذات پاك حق شد كه واسطه ها را از ميان برداشت و يكپارچه با مبدأ عالم هستى پيوند گرفت، و بى هيچ واسطه اى آنچه مى خواست گفت و آنچه مى بايست شنيد - البته سخن گفتن غير پيامبران با خدا هر گاه به صورت وحى نبوت نباشد اشكال ندارد.

آيه (48)و(49) و ترجمه

( و يعلمه الكتاب و الحكمة و التورية و الانجيل ) (48)( و رسولا الى بنى اسرائيل انى قد جئتكم باية من ربكم انى اخلق لكم من الطين كهية الطير فانفخ فيه فيكون طيرا باذن الله و ابرئ الاكمه و الابرص و احى الموتى باذن الله و انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون فى بيوتكم ان فى ذلك لاية لكم ان كنتم مومنين ) (49)

ترجمه:

48 - و به او، كتاب و دانش و تورات و انجيل، مى آموزد.

49 - و (او را به عنوان ) رسول و فرستاده به سوى بنى اسرائيل (قرار داده، كه به آنها مى گويد:) من نشانهاى از طرف پروردگار شما، برايتان آورده ام، من از گل، چيزى به شكل پرنده مى سازم، سپس در آن مى دمم و به فرمان خدا، پرندهاى مى گردد. و به اذن خدا، كور مادرزاد و مبتلايان به برص (پيسى ) را بهبودى مى بخشم، و مردگان را به اذن خدا زنده مى كنم، و از آنچه مى خوريد، و در خانه هاى خود ذخيره مى كنيد، به شما خبر مى دهم، مسلما در اينها، نشانهاى براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد!

تفسير:

ساير اوصاف مسيح

به دنبال صفات چهارگانه اى كه در آيات قبل براى حضرت مسيح (عليه‌السلام ) بيان شد، (آبرومند در دنيا و آخرت بودن، از مقربان بودن، و سخن گفتن در گاهواره و از صالحان بودن ) به دو وصف ديگر از اوصاف آن پيامبر بزرگ كه هر كدام نيز تركيبى از مجموعه اوصاف مهمى است، اشاره مى كند

نخست مى فرمايد: خداوند به او كتاب و دانش و تورات و انجيل مى آموزد( و يعلمه الكتاب و الحكمة و التورية و الانجيل ) .

نخست به تعليم كتاب و حكمت و دانش به طور كلى اشاره مى كند و بعد دو مصداق روشن اين كتاب و حكمت يعنى تورات و انجيل را بيان مى نمايد.

بديهى است افرادى كه به عنوان رهبر جامعه بشريت از سوى خداوند تعيين مى شوند، بايد در درجه اول از علم و دانش كافى برخوردار باشند و آيين و قوانين زنده و سازنده اى با خود بياورند و در درجه بعد دلايل و اسناد روشنى براى ارتباط خود با خدا ارائه دهند و با اين دو وسيله ماموريت هدايت مردم را تكميل و تثبيت كنند، در آيات فوق به اين دو معنى اشاره شده است، در آيه اول سخن از علم و دانش و كتاب آسمانى حضرت مسيح (عليه‌السلام ) بود، و در آيه دوم اشاره به معجزات متعدد او است.

مى فرمايد: و (خداوند) او را رسول و فرستاده اى به سوى بنى اسرائيل قرار مى دهد (و رسولا الى بنى اسرائيل ).

ممكن است از اين جمله در ابتدا چنين به نظر آيد كه ماموريت حضرت مسيح (عليه‌السلام ) تنها دعوت بنى اسرائيل بوده است، همانها كه در آن زمان گرفتار انواع خرافات و آلودگى هاى اخلاقى و عقيدتى و اختلافات شديد شده بودند و اين با اولوا العزم بودن حضرت مسيح (عليه‌السلام ) منافات ندارد، زيرا پيامبر اولوا العزم كسى است كه داراى آيين جديد باشد خواه ماموريت او جهانى باشد يا نباشد (در تفسير نور الثقلين نيز روايتى درباره منحصر بودن ماموريت حضرت مسيح (عليه‌السلام ) به بنى اسرائيل نقل شده است ).

ولى بعضى از مفسران گفته اند كه دعوت حضرت مسيح (عليه‌السلام ) جهانى بوده نه منحصر به بنى اسرائيل، هر چند بنى اسرائيل در صف اول كسانى كه او ماموريت هدايت آنها را داشت، قرار گرفته بودند، مرحوم علامه مجلسى در بحار الانوار، اخبارى در تفسير اولوا العزم نقل مى كند كه مفهوم آنها جهانى بودن دعوت اين پيامبران است.

سپس مى افزايد: او مامور بود به آنها بگويد: من نشانهاى از سوى پروردگارتان براى شما آورده ام( انى قد جئتكم باية من ربكم ) .

نه يك نشانه بلكه نشانه هاى متعدد (بنابراين تنوين در اينجا براى بيان عظمت اين نشانه است نه بيان وحدت ).

من از گل چيزى به شكل پرنده مى سازم، سپس در آن مى دمم و به فرمان خدا پرندهاى مى گردد( انى اخلق لكم من الطين كهيئة الطير فانفخ فيه فيكون طيرا باذن الله ) .

از آنجا كه دعوت انبياء در حقيقت به سوى حيات و زندگى حقيقى است در آيه فوق هنگام شرح معجزات حضرت مسيح (عليه‌السلام ) نخست اشاره به ايجاد حيات و زندگى در موجودات بى جان به فرمان خدا مى كند.

مساله ايجاد حيات در موجودات جهان، هر گاه به صورت تدريجى باشد چيز عجيبى نيست، زيرا ميدانيم همه موجودات زنده كنونى از همين آب و خاك به وجود آمده اند، معجزه آن است كه خداوند همان عوامل را كه طى هزاران يا ميليونها سال رخ داده يك جا جمع كند و به سرعت، مجسمه كوچكى به شكل پرنده، مبدل به موجود زندهاى شود، و اين مى تواند نشانهاى از صدق دعوى آورنده آن در مورد ارتباط با جهان ماوراء طبيعت و قدرت بى پايان پروردگار باشد.

سپس به بيان دومين معجزه يعنى درمان بيماريهاى صعب العلاج يا غير قابل علاج از طرق عادى پرداخته: مى گويد: من كور مادرزاد و مبتلا به برص (پيسى ) را بهبودى مى بخشم( و ابرى الاكمه و الابرص ) .

شك نيست كه اين موضوعات مخصوصا براى پزشكان و دانشمندان آن زمان معجزات غير قابل انكارى بوده است.

در سومين مرحله، اشاره به معجزه ديگرى مى كند و آن اينكه: من مردگان را به فرمان خدا زنده مى كنم( و احى الموتى باذن الله ) .

چيزى كه در هر عصر و زمانى جزء معجزات و كارهاى خارق العاده است. و در مرحله چهارم موضوع خبر دادن از اسرار نهانى مردم را مطرح مى كند زيرا هر كس معمولا در زندگى فردى و شخصى خود، اسرارى دارد كه ديگران از آن آگاه نيستند، اگر كسى بدون هيچ سابقه اى مثلا از غذاهايى كه اشخاص خورده اند يا آنچه را كه ذخيره كرده اند دقيقا خبر دهد دليل بر اين است كه از يك منبع غيبى الهام گرفته است مسيح مى گويد: من شما را از آنچه مى خوريد و در خانه ها ذخيره مى كنيد خبر مى دهم( و انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون فى بيوتكم ) .

و در پايان به تمام اين چهار معجزه اشاره كرده، مى گويد: مسلما در اينها نشانهاى است براى شما اگر ايمان داشته باشيد و در جستجوى حقيقت باشيد( ان فى ذلك لاية لكم ان كنتم مومنين ) .

نكته ها

1 - آيا معجزات مسيح عجيب است؟

بعضى از مفسران (مانند نويسنده المنار) اصرار دارند كه كارهاى اعجاز آميز فوق را كه قرآن صريحا براى مسيح ذكر كرده، به نوعى توجيه كنند، مثلا بگويند عيسى تنها ادعا كرد كه من مى توانم به فرمان خدا چنين كارى را انجام دهم ولى عملا هرگز انجام نداد در حالى كه اگر فرضا اين احتمال در اين آيه قابل گفتگو باشد در آيه 110 از سوره مائده: و اذ تخلق من الطين كهيئة الطير... هيچگونه قابل قبول نيست زيرا در اين آيه صريحا مى گويد يكى از نعمتهاى خداوند بر تو (عيسى ) اين بود كه پرندهاى از گل مى ساختى و در آن مى دميدى و به فرمان خدا زنده مى شد.

به علاوه اصرار و پافشارى در اينگونه توجيهات هيچ موجب و دليلى ندارد زيرا اگر منظور انكار اعمال خارق العاده پيامبران باشد قرآن در موارد بسيارى به اين موضوع تصريح كرده و به فرض كه يكى يا چند مورد را توجيه كنيم بقيه چه خواهد شد؟

از اين گذشته هنگامى كه ما خدا را حاكم بر قوانين طبيعت ميدانيم نه محكوم آن، چه مانعى دارد كه قوانين عادى طبيعت به فرمان او در موارد استثنائى تغيير شكل داده و از طرق غير عادى حوادثى به وجود آيد و اگر تصور مى كنند اين موضوع با توحيد افعالى خداوند و خالقيت او و نفى شريك سازگار نيست قرآن پاسخ آن را گفته زيرا در همه جا وقوع اين حوادث را مشروط به فرمان خدا مى كند، يعنى هيچكس به اتكاء نيروى خود نمى تواند دست به چنين كارهائى بزند مگر اينكه به فرمان خداوند و استمداد از قدرت بى پايان او باشد و اين عين توحيد است نه شرك.

2 - ولايت تكوينى:

از مفاد آيه فوق و آيات مشابه آن كه در ذيل هر يك به خواست خدا اشاره خواهيم كرد استفاده مى شود كه فرستادگان و اولياى خدا به فرمان و اذن او مى توانند به هنگام لزوم در جهان تكوين و آفرينش تصرف كنند و بر خلاف عادت و جريان طبيعى، حوادثى به وجود آورند، زيرا جمله هاى (ابرى ) (بهبودى مى بخشم ) و احى الموتى (مردگان را زنده مى كنم ) و مانند آن كه به صورت فعل متكلم ذكر شده دليل بر صدور اينگونه كارها از خود پيامبران است و تفسير اين عبارات به دعا كردن پيامبران و اينكه كار آنها تنها دعا براى تحقق اين امور بوده نه غير آن تفسير بى دليلى است، بلكه ظاهر اين عبارات اين است كه آنان در جهان تكوين تصرف مى كردند و اين حوادث را به وجود مى آوردند.

منتهى براى اينكه كسى تصور نكند كه پيامبران و اولياى خدا استقلالى از خود دارند و در مقابل دستگاه آفرينش دستگاهى بر پا ساخته و نيز براى اينكه احتمال هر گونه شرك و دوگانه پرستى در خلقت و آفرينش بر طرف گردد در چندين مورد از اين آيات روى كلمه (باذن الله ) و مانند آن تكيه شده است (در آيه مورد بحث دو بار و در آيه 110 سوره مائده چهار بار كلمه باذنى تكرار گرديده ) و منظور از ولايت تكوينى نيز چيزى جز اين نيست كه پيامبران يا امامان به هنگام لزوم و ضرورت تصرفاتى در جهان خلقت به اذن پروردگار انجام دهند و اين چيزى بالاتر از ولايت تشريعى يعنى سرپرستى مردم از نظر حكومت و نشر قوانين و دعوت و هدايت به راه راست است.

از آنچه گفته شد پاسخ كسانى كه ولايت تكوينى مردان خدا را منكر مى شوند و آن را يك نوع شرك مى دانند به خوبى روشن مى گردد زيرا هيچ كس براى پيامبران و يا امامان دستگاه مستقلى در مقابل خداوند قايل نيست، آنها همه اين كارها را به فرمان و اجازه او انجام مى دهند ولى منكران ولايت تكوينى مى گويند كار پيامبران منحصرا تبليغ احكام و دعوت به سوى خدا است و احيانا براى انجام گرفتن پاره اى از امور تكوينى از دعا استفاده مى كنند و بيش از اين كارى از آنها ساخته نيست، در حالى كه آيه فوق و آيات مشابه آن غير از اين را مى گويد.

ضمنا از آيه بالا استفاده مى شود كه لااقل بسيارى از معجزات پيغمبران اعمالى است كه به وسيله خود آنها انجام مى شود گرچه به فرمان خدا و استمداد از نيروى الهى است در واقع مى توان گفت معجزه هم كار پيامبران است (زيرا به وسيله آنها انجام مى شود) و هم كار خدا است زيرا با استمداد از نيروى پروردگار و اذن او انجام مى گردد.

3 - قابل توجه اينكه تكيه بر اذن خداوند در اين آيه تكرار شده تا بهانه اى براى مدعيان الوهيت مسيح باقى نماند و مردم او را خدا نپندارند و اگر در مساله اخبار به غيب تكرار نشده به خاطر وضوح آن است.

آيه (50)و (51) و ترجمه

( و مصدقا لما بين يدى من التورية و لاحل لكم بعض الذى حرم عليكم و جئتكم باية من ربكم فاتقوا الله و اطيعون ) (50)( ان الله ربى و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم ) (51)

ترجمه:

50 - و آنچه را پيش از من از تورات بوده، تصديق مى كنم، و (آمده ام ) تا پاره اى از چيزهايى را كه (بر اثر ظلم و گناه،) بر شما حرام شده، (مانند گوشت بعضى از چهار پايان و ماهيها،) حلال كنم، و نشانهاى از طرف پروردگار شما، برايتان آورده ام، پس از خدا بترسيد، و مرا اطاعت كنيد! 51 - خداوند، پروردگار من و شماست، او را بپرستيد (نه من، و نه چيز ديگر را)! اين است راه راست!

تفسير:

اين است راه راست

اين آيات نيز ادامه سخنان حضرت مسيح (عليه‌السلام ) است، و در واقع بخشى از اهداف بعثت خود را شرح مى دهد، مى گويد: من آمده ام تورات را تصديق كنم و مبانى و اصول آن را تحكيم بخشم( و مصدقا لما بين يدى من التورية ) .

و نيز آمده ام تا پاره اى از چيزهايى كه (بر اثر ظلم و گناه ) بر شما تحريم شده بود (مانند ممنوع بودن گوشت شتر و پاره اى از چربيهاى حيوانات و بعضى از پرندگان و ماهيها) بر شما حلال كنم (و لاحل لكم بعض الذى حرم عليكم ).

اين جمله اشاره به چيزى است كه در آيه 160 از سوره نساء آمده است مى فرمايد: فبظلم من الذين هادوا حرمنا عليهم طيبات احلت لهم: به خاطر ظلم و ستم يهود، پاره اى از نعمتهاى پاكيزه را كه بر آنها حلال شده بود تحريم كرديم ولى با ظهور حضرت مسيح (عليه‌السلام ) و به شكرانه ايمان به اين پيامبر بزرگ، آن ممنوعيتها برداشته شد.

سپس مى افزايد: من نشانهاى از سوى پروردگارتان براى شما آورده ام( و جئتكم باية من ربكم ) .

اين تاكيدى است بر آنچه در آيه قبل، از زبان حضرت مسيح (عليه‌السلام ) درباره معجزات او خوانديم، و اجمالى است از آن تفصيل.

و در پايان آيه چنين نتيجه گيرى مى كند: بنابراين از (مخالفت ) خداوند بترسيد و مرا اطاعت كنيد( فاتقوا الله و اطيعون ) .

در آيه بعد، از زبان حضرت مسيح (عليه‌السلام ) براى رفع هر گونه ابهام و اشتباه و براى اينكه تولد استثنائى او را دستاويزى براى الوهيت او قرار ندهند چنين نقل مى كند: مسلما خداوند پروردگار من و پروردگار شما است، پس او را پرستش كنيد (نه من و نه چيز ديگر را) اين راه راست راه توحيد و يكتاپرستى نه راه شرك و دوگانه و چندگانه پرستى( ان الله ربى و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم ) .

در آيات ديگر قرآن نيز كرارا مى خوانيم كه حضرت مسيح (عليه‌السلام ) روى مساله عبوديت و بندگى خود در پيشگاه خدا، تكيه مى فرمود، و بر خلاف آنچه در انجيلهاى تحريف يافته كنونى كه از زبان مسيح (عليه‌السلام ) نقل شده كه او غالبا كلمه پدر را درباره خدا به كار مى برد، قرآن مجيد كلمه (رب ) (پروردگار) و مانند آن را از او نقل مى كند كه دليلى است بر نهايت توجه او نسبت به مبارزه با شرك، و يا دعوى الوهيت حضرت مسيح (عليه‌السلام ) و لذا تا زمانى كه حضرت مسيح (عليه‌السلام ) در ميان مردم بود هيچ كسى جرأ ت پيدا نكرد او را يكى از خدايان معرفى كند و حتى آثار تعليمات مسيح (عليه‌السلام ) در زمينه توحيد به منحرفان اجازه نداد كه تا دو قرن بعد از او نيز، عقايد شرك آلود خود را ظاهر سازند و به اعتراف محققان مسيحى مساله تثليث و اعتقاد به خدايان سه گانه از قرن سوم ميلادى پيدا شد. (شرح بيشتر در اين زمينه در جلد چهارم ذيل آيه 171 سوره نساء خواهد آمد).

آيه (52) تا (54)و ترجمه

( فلما احس عيسى منهم الكفر قال من انصارى الى الله قال الحواريون نحن انصار الله آمنا بالله و اشهد بانا مسلمون ) (52)( ربنا امنا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاكتبنا مع الشهدين ) (53)( و مكروا و مكر الله و الله خير المكرين ) (54)

ترجمه:

52 - هنگامى كه عيسى از آنان احساس كفر (و مخالفت ) كرد، گفت: كيست كه ياور من به سوى خدا (براى تبليغ آيين او) گردد؟ حواريان ( شاگردان مخصوص او ) گفتند: ما ياوران خداييم، به خدا ايمان آورديم، و تو (نيز) گواه باش كه ما اسلام آورده ايم.

53 - پروردگارا! به آنچه نازل كردهاى، ايمان آورديم و از فرستاده (تو) پيروى نموديم، ما را در زمره گواهان بنويس!

54 - و (يهود و دشمنان مسيح، براى نابودى او و آيينش،) نقشه كشيدند، و خداوند (بر حفظ او و آيينش،) چاره جويى كرد، و خداوند، بهترين چاره جويان است.

تفسير:

پايدارى حواريون مسيح (ع ):

اين آيات همچنان بحثهاى مربوط به دعوت مسيح (عليه‌السلام ) و سرگذشت زندگى او را ادامه مى دهد.

مطابق پيشگويى و بشارت موسى (عليه‌السلام )، جمعيت يهود قبل از آمدن عيسى (عليه‌السلام ) منتظر ظهور او بودند اما هنگامى كه ظاهر گشت و منافع نامشروع جمعى از منحرفان بنى اسرائيل به خطر افتاد، تنها گروه محدودى گرد مسيح (عليه‌السلام ) را گرفتند، و كسانى كه احتمال مى دادند پيروى از آيين او موقعيت و مقام و منافع آنها را به خطر مى اندازند، از پذيرفتن آن سرپيچى كردند

آيه نخست ناظر به همين معنى است، مى گويد: هنگامى كه عيسى (عليه‌السلام ) احساس كفر (و مخالفت ) از آنها كرد، گفت: چه كسانى ياور من به سوى خدا (براى تبليغ آيين او) خواهند بود؟( فلما احس عيسى منهم الكفر قال من انصارى الى الله ) .

در اينجا تنها گروه اندكى به اين دعوت پاسخ مثبت دادند، اينها همان افراد پاكى بودند كه قرآن از آنان به عنوان حواريون نام برده است حواريون (شاگردان ويژه مسيح ) گفتند: ما ياوران (آيين ) خدا هستيم، به او ايمان آورديم و تو گواه باش كه ما اسلام آورده و تسليم آيين حق شدهايم( قال الحواريون نحن انصار الله آمنا بالله و اشهد بانا مسلمون ) .

قابل توجه اينكه حواريون در پاسخ عيسى (عليه‌السلام ) نگفتند ما ياور توايم، بلكه براى اينكه نهايت توحيد و اخلاص خود را اثبات كنند و سخن آنان هيچگونه بوى شرك ندهد گفتند: ما ياوران خدائيم و آيين او را يارى مى كنيم و تو را بر اين حقيقت گواه مى گيريم، گويا آنها نيز احساس مى كردند كه در آينده افراد منحرفى ادعاى الوهيت مسيح (عليه‌السلام ) خواهند كرد و بايد به آنها دستاويزى نداد.

ضمنا تعبير به اسلام در آيه فوق دليل بر اين است كه اسلام آيين تمام انبياء بوده است.

و در اينجا بود كه حضرت مسيح (عليه‌السلام ) صف دوستان خالص خود را از دشمنان و منافقان جدا ساخت، تا برنامه ريزى او دقيق و منسجم باشد همان كارى كه پيامبر اسلام در بيعت عقبه، انجام داد.

در آيه بعد جمله هايى نقل شده كه بيانگر نهايت اخلاص حواريون است، آنها پس از قبول دعوت مسيح (عليه‌السلام ) و اعلام آمادگى براى همكارى و كمك به او، ايمان خويش را به پيشگاه خداوند عرضه داشتند و گفتند: پروردگارا! ما به آنچه نازل كردهاى ايمان آورديم و از فرستاده (تو حضرت مسيح ) پيروى نموديم، پس ما را در زمره گواهان بنويس( ربنا آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاكتبنا مع الشاهدين ) .

آنها نخست ايمان خود را به آنچه نازل شده بود اظهار داشتند، ولى چون ايمان به تنهايى كافى نبود، مساله عمل به دستورهاى آسمانى و پيروى از مسيح (عليه‌السلام ) را كه گواه زنده ايمان راسخ آنها بود پيش ‍ آوردند، زيرا هنگامى كه ايمان در روح و جان انسان رسوخ كند، حتما در عمل او انعكاس مى يابد، و بدون عمل ممكن است تنها يك ايمان پندارى باشد نه واقعى، و سپس از خدا تقاضا كردند نام آنها را در زمره شاهدان و گواهان كه در اين جهان، مقام رهبرى امتها را دارند و در جهان ديگر مقام شفاعت و گواهى بر اعمال را ثبت نمايد.

پس از شرح ايمان حواريون، در سومين آيه اشاره به نقشه هاى شيطانى يهود كرده، مى گويد: آنها (يهود و ساير دشمنان مسيح براى نابودى او و آيينش ) نقشه كشيدند و خداوند (براى حفظ او و آيينش ) چاره جويى كرد، و خداوند بهترين چاره جويان است( و مكروا و مكر الله و الله خير الماكرين ) .

بديهى است نقشه هاى خدا بر نقشه هاى همه پيشى مى گيرد، چرا كه آنها معلوماتى اندك و محدود دارند و علم خداوند بى پايان است، آنها براى پياده كردن طرحهاى خود قدرت ناچيزى دارند در حالى كه قدرت او بى پايان است.

نكته ها

1 - حواريون چه كسانى بودند؟

(حواريون ) جمع (حوارى ) از ماده (حور) به معنى شستن و سفيد كردن است و گاهى به هر چيز سفيد نيز اطلاق مى شود، و لذا غذاهاى سفيد را عرب (حوارى ) مى گويد، و حوريان بهشتى را نيز به اين جهت حورى مى گويند كه سفيد پوست اند يا سفيدى چشمانشان درخشنده (و سياهى آن كاملا سياه است ).

اما درباره علت نامگذارى شاگردان مسيح (عليه‌السلام ) به اين نام، احتمالات متعددى داده شده، ولى آنچه نزديك تر به ذهن مى رسد و در احاديث پيشوايان بزرگ دينى آمده است، اين است كه آنها علاوه بر اينكه قلبى پاك و روحى با صفا داشتند در پاكيزه ساختن و روشن نمودن افكار ديگران و شستشوى مردم از آلودگى و گناه كوشش فراوان داشتند.

در عيون اخبار الرضا از امام على بن موسى الرضا (عليهما‌السلام ) نقل شده كه از آن حضرت سوال كردند: (چرا حواريون به اين نام ناميده شدند؟)

امام (عليه‌السلام ) فرمود: جمعى از مردم چنين تصور مى كنند كه آنها شغل لباس شويى داشته اند ولى در نزد ما علت آن اين بوده كه آنها هم خود را از آلودگى به گناه پاك كرده بودند، و هم براى پاك كردن ديگران كوشش داشتند.)

2 - حواريون از نظر قرآن و انجيل

قرآن در سوره صف آيه 14 درباره (حواريون ) سخن گفته و ايمان آنان را متذكر شده است، ولى از جمله هائى كه انجيل درباره حواريون دارد استفاده مى شود كه آنان درباره مسيح همگى لغزشهائى داشته اند.

و در انجيل متى و لوقا باب 6 اسامى حواريون چنين آمده است:

1 - پطرس 2 - اندرياس 3 - يعقوب 4 - يوحنا 5 - فيلوپس 6 - برتولولما 7 - توما 8 - متى 9 - يعقوب ابن حلفا 10 - شمعون - ملقب به (غيور) 11 - يهودا برادر يعقوب 12 - يهوداى اسخريوطى كه به مسيح خيانت كرد.

مفسر معروف مرحوم طبرسى در مجمع البيان نقل مى كند كه حواريون به همراه عيسى در سفرها به راه مى افتادند و هر گاه تشنه يا گرسنه مى شدند به فرمان خداوند غذا و آب براى آنها آماده مى شد، آنها اين جريان را افتخار بزرگى براى خود دانستند و از مسيح پرسيدند آيا كسى بالاتر از ما پيدا مى شود؟ او گفت: آرى( افضل منكم من يعمل بيده و ياكل من كسبه ) (از شما بالاتر كسى است كه زحمت بكشد و از دست رنج خودش بخورد...

و به دنبال اين جريان آنها به شستشوى لباس و گرفتن اجرت در برابر آن مشغول شدند (و عملا به همه مردم درسى دادند كه كار و كوشش ننگ و عار نيست ).

3 - منظور از مكر الهى چيست؟

(مكر) در لغت عرب با آنچه در فارسى امروز از آن مى فهميم تفاوت بسيار دارد در فارسى امروز مكر به نقشه هاى شيطانى و زيان بخش گفته مى شود، در حالى كه در لغت عرب هر نوع چاره انديشى را مكر مى گويند كه گاهى خوب و گاهى زيان آور است.

در كتاب مفردات راغب مى خوانيم: المكر صرف الغير عما يقصده: مكر اين است كه كسى را از منظورش باز دارند (اعم از اينكه منظورش خوب باشد يا بد).

در قرآن مجيد نيز گاهى ماكر با كلمه خير ذكر شده مانند: (و الله خير) الماكرين (خداوند بهترين چارهجويان است ) و گاهى مكر با كلمه سيى ء آمده است مانند:( و لا يحيق المكر السيى ء الا باهله ) (نقشه و انديشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد كرد).

بنابراين منظور از آيه مورد بحث و آيات متعدد ديگرى كه مكر را به خدا نسبت مى دهد اين است كه دشمنان مسيح با طرحهاى شيطانى خود ميخواستند جلو اين دعوت الهى را بگيرند اما خداوند براى حفظ جان پيامبر خود و پيشرفت آيينش تدبير كرد و نقشه هاى آنها نقش بر آب شد و همچنين در موارد ديگر.

آيه (55) و ترجمه

( اذ قال الله يعيسى انى متوفيك و رافعك الى و مطهرك من الذين كفروا و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا الى يوم القيمة ثم الى مرجعكم فاحكم بينكم فيما كنتم فيه تختلفون ) (55)

ترجمه:

55 - (به ياد آوريد) هنگامى را كه خدا به عيسى فرمود: من تو را بر ميگيرم و به سوى خود، بالا ميبرم و تو را از كسانى كه كافر شدند، پاك ميسازم، و كسانى را كه از تو پيروى كردند، تا روز رستاخيز، برتر از كسانى كه كافر شدند، قرار ميدهم، سپس بازگشت شما به سوى من است و در ميان شما، در آنچه اختلاف داشتيد، داورى ميكنم.

تفسير:

بازگشت مسيح به سوى خداوند

اين آيه همچنان ادامه آيات مربوط به زندگى حضرت مسيح (عليه‌السلام ) است، معروف در ميان مفسران اسلام، به استناد آيه 157 سوره نساء اين است كه مسيح (عليه‌السلام ) هرگز كشته نشد (و از توطئه اى كه يهود با همكارى بعضى از مسيحيان خيانتكار براى او چيده بودند رهايى يافت ) و خداوند او را به آسمان برد.

هر چند مسيحيان طبق انجيلهاى موجود مى گويند مسيح كشته شد و دفن گرديد و سپس از ميان مردگان برخاست و مدت كوتاهى در زمين بود و بعد به آسمان صعود كرد آيه فوق ناظر به همين معنى است، مى فرمايد: به ياد آريد (هنگامى را كه خدا به عيسى گفت: من تو را بر ميگيرم و به سوى خود بالا ميبرم )( اذ قال الله يا عيسى انى متوفيك و رافعك الى ) .

بعضى تصور كرده اند كه واژه (متوفيك ) از ماده وفات به معنى مرگ است، به همين دليل چنين ميپندارند كه با عقيده معروف ميان مسلمانان درباره عدم مرگ حضرت عيسى و زنده بودن او منافات دارد.

در حالى كه چنين نيست، زيرا ماده فوت به معنى از دست رفتن است ولى (توفى ) (بر وزن ترقى ) از ماده (وفى ) به معنى تكميل كردن چيزى است و اينكه عمل به عهد و پيمان را وفا مى گويند به خاطر تكميل كردن و به انجام رسانيدن آن است، و نيز به همين دليل اگر كسى طلب خود را به طور كامل از ديگرى بگيرد، عرب مى گويد: توفى دينه، يعنى طلب خود را به طور كامل گرفت.

در آيات قرآن نيز توفى به معنى گرفتن به طور مكرر به كار رفته است مانند: و هو الذى يتوفيكم بالليل و يعلم ما جرحتم بالنهار: او كسى است كه روح شما را در شب مى گيرد و از آنچه در روز انجام مى دهيد آگاه است.

در اين آيه مساله خواب به عنوان توفى روح ذكر شده، همين معنى در آيه 42 سوره زمر و آيات ديگرى از قرآن نيز آمده است، درست است كه واژه توفى گاهى به معنى مرگ آمده و متوفى به معنى مرده است، ولى حتى در اينگونه موارد نيز حقيقتا به معنى مرگ نيست، بلكه به معنى تحويل گرفتن روح مى باشد و اصولا در معنى توفى، مرگ نيفتاده، و ماده فوت از ماده وفى به كلى جدا است.

با توجه به آنچه گفته شد معنى آيه مورد بحث روشن مى شود كه خداوند مى فرمايد: اى عيسى! تو را بر ميگيرم و به سوى خود ميبرم (البته اگر توفى تنها به معنى گرفتن روح باشد، لازمه آن مرگ جسم است ).

سپس مى افزايد: و تو را از كسانى كه كافر شدند پاك ميسازم( و مطهرك من الذين كفروا ) .

منظور از اين پاكيزگى، يا نجات او از چنگال افراد پليد و بى ايمان است، و يا از تهمتهاى ناروا و توطئه هاى ناجوانمردانه، كه در سايه پيروزى آيين او، حاصل شد، همانگونه كه در مورد پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در سوره فتح مى خوانيم: انا فتحنا لك فتحا مبينا ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك و ما تاخر، ما براى تو پيروزى آشكارى فراهم ساختيم، تا خداوند گناهان گذشته و آينده تو را ببخشد.

يعنى از گناهانى كه به تو در گذشته نسبت مى دادند و زمينه آن را براى آينده نيز فراهم ساخته بودند پاك سازد.

و نيز ممكن است منظور از پاك ساختن او، بيرون بردن مسيح (عليه‌السلام ) از آن محيط آلوده باشد.

سپس مى افزايد: ما پيروان تو را تا روز رستاخيز بر كافران برترى ميدهيم( و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا الى يوم القيمة ) .

اين بشارتى است كه خدا به مسيح و پيروان او داد تا مايه دلگرمى آنان در مسيرى كه انتخاب كرده بودند گردد.

اين آيه يكى از آيات اعجاز آميز و از پيشگوييها و اخبار غيبى قرآن است كه مى گويد پيروان مسيح (عليه‌السلام ) همواره بر يهود كه مخالف مسيح (عليه‌السلام ) بودند برترى خواهند داشت.

در دنياى كنونى، اين حقيقت را با چشم خود مى بينيم كه يهود و صهيونيستها بدون وابستگى و اتكاء به مسيحيان، حتى يك روز نميتوانند به حيات سياسى و اجتماعى خود ادامه دهند، روشن است كه منظور از (الذين كفروا)، جماعتى از يهود مى باشند كه به مسيح (عليه‌السلام ) كافر شدند.

و در پايان آيه مى فرمايد: سپس بازگشت همه شما به سوى من است، و من در ميان شما در آنچه اختلاف داشتيد داورى ميكنم( ثم الى مرجعكم فاحكم بينكم فيما كنتم فيه تختلفون ) .

يعنى آنچه از پيروزيها گفته شد مربوط به اين جهان است محاكمه نهايى و گرفتن نتيجه اعمال چيزى است كه در آخرت خواهد آمد.

نكته:

آيا آيين مسيح (عليه‌السلام ) تا پايان جهان باقى خواهد بود؟

در اينجا سوالى پيش مى آيد كه طبق اين آيه، يهود و نصارى تا دامنه قيامت در جهان خواهند بود، و همواره اين دو مذهب به زندگى خود ادامه خواهند داد، با اينكه در اخبار و روايات مربوط به ظهور حضرت مهدى عج مى خوانيم، كه او همه اديان را زير نفوذ خود در مى آورد

پاسخ اين سؤ ال از دقت در روايات مزبور روشن مى شود، زيرا در روايات مربوط به ظهور حضرت مهدى عج مى خوانيم كه هيچ خانهاى در شهر و بيابان نمى ماند مگر اينكه توحيد در آن نفوذ مى كند، يعنى اسلام به صورت يك آيين رسمى همه جهان را فرا خواهد گرفت و حكومت به صورت يك حكومت اسلامى در مى آيد، و غير از قوانين اسلام چيزى بر جهان حكومت نخواهد داشت ولى هيچ مانعى ندارد كه اقليتى از يهود و نصارى، در پناه حكومت حضرت مهدى عج با شرايط اهل ذمه وجود داشته باشند.

زيرا ميدانيم حضرت مهدى عج مردم را از روى اجبار به اسلام نمى كشاند، بلكه با منطق پيش ميرود، و توسل او به قدرت و نيروى نظامى براى بسط عدالت، و برانداختن حكومتهاى ظلم و قرار دادن جهان در زير پرچم عدالت اسلام است، نه براى اجبار به پذيرفتن اين آيين، و گر نه آزادى و اختيار مفهومى نخواهد داشت.

آيه(56) (58) و ترجمه

( فاما الذين كفروا فاعذبهم عذابا شديدا فى الدنيا و الاخرة و ما لهم من نصرين ) (56)( و اما الذين امنوا و عملوا الصالحات فيوفيهم اجورهم و الله لا يحب الظالمين ) (57)( ذلك نتلوه عليك من الايت و الذكر الحكيم ) (58)

ترجمه:

56 - اما آنها كه كافر شدند، (و پس از شناختن حق، آن را انكار كردند،) در دنيا و آخرت، آنان را مجازات دردناكى خواهم كرد، و براى آنها، ياورانى نيست.

57 - اما آنها كه ايمان آوردند، و اعمال صالح انجام دادند، خداوند پاداش آنان را بطور كامل خواهد داد، و خداوند، ستمكاران را دوست نميدارد.

58 - اينها را كه بر تو مى خوانيم، از نشانه ها (ى حقانيت تو) است، و يادآورى حكيمانه است.

تفسير:

سرنوشت پيروان و مخالفان مسيح (ع ):

آيه اول و دوم دنباله خطاب به حضرت مسيح (عليه‌السلام ) است كه در آيه قبل درباره پيروان و مخالفان او آمده بود، و سومين آيه خطاب به شخص رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است.

در آيه نخست مى فرمايد: بعد از آنكه مردم به سوى خدا بازگشتند و او در ميان آنان داورى كرد، صفوف از هم جدا مى شود اما كسانى كه كافر شدند (و حق را شناختند و انكار كردند) آنها را مجازات شديدى در دنيا و آخرت خواهم كرد و ياورانى ندارند( فاما الذين كفروا فاعذبهم عذابا شديدا فى الدنيا و الاخرة و ما لهم من ناصرين ) .

در اين آيه علاوه بر عذاب آخرت كه نتيجه داورى پروردگار در قيامت است،

به مجازات شديد دنيا نيز اشاره شده است كه دامنگير افراد كافر، و مخالفان حق و عدالت خواهد شد، در حالى كه هيچ كس توانايى حمايت از آنها را نخواهد داشت.

سپس به گروه دوم اشاره كرده، مى فرمايد: اما كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند خداوند پاداش آنها را به طور كامل خواهد داد( و اما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فيوفيهم اجورهم ) .

و باز تاكيد مى كند: خداوند هرگز ستمگران را دوست ندارد( و الله لا يحب الظالمين ) .

مقدم داشتن سرنوشت كافران بر مؤ منان، به خاطر آن است كه كسانى كه نسبت به مسيح (عليه‌السلام ) كافر شدند اكثريت را داشتند.

ضمنا از اينكه در آيه نخست اشاره به عذاب دنيا نيز شده به خوبى استفاده مى شود كه كافران (منظور در اينجا يهود است ) گرفتار مجازاتهاى دردناكى در همين جهان نيز خواهند شد، و تاريخ ملت يهود شاهد اين مدعاست.

جالب اينكه در آيه اول تنها تكيه بر كفر شده ولى در آيه دوم ايمان و عمل صالح هر دو با هم آمده است، اشاره به اينكه كفر به تنهايى ميتواند منشا عذاب الهى گردد ولى ايمان به تنهايى براى نجات كافى نيست، بلكه عمل صالح نيز مى طلبد.

در ضمن جمله و الله لا يحب الظالمين گويا ناظر به اين نكته است كه تمام شعب كفر و اعمال سوء، در ظلم به معنى وسيع آن خلاصه مى شود، و مسلم است خدايى كه ظالمان را دوست ندارد هرگز در حق بندگان ستم نخواهد كرد و اجر آنها را به طور كامل خواهد داد.

در آخرين آيه پس از شرح داستان مسيح (عليه‌السلام )، و گوشهاى از تاريخ پر ماجراى او، در آيات پيشين روى سخن را به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كرده، مى گويد: اينها را كه بر تو مى خوانيم از نشانه هاى حقانيت تو و يادآورى حكيمانه است كه به صورت آيات قرآن بر تو نازل گرديده و خالى از هر گونه باطل و خرافه است( ذلك نتلوه عليك من الايات و الذكر الحكيم ) .

اين در حالى است كه ديگران سرگذشت اين پيامبر بزرگ را به هزار گونه افسانه دروغين و خرافات و بدعتها آلوده اند.

آيه (59) و(60) و ترجمه

( ان مثل عيسى عند الله كمثل ءادم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون ) (59)( الحق من ربك فلا تكن من الممترين ) (60)

ترجمه:

59 - مثل عيسى در نزد خدا، همچون آدم است، كه او را از خاك آفريد، و سپس به او فرمود:

(موجود باش!) او هم فورا موجود شد.

(بنابراين، ولادت مسيح بدون پدر، هرگز دليل بر الوهيت او نيست ).

60 - اينها حقيقتى است از جانب پروردگار تو، بنابراين، از ترديد كنندگان مباش!

شان نزول:

همانطور كه در آغاز سوره مشروحا بيان شد، مقدار زيادى از آيات اين سوره در پاسخ گفتگوهاى مسيحيان نجران، نازل شده است، چون آنها در يك هيات شصت نفرى به اتفاق چند نفر از رؤ سا و بزرگان خود به عنوان نمايندگى براى گفتگو با پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به مدينه وارد شده بودند.

از جمله مسائلى كه در اين گفتگو مطرح شد اين بود كه آنها از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسيدند: ما را به چه چيز دعوت ميكنى؟ پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: به سوى خداوند يگانه، و اينكه از طرف او رسالت خلق را دارم و مسيح (عليه‌السلام ) بندهاى از بندگان او است، و حالات بشرى داشت و مانند ديگران غذا مى خورد.

آنها اين سخن را نپذيرفتند و به ولادت عيسى (عليه‌السلام ) بدون پدر اشاره كرده و آن را دليل بر الوهيت او خواندند، آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد و چون حاضر به قبول پاسخ نشدند، آنها را دعوت به مباهله كرد كه شرح آن به زودى خواهد آمد.

تفسير:

نفى الوهيت مسيح

همانگونه كه در شان نزول آمد، اين آيات ناظر به كسانى است كه ولادت حضرت مسيح (عليه‌السلام ) را بدون پدر، دليل بر فرزندى او نسبت به خدا، و يا الوهيتش مى گرفتند، آيه نخست مى گويد: مثل عيسى نزد خدا همچون مثل آدم است كه او را از خاك آفريد، سپس به او فرمود: موجود باش، او نيز بلافاصله موجود شد!( ان مثل عيسى عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون ) .

و با اين استدلال كوتاه و روشن، به ادعاى آنها پاسخ مى گويد كه اگر مسيح (عليه‌السلام ) بدون پدر به دنيا آمد، جاى تعجب نيست، و دليل بر فرزندى خدا يا عين خدا بودن نمى باشد، زيرا موضوع آفرينش آدم (عليه‌السلام )، از اين هم شگفت انگيزتر بود، او بدون پدر و مادر به دنيا آمد، سپس به غافلان مى فهماند: كه هر كارى در برابر اراده حق، سهل و آسان است تنها كافى است بفرمايد: موجود باش، آن هم موجود مى شود.

اصولا مشكل و آسان نسبت به مخلوقات است كه قدرت محدودى دارند و اما آن كس كه قدرتش نامحدود است، تقسيم كارها به مشكل و آسان، براى او مفهومى ندارد براى او آفريدن يك برگ، يا آفرينش ‍ يك جنگل در هزاران كيلومتر يكسان است، و آفرينش يك ذره خاك با منظومه شمسى، مساوى است.

در دومين آيه براى تاكيد آنچه در آيات قبل آمد، مى فرمايد: اينها را (كه درباره حضرت مسيح (عليه‌السلام ) و چگونگى ولادت او و مقاماتش ) بر تو مى خوانيم حقى است از سوى پروردگارت، و چون حق است، هرگز از ترديد كنندگان در آن مباش( الحق من ربك فلا تكن من الممترين ) .

در مورد جمله (الحق من ربك ) مفسران دو احتمال داده اند نخست اينكه جمله مركب از مبتدا و خبر باشد (الحق مبتدا، من ربك خبر) بنابراين معنى آن چنين مى شود كه حق همواره از طرف پروردگار خواهد بود زيرا حق به معنى واقعيت است، و واقعيت عين هستى است، و هستيها همه از وجود او ميجوشد، باطل، عدم و نيستى است و با ذات او بيگانه است.

ديگر اينكه جمله مزبور خبر مبتداى محذوفى است كه (ذلك الاخبار) بوده باشد، يعنى اين خبرهايى كه به تو داده شد، همگى حقايقى است از طرف پروردگار و هر دو معنى با آيه سازگار است.

آيه (61)و ترجمه

( فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابنأنا و ابنأكم و نسأنا و نسأكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكذبين ) (61)

ترجمه:

61 - هر گاه بعد از علم و دانشى كه (درباره مسيح ) به تو رسيده، (باز) كسانى با تو به محاجه و ستيز برخيزند، به آنها بگو: بياييد ما فرزندان خود را دعوت كنيم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خويش را دعوت نماييم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت كنيم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله كنيم، و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.

شان نزول:

گفته اند كه اين آيه و آيات قبل از آن درباره هيات نجرانى مركب از عاقب و سيد و گروهى كه با آنها بودند نازل شده است، آنها خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيدند و عرض كردند: آيا هرگز ديده اى فرزندى بدون پدر متولد شود، در اين هنگام آيه( ان مثل عيسى عند الله... ) نازل شد و هنگامى كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آنها را به مباهله دعوت كرد.

آنها تا فرداى آن روز از حضرتش مهلت خواستند و پس از مراجعه، ب

شخصيتهاى نجران، اسقف (روحانى بزرگشان ) به آنها گفت: شما فردا به محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نگاه كنيد، اگر با فرزندان و خانوادهاش براى مباهله آمد، از مباهله با او بترسيد، و اگر با يارانش آمد با او مباهله كنيد، زيرا چيزى در بساط ندارد، فردا كه شد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد در حالى كه دست على بن ابى طالب (عليه‌السلام ) را گرفته بود و حسن و حسين (عليهما‌السلام ) در پيش روى او راه ميرفتند و فاطمه (عليها‌السلام ) پشت سرش بود، نصارى نيز بيرون آمدند در حالى كه اسقف آنها پيشاپيششان بود هنگامى كه نگاه كرد، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با آن چند نفر آمدند، درباره آنها سؤ ال كرد به او گفتند: اين پسر عمو و داماد او و محبوبترين خلق خدا نزد او است و اين دو پسر، فرزندان دختر او از على (عليه‌السلام ) هستند و آن بانوى جوان دخترش فاطمه (عليها‌السلام ) است كه عزيزترين مردم نزد او، و نزديك ترين افراد به قلب او است...

سيد به اسقف گفت: براى مباهله قدم پيش گذار.

گفت: نه، من مردى را ميبينم كه نسبت به مباهله با كمال جرات اقدام مى كند و من ميترسم راستگو باشد، و اگر راستگو باشد، به خدا يك سال بر ما نميگذرد در حالى كه در تمام دنيا يك نصرانى كه آب بنوشد وجود نداشته باشد.

اسقف به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) عرض كرد: اى ابو القاسم! ما با تو مباهله نميكنيم بلكه مصالحه ميكنيم، با ما مصالحه كن، پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با آنها مصالحه كرد كه دوهزار حله (يك قواره پارچه خوب لباس ) كه حد اقل قيمت هر حلهاى چهل درهم باشد، و عاريت دادن سى دست زره، و سى شاخه نيزه، و سى راءس اسب، در صورتى كه در سرزمين يمن، توطئه اى براى مسلمانان رخ دهد، و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ضامن اين عاريتها خواهد بود، تا آن را بازگرداند و عهد نامهاى در اين زمينه نوشته شد.

و در روايتى آمده است اسقف مسيحيان به آنها گفت: من صورتهائى را ميبينم كه اگر از خداوند تقاضا كنند كوهها را از جا بركند چنين خواهد كرد هرگز با آنها مباهله نكنيد كه هلاك خواهيد شد، و يك نصرانى تا روز قيامت بر صفحه زمين نخواهد ماند.

تفسير:

مباهله با مسيحيان نجران

اين آيه به دنبال آيات قبل و استدلالى كه در آنها بر نفى خدا بودن مسيح (عليه‌السلام ) شده بود، به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) دستور مى دهد: هر گاه بعد از علم و دانش كه (درباره مسيح ) براى تو آمده (باز) كسانى با تو در آن به محاجه و ستيز برخاستند، به آنها بگو: بياييد ما فرزندان خود را دعوت ميكنيم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خويش را دعوت مينماييم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود (كسانى كه به منزله جان هستند) دعوت ميكنيم، شما هم از نفوس خود دعوت كنيد، سپس مباهله ميكنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار ميدهيم( فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نسأنا و نسأكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبين ) .

ناگفته پيدا است منظور از مباهله اين نيست كه اين افراد جمع شوند و نفرين كنند و سپس پراكنده شوند زيرا چنين عملى به تنهايى هيچ فايدهاى ندارد، بلكه منظور اين است كه اين نفرين مؤ ثر گردد، و با آشكار شدن اثر آن، دروغگويان به عذاب گرفتار شوند و شناخته گردند.

به تعبير ديگر، گرچه در اين آيه به تاثير و نتيجه مباهله تصريح نشده اما از آنجا كه اين كار به عنوان آخرين (حربه )، بعد از اثر نكردن منطق و استدلال، مورد استفاده قرار گرفته دليل بر اين است كه منظور ظاهر شدن اثر خارجى اين نفرين است نه تنها يك نفرين ساده.

نكته ها

1 - دعوت به مباهله يك دليل روشن بر حقانيت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )

در آيه فوق خداوند به پيامبر خود دستور مى دهد كه هر گاه پس از استدلالات روشن پيشين كسى درباره عيسى با تو گفتگو كند، و به جدال برخيزد، به او پيشنهاد مباهله كن كه فرزندان و زنان خود را بياورد و تو هم فرزندان و زنان خود را دعوت كن و دعا كنيد تا خداوند دروغگو را رسوا سازد.

مسئله (مباهله ) به شكل فوق شايد تا آن زمان در بين عرب سابقه نداشت و راهى بود كه صددرصد حكايت از ايمان و صدق دعوت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى كرد.

چگونه ممكن است كسى كه به تمام معنى به ارتباط خويش با پروردگار ايمان نداشته باشد وارد چنين ميدانى گردد؟ و از مخالفان خود دعوت كند بياييد با هم به درگاه خدا برويم و از او بخواهيم تا دروغگو را رسوا سازد، و شما به سرعت نتيجه آن را خواهيد ديد كه چگونه خداوند دروغگويان را مجازات مى كند، مسلما ورود در چنين ميدانى بسيار خطرناك است زيرا اگر دعاى او به اجابت نرسد و اثرى از مجازات مخالفان آشكار نشود نتيجه اى جز رسوائى دعوت كننده نخواهد داشت، چگونه ممكن است آدم عاقل و فهميده اى بدون اطمينان به نتيجه، در چنين مرحلهاى گام بگذارد؟ از اينجا است كه گفته اند دعوت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به مباهله، يكى از نشانه هاى صدق دعوت و ايمان قاطع او است، قطع نظر از نتايجى كه بعدا از مباهله به دست آمد.

در روايات اسلامى وارد شده هنگامى كه پاى مباهله به ميان آمد نمايندگان مسيحيان نجران از پيامبر مهلت خواستند تا در اين باره بينديشند، و با بزرگان خود به شور بنشينند، نتيجه مشاوره آنها كه از يك نكته روانشناسى سرچشمه مى گرفت اين بود كه به نفرات خود دستور دادند اگر مشاهده كرديد محمد با سر و صدا و جمعيت و جار و جنجال به مباهله آمد با او مباهله كنيد و نترسيد، زيرا حقيقتى در كار او نيست كه متوسل به جار و جنجال شده است، و اگر با نفرات بسيار محدودى از خاصان نزديك و فرزندان خردسالش به ميعادگاه آمد بدانيد كه او پيامبر خداست و از مباهله با او به پرهيزيد كه خطرناك است!

آنها طبق قرار قبلى به ميعادگاه رفتند ناگاه ديدند كه پيامبر فرزندانش حسن و حسين (عليهما‌السلام ) را در پيش رو دارد، و على (عليه‌السلام ) و فاطمه (عليها‌السلام ) همراه او هستند و به آنها سفارش مى كند هر گاه من دعا كردم شما آمين بگوييد، مسيحيان هنگامى كه اين صحنه را مشاهده كردند سخت به وحشت افتادند، و از اقدام به مباهله خوددارى كرده، حاضر به مصالحه شدند و به شرايط ذمه و پرداختن ماليات (جزيه ) تن در دادند.

2 - مباهله سند زندهاى براى عظمت اهل بيت (عليهما‌السلام )

غالب مفسران و محدثان شيعه و اهل تسنن تصريح كرده اند كه آيه مباهله در حق اهل بيت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل شده است و پيامبر تنها كسانى را كه همراه خود به ميعادگاه برد فرزندانش حسن و حسين (عليهما‌السلام ) و دخترش فاطمه (عليها‌السلام ) و على (عليه‌السلام ) بودند، بنابراين منظور از (ابناءنا) در آيه منحصرا حسن و حسين (عليهما‌السلام ) هستند، همانطور كه منظور از نساءنا فاطمه (عليها‌السلام )، و منظور از (انفسنا) تنها على (عليه‌السلام ) بوده است و احاديث فراوانى در اين زمينه نقل شده است.

ولى بعضى از مفسران اهل تسنن كه كاملا در اقليت هستند كوشيده اند كه ورود احاديث را در اين زمينه انكار كنند، مثلا نويسنده تفسير المنار در ذيل آيه مى گويد: اين روايات همگى از طرق شيعه است، و هدف آنها مشخص است، و آنها چنان در نشر و ترويج اين احاديث كوشيده اند كه موضوع را، حتى بر بسيارى از دانشمندان اهل تسنن مشتبه ساخته اند!!

اما مراجعه به منابع اصيل اهل تسنن نشان مى دهد كه على رغم پندارهاى تعصب آلود نويسنده المنار بسيارى از طرق اين احاديث به شيعه و كتب شيعه هرگز منتهى نمى شود، و اگر بنا باشد ورود اين احاديث را از طرق اهل تسنن انكار كنيم ساير احاديث آنها و كتبشان نيز از درجه اعتبار خواهد افتاد.

براى روشن شدن اين حقيقت قسمتى از روايات آنان را در اين باب با ذكر مدارك در اينجا مى آوريم:

(قاضى نور الله شوشترى ) در جلد سوم از كتاب نفيس (احقاق الحق ) طبع جديد صفحه 46 چنين مى گويد:

مفسران در اين مسئله اتفاق نظر دارند كه (ابناءنا) در آيه فوق اشاره به حسن و حسين (عليهما‌السلام ) و (نسأنا) اشاره به فاطمه (عليها‌السلام ) و (انفسنا) اشاره به على (عليه‌السلام ) است.

سپس (در پاورقى كتاب مزبور) در حدود شصت نفر از بزرگان اهل سنت ذكر شده اند كه تصريح نموده اند آيه مباهله درباره اهل بيت (عليهما‌السلام ) نازل شده است و نام آنها و مشخصات كتب آنها را از صفحه 46 تا 76 مشروحا آورده است.

از جمله شخصيتهاى سرشناسى كه اين مطلب از آنها نقل شده افراد زير هستند:

1 - (مسلم بن حجاج نيشابورى ) صاحب (صحيح ) معروف كه از كتب ششگانه مورد اعتماد اهل سنت است در جلد 7 صفحه 120 (چاپ محمد على صبيح - مصر).

2 - (احمد بن حنبل ) در كتاب (مسند) جلد 1 صفحه 185 (چاپ مصر).

3 - (طبرى ) در تفسير معروفش در ذيل همين آيه جلد سوم صفحه 192 (چاپ ميمنية - مصر).

4 - (حاكم ) در كتاب (مستدرك ) جلد سوم صفحه 150 (چاپ حيدر آباد دكن ).

5 -(حافظ ابو نعيم اصفهانى ) در كتاب (دلائل النبوة ) صفحه 297 (چاپ حيدر آباد).

6 - (واحدى نيشابورى ) در كتاب (اسباب النزول ) صفحه 74 (چاپ الهندية مصر).

7 - (فخر رازى ) در تفسير معروفش جلد 8 صفحه 85 (چاپ البهيه مصر).

8 - (ابن اثير) در كتاب (جامع الاصول ) جلد 9 صفحه 470 (طبع السنة المحمدية - مصر).

9 - (ابن جوزى ) در (تذكرة الخواص ) صفحه 17 (چاپ نجف ).

10 - (قاضى بيضاوى ) در تفسيرش جلد 2 صفحه 22 (چاپ مصطفى محمد مصر).

11 - (آلوسى ) در تفسير (روح المعانى ) جلد سوم صفحه 167 (چاپ منيريه مصر).

12 - (طنطاوى ) مفسر معروف در تفسير (الجواهر) جلد دوم صفحه 120 (چاپ مصطفى البابى الحلبى - مصر).

13 - (زمخشرى ) در تفسير (كشاف ) جلد 1 صفحه 193 (چاپ مصطفى محمد - مصر).

14 - (حافظ احمد بن حجر عسقلانى ) در كتاب (الاصابة ) جلد 2 صفحه 503 (چاپ مصطفى محمد - مصر).

15 - (ابن صباغ ) در كتاب (الفصول المهمة ) صفحه 108 (چاپ نجف ).

16 - علامه (قرطبى ) در تفسير (الجامع لاحكام القرآن ) جلد 3 صفحه 104 (چاپ مصر سال 1936).

در كتاب (غاية المرام ) از صحيح مسلم در باب فضائل على بن ابى طالب نقل شده كه: روزى معاويه به سعد بن ابى وقاص گفت: چرا ابو تراب (على (عليه‌السلام )

را سب و دشنام نميگويى؟!

گفت: از آن وقت كه به ياد سه چيز كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) درباره على (عليه‌السلام ) فرمود افتادم از اين كار صرف نظر كردم... (يكى از آنها اين بود كه ) هنگامى كه آيه مباهله نازل گرديد پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تنها از فاطمه و حسن و حسين و على (عليهما‌السلام ) دعوت كرد و سپس فرمود: اللهم هؤ لاء اهلى: خدايا! اينها خاصان نزديك من اند.

نويسنده تفسير (كشاف ) كه از بزرگان اهل تسنن است در ذيل آيه مى گويد: اين آيه قويترين دليلى است كه فضيلت اهل كساء را ثابت مى كند.

مفسران و محدثان و مورخان شيعه نيز عموما در نزول اين آيه درباره اهل بيت (عليهما‌السلام ) اتفاق نظر دارند، در تفسير نور الثقلين روايات فراوانى در اين زمينه نقل شده است.

از جمله به نقل از كتاب (عيون اخبار الرضا) درباره مجلس بحثى كه مامون در دربار خود تشكيل داده بود، اين چنين مينويسد: امام على بن موسى الرضا (عليهما‌السلام ) فرمود: خداوند پاكان بندگان خود را در آيه مباهله مشخص ساخته است و به پيامبرش چنين دستور داده: فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا...

و به دنبال نزول اين آيه، پيامبر، على و فاطمه و حسن و حسين (عليهما‌السلام ) را با خود به مباهله برد...

اين مزيتى است كه هيچ كس در آن بر اهل بيت (عليهما‌السلام ) پيشى نگرفته، و فضيلتى است كه هيچ انسانى به آن نرسيده، و شرفى است كه قبل از آن هيچ كس از آن برخوردار نبوده است.

3 - پاسخ به يك سؤ ال

در اينجا سؤ ال معروفى است كه فخر رازى و بعضى ديگر درباره نزول آيه در حق اهل بيت (عليهما‌السلام ) ذكر كرده اند كه چگونه ممكن است منظور از (ابناءنا) (فرزندان ما) حسن و حسين (عليهما‌السلام ) باشد، در حالى كه ابناء جمع است و جمع بر دو نفر گفته نمى شود، و چگونه ممكن است (نسائنا) كه معنى جمع دارد تنها بر بانوى اسلام فاطمه (عليها‌السلام ) اطلاق گردد؟ و اگر منظور از (انفسنا) تنها على (عليه‌السلام ) است چرا به صيغه جمع آمده است؟!

پاسخ:

اولا - همانطور كه قبلا به طور مشروح ذكر شد اجماع علماى اسلام و احاديث فراوانى كه در بسيارى از منابع معروف و معتبر اسلامى اعم از شيعه و سنى در زمينه ورود اين آيه در مورد اهل بيت (عليهما‌السلام ) به ما رسيده است و در آنها تصريح شده پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) غير از على (عليه‌السلام ) و فاطمه (عليها‌السلام ) و حسن و حسين (عليهما‌السلام ) كسى را به مباهله نياورد، قرينه آشكارى براى تفسير آيه خواهد بود، زيرا ميدانيم از جمله قرائنى كه آيات قرآن را تفسير مى كند سنت و شان نزول قطعى است.

بنابراين، ايراد مزبور تنها متوجه شيعه نمى شود.

بلكه همه دانشمندان اسلام بايد به آن پاسخ گويند.

ثانيا - اطلاق صيغه جمع بر مفرد يا بر تثنيه تازگى ندارد، و در قرآن و غير قرآن از ادبيات عرب و حتى غير عرب اين معنى بسيار است.

توضيح اينكه: بسيار مى شود كه به هنگام بيان يك قانون، يا تنظيم يك عهدنامه، حكم به صورت كلى و به صيغه جمع آورده مى شود، و مثلا در عهدنامه چنين مينويسند كه: مسوول اجراى آن امضاء كنندگان عهدنامه و فرزندان آنها هستند، در حالى كه ممكن است يكى از دو طرف تنها يك يا دو فرزند داشته باشد،

خلاصه اينكه: ما دو مرحله داريم (مرحله قرارداد) و مرحله اجرا در مرحله قرارداد، گاهى الفاظ به صورت جمع ذكر مى شود تا بر همه مصاديق تطبيق كند، ولى در مرحله اجرا ممكن است مصداق، منحصر به يك فرد باشد، و اين انحصار در مصداق منافات با كلى بودن مسئله ندارد.

به عبارت ديگر پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) موظف بود طبق قراردادى كه با نصاراى نجران بست همه فرزندان و زنان خاص خاندانش و تمام كسانى را كه به منزله جان او بودند همراه خود به مباهله ببرد، ولى اينها مصداقى جز دو فرزند و يك زن و يك مرد نداشت (دقت كنيد).

اضافه بر اين در آيات قرآن موارد متعددى داريم كه عبارت به صورت صيغه جمع آمده اما مصداق آن به جهتى از جهات منحصر به يك فرد بوده است: مثلا در همين سوره آيه 173 مى خوانيم:( الذين قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لكم فاخشوهم ) : كسانى كه مردم به آنها گفتند دشمنان (براى حمله به شما) اجتماع كرده اند از آنها بترسيد.

در اين آيه منظور از (الناس ) (مردم ) طبق تصريح جمعى از مفسران (نعيم بن مسعود) است كه از ابو سفيان اموالى گرفته بود تا مسلمانان را از قدرت مشركان بترساند!

و همچنين در آيه 181 مى خوانيم:( لقد سمع الله قول الذين قالوا ان الله فقير و نحن اغنياء ) : خداوند گفتار كسانى را كه ميگفتند: خدا فقير است و ما بينيازيم (و لذا از ما مطالبه زكات كرده است!) شنيد.

منظور از (الذين ) در آيه طبق تصريح جمعى از مفسران (حى بن اخطب ) يا (فنحاص ) است.

گاهى اطلاق كلمه جمع بر مفرد به عنوان بزرگداشت نيز ديده مى شود، همان طور كه درباره ابراهيم مى خوانيم: ان ابرهيم كان امة قانتا لله:ابراهيم امتى بود خاضع در پيشگاه خدا در اينجا كلمه امت كه اسم جمع است بر فرد اطلاق شده است.

4 - نوههاى دخترى فرزندان ما هستند.

ضمنا از آيه مباهله استفاده مى شود كه به فرزندان دختر نيز حقيقتا ابن گفته مى شود بر خلاف آنچه در جاهليت مرسوم بود كه تنها فرزندان پسر را فرزند خود ميدانستند، و ميگفتند:

بنونا بنو ابنائنا و بناتنا

بنوهن ابناء الرجال الاباعد

يعنى، فرزندان ما تنها پسرزاده هاى ما هستند اما دخترزاده هاى ما - فرزندان مردم بيگانه محسوب مى شوند نه فرزندان ما! اين طرز تفكر مولود همان سنت غلطى بود كه در جاهليت عرب دختران و زنان را عضو اصلى جامعه انسانى نميدانستند و آنها را در حكم ظروفى براى نگاهدارى پسران مى پنداشتند! چنانكه شاعر آنها مى گويد:

** و انما امهات الناس اوعية مستودعات و للانساب اباء:***

مادران مردم، حكم ظروفى براى پرورش آنها دارند - و براى نسب تنها پدران شناخته مى شوند! ولى اسلام اين طرز تفكر را به شدت در هم كوبيد و احكام فرزند را بر فرزندان پسرى و دخترى يكسان جارى ساخت.

در سوره انعام آيه 84 - 85 درباره فرزندان ابراهيم مى خوانيم:

و من ذريته داود و سليمن و ايوب و يوسف و موسى و هرون و كذلك نجزى المحسنين و زكريا و يحيى و عيسى و الياس كل من الصالحين

از فرزندان (ابراهيم )، داوود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون بودند و اين چنين نيكوكاران را پاداش ميدهيم و نيز زكريا و يحيى و عيسى و الياس كه همه از صالحان بودند.

در اين آيه حضرت مسيح از فرزندان ابراهيم شمرده شده در حالى كه فرزند دخترى بود و اصولا پدرى نداشت.

در رواياتى كه از طرق شيعه و سنى درباره امام حسن و امام حسين (عليه‌السلام ) وارد شده اطلاق كلمه (ابن رسول الله ) (فرزند پيغمبر) كرارا ديده مى شود.

در آيات مربوط به زنانى كه ازدواج با آنها حرام است مى خوانيم: و حلائل ابنائكم (يعنى همسران پسران شما) در ميان فقهاى اسلام اين مسئله مسلم است كه همسران پسرها و نوه ها، چه دخترى باشند و چه پسرى بر شخص حرام است و مشمول آيه فوق مى باشند.

5 - آيا مباهله يك حكم عمومى است؟

شكى نيست كه آيه فوق يك دستور كلى براى دعوت به مباهله به مسلمانان نميدهد بلكه روى سخن در آن تنها به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است، ولى اين موضوع مانع از آن نخواهد بود كه مباهله در برابر مخالفان يك حكم عمومى باشد و افراد با ايمان كه از تقوا و خدا پرستى كامل برخوردارند به هنگامى كه استدلالات آنها در برابر دشمنان بر اثر لجاجت به جائى نرسد از آنها دعوت به مباهله كنند.

از رواياتى كه در منابع اسلامى نقل شده نيز عموميت اين حكم استفاده مى شود: در تفسير نور الثقلين جلد 1 صفحه 351 حديثى از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود:

(اگر سخنان حق شما را مخالفان نپذيرفتند آنها را به مباهله دعوت كنيد).

راوى مى گويد: سؤ ال كردم چگونه مباهله كنم؟

فرمود: خود را سه روز اصلاح اخلاقى كن )

و گمان ميكنم كه فرمود: روزه بگير و غسل كن، و با كسى كه ميخواهى مباهله كنى به صحرا برو، سپس انگشتان دست راستت را در انگشتان راست او بيفكن و از خودت آغاز كن و بگو: خداوندا! تو پروردگار آسمانهاى هفتگانه و زمينهاى هفتگانهاى و آگاه از اسرار نهان هستى، و رحمان و رحيمى، اگر مخالف من حقى را انكار كرده و ادعاى باطلى دارد بلائى از آسمان بر او بفرست، و او را به عذاب دردناكى مبتلا ساز!

و بعد بار ديگر اين دعا را تكرار كن و بگو: اگر اين شخص حق را انكار كرده و ادعاى باطلى مى كند بلائى از آسمان بر او بفرست و او را به عذابى مبتلا كن! سپس فرمود: چيزى نخواهد گذشت كه نتيجه اين دعا آشكار خواهد شد، به خدا سوگند كه هرگز نيافتم كسى را كه حاضر باشد اين چنين با من مباهله كند.

ضمنا از اين آيه معلوم مى شود كه بر خلاف حملات بيرويه افرادى كه مى گويند اسلام عملا آيين مردان است و زنان در آن به حساب نيامده اند زنان در مواقع حساس به سهم خود در پيشبرد اهداف اسلامى همراه مردان در برابر دشمن ميايستاده اند، صفحات درخشان زندگى فاطمه بانوى اسلام (عليها‌السلام ) و دخترش زينب كبرى (عليها‌السلام ) و زنان ديگرى كه در تاريخ اسلام، گام بر جاى گامهاى آنها نهاده اند، گواه اين حقيقت است.

آيه (62) و (63)و ترجمه

( ان هذا لهو القصص الحق و ما من اله الا الله و ان الله لهو العزيز الحكيم ) (62)( فان تولوا فان الله عليم بالمفسدين ) (63)

ترجمه:

62 - اين همان سرگذشت واقعى (مسيح ) است. (و ادعاهايى همچون الوهيت او، يا فرزند خدا بودنش، بى اساس است ). و هيچ معبودى، جز خداوند يگانه نيست، و خداوند توانا و حكيم است.

63 - اگر (با اين همه شواهد روشن، باز هم از پذيرش حق ) روى گردانند، (بدان كه طالب حق نيستند، و) خداوند از مفسدهجويان، آگاه است.

تفسير:

داستانهاى راستين

در آيات فوق پس از شرح زندگى مسيح به عنوان تاكيد هر چه بيشتر مى فرمايد: اينها سرگذشت واقعى مسيح است نه ادعاهائى همچون الوهيت مسيح يا فرزند خدا بودنش( ان هذا لهو القصص الحق ) .

نه مدعيان خدائى او سخن حقى ميگفتند و نه آنهائى كه - العياذ بالله - فرزند نامشروعش ميخوانند حق آن است كه تو آوردى و تو گفتى او بنده خدا و پيامبر بود كه با يك معجزه الهى از مادرى پاك، بدون پدر تولد يافت.

باز براى تاكيد بيشتر مى افزايد: و هيچ معبودى جز خداوند يگانه نيست( و ما من اله الا الله ) .

و خداوند يگانه قدرتمند و توانا و حكيم است و تولد فرزندى بدون پدر در برابر قدرتش مساله مهمى نيست( و ان الله لهو العزيز الحكيم ) آرى چنين كسى سزاوار پرستش است نه غير او.

واژه (قصص ) مفرد است و به معنى قصه مى باشد و در اصل از ماده (قص ) (بر وزن صف ) به معنى جستجوى چيزى كردن گرفته شده، مثلا در داستان موسى بن عمران مى خوانيم: (و قالت لاخته قصيه )، مادر موسى به خواهرش گفت: به جستجوى موسى بپرداز.

و اينكه تلافى خون را قصاص مى گويند به خاطر آن است كه جستجوى حق صاحب خون در آن مى شود سرگذشتها و تاريخ پيشينيان را كه حالات و ماجراهاى زندگى آنها را جستجو مى كند نيز قصه مى گويند.

از آنچه در بالا گفته شد معلوم شد كه مشار اليه در هذا سرگذشت مسيح است نه قرآن مجيد يا مجموعه تاريخ انبياء.

در آيه بعد كسانى را كه از پذيرش اين حقايق سر باز ميزنند مورد تهديد قرار داده، مى فرمايد: اگر (با اين همه دلايل و شواهد روشن باز هم ) روى برگردانند (بدان كه در جستجوى حق نيستند و فاسد و مفسدند) زيرا خداوند از مفسدان آگاه است( فان تولوا فان الله عليم بالمفسدين ) .

مسلم است جمعيتى كه پس از آن همه استدلالات منطقى قرآن درباره مسيح و همچنين عقبنشينى از دعوت به مباهله تسليم حق نشوند و باز هم به گفتگوهاى لجوجانه خود ادامه دهند (حق جو) نيستند بلكه (مفسده جويانى ) هستند كه هدف آنها تخدير عقايد صحيح مردم است و مسلما خداوند آنها را ميشناسد و از نياتشان با خبر است و به موقع آنان را كيفر خواهد داد.

آيه (64)و ترجمه

( قل ياهل الكتب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لا نشرك به شيا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون ) (64)

ترجمه:

64 - بگو: (اى اهل كتاب! بياييد به سوى سخنى كه ميان ما و شما يكسان است، كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزى را همتاى او قرار ندهيم، و بعضى از ما، بعض ديگر را - غير از خداى يگانه - به خدايى نپذيرد. هر گاه (از اين دعوت،) سرباز زنند، بگوييد: گواه باشيد كه ما مسلمانيم!)

تفسير:

دعوت به سوى وحدت

قرآن نخستين بار در ضمن آيات گذشته مسيحيان را دعوت به استدلال منطقى كرد و پس از مخالفت دعوت به مباهله نمود و چون دعوت به مباهله به مقدار كافى در روحيه آنها اثر گذاشت به دليل اينكه حاضر به مباهله نشدند و شرايط ذمه را پذيرفتند بار ديگر از اين آمادگى روحى استفاده كرده، مجددا شروع به استدلال مى كند - ولى اين استدلال با استدلالات سابق تفاوت فراوان دارد.

در آيات گذشته دعوت به سوى اسلام با تمام خصوصيات بود ولى در اين آيه دعوت به نقطه هاى مشترك ميان اسلام و آيينهاى اهل كتاب است روى سخن را به پيامبر كرده، مى فرمايد: بگو: اى اهل كتاب! بياييد به سوى سخنى كه ميان ما و شما مشترك است كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزى را شريك او قرار ندهيم و بعضى از ما بعضى ديگر را غير از خداوند يگانه به خدائى نپذيرد( قل يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لا نشرك به لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله ) .

در واقع قرآن با اين طرز استدلال به ما مى آموزد، اگر كسانى حاضر نبودند در تمام اهداف مقدس با شما همكارى كنند بكوشيد لااقل در اهداف مهم مشترك همكارى آنها را جلب كنيد و آن را پايهاى براى پيشبرد اهداف مقدستان قرار دهيد.

آيه فوق يك نداى وحدت است در برابر تمام مذاهب آسمانى به مسيحيان مى گويد: شما مدعى (توحيد) هستيد و حتى ميگوييد مساله (تثليث ) (اعتقاد به خدايان سهگانه ) منافاتى با (توحيد) ندارد و لذا قايل به وحدت در تثليث ميباشيد.

و همچنين يهود در عين سخنان شرك آميز عزير را فرزند خدا پنداشتند مدعى توحيد بوده و هستند.

قرآن به همه آنها اعلام مى كند: ما و شما در اصل توحيد مشتركيم بياييد دست به دست هم داده اين اصل مشترك را بدون هيچ پيرايهاى زنده كنيم و از تفسيرهاى نابجا كه نتيجه آن شرك و دورى از توحيد خالص است خوددارى نمائيم.

جالب اينكه در اين آيه با سه تعبير مختلف روى مساله يگانگى خدا تاكيد شده است اول با جمله( الا نعبد الا الله ) (جز خدا را نپرستيم ) و بعد با جمله( لا نشرك به شيئا ) (كسى را شريك او قرار ندهيم ) و سومين بار با جمله و( لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله ) (بعضى از ما بعضى ديگر را به خدائى نپذيرد).

ضمنا جمله اخير اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه مسيح يكى از افراد انسان و هم نوع ما است نبايد او را به خدائى شناخت.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: بعضى از علماى منحرف اهل كتاب از مقام خود سوء استفاده مى كردند و حلال و حرام خدا را به دلخواه خويش تغيير ميدادند و ديگران از آنها پيروى مى كردند.

توضيح اينكه: از آيات قرآن استفاده مى شود كه در ميان علماى اهل كتاب جمعى بودند كه احكام خدا را طبق منافع يا تعصبهاى خود تحريف مى كردند، و از نظر منطق اسلام كسى كه از چنين افرادى دانسته پيروى بدون قيد و شرط كند يك نوع عبوديت و پرستش نسبت به آنها انجام داده است.

دليل اين موضع روشن است زيرا قانونگزارى و تشريع حلال و حرام مربوط به خدا است هر كس ديگرى را در اين موضوع صاحب اختيار بداند او را شريك خدا قرار داده است.

مفسران در ذيل اين آيه چنين نقل كرده اند كه: عدى بن حاتم كه قبلا مسيحى بود و سپس اسلام آورد بعد از نزول اين آيه از كلمه (اربابا) (خدايان ) اين چنين فهميد كه قرآن مى گويد اهل كتاب بعضى از علماى خود را ميپرستند، لذا به پيغمبر عرض كرد: ما هيچگاه در زمان سابق علماى خود را عبادت نميكرديم! پيامبر فرمود: آيا ميدانستيد كه آنها به ميل خود احكام خدا را تغيير مى دهند و شما از آنها پيروى ميكرديد؟ عدى گفت: آرى.

پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: اين همان پرستش و عبوديت است!.

در حقيقت اسلام بردگى و استعمار فكرى را يك نوع عبوديت و پرستش مى داند و به همان شدتى كه با شرك و بت پرستى مبارزه مى كند با استعمار فكرى كه شبيه بت پرستى است نيز ميجنگد.

ولى بايد توجه داشت كه (ارباب ) صيغه جمع است بنابراين نميتوان تنها از اين آيه نهى از پرستش عيسى را استفاده كرد ولى ممكن است منظور از آيه هم نهى از عبوديت مسيح باشد و هم از عبوديت دانشمندان منحرف!

سپس در پايان آيه مى فرمايد: اگر آنها (بعد از اين دعوت منطقى به سوى نقطه مشترك توحيد باز) سر تابند و رويگردان شوند بگوييد گواه باشيد كه ما مسلمانيم و تسليم حق هستيم و شما نيستيد( فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون ) .

بنابراين دورى شما از حق در روح ما كمترين اثرى نميگذارد و ما همچنان به راه خود يعنى راه اسلام ادامه خواهيم داد تنها خدا را ميپرستيم و تنها قوانين او را به رسميت ميشناسيم و بشر پرستى به هر شكل و صورت در ميان ما نخواهد بود.

نكته:

نامه هاى پيامبر به زمامداران جهان

از تواريخ اسلامى استفاده مى شود كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) هنگامى كه اسلام در سرزمين حجاز به اندازه كافى نفوذ كرد (مخصوصا بعد از نزول آيه فوق و دعوت به همكارى در امر توحيد كه قدر مشترك همه اديان آسمانى است ) نامه هاى متعددى براى زمامداران بزرگ آن عصر فرستاد و در قسمتى از اين نامه ها مخصوصا روى آيه فوق تكيه فرمود كه ذيلا به بعضى از اين نامه ها از نظر اهميت موضوع و چگونگى دعوت به اين اصل مشترك اشاره مى شود.

1 - نامه به مقوقس

بسم الله الرحمن الرحيم

من محمد بن عبد الله الى المقوقس عظيم القبط، سلام على من اتبع الهدى، اما بعد فانى ادعوك بدعاية الاسلام، اسلم تسلم، يؤ تك الله اجرك مرتين، فان توليت فانما عليك اثم القبط (يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لا نشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون ):

(به نام خداوند بخشنده بخشايشگر، از محمد فرزند عبد الله، به مقوقس بزرگ قبطيان. درود بر پيروان حق باد، من تو را به سوى اسلام دعوت ميكنم، اسلام آور تا سالم بمانى، خداوند به تو دو بار پاداش دهد (يكى براى ايمان آوردن خودت، و پاداش ديگر براى كسانى كه از تو پيروى كرده، ايمان مى آورند). و اگر از پذيرش اسلام سر باز زنى گناه قبطيان بر تو خواهد بود (اى اهل كتاب! ما شما را به يك اصل مشترك دعوت ميكنيم، به اين كه غير از خداوند يگانه را نپرستيم، و كسى را شريك او قرار ندهيم، و بعضى از ما بعض ديگر را به خدايى نپذيرد، و هر گاه آنان از آيين حق سر برتابند بگوييد گواه باشيد كه ما مسلمانيم ).

هنگامى كه (مقوقس ) پست زمامدارى مصر را به عهده داشت و پيامبر اسلام براى زمامداران و بزرگان جهان نامه ميفرستاد، و آنها را به سوى اسلام دعوت ميكرد، از جمله (حاطب بن ابى بلتعة ) را مامور ساخت تا نامهاى به (مقوقس ) رهبر مصر برساند.

سفير پيامبر رهسپار مصر شد و اطلاع پيدا كرد كه زمامدار مصر در اسكندريه است، مامور پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با وسايل مسافرتى آن روز وارد اسكندريه شد، و خود را به كاخ (مقوقس ) رسانيد و نامه را به او داد، مقوقس نامه را باز كرد، خواند و مقدارى فكر كرد سپس گفت: اگر راستى محمد فرستاده خدا است چرا مخالفان او توانستند وى را از زادگاه خود بيرون كنند، و ناچار شد در مدينه سكونت گزيند، چرا به آنها نفرين نكرد تا نابود شوند؟

فرستاده پيامبر در جواب چنين گفت: عيسى رسول خدا بود و شما نيز به حقانيت او گواهى مى دهيد، هنگامى كه بنى اسرائيل نقشه قتل او را كشيدند چرا وى درباره آنها نفرين نكرد تا خدا آنها را هلاك كند؟!

مقوقس در برابر اين منطق شروع به تحسين نمود و گفت:( احسنت انت حكيم من عند حكيم ) : (آفرين بر تو، مرد فهميدهاى هستى كه از طرف شخص فهميدهاى آمدهاى ).

(حاطب ) سپس چنين اضافه كرد: پيش از شما كسى (يعنى فرعون ) در اين كشور حكومت ميكرد كه مدتها به مردم خدائى ميفروخت، خدا او را نابود ساخت تا زندگى وى براى شما مايه عبرت گردد، ولى شما كوشش كنيد كه زندگيتان براى ديگران موجب عبرت نگردد!

پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ما را به آيين پاكى دعوت نمود و قريش با او سرسختانه مبارزه كردند، جمعيت يهود با كينهتوزى خاص با او به مقابله برخاستند، و نزديك ترين افراد به اسلام مسيحيان هستند، به جانم سوگند همان طور كه موسى نبوت حضرت مسيح را بشارت داد، حضرت مسيح نيز، مبشر محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بود، ما شما را به سوى اسلام دعوت ميكنيم همانطور كه شما پيروان تورات را به انجيل دعوت نموديد، هر ملتى كه دعوت پيامبر حقى را بشنود بايد از او پيروى كند، من نداى محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به سرزمين شما رسانيدم شايسته است كه شما و ملت مصر به اين دعوت پاسخ گوئيد، (حاطب بن ابى بلتعة ) مدتى توقف كرد تا پاسخ نامه رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را دريافت دارد.

چند روز گذشت، روزى (مقوقس )، (حاطب ) را به كاخ خود فرا خواند، از او خواست تا توضيح بيشترى درباره اسلام در اختيار او بگذارد.

حاطب در پاسخ او گفت: محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ما را به پرستش خداى يگانه دعوت مى كند، و دستور مى دهد مردم شبانه روز پنج بار با پروردگار خود از نزديك ارتباط پيدا كنند، نماز بگذارند، و يك ماه را در سال روزه بدارند و خانه خدا (مركز توحيد) را زيارت كنند، به پيمان خود وفادار باشند، و از خوردن خون و مردار دورى كنند، و مقدارى از خصوصيات زندگى پيامبر اسلام را نيز براى او شرح داد.

(مقوقس ) گفت: اينها نشانه هاى خوبى است، من تصور ميكردم كه خاتم پيامبران از سرزمين شام كه سرزمين پيامبران است ظهور خواهد كرد اكنون بر من روشن شد كه او از سرزمين حجاز برانگيخته شده است.

سپس به نويسنده خود دستور داد تا نامهاى به عربى به اين مضمون براى پيامبر بنويسد: (به محمد فرزند عبد الله از مقوقس بزرگ قبطيان، درود بر تو، من نامه تو را خواندم و از مقصدت آگاه گرديدم، و حقيقت دعوت تو را دريافتم، من ميدانستم كه پيامبرى ظهور خواهد كرد ولى تصور مينمودم او از منطقه شام برانگيخته مى شود، من مقدم فرستاده تو را گرامى داشتم، سپس در نامه به هدايائى كه براى پيامبر فرستاده بود اشاره كرد و نامه را با جمله (سلام بر تو) ختم نمود.

در تواريخ آمده كه مقوقس حدود يازده نوع هديه براى پيامبر فرستاد كه خصوصيات آن در تاريخ اسلام ثبت است.

از جمله يك طبيب هم خدمت پيامبر فرستاد تا بيماران مسلمانان را معالجه كند.

پيامبر هدايا را قبول كرد، ولى طبيب را نپذيرفت و فرمود: ما مردمى هستيم كه تا گرسنه نشويم غذا نميخوريم، و قبل از سير شدن دست از طعام بر ميداريم، و اين امر براى سلامت و بهداشت ما كافى است (و شايد علاوه بر اين دستور بزرگ بهداشتى، پيامبر از شخص طبيب كه قاعدتا مسيحى متعصبى بود ايمن نبود و نخواست جان خود و مسلمانان را بدست او بسپارد).

اينكه مقوقس سفير پيامبر را گرامى داشت و هدايائى براى حضرت فرستاد و نام محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در نامه بر نام خود مقدم نمود، همگى حاكى از اين است كه او دعوت رسول خدا را در باطن پذيرفته بود، و يا حد اقل تمايل به اسلام پيدا كرد ولى به خاطر اينكه موقعيت او متزلزل نگردد از اظهار تمايل به اسلام به طور آشكار خوددارى ميكرد.

2 - نامه براى قيصر روم:

بسم الله الرحمن الرحيم

من محمد بن عبد الله الى هرقل عظيم الروم سلام على من اتبع الهدى اما بعد فانى ادعوك بدعاية الاسلام اسلم تسلم يؤ تك الله اجرك مرتين فان توليت فانما عليك اثم الاريسين (يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لا نشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون ): از محمد فرزند عبد الله به هرقل بزرگ و پادشاه روم درود بر آنها كه پيروى از حق كنند، تو را به اسلام دعوت ميكنم اسلام آور تا در امان و سلامت باشى خداوند به تو دو پاداش دهد.

(يكى پاداش ايمان خود و ديگر پاداش كسانى كه به پيروى تو ايمان مى آورند) اگر از آئين اسلام روى گردانى گناه اريسيان (نژاد رومى و جمعيت كارگران ) نيز بر تو خواهد بود. (اى اهل كتاب! ما شما را به يك اصل مشترك دعوت ميكنيم كه غير از خدا را نپرستيم، كسى را شريك او قرار ندهيم، بعضى از ما بعضى ديگر را به خدائى نپذيرد، هر گاه آنان از آئين حق سر برتابند بگوئيد: گواه باشيد كه ما مسلمانيم ).

ماءمور ابلاغ رسالت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به (قيصر) مردى به نام (دحيه كلبى ) سفير پيامبر عازم روم شد ولى پيش از آن كه به قسطنطنيه به مركز حكومت قيصر برسد اطلاع پيدا كرد كه قيصر به قصد زيارت بيت المقدس قسطنطنيه را ترك گفته است لذا با استاندار (بصرى ) (حارث بن ابى شمر) تماس گرفت و ماموريت خود را براى او شرح داد.

ظاهرا پيامبر هم اجازه داده بود كه دحيه نامه را به حاكم بصرى بدهد تا او نامه را به قيصر برساند.

پس از آنكه سفير پيامبر با حاكم تماس گرفت استاندار، (عدى بن حاتم ) را خواست و او را ماءمور كرد تا همراه (دحيه ) بسوى بيت المقدس برود و نامه را به حضور قيصر برساند.

ملاقات سفير با قيصر در شهر (حمص ) صورت گرفت، اما قبل از اينكه ملاقات صورت گيرد كارپردازان دستگاه گفتند: بايد در مقابل قيصر سجده كنى و در غير اين صورت به تو اعتنائى نخواهد كرد، (دحيه ) آن مرد هوشيار گفت: من براى كوبيدن اين سنتهاى نابجا اين همه راه آمدهام، من از طرف صاحب اين نامه آمدهام تا به قيصر ابلاغ كنم كه بشر پرستى بايد از ميان برود و جز خداى يگانه كسى پرستش نشود، با اين عقيده چگونه ممكن است براى غير خدا سجده كنم؟!

منطق نيرومند فرستاده پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مورد اعجاب آنها قرار گرفت، يك نفر از درباريان گفت: بنابراين ميتوانى نامه را روى ميز مخصوص سلطان بگذارى و برگردى كسى جز قيصر دست به نامه هاى روى ميز نميزند، (دحيه ) از او تشكر كرد و نامه را روى ميز گذارد و بازگشت.

قيصر نامه را گشود ابتداى نامه كه با بسم الله شروع شده بود توجه او را به خود جلب كرد و گفت: من غير از نامه (سليمان ) تا كنون چنين نامهاى نديدهام! بعد مترجم خود را خواست تا نامه را بخواند و ترجمه كند.

زمامدار روم احتمال داد نويسنده نامه همان پيامبر موعود انجيل و تورات باشد در صدد بر آمد تا از خصوصيات زندگى وى اطلاع بدست آورد دستور داد تا سراسر شام را گردش كنند شايد نزديكان محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و يا كسى كه از اوضاع وى اطلاع دارد بيابند، اتفاقا در همان ايام ابو سفيان و دستهاى از قريش براى تجارت به شام كه جزء روم شرقى بود آمده بودند، ماءمور قيصر با آنها تماس ‍ گرفت و آنها را به بيت المقدس برد، قيصر از آنها سؤ ال كرد آيا در ميان شما كسى هست كه با محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پيوند خويشاوندى داشته باشد.

ابو سفيان گفت: من با محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) از يك طايفه هستيم و در جد چهارم به هم ميرسيم، سپس قيصر از او سؤ الاتى كرد و او به ترتيب پاسخ گفت:

1 - حسب و نسب محمد چگونه است؟ ابو سفيان گفت: از خانوادهاى اصيل و شريف است.

2 - در نياكان او كسى هست كه بر مردم سلطنت كرده باشد؟ - نه.

3 - آيا پيش از آنكه ادعاى نبوت كند از دروغ پرهيز داشت؟ - بلى محمد مرد راستگو بود.

4 - چه طبقهاى با او مخالفاند و چه جمعيتى از او طرفدارى مى كنند؟ - طبقه اشراف با او مخالفاند افراد عادى و متوسط خواهان وى هستند.

5 - از پيروان او كسى مرتد شده و از آئين او بازگشته است؟ - نه.

6 - آيا پيروان او رو به فزونى هستند؟ - آرى.

سپس قيصر به ابو سفيان و همراهان او گفت: اگر اين گزارشها صحيح باشد حتما او پيامبر موعود است. من اطلاع داشتم كه چنين پيامبرى ظهور خواهد كرد ولى نميدانستم كه از قريش خواهد بود، من حاضرم در برابر او خضوع كنم و به عنوان احترام پاى او را شستشو دهم (يكى از احترامات كه در آن زمان معمول بوده است ).

من پيشبينى ميكنم آئين و حكومت او سرزمين روم را خواهد گرفت.

(قيصر)، (دحيه ) را خواست، او را احترام كرد و پاسخ نامه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را نوشت و هديهاى نيز همراه آن، براى پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرستاد و علاقه خود را نسبت به پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در آن نامه منعكس نمود.

آيه (65) تا (68)و ترجمه

( يأ هل الكتب لم تحاجون فى إ برهيم و ما أ نزلت التورئة و الانجيل إ لا من بعده أفلا تعقلون ) (65)( هأ نتم هؤ لاء حججتم فيما لكم به علم فلم تحاجون فيما ليس لكم به علم و الله يعلم و أ نتم لا تعلمون ) (66)( ما كان إبرهيم يهوديا و لا نصرانيا و لكن كان حنيفا مسلما و ما كان من المشركين ) (67)( إن أولى الناس بإ برهيم للذين اتبعوه و هذا النبى و الذين ءامنوا و الله ولى المؤ منين ) (68)

ترجمه:

65 - اى اهل كتاب! چرا درباره ابراهيم، گفتگو و نزاع مى كنيد (و هر كدام، او را پيرو آيين خودتان معرفى مينماييد)؟! در حالى كه تورات و انجيل، بعد از او نازل شده است؟ آيا انديشه نميكنيد؟!

66 - شما كسانى هستيد كه درباره آنچه نسبت به آن آگاه بوديد، گفتگو و ستيز كرديد، چرا درباره آنچه آگاه نيستيد، گفتگو مى كنيد؟! و خدا مى داند، و شما نميدانيد.

67 - ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى، بلكه موحدى خالص و مسلمان بود، و هرگز از مشركان نبود.

68 - سزاوارترين مردم به ابراهيم، آنها هستند كه از او پيروى كردند، و (در زمان و عصر او، به مكتب او وفادار بودند، همچنين ) اين پيامبر و كسانى كه (به او) ايمان آورده اند (از همه سزاوارترند)، و خداوند، ولى و سرپرست مؤ منان است

شان نزول:

در اخبار اسلامى آمده است كه دانشمندان يهود و نصاراى نجران نزد پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به گفتگو و نزاع درباره حضرت ابراهيم برخاستند يهود ميگفتند: او تنها يهودى بوده و نصارى ميگفتند: او فقط نصرانى بود (به اين ترتيب هر كدام مدعى بودند كه او از ما است تا امتياز بزرگى براى خود ثابت كنند زيرا ابراهيم پيامبر بزرگ خدا در ميان تمام پيروان مذاهب به عظمت شناخته مى شد) آيات فوق نازل شد و آنها را در اين ادعاهاى بى اساس تكذيب كرد.

تفسير:

گفتگوى اهل كتاب درباره ابراهيم (ع ):

در ادامه بحثهاى مربوط به اهل كتاب در اين آيات روى سخن را به آنها كرده، مى فرمايد: (اى اهل كتاب! چرا درباره ابراهيم به گفتگو و نزاع ميپردازيد (و هر كدام او را از خود مى دانيد) در حالى كه تورات و انجيل بعد از او نازل شده (و دوران او قبل از موسى (عليه‌السلام ) و مسيح (عليه‌السلام ) بود) آيا انديشه نميكنيد؟)( يا اهل الكتاب لم تحاجون فى ابرهيم و ما انزلت التورية و الانجيل الا من بعده ا فلا تعقلون ) .

آيا چنين چيزى معقول است كه پيامبر پيشين پيرو آئينهاى بعد از خود باشد؟

در آيه بعد از طريق ديگرى آنها را مورد سرزنش قرار داده، مى فرمايد: (شما كسانى هستيد كه درباره آنچه نسبت به آن آگاهى داشتيد بحث و گفتگو كرديد ولى چرا درباره آنچه به آن آگاهى نداريد، بحث و گفتگو مى كنيد)؟( ها انتم هؤ لاء حاججتم فيما لكم به علم فلم تحاجون فيما ليس لكم به علم ) .

اشاره به اينكه شما در مسائل مربوط به مذهب خودتان كه از آن آگاهى

داشتيد بحث و گفتگو كرديد و ديديد كه حتى در اين مباحث گرفتار چه اشتباهات بزرگى شده ايد و چه اندازه از حقيقت دور افتادهايد (و در واقع علم شما جهل مركب بود) با اين حال چگونه در چيزى كه از آن اطلاع نداريد بحث و گفتگو مى كنيد و در نتيجه سخنى ميگوئيد كه با هيچ تاريخى سازگار نيست.

سپس براى تاكيد مطالب گذشته و آماده ساختن براى بحث آينده مى گويد: (خدا مى داند و شما نميدانيد)( و الله يعلم و انتم لا تعلمون ) .

آرى او مى داند كه در چه تاريخى آئين خود را بر ابراهيم نازل كرده، نه شما كه در زمانهاى بعد به وجود آمدهايد و بدون اطلاع و مدرك، در اين باره قضاوت مى كنيد.

سپس با صراحت تمام به اين مدعيان پاسخ مى گويد كه: (ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى، بلكه موحد خالص و مسلمان (پاك نهادى ) بود)( ما كان ابرهيم يهوديا و لا نصرانيا و لكن كان حنيفا مسلما ) .

بايد توجه داشت كه واژه (حنيفا) از ماده (حنف ) (بر وزن انف ) به معنى شخصى يا چيزى است كه تمايل به سوئى پيدا كرده و در زبان قرآن به كسى گفته مى شود كه از آئينهاى باطل به سوى آئين حق متمايل شده است.

در اينجا خداوند ابراهيم (عليه‌السلام ) را به عنوان حنيف توصيف نموده، زيرا او بود كه پردههاى تقليد و تعصب را دريد، و در زمان و محيطى كه غرق بت پرستى بود هرگز در برابر بت سجده نكرد.

ولى از آنجا كه بت پرستان زمان جاهليت عرب، نيز خود را بر دين حنيف ابراهيم (عليه‌السلام ) معرفى مى كردند، و اين سخن به قدرى شايع شده بود كه يهود و نصارى آنها را حنفاء ميگفتند (به اين ترتيب حنيف درست معنايى بر ضد معناى اصليش پيدا كرده بود، و با بت پرستى مرادف شده بود) خداوند پس از توصيف ابراهيم (عليه‌السلام ) به عنوان حنيف و مسلم، مى فرمايد: (او هرگز از مشركان نبود)( و ما كان من المشركين ) .

تا هر گونه ارتباطى ميان ابراهيم و بت پرستان عرب را نفى كند.

سؤ ال:

در اينجا ممكن است گفته شود: اگر ابراهيم را نتوانيم پيرو آئين موسى (عليه‌السلام ) و مسيح (عليه‌السلام ) معرفى كنيم به طريق اولى نميتوانيم او را مسلمان بدانيم، زيرا او هزاران سال قبل از ظهور اسلام و پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بوده است؟ پس چرا قرآن او را به عنوان مسلم معرفى كرده است؟

پاسخ:

پاسخ اين سؤ ال از نكتهاى كه قبلا نيز به آن اشاره كردهايم روشن مى شود كه (مسلم ) در اصطلاح قرآن به معنى خصوص پيروان پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نيست بلكه اسلام به معنى وسيع كلمه، همان تسليم در برابر فرمان حق و توحيد كامل و خالى از هر گونه شرك و بت پرستى است، كه ابراهيم (عليه‌السلام ) پرچمدار آن بود.

بنابر آنچه گفته شد معلوم شد كه ابراهيم پيرو هيچ يك از اين آئينها نبوده، تنها چيزى كه در اينجا باقى ميماند اين است كه چه كسانى مى توانند رابطه و پيوند خود را با مكتب ابراهيم (عليه‌السلام ) - به عنوان يك سند افتخار - اثبات كنند، و به تعبير ديگر چگونه مى توان خود را پيرو اين پيامبر بزرگ كه همه پيروان اديان الهى براى او عظمت قائل هستند دانست.

در آخرين آيه مورد بحث، به اين معنى پرداخته و مى گويد: (سزاوارترين مردم به ابراهيم آنها هستند كه از او پيروى كردند و اين پيامبر (پيامبر اسلام ) و كسانى كه به او ايمان آورده اند مى باشند)( ان اولى الناس بابرهيم للذين اتبعوه و هذا النبى و الذين آمنوا ) .

بنابراين مسأله قرابت و خويشاوندى و يا مساءله نژاد كه پيروان اديان مختلف براى اثبات پيوند خود با ابراهيم ذكر مى كردند، هيچگونه ارزشى ندارد و ولايت و ارتباط با پيامبران تنها از طريق ايمان خالص به خداوند و پيروى از مكتب آنها است و به اين طريق ثابت مى شود كه پيوند واقعى پيوند مكتبى است چه كسانى كه در زمان او زندگى داشتند و از او پيروى كردند( للذين اتبعوه ) .

و چه كسانى كه بعد از او به مكتب و برنامه او وفادارى نشان دادند، مانند (اين پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و پيروان او)( و هذا النبى و الذين آمنوا ) .

اهل كتاب با عقائد شرك آميز خود كه اساسيترين اصل دعوت ابراهيم (عليه‌السلام ) يعنى توحيد را زير پا گذارده اند، و يا بت پرستان عرب كه درست در نقطه مقابل آئين ابراهيم (عليه‌السلام ) قرار گرفته اند، چگونه مى توانند خود را پيرو ابراهيم و در خط او بدانند، آرى بايد اعتراف كنيم كه نزديك ترين افراد به ابراهيم پيامبر اسلام و پيروان او هستند كه در اصول و فروع اسلام به او وفادار ماندند.

و در پايان آيه به آنها كه پيرو واقعى مكتب پيامبران بزرگ خدا بودند بشارت مى دهد كه (خداوند ولى و سرپرست مؤ منان است )( و الله ولى المؤ نين ) .

نكته:

مهمترين پيوند، پيوند مكتبى است

در آيه فوق ضمنا اين حقيقت بيان شده است كه هيچ رابطهاى بالاتر از رابطه مكتبى نيست، بلكه ارتباط با مردان خدا و اولياء الله تنها از همين طريق است.

بنابراين هيچ كس نمى تواند، ادعاى ارتباط با پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و امامان معصوم (عليهما‌السلام ) كند مگر از همين طريق.

در روايات اسلامى نيز روى اين موضوع، با صراحت تكيه شده است از جمله در حديثى از على (عليه‌السلام ) مى خوانيم: ان اولى الناس بالانبياء اعملهم بما جاؤ ا به ثم تلا هذه الاية (ان اولى الناس بابرهيم...) و قال ان ولى محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) من اطاع

آيه و ترجمه

الله و ان بعدت لحمته و ان عدو محمد من عصى الله و ان قربت قرابته:

ترجمه:

(سزاوارترين مردم به پيامبران آنها هستند كه به دستورهاى آنها بيش از هر كس عمل مى كنند - سپس آيه فوق را تلاوت فرمود - و افزود: دوست محمد كسى است كه اطاعت از فرمان خدا كند هر چند نسبش از او دور باشد و دشمن محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كسى است كه نافرمانى او كند هر چند قرابت و خويشاونديش با او نزديك باشد).

آيه و(69) ترجمه

( ودت طائفة من أ هل الكتب لو يضلونكم و ما يضلون إلا أنفسهم و ما يشعرون ) (69)

ترجمه:

69 - جمعى از اهل كتاب (از يهود)، دوست داشتند (و آرزو مى كردند) شما را گمراه كنند، (اما آنها بايد بدانند كه نميتوانند شما را گمراه سازند،) آنها گمراه نمى كنند مگر خودشان را، و نميفهمند!

شان نزول:

بعضى از مفسران نقل كرده اند كه جمعى از يهود كوشش داشتند افراد سرشناس و مبارزى از مسلمانان پاكدل چون معاذ و عمار و بعضى ديگر را به سوى آئين خود دعوت كنند و با وسوسه هاى شيطانى از اسلام بازگردانند آيه فوق نازل شد و به همه مسلمانان در اين زمينه اخطار كرد!

تفسير:

همانگونه كه در شان نزول گفته شد، دشمنان اسلام مخصوصا يهود براى دور ساختن تازه مسلمانان از اسلام، از هيچگونه كوشش فروگذار نبودند، و حتى در ياران مخصوص پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) چنين طمعى داشتند كه بتوانند آنها را از اسلام بازگردانند، و بيشك اگر ميتوانستند در يك يا چند نفر از ياران نزديك آن حضرت نفوذ كنند ضربه بزرگى بر اسلام وارد مى شد و زمينه براى تزلزل ديگران نيز فراهم ميگشت.

آيه فوق ضمن افشاى اين نقشه دشمنان، به آنها يادآور مى شود كه دست از كوشش بيهوده خود بر دارند، مى فرمايد: جمعى از اهل كتاب دوست داشتند شما را گمراه كنند) (ودت طائفة من اهل الكتاب لو يضلونكم ).

غافل از اينكه تربيت مسلمانان در مكتب پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به اندازهاى حساب شده و آگاهانه بود كه احتمال بازگشت وجود نداشت، آنها اسلام را با تمام هستى خود دريافته بودند و به آن عشق ميورزيدند، بنابراين دشمنان نميتوانستند آنها را گمراه سازند.

بلكه به گفته قرآن در ادامه اين آيه (آنها تنها خودشان را گمراه مى كنند و نمى فهمند)( و ما يضلون الا انفسهم و ما يشعرون ) .

زيرا آنها با القاء شبهات و نسبت دادن خلافها به اسلام و پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) روح بدبينى را در روح خود پرورش ميدادند زيرا كسى كه در صدد عيبجويى و خردهگيرى است، نقطه هاى قوت را نميبيند و گاه بر اثر تعصب و لجاجت نقاط نورانى و قوت در نظرش تاريك و منفى جلوه مى كند و به همين دليل روز به روز بيشتر از حق فاصله مى گيرد.

جمله (و ما يشعرون ) (آنها متوجه نيستند و نميفهمند) گويا اشاره به همين نكته روانى است كه انسان ناخودآگاه تحت تاثير سخنان خويش است. و به هنگامى كه سعى دارد ديگران را با سفسطه و دروغ و تهمت گمراه كند خودش از آثار آن بر كنار نخواهد بود و اين خلافگوئيها كم كم در روح و جان او چنان اثر ميگذارد كه به صورت يك عقيده راسخ در مى آيد، و آنها را باور مى كند و براى هميشه گمراه مى شود.

آيه (70) و (71)و ترجمه

( يأ هل الكتب لم تكفرون بايت الله و أ نتم تشهدون ) (70)( يأ هل الكتب لم تلبسون الحق بالبطل و تكتمون الحق و أ نتم تعلمون ) (71)

ترجمه:

70 - اى اهل كتاب! چرا به آيات خدا كافر مى شويد، در حالى كه (به درستى آن ) گواهى مى دهيد؟!

71 - اى اهل كتاب! چرا حق را با باطل (مى آميزيد و) مشتبه مى كنيد (تا ديگران نفهمند و گمراه شوند)، و حقيقت را پوشيده ميداريد در حالى كه مى دانيد؟!

تفسير:

چراكتمان حق مى كنيد؟

در ادامه گفتگو درباره فعاليتهاى تخريبى اهل كتاب كه در آيه سابق به آن اشاره شد، در اين دو آيه روى سخن را به آنان كرده، و به خاطر كتمان حق و عدم تسليم در برابر آن آنها را شديدا مورد سرزنش قرار مى دهد:

نخست مى فرمايد: (اى اهل كتاب! چرا به آيات خدا كافر مى شويد در حالى كه (به صحت و صدق آن ) گواهى مى دهيد)( يا اهل الكتاب لم تكفرون بايات الله و انتم تشهدون ) .

شما نشانه هاى پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را در تورات و انجيل خواندهايد و نسبت آن آگاهى داريد، چرا راه انكار را در پيش مى گيريد؟

در آيه دوم بار ديگر آنها را مخاطب ساخته، مى گويد: (اى اهل كتاب! چرا حق را با باطل مى آميزيد و مشتبه مى كنيد؟ (تا مردم را به گمراهى بكشانيد و خودتان نيز گمراه شويد) و چرا حق را پنهان ميداريد در حالى كه مى دانيد؟)( يا اهل الكتاب لم تلبسون الحق بالباطل و تكتمون الحق و انتم تعلمون ) .

در حقيقت در آيه قبل آنها را به انحراف از راه حق كه با علم و آگاهى صورت ميگرفته مؤ اخذه مى كند، و در آيه دوم به منحرف ساختن ديگران.

در ذيل آيه 42 سوره بقره كه همين مضمون را در بر داشت، بحثهاى ديگرى در اين زمينه گذشت.

آيه (72) تا (74)و ترجمه

( و قالت طائفة من أ هل الكتب ءامنوا بالذى أ نزل على الذين ءامنوا وجه النهار و اكفروا ءاخره لعلهم يرجعون ) (72)( و لا تؤ منوا إ لا لمن تبع دينكم قل إ ن الهدى هدى الله أ ن يؤ تى أ حد مثل ما أ وتيتم أ و يحاجوكم عند ربكم قل إ ن الفضل بيد الله يؤ تيه من يشاء و الله وسع عليم ) (73)( يختص برحمته من يشاء و الله ذو الفضل العظيم ) (74)

ترجمه:

72 - و جمعى از اهل كتاب (از يهود) گفتند: (برويد در ظاهر) به آنچه بر مؤ منان نازل شده، در آغاز روز ايمان بياوريد، و در پايان روز، كافر شويد (و باز گرديد)! شايد آنها (از آيين خود) باز گردند! (زيرا شما را، اهل كتاب و آگاه از بشارات آسمانى پيشين مى دانند، و اين توطئه كافى است كه آنها را متزلزل سازد).

73 - و جز به كسى كه از آيين شما پيروى مى كند، (واقعا) ايمان نياوريد! بگو: هدايت، هدايت الهى است! (و اين توطئه شما، در برابر آن بى اثر است )! (سپس اضافه كردند: تصور نكنيد) به كسى همانند شما (كتاب آسمانى ) داده مى شود، يا اينكه مى توانند در پيشگاه پروردگارتان، با شما بحث و گفتگو كنند، (بلكه نبوت و منطق، هر دو نزد شماست!) بگو: فضل (و موهبت نبوت و عقل و منطق، در انحصار كسى نيست، بلكه ) به دست خداست، و به هر كس بخواهد (و شايسته بداند،) مى دهد، و خداوند، واسع ( داراى مواهب گسترده ) و آگاه (از موارد شايسته آن ) است.

74 - هر كس را بخواهد، ويژه رحمت خود مى كند، و خداوند، داراى مواهب عظيم است.

شان نزول:

بعضى از مفسران پيشين نقل كرده اند كه دوازده نفر از دانشمندان يه و نقاط ديگر نقشهاى ماهرانه براى متزلزل ساختن بعضى از مؤ منان طرح نموده و با يكديگر تبانى كردند كه صبحگاهان خدمت پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) برسند و ظاهرا ايمان بياورند و مسلمان شوند، ولى در آخر روز از اين آئين برگردند و هنگامى كه از آنها سؤ ال شود چرا چنين كرده اند بگويند: ما صفات محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را از نزديك مشاهده كرديم و هنگامى كه به كتب دينى خود مراجعه نموده و يا با دانشمندان دينى خود مشورت كرديم ديديم صفات و روش او با آنچه در كتب ما است تطبيق نميكند و لذا برگشتيم، تا اين موضوع سبب شود كه عدهاى بگويند اينها به كتب آسمانى از ما آگاهترند، لابد آنچه را مى گويند راست گفته اند و به اين وسيله متزلزل مى گردند.

شاءن نزول ديگرى نيز درباره آيه نقل شده اما آنچه در بالا گفته شد به معنى آيه نزديك تر است.

تفسير:

يك توطئه خطرناك!

آيات فوق، پرده از روى يكى ديگر از نقشه هاى ويرانگر يهود بر مى دارد و نشان مى دهد كه آنها براى متزلزل ساختن ايمان مسلمانان از هر وسيلهاى استفاده مى كردند، تهاجم نظامى، سياسى و اقتصادى و فرهنگى و آيات فوق، اشاره به بخشى از تهاجم فرهنگى آنها دارد.

مى فرمايد: (گروهى از اهل كتاب گفتند: (برويد و ظاهرا) به آنچه بر مؤ منان نازل شده در آغاز روز ايمان بياوريد و در پايان روز كافر شويد (و كفر خود را آشكار سازيد) شايد آنها - مؤ منان - نيز متزلزل شده، باز گردند)( و قالت طائفة من اهل الكتاب آمنوا بالذى انزل على الذين آمنوا وجه النهار و اكفروا آخره لعلهم يرجعون ).

شايد منظور از آغاز و پايان روز اين باشد كه فاصله ميان ايمان و كفر شما كوتاه باشد، اين كوتاهى فاصله سبب خواهد شد كه بگويند آنها اسلام را چيز مهمى خيال مى كردند، ولى از نزديك چيز ديگرى يافتند و لذا به سرعت از آن بازگشتند.

اين توطئه در افراد ضعيف النفس اثر قابل ملاحظهاى خواهد داشت به خصوص اينكه عده مزبور از دانشمندان يهود بودند، و همه ميدانستند كه آنها نسبت به كتب آسمانى و نشانه هاى آخرين پيامبر، آشنايى كامل دارند، و اين امر لااقل پايه هاى ايمان تازه مسلمانان را متزلزل مى سازد، جمله( لعلهم يرجعون ) نشان مى دهد كه آنها اميدوار به تاثير اين نقشه بودند.

ولى براى اينكه پيروان خود را از دست ندهند تاكيد كردند كه ايمان شما بايد تنها جنبه صورى داشته باشد (شما جز به كسى كه از آئينتان پيروى مى كند (واقعا) ايمان نياوريد)( و لا تؤ منوا الا لمن تبع دينكم ) .

از بعضى از تفاسير بر مى آيد كه (يهود خيبر) به (يهود مدينه ) اين توصيه را كردند مبادا آنها كه نزديك تر به پيامبرند، تحت تاثير او قرار گرفته ايمان بياورند، زيرا گروهى از آنها عقيده داشتند نبوت تنها در نژاد يهود خواهد بود، و اگر پيامبرى ظهور كند بايد از يهود باشد.

بعضى از مفسران، جمله (لا تؤ منوا) را از ماده (ايمان ) به معنى اطمينان و اعتماد گرفته اند (اين ماده به اين معنى نيز آمده است ) بنابراين منظور از جمله بالا اين است كه اين توطئه بايد كاملا محرمانه باشد و آن را جز به افراد يهود به ديگران - حتى مشركان - بازگو نكنيد، مبادا اين سر فاش گردد و نقشه نقش بر آب شود، ولى خداوند عالم و آگاه پرده از رازشان برداشت و آنها را رسوا ساخت، تا درس عبرتى براى مؤ منان باشد و وسيله هدايتى براى كافران.

سپس در يك جمله معترضه كه از كلام خداوند است، مى فرمايد: به آنها بگو: هدايت تنها هدايت الهى است و اين توطئه هاى شما در برابر آن بى اثر است( قل ان الهدى هدى الله ) .

در اين جمله به اصطلاح معترضه كه در لابلاى سخنان يهود قرار گرفته، خداوند پاسخ پر معنى و كوتاهى به آنها مى دهد كه اولا هدايت از ناحيه خدا است و در انحصار نژاد و قوم خاصى نيست و هيچ لزومى ندارد كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) تنها از يهود باشد، و ثانيا آنها كه مشمول هدايت الهى شده اند با اين توطئه ها متزلزل نخواهند شد.

بار ديگر به ادامه سخنان يهود باز مى گردد، و مى فرمايد، آنها گفتند: (هرگز باور نكنيد به كسى همانند شما (كتاب آسمانى ) داده شود، (بلكه نبوت مخصوص شما است ) و همچنين تصور نكنيد آنها مى توانند در پيشگاه پروردگارتان با شما بحث و گفتگو كنند)( ان يؤ تى احد مثل ما اوتيتم او يحاجوكم عند ربكم ) .

به اين ترتيب روشن مى شود كه آنها گرفتار خود برتربينى عجيبى بودند خود را بهترين نژادهاى جهان ميپنداشتند و نبوت و همچنين عقل و درايت و منطق و استدلال را از آن خود فكر مى كردند و با اين منطق واهى ميخواستند در هر دو جنبه براى خود مزيتى بر ديگران قائل شوند.

در پايان آيه خداوند جواب محكمى به آنها مى دهد و با بى اعتنايى به آنها روى سخن را به پيامبر كرده، مى فرمايد: (بگو: فضل و موهبت به دست خدا است و به هر كس بخواهد و شايسته ببيند مى دهد و خداوند واسع (داراى مواهب گسترده ) و آگاه (از موارد شايسته ) مى باشد).( قل ان الفضل بيد الله يؤ تيه من يشاء و الله واسع عليم ) يعنى، بگو: مواهب الهى اعم از مقام والاى نبوت و همچنين موهبت عقل و منطق و افتخارات ديگر همه از ناحيه او است، و به شايستگان مى بخشد.

عهد و پيمانى از او نگرفته و هيچ كس قرابت و خويشاوندى با او ندارد و هرگز مواهب خويش را در انحصار گروهى قرار نداده است.

و در آخرين آيه براى تاكيد بيشتر مى افزايد: (خداوند هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) ويژه رحمت خود مى كند و خداوند داراى فضل عظيم است ) و هيچ كس نمى تواند مواهب او را محدود سازد( يختص برحمته من يشاء و الله ذو الفضل العظيم ) .

ضمنا از اين جمله استفاده مى شود كه اگر فضل و موهبت الهى شامل بعضى مى شود نه بعضى ديگر، به خاطر محدود بودن آن نيست بلكه به خاطر تفاوت شايستگيها است.

نكته:

توطئه هاى قديمى! آيات فوق كه در حقيقت از آيات اعجاز آميز قرآن بود و پرده از روى اسرار يهود و دشمنان اسلام بر ميداشت، نقشه ماهرانه آنها را براى متزلزل ساختن مسلمانان صدر اول فاش كرد آنها در پرتو آن بيدار شدند و از وسوسه هاى اغواگر دشمن بر حذر گرديدند ولى اگر دقت كنيم مى بينيم كه در عصر و زمان ما نيز همان طرحها به اشكال ديگرى اجرا مى شود وسائل تبليغاتى دشمن كه از مجهزترين و نيرومندترين وسائل تبليغاتى جهان است در اين قسمت به كار گرفته شده و كوشش مى كنند كه پايه هاى عقائد اسلامى را در افكار مسلمين، مخصوصا نسل جوان ويران سازند آنها در اين راه از هر گونه وسيله و هر كس در لباسهاى دانشمند، خاورشناس، مورخ، عالم علوم طبيعى، روزنامهنگار و حتى بازيگران سينما استفاده مى كنند.

آنها اين حقيقت را مكتوم نميدارند كه هدفشان از اين تبليغات اين نيست كه مسلمانان به آئين مسيح يا يهود در آيند بلكه هدف آنها متزلزل ساختن پايه هاى عقائد اسلامى در افكار جوانان و بيعلاقه ساختن آنها نسبت به مفاخر آئين و سنتشان است، قرآن امروز هم به مسلمانان در برابر اين جريان هشدار مى دهد.

آيه (75) و (76)و ترجمه

( و من أ هل الكتب من إ ن تأ منه بقنطار يؤ ده إليك و منهم من إن تأمنه بدينار لا يؤ ده إليك إلا ما دمت عليه قائما ذلك بأنهم قالوا ليس علينا فى الا مين سبيل و يقولون على الله الكذب و هم يعلمون ) (75)( بلى من أوفى بعهده و اتقى فإ ن الله يحب المتقين ) (76)

ترجمه:

75 - و در ميان اهل كتاب، كسانى هستند كه اگر ثروت زيادى به رسم امانت به آنها بسپارى، به تو باز ميگردانند، و كسانى هستند كه اگر يك دينار هم به آنان بسپارى، به تو بازنميگردانند، مگر تا زمانى كه بالاى سر آنها ايستاده (و بر آنها مسلط) باشى! اين به خاطر آن است كه مى گويند: ما در برابر اميين ( غير يهود )، مسؤول نيستيم.

و بر خدا دروغ ميبندند، در حالى كه مى دانند (اين سخن دروغ است ).

76 - آرى، كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد، (خدا او را دوست مى دارد، زيرا) خداوند پرهيزكاران را دوست دارد.

شان نزول:

اين آيه درباره دو نفر از يهود نازل گرديده كه يكى امين و درستكار و ديگرى خائن و پست بود نفر اول (عبد الله بن سلام ) بود كه مرد ثروتمندى 1200 اوقيه طلا نزد او به امانت گذارد عبد الله همه آن را به موقع به صاحبش رد كرد و به واسطه امانت دارى خداوند او را در آيه فوق ميستايد نفر دوم (فنحاص بن عازورا) است كه مردى از قريش يك دينار به او امانت سپرد (فنحاص ) در آن خيانت كرد خدا

او را به واسطه خيانت در امانت نكوهش مى كند.

بعضى گفته اند كه منظور در جمله اول جمعى از نصارى بودند و اما كسانى كه خيانت در امانت نمودند يهود مى باشند اگر هر دو هم مراد باشد مانعى ندارد زيرا ميدانيم گرچه غالب آيات قرآن در مورد خاص ‍ نازل شده اما جنبه عمومى دارد و به اصطلاح مورد مخصص نخواهد بود.

تفسير:

خائنان و امينان اهل كتاب

آيات فوق چهره ديگرى از اهل كتاب را مشخص مى كند، زيرا جمعى از يهود عقيده داشتند كه مسؤ ول حفظ امانتهاى ديگران نيستند حتى حق دارند امانات آنها را تملك كنند منطق آنها اين بود كه ميگفتند ما اهلكتابيم، و پيامبر الهى و كتاب آسمانى او در ميان ما بوده است، بنابراين اموال ديگران براى ما احترامى ندارد، ولى همه اهل كتاب با اين طرز تفكر غير انسانى موافق نبودند، بلكه گروهى از آنان خود را موظف به پرداخت حقوق ديگران مى دانستند.

در نخستين آيه مورد بحث، قرآن به هر دو گروه اشاره كرده، حق هر كدام را ادا مى كند، مى فرمايد: (در ميان اهل كتاب كسانى هستند كه اگر ثروت زيادى به رسم امانت به آنها بسپارى به تو باز ميگردانند (و به عكس ) كسانى هستند كه اگر يك دينار به عنوان امانت به آنها بسپارى به تو باز نميگردانند مگر تا زمانى كه بالاى سر آنها ايستاده (و بر آنها مسلط) باشى )( و من اهل الكتاب من ان تامنه بقنطار يؤ ده اليك و منهم من ان تامنه بدينار لا يؤ ده اليك الا ما دمت عليه قائما ) .

(قنطار) همان گونه كه در تفسير آيه 14 همين سوره گفته شد در اصل به معنى چيز محكم است سپس به مال زياد نيز گفته شده، پل را به خاطر استحكامش قنطره، و اشخاص با هوش را (قنطر) مى گويند چون داراى تفكر محكمى هستند، منظور از (قنطار) در اين آيه همان مال فراوان است، و منظور از دينار، مال اندك.

به هر حال قرآن مجيد به خاطر غلط كارى گروهى از آنها، همه آنها را محكوم نميكند، و اين يك درس مهم اخلاقى به همه مسلمين است.

ضمنا نشان مى دهد آن گروهى كه خود را در تصرف و غصب اموال ديگران مجاز و ماذون ميدانستند هيچ منطقى جز منطق زور، و سلطه را پذيرا نيستند، و نمونه آن را به طور گسترده در دنياى امروز در صهيونيستها مشاهده ميكنيم، آرى اين گروه از يهود چنان هستند كه در پرداخت حقوق ديگران هيچ اصلى را جز اصل قدرت به رسميت نمى شناسند، تصويب نامه هاى جهانى، افكار عمومى مردم دنيا، و مفاهيمى از قبيل حق و عدالت براى آنها معنى ندارد و اين در حقيقت از مسائل جالبى است كه در قرآن مجيد در آيه فوق پيشگويى شده، و به همين دليل مسلمانان براى استيفاى حقوق خود از آنان هيچ راهى جز كسب قدرت ندارند.

سپس در ادامه همين آيه منطق اين گروه را در مورد غصب اموال ديگران بيان مى كند، مى فرمايد: اين به خاطر آن است كه آنها مى گويند ما در برابر اميين (غير اهل كتاب مسؤول نيستيم( ذلك بانهم قالوا ليس علينا فى الاميين سبيل ) .

(اميين ) به معنى افراد درس نخوانده و بى سواد است، ولى منظور آنها مشركان عرب و اعراب بود كه معمولا از خواندن و نوشتن آگاهى نداشتند و يا اينكه منظور آنها تمام كسانى بود كه از خواندن تورات و انجيل بى بهره بودند.

آرى آنها با اين خود برتربينى و امتياز دروغين به خود حق ميدادند كه اموال ديگران را به هر اسم و عنوان، تملك كنند.

بى شك اين منطق از اصل خيانت آنها در امانت، به مراتب بدتر و خطرناك تر بود، زيرا اگر افراد خائن، كار خود را غلط بدانند لااقل مرتكب يك گناه اند اما اگر در اين كار خود را صاحب حق بدانند گناه بزرگترى مرتكب شده اند.

قرآن مجيد در پاسخ آنها در پايان همين آيه با صراحت مى گويد: (آنها بر خدا دروغ ميبندند در حالى كه مى دانند)( و يقولون على الله الكذب و هم يعلمون ) .

آنها به خوبى ميدانستند كه در كتب آسمانيشان به هيچ وجه اجازه خيانت در امانتهاى ديگران به آنان داده نشده، در حالى كه آنها براى توجيه اعمال ننگين خويش چنين دروغهايى را ميساختند و به خدا نسبت مى دادند.

آيه بعد ضمن نفى كلام اهل كتاب كه ميگفتند:( ليس علينا فى الاميين سبيل ) (خوردن اموال غير اهل كتاب براى ما حرام نيست ) و به همين دليل براى خود آزادى عمل قائل بودند همان آزادى كه امروز هم در اعمال بسيارى از آنها مى بينيم كه هر گونه تعدى و تجاوز به حقوق ديگران را براى خود مجاز مى دانند، مى فرمايد: (آرى كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزكارى پيشه نمايد (خدا او را دوست دارد زيرا) خداوند پرهيزكاران را دوست مى دارد)( بلى من اوفى بعهده و اتقى فان الله يحب المتقين ) .

يعنى معيار برترى انسان و مقياس شخصيت و ارزش آدمى، وفاى به عهد و عدم خيانت در امانت و تقوا و پرهيزكارى به طور عام است، آرى خداوند چنين كسانى را دوست دارد، نه دروغگويان خائنى كه هر گونه غصب حقوق ديگران را براى خود مجاز مى دانند بلكه آن را به خدا نسبت مى دهند.

نكته ها

1- سؤ ال:

در اينجا ممكن است ايراد شود كه در اسلام نيز همين حكم نسبت به اموال بيگانگان ديده مى شود، زيرا اسلام اجازه مى دهد كه مسلمانان اموال آنها را تملك كنند.

پاسخ:

چنين نسبتى به اسلام دادن بدون ترديد تهمت است زيرا از جمله احكام قطعى اسلام كه در روايات متعددى به آن اشاره شده اين است كه خيانت در امانت جايز نيست خواه اين امانت مربوط به مسلمانان باشد يا غير آنها و حتى مشركان و بت پرستان، در حديث معروفى از امام سجاد (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود: (عليكم باداء الامانة فو الذى بعث محمدا بالحق نبيا لو ان قاتل ابى الحسين بن على بن ابى طالب ائتمننى على السيف الذى قتله به لاديته اليه ).

(اداى امانت بر همه شما لازم است سوگند به خدائى كه محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را به حق مبعوث كرده است اگر قاتل پدرم حسين بن على بن ابى طالب (عليه‌السلام ) همان شمشيرى را كه با آن مرتكب قتل او شد به رسم امانت به من ميسپرد (و من از او ميپذيرفتم ) امانت او را ادا مى كردم ).

در روايت ديگرى از امام صادق (عليه‌السلام ) نقل شده كه فرمود:

(ان الله لم يبعث نبيا قط الا بصدق الحديث و اداء الامانة مؤ داة الى البر و الفاجر)؛ (خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نكرد مگر اينكه (راستگوئى ) و (اداى امانت ) جزء برنامه هاى او بود كه هم درباره نيكان و هم بدان بايد رعايت گردد).

بنابراين آنچه در آيه فوق در مورد اقدام يهود بر خيانت در امانت و منطق آنها براى توجيه اين خيانت گفته شد به هيچ وجه درباره مسلمانان اجازه داده نشده است و آنها موظفاند كه در امانات مردم - بدون هيچگونه استثناء - خيانت نكنند.

2 - كلمه (بلى ) در لغت عرب براى اثبات مطلبى است ولى معمولا در مواردى ذكر مى گردد كه سؤ ال به صورت منفى طرح شود، مانند اينكه خداوند

مى فرمايد: ا لست بربكم (آيا من پروردگار شما نيستم ) قالوا بلى (گفتند: آرى ).

همچنانكه كلمه (نعم ) در جواب سؤ ال اثباتى ذكر مى گردد مانند: فهل وجدتم ما وعد ربكم حقا قالوا نعم (آيا آنچه را پروردگار شما وعده داده بوده به حقيقت يافتيد؟ گفتند: آرى ).

آيه (77)و ترجمه

( إن الذين يشترون بعهد الله و أيمنهم ثمنا قليلا أولئك لا خلق لهم فى الاخرة و لا يكلمهم الله و لا ينظر إليهم يوم القيمة و لا يزكيهم و لهم عذاب أليم ) (77)

ترجمه:

77 - كسانى كه پيمان الهى و سوگندهاى خود (به نام مقدس او ) را به بهاى ناچيزى ميفروشند، آنها بهرهاى در آخرت نخواهند داشت، و خداوند با آنها سخن نميگويد و به آنان در قيامت نمينگرد و آنها را (از گناه ) پاك نميسازد، و عذاب دردناكى براى آنهاست.

شان نزول:

جمعى از دانشمندان يهود مانند (ابى رافع ) و (حى بن اخطب ) و (كعب بن اشرف ) به هنگامى كه موقعيت اجتماعى خود را در ميان يهود در خطر ديدند كوشش كردند كه نشانه هائى كه در تورات درباره آخرين پيامبر وجود داشت و شخصا در نسخى از تورات با دست خود نگاشته بودند تحريف نمايند و حتى سوگند ياد كنند آن جمله هاى تحريف شده از ناحيه خدا است! به همين جهت آيه فوق نازل گرديد و شديدا به آنها اخطار كرد.

جمعى از مفسران نيز گفته اند كه اين آيه درباره (اشعث بن قيس ) نازل گرديد كه به دروغ مى خواست زمين ديگرى را تملك كند، هنگامى كه آماده اداى سوگند براى ادعاى خود شد آيه فوق نازل گرديد و در اين هنگام اشعث بن قيس ترسيد و اعتراف به حق كرد و زمين را به صاحبش بازگرد

تفسير:

تحريف كنندگان حقايق

در ادامه بحثهاى مربوط به خلافكاريهاى يهود و اهل كتاب در اين آيه به بخش ديگرى از كارهاى خلاف آنها اشاره كرده، مى فرمايد: (كسانى كه پيمان الهى و سوگندهاى خود را (به نام مقدس او) با بهاى كمى معامله مى كنند بهرهاى در آخرت نخواهند داشت )( ان الذين يشترون بعهد الله و ايمانهم ثمنا قليلا اولئك لا خلاق لهم فى الاخرة ) .

البته آيه به صورت كلى ذكر شده هر چند شان نزول آن گروهى از علماى اهل كتاب است كه پيمانهاى الهى و سوگندهاى خود را با درآمد مادى ناچيزى مبادله مى كردند و قرآن در اين آيه پنج مجازات براى آنها ذكر مى كند، نخست همان است كه در قسمت بالا ذكر شد و آن اينكه آنها از مواهب بى پايان عالم ديگر بهرهاى نخواهند داشت.

ديگر اينكه (خداوند در قيامت با آنها سخن نخواهد گفت )( و لا يكلمهم الله ) .

و نيز (نظر لطف خود را در آن روز از آنها بر مى گيرد و نگاهى به آنها نمى كند) (و لا ينظر اليهم يوم القيمة ) از اين تعبيرات روشن مى شود كه خداوند در آن روز (به طور مستقيم يا به وسيله فرشتگان ) با بندگان مؤ من خود سخن مى گويد، سخنانى كه مايه سرور و خوشحالى آنها است و دليل بر اعتنا و توجه به آنان است و همچنين نظر كردن خداوند به آنان اشاره به توجه و عنايت خاص او است نه نگاه با چشم جسمانى آن چنان كه بعضى از ناآگاهان پنداشته اند.

ولى آنها كه آيات الهى را به بهاى مادى مبادله مى كنند نه مشمول اين عنايت اند و نه مخاطب به آن سخنان.

و نيز روشن است كه منظور از سخن گفتن خداوند سخن گفتن با زبان نيست زيرا خداوند از جسم و جسمانيات پاك و منزه است بلكه منظور سخن گفتن از طريق الهام قلبى و يا ايجاد امواج صوتى در فضا است همانند سخنانى كه موسى (عليه‌السلام ) از شجره طور شنيد.

تعبير به (ثمنا قليلا) (بهاى كم ) مفهومش اين نيست كه اگر عهد الهى را با قيمت زيادى مبادله كنند كار خوبى است بلكه منظور اين است كه هر گونه بهاى مادى در برابر اين گناهان بزرگ به دست آيد قليل و ناچيز است حتى اگر سلطنت و حكومت گسترده اى باشد.

و بالاخره مجازات چهارم و پنجم آنان اين است خداوند آنان را (از گناه ) پاك نمى كند و براى آنها عذاب دردناكى است( و لا يزكيهم و لهم عذاب اليم ) .

و از اينجا روشن مى شود كه گناه پنهان ساختن آيات الهى و شكستن عهد و پيمان او و استفاده از سوگندهاى دروغين تا چه حد سنگين است كه تهديد به اين همه مجازاتهاى روحانى و جسمانى و محروميت كامل از الطاف و عنايات الهى شده است.

نكته:

نكته اى كه در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است كه عواقب شوم پنجگانه اى كه در برابر پيمان شكنى و سوگندهاى دروغ در اين آيه ذكر شده گويا اشاره به مراحل تدريجى قرب و بعد از خدا است.

كسى كه به خداوند نزديك مى شود و بر بساط قرب او گام مى نهد نخست مشمول يك سلسله مواهب معنوى مى گردد و هنگامى كه نزديك تر شد خدا با او سخن مى گويد، باز نزديك تر مى شود خدا بر او نظر رحمت مى افكند و هنگامى كه از آن هم نزديك تر شد او را از آثار لغزشهاى گناه پاك مى سازد و در نتيجه از عذاب دردناك نجات مى يابد و غرق در نعمتهاى او مى شود ولى كسانى كه در مسير پيمان شكنى و استفاده هاى نادرست از نام پروردگار قرار گرفتند از همه اين مواهب و بركات محروم مى شوند و مرحله به مرحله عقب نشينى مى كنند در ذيل آيه 174 سوره بقره كه از جهاتى شبيه به اين آيه بود نيز توضيحاتى درباره معنى آيه آمده است.

آيه (78)و ترجمه

( و ان منهم لفريقا يلون السنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب و ما هو من الكتاب و يقولون هو من عند الله و ما هو من عند الله و يقولون على الله الكذب و هم يعلمون ) (78)

ترجمه:

78 - در ميان آنها ( يهود) كسانى هستند كه به هنگام تلاوت كتاب (خدا)، زبان خود را چنان مى گردانند كه گمان كنيد (آنچه را مى خوانند،) از كتاب (خدا) است، در حالى كه از كتاب (خدا) نيست! (و با صراحت ) مى گويند: آن از طرف خداست! با اينكه از طرف خدا نيست، و به خدا دروغ مى بندند در حالى كه مى دانند!

شان نزول:

مرحوم طبرسى در مجمع البيان از بعضى نقل مى كند كه اين آيه نيز درباره گروهى از علماء يهود نازل شده كه با دست خود چيزهائى بر خلاف آنچه در تورات آمده بود درباره صفات پيامبر اسلام مى نوشتند و آن را به خدا نسبت مى دادند (و با زبان خود حقائق تورات را تحريف مى كردند) ابو الفتوح رازى نام كعب بن اشرف و حى بن اخطب و بعضى ديگر از علماى آنها را در اينجا به خصوص ذكر مى كند.

تفسير:

رسوائى تحريف گران

باز در اين آيه سخن از بخش ديگرى از خلافكاريهاى بعضى از علماى اهل كتاب است، مى فرمايد: بعضى از آنها زبان خود را به هنگام تلاوت كتاب خدا چنان مى پيچند و منحرف مى كنند كه گمان كنيد آنچه را مى خوانند از كتاب خدا است در حالى كه از كتاب الهى نيست( و ان منهم لفريقا يلون السنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب و ما هو من الكتاب ) .

يلون از ماده لى (بر وزن حى ) به معنى پيچيدن و كج كردن است و اين تعبير در اينجا كنايه جالبى از تحريف سخنان الهى است گويا آنها هنگام تلاوت تورات وقتى به صفات پيامبر اسلام كه بشارت ظهورش در آيات تورات آمده بود مى رسيدند در همان حال آن را تغيير مى دادند و چنان ماهرانه اين عمل انجام مى گرفت كه شنونده گمان مى كرد آنچه را مى شنود متن آيات الهى است.

آنها به اين كار نيز قناعت نمى كردند بلكه صريحا مى گفتند: اين از سوى خدا نازل شده در حالى كه از سوى خدا نبود( و يقولون هو من عند الله و ما هو من عند الله ) .

سپس قرآن بر اين امر تاكيد مى كند كه اين كار به خاطر اين نبود كه گرفتار اشتباهى شده باشند بلكه به خدا دروغ مى بندند در حالى كه عالم و آگاهند( و يقولون على الله الكذب و هم يعلمون ) .

تمام اينها به خاطر اين بود كه منافع مادى خود را در خطر مى ديدند و به خاطر آن دست به هر گناهى مى زدند در حالى كه اگر افق فكر خود را بالا مى گرفتند و خلوص نيتى نشان مى دادند خداوند قادر متعال هم زندگى معنوى آنها را تامين مى كرد و هم جنبه هاى مادى آنها را.

ضمنا از اين آيه و آيات قبل خطر مهم علما، و دانشمندان منحرف براى يك امت و ملت روشن مى شود زيرا اين تشديد مجازاتها دليل بر اهميت موقعيت علما و خطراتى است كه از ناحيه انحراف آنها حاصل مى شود.

آيه (79) و (80) و ترجمه

( ما كان لبشر ان يوتيه الله الكتاب و الحكم و النبوة ثم يقول للناس كونوا عبادا لى من دون الله و لكن كونوا ربانيين بما كنتم تعلمون الكتاب و بما كنتم تدرسون ) (79)( و لا يامركم أن تتخذوا الملائكة و النبين اربابا ايامركم بالكفر بعد اذ انتم مسلمون ) (80)

ترجمه:

79 - براى هيچ بشرى سزاوار نيست كه خداوند، كتاب آسمانى و حكم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگويد: غير از خدا، مرا پرستش كنيد! بلكه (سزاوار مقام او، اين است كه بگويد:) مردمى الهى باشيد، آن گونه كه كتاب خدا را مى آموختيد و درس مى خوانديد! (و غير از خدا را پرستش نكنيد!)

80 - و نه اينكه به شما دستور دهد كه فرشتگان و پيامبران را، پروردگار خود انتخاب كنيد.

آيا شما را، پس از آنكه مسلمان شديد، به كفر دعوت مى كند؟!

شان نزول:

درباره اين دو آيه دو شان نزول ذكر كرده اند:

نخست اين كه كسى نزد پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد و اظهار داشت ما به تو همانند ديگران سلام مى كنيم در حالى كه به نظر ما چنين احترامى كافى نيست تقاضا داريم به ما اجازه دهى امتيازى برايت قائل شويم و تو را سجده كنيم! پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: سجده براى غير خدا جايز نيست، پيامبر خود را تنها به عنوان يك بشر احترام كنيد ولى حق او را بشناسيد و از او پيروى نمائيد!

دوم اينكه يكى از يهوديان بنام ابو رافع به اتفاق سرپرست هيئت اعزامى نجران در مدينه روزى خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد و اظهار داشتند آيا مايل هستى تو را پرستش كنيم و مقام الوهيت براى تو قائل شويم؟!

(شايد آنها مى پنداشتند كه مخالفت پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) با الوهيت مسيح به خاطر اين است كه خود او سهمى از اين موضوع ندارد بنابراين اگر او را به مقام الوهيت همچون مسيح بپذيرند از مخالفت خود دست بر مى دارد و شايد اين پيشنهاد توطئه اى براى بد نام كردن پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و منحرف ساختن افكار عمومى از او بود) اما پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فرمود: معاذ الله (پناه بر خدا) كه من اجازه دهم كسى جز پروردگار يگانه مورد پرستش قرار گيرد، خداوند هرگز مرا براى چنين امرى مبعوث نكرده است!

تفسير:

دعوت به پرستش غير خدا ممكن نيست

اين آيات همچنان افكار باطل گروهى از اهل كتاب را نفى و اصلاح مى كند مخصوصا به مسيحيان گوشزد مى نمايد كه هرگز مسيح (عليه‌السلام ) ادعاى الوهيت نكرد و آنچه درباره او در اين زمينه گفته شده همه نسبتهاى ناروائى است كه بعدا به او داده اند و نيز به درخواست كسانى كه مى خواستند اين گونه ادعاها را درباره پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) (به عللى كه در شان نزول آمد) تكرار كنند صريحا پاسخ مى گويد مى فرمايد: براى هيچ بشرى سزاوار نيست كه خداوند كتاب آسمانى و حكم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگويد غير از خدا مرا پرستش كنيد( ما كان لبشر ان يوتيه الله الكتاب و الحكم و النبوة ثم يقول للناس كونوا عبادا لى من دون الله ) .

نه پيامبر اسلام و نه هيچ پيغمبر ديگرى حق ندارد چنين سخنى را بگويد و اين گونه نسبتها كه به انبياء داده شده همه ساخته و پرداخته افراد ناآگاه و دور از تعليمات آنها است چگونه ممكن است اين مقامات بزرگ را از سوى خدا پيدا كنند و در عين حال به سوى شرك دعوت نمايند.

سپس مى افزايد: بلكه (سزاوار مقام او اين است كه بگويد) افرادى باشيد الهى آنگونه كه تعليم كتاب الهى به شما داده شده و درس خوانده ايد و هرگز غير خدا را پرستش نكنيد( و لكن كونوا ربانيين بما كنتم تعلمون الكتاب و بما كنتم تدرسون ) .

آرى فرستادگان الهى هيچگاه از مرحله بندگى و عبوديت تجاوز نكردند و هميشه بيش از هر كسى در برابر خداوند خاضع بودند بنابراين امكان ندارد از جاده توحيد خارج شوند و مردم را به شرك دعوت كنند.

(ربانيين ) جمع (ربانى ) به كسى گفته مى شود كه ارتباط او با رب (پروردگار) قوى باشد و از آنجا كه واژه (رب ) به كسى گفته مى شود كه به اصلاح و تربيت ديگران پردازد مفهوم اين واژه در آيه بالا آن است كه هرگز سزاوار پيامبران نيست كه مردم را به پرستش خويش دعوت كنند آنچه براى آنها سزاوار است اين است كه مردم را در پرتو تعليم آيات الهى و تدريس حقايق دينى به صورت دانشمندان الهى و ربانى در آورند افرادى كه جز خدا نپرستند و جز به سوى علم و دانش دعوت نكنند.

از جمله مزبور استفاده مى شود كه هدف انبياء تنها پرورش افراد نبوده بلكه هدف تربيت معلمان و مربيان و رهبران مردم بوده است يعنى كسانى كه بتوانند محيطى را با علم و ايمان خود روشن سازند.

در آيه فوق نخست به مساله تعليم (ياد دادن ) و سپس به مساله تعلم و درس خواندن اشاره شده تفاوت اين دو كلمه از اين نظر است كه (تعليم ) معنى وسيع و گسترده اى دارد كه هر گونه ياد دادن از طريق گفتار و كردار نسبت به افراد با سواد و بيسواد را شامل مى شود ولى درس خواندن به فراگيريهائى گفته مى شود كه از روى كتاب و دفترى باشد و به اصطلاح نسبت ميان اين دو عموم و خصوص مطلق است.

و به اين ترتيب هدف انبياء پرورش عالمان ربانى و مصلحان اجتماعى و افراد دانشمند و آگاه و مدير و مدبر بوده است.

آيه بعد تكميلى است نسبت به آنچه در آيه قبل آمد مى گويد: همانطور كه پيامبران مردم را به پرستش خويش دعوت نمى كردند، به پرستش فرشتگان و ساير پيامبران هم دعوت نمى نمودند مى فرمايد: و سزاوار نيست اينكه به شما دستور دهد فرشتگان و پيامبران را پروردگار خود انتخاب كنيد (و لا يامركم ان تتخذوا الملائكة و النبيين اربابا).

اين جمله از يك سو پاسخى است به مشركان عرب كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند و نوعى ربوبيت براى آنها قايل بودند و با اين حال خود را پيرو آيين ابراهيم (عليه‌السلام ) معرفى مى كردند.

و از سوى ديگر پاسخى است به صائبان كه خود را پيرو يحيى (عليه‌السلام ) مى دانستند ولى مقام فرشتگان را تا سر حد پرستش بالا مى بردند.

و نيز پاسخى است به يهود و نصارا كه عزير (عليه‌السلام ) يا مسيح (عليه‌السلام ) را فرزند خدا معرفى مى كردند و سهمى از ربوبيت را براى آنها قايل بودند.

آيه در پاسخ همه آنها مى گويد: هرگز ممكن نيست پيامبرى با آن علم و آگاهى الهى مردم را به ربوبيت غير خدا دعوت كند.

و در پايان آيه براى تاكيد بيشتر مى افزايد: آيا شما را به كفر دعوت مى كند پس از آنكه مسلمان شديد( ايامركم بالكفر بعد اذ انتم مسلمون ) .

آيا ممكن است پيامبر خدا به كفر دعوت كند و به شما اجازه دهد او را پرستش كنيد. ناگفته پيدا است كه اسلام در اينجا مانند بسيارى از موارد ديگر به معنى وسيع كلمه يعنى تسليم در برابر فرمان خدا و ايمان و توحيد به كار رفته است، يعنى چگونه ممكن است پيامبرى پيدا شود و نخست مردم را به ايمان و توحيد دعوت كند سپس راه شرك را به آنها نشان دهد و يا اينكه چگونه ممكن است پيامبرى نتايج زحمات پيامبران ديگر را كه به اسلام دعوت كرده اند بر باد دهد و آنها را متوجه كفر و شرك سازد؟!

آيه ضمنا اشاره سربسته اى به معصوم بودن پيامبران و عدم انحراف آنها از مسير فرمان خدا مى كند.

نكته:

بشر پرستى ممنوع است.

آيات فوق با صراحت تمام هر گونه پرستش غير خدا و مخصوصا بشر پرستى را محكوم مى سازد و روح آزادگى و استقلال شخصيت را در انسان پرورش مى دهد همان روحى كه بدون آن شايسته نام انسان نخواهد بود.

در طول تاريخ افراد زيادى را مى شناسيم كه پيش از آنكه به قدرت برسند چهرهاى معصومانه داشتند و مردم را به حق و عدالت و حريت، آزادگى و ايمان دعوت مى كردند اما هنگامى كه پايه هاى قدرت آنها در اجتماع محكم شد كم كم مسير خود را تغيير داده و گرايش به فرد پرستى و دعوت به سوى خويش كردند.

در حقيقت يكى از طرق شناسائى داعيان حق و داعيان باطل همين است كه داعيان حق كه در رأ س آنها پيامبران و امامان قرار داشتند در آن روز كه

بزرگترين قدرتها را در اختيار مى گرفتند همانند نخستين روزهاى دعوت خود، مردم را دعوت به سوى اهداف مقدس دينى و انسانى از جمله توحيد و يگانه پرستى و آزادگى مى نمودند ولى داعيان باطل به هنگام قدرت و پيروزى نخستين مطلبى كه در مغز آنها جوانه مى زند دعوت به سوى خويش و تشويق مردم به يك نوع عبوديت بوده است تملقها و چاپلوسيهاى افراد بى مايه اى كه معمولا اطراف آنها را مى گرفتند، با غرور و كم ظرفيتى آنها توام شده چنين پديدهاى را به بار مى آورد.

حديث جالبى كه از على (عليه‌السلام ) نقل شده روشنگر چهره واقعى و روحانى آن حضرت و شاهدى براى اين بحث است:

روزى كه امام (عليه‌السلام ) به سرزمين انبار (يكى از شهرهاى مرزى عراق ) رسيد جمعى از دهقانان در برابر آن حضرت طبق سنتى كه به آن خو گرفته بودند از مركبهايشان پياده شدند و به سرعت به سوى او شتافتند (و شايد سجده كردند) امام (عليه‌السلام ) نه تنها به اين كار رضايت نداد بلكه شديدا برآشفت و بر آنها فرياد زده: (ما هذا الذى صنعتموه؟ فقالوا: خلق منا نعظم به امراءنا فقال: و الله ما ينتفع بهذا امراؤ كم و انكم لتشقون على انفسكم فى دنياكم و تشقون به فى آخرتكم و ما اخسر المشقة و راءها العقاب و اربح الدعة معها الامان من النار).

امام فرمود: (اين چه كارى بود كه شما انجام داديد؟ عرض كردند: اين آدابى است كه ما اميران خود را با آن بزرگ مى داريم. امام فرمود: به خدا سوگند! زمامداران شما از اين كار بهره اى نمى گيرند و شما خود را در دنيا به رنج و در آخرت به بدبختى گرفتار مى سازيد! چه زيانبار است رنجى كه به دنبال آن كيفر خدا باشد و چه سودمند است آرامش و آزادگى كه در پى آن ايمنى از آتش دوزخ قرار گيرد!.

آيه (81) و (82)و ترجمه

( و اذ اخذ الله ميثاق النبيين لما اتيتكم من كتاب و حكمة ثم جاءكم رسول مصدق لما معكم لتومنن به و لتنصرنه قال اقررتم و اخذتم على ذلكم اصرى قالوا اقررنا قال فاشهدوا و انا معكم من الشاهدين ) (81)( فمن تولى بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون ) (82)

ترجمه:

81 - و (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه خداوند، از پيامبران (و پيروان آنها)، پيمان موكد گرفت، كه هر گاه كتاب و دانش به شما دادم، سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه آنچه را با شماست تصديق مى كند، به او ايمان بياوريد و او را يارى كنيد! سپس (خداوند) به آنها گفت: آيا به اين موضوع، اقرار داريد؟ و بر آن، پيمان موكد بستيد؟ گفتند: (آرى ) اقرار داريم! (خداوند به آنها) گفت: پس گواه باشيد! و من نيز با شما از گواهانم.

82 - پس كسى كه بعد از اين (پيمان محكم )، روى گرداند، فاسق است.

تفسير:

پيمان مقدس

به دنبال اشاراتى كه در آيات پيشين درباره وجود نشانه هاى روشن پيامبر اسلام در كتب انبياء قبل آمده بود در اين آيات اشاره به يك اصل كلى در اين رابطه مى كند و آن اينكه پيامبران پيشين (و به دنبال آنها پيروانشان ) با خدا پيمان بسته بودند كه در برابر پيامبرانى كه بعد از آنها مى آيند سر تعظيم و تسليم فرود آورند مى فرمايد: و (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه خداوند پيمان موكد از پيامبران (و پيروان آنها) گرفت كه هر گاه كتاب و دانش به شما دادم سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه آنچه را با شما است تصديق مى كند (و نشانه هاى او موافق چيزى است كه با شما است ) حتما به او ايمان بياوريد و او را يارى كند( و اذ اخذ الله ميثاق النبيين لما آتيتكم من كتاب و حكمة ثم جاءكم رسول مصدق لما معكم لتؤ منن به و لتنصرنه ) .

در حقيقت همانطور كه پيامبران و امتهاى بعد موظف اند نسبت به پيامبران گذشته و آيين آنها احترام بگذارند و اصول آنها را محترم بشمرند پيامبران و امتهاى پيشين نيز نسبت به پيامبران بعد از خود چنين وظيفه اى داشته اند، در آيات قرآن كرارا اشاره به وحدت هدف پيغمبران خدا شده است و اين آيه نمونه زندهاى از آن است.

فراموش نكنيم كه (ميثاق ) در اصل از ماده (وثوق ) به بعضى اطمينان و اعتماد گرفته شده به همين دليل به پيمانهاى موكد كه مايه اطمينان است ميثاق گفته مى شود البته گرفتن پيمان از پيامبران همراه با گرفتن پيمان از پيروان آنها است و موضوع پيمان اين بود كه اگر پيامبرى بيايد كه دعوت او هماهنگ با دعوت آنان باشد و نشانه هاى او با آنچه در كتب آسمانى آنها آمده موافق باشد (و به اين ترتيب حقانيت او ثابت گردد) بايد نه تنها به او ايمان بياورند بلكه به يارى اش برخيزند.

سپس براى تاكيد مى افزايد: خداوند به آنها فرمود: آيا اقرار به اين موضوع داريد؟ و پيمان موكد مرا بر آن گرفتيد؟ گفتند: آرى اقرار داريم فرمود: بر اين پيمان گواه باشيد و من هم با شما گواهم (قال ءاقررتم و اخذتم على ذلكم اصرى قالوا اقررنا قال فاشهدوا و انا معكم من الشاهدين ).

در آيه بعد قرآن مجيد پيمان شكنان را مورد مذمت و تهديد قرار مى دهد و مى گويد: سپس هر كس (بعد از اين همه پيمانهاى موكد و ميثاقهاى محكم ) سرپيچى كند و روى گرداند (و به پيامبرى همچون پيامبر اسلام كه بشارت ظهورش همراه نشانه هاى او در كتب پيشين آمده ايمان نياورد) فاسق و خارج از اطاعت فرمان خداست (فمن تولى بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون ).

و ميدانيم كه خداوند اينگونه فاسقان لجوج و متعصب را هدايت نمى كند همانگونه كه در آيه 80 سوره توبه آمده است: و الله لا يهدى القوم الفاسقين و كسى كه مشمول هدايت الهى نشد سرنوشتش دوزخ و عذاب شديد الهى است.

نكته ها

1 - آيا آيه فوق تنها درباره بشارت انبياء پيشين و پيمان آنها نسبت به پيامبر اسلام است؟ يا هر پيامبرى را كه بعد از پيامبر ديگرى مبعوث شده در بر مى گيرد؟ ظاهر تعبيرات آيه يك مساله كلى و عمومى است، اگر چه خاتم پيامبران مصداق بارز آن است و با روح مفاهيم قرآن نيز همين معنى وسيع و گسترده مناسب است بنابراين اگر مى بينيم در اخبارى تصريح شده كه منظور از آن پيغمبر گرامى اسلام است از قبيل تفسير آيه و تطبيق آن بر يك مصداق روشن محسوب مى گردد نه اين كه معنى آن انحصار بوده باشد.

فخر رازى در تفسير خود از امام على (عليه‌السلام ) نقل مى كند كه: هنگامى كه خداوند آدم و ساير انبياء را آفريد از آنها عهد و پيمان گرفت كه هر گاه محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مبعوث شد به او ايمان آورند و يارى اش كنند.

2 - با توجه به مضمون آيه اين سؤ ال پيش مى آيد كه مگر ممكن است پيامبر اولو العزمى در زمان پيامبر الوا العزم ديگر مبعوث گردد تا موظف به پيروى از او باشد؟ در پاسخ اين سؤال بايد گفت: همانطور كه در تفسير آيه اشاره شد پيمان تنها از خود پيامبران گرفته نشد بلكه از پيروان آنها نيز گرفته شد و در حقيقت منظور از پيمان گرفتن از انبياء، پيمان گرفتن از امتهاى آنان و نسلهائى كه بعد از آنها به وجود مى آيند و عصر پيغمبر بعد را درك مى كنند مى باشد به علاوه خود پيامبران نيز اگر (فرضا) پيامبران آينده را درك كنند ايمان خواهند آورد يعنى هرگز پيغمبران خدا در هدفها و دعوتهاى خود از يكديگر جدا نيستند و با هم جنگ و ستيزى ندارند.

3 - سخن ديگر درباره آيه اين است كه آيه مزبور گرچه درباره پيامبران است ولى بديهى است كه در مورد جانشينان آنها نيز صادق مى باشد زيرا جانشينان راستين آنها از آنان جدا نيستند و همه يك هدف را تعقيب مى كنند و هميشه پيامبران جانشينان خود را معرفى كرده و نسبت به آنها بشارت داده و مردم را به ايمان آوردن و يارى آنها دعوت نموده اند و اگر مى بينيم در رواياتى كه در ذيل آيه در كتب تفسير يا حديث ما نقل شده جمله (و لتنصرنه ) درباره على (عليه‌السلام ) تفسير شده و مساله ولايت را مشمول آن دانسته اند در حقيقت اشاره به همين معنى است.

ناگفته نماند كه آيه فوق از نظر چگونگى تركيب نحوى در ميان مفسران و اهل ادب مورد بحث و گفتگو واقع شده است.

4 - تعصبهاى مزاحم

تاريخ نشان داده كه پيروان يك آيين به آسانى حاضر نيستند دست از آيين خود بردارند و در برابر پيامبران تازه كه از طرف خداوند مبعوث مى شوند تسليم گردند بلكه با جمود و سرسختى خاصى روى آيين قديم ايستاده و از آن دفاع مى كنند گويا آن را از خود و خود را از آن مى دانند و رها ساختن آن را فناى مليت خويش مى پندارند.

لذا به زحمت به قبول آيين نو، تن در مى دهند و سرچشمه بسيارى از جنگهاى مذهبى كه در طول تاريخ واقع شده و از دردناك ترين حوادث تلخ تاريخ است همين تعصب خشك و جمود بر آيينهاى كهن بوده است.

در حالى كه قانون تكامل مى گويد: بايد آيينها يكى پس از ديگرى بيايند و بشر را در مسير خداشناسى و حق و عدالت و ايمان و اخلاق و انسانيت و فضيلت پيش ببرند تا به آخرين آيين كه خاتم اديان است برسند و همچون طفلى كه مدارج تحصيلى را يكى پس از ديگرى پيموده تا فارغ التحصيل شده اين راه را بپيمايد.

بديهى است اگر شاگردان دبستانى آنچنان نسبت به محيط دبستان علاقه و تعصب پيدا كنند كه از حضور در دبيرستان خوددارى نمايند جز ركود و عقب ماندگى از قافله ترقى نتيجه اى نخواهند داشت، اصرار و تاكيدى كه در آيه بالا درباره گرفتن عهد و پيمان موكد از انبياء و امتهاى پيشين نسبت به انبياى آينده شده است گويا براى اجتناب و احتراز از همين تعصبها و جمودها و لجاجتها بوده كه با نهايت تاسف پس از اين همه تاكيد باز مى بينيم پيروان آيينهاى كهن به آسانى در برابر حقايق جديد تسليم نمى شوند - ضمنا درباره اينكه چرا و چگونه اسلام خاتم مذاهب و آخرين اديان است در ذيل آيه 40 سوره احزاب به خواست خدا مشروحا سخن خواهيم گفت.

آيه و ترجمه

( أ فغير دين الله يبغون و له اسلم من فى السموت و الارض طوعا و كرها و اليه يرجعون ) (83)( قل امنا بالله و ما انزل علينا و ما انزل على ابرهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و الاسباط و ما اوتى موسى و عيسى و النبيون من ربهم لا نفرق بين احد منهم و نحن له مسلمون ) (84)( و من يبتغ غير الاسلم دينا فلن يقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرين ) (85)

ترجمه:

83 - آيا آنها غير از آيين خدا مى طلبند؟! (آيين او همين اسلام است،) و تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، از روى اختيار يا از روى اجبار، در برابر (فرمان ) او تسليم اند، و همه به سوى او باز گردانده مى شوند.

84 - بگو: به خدا ايمان آورديم، و (همچنين ) به آنچه بر ما و بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط نازل گرديده، و آنچه به موسى و عيسى و (ديگر) پيامبران، از طرف پروردگارشان داده شده است، ما در ميان هيچ يك از آنان فرقى نمى گذاريم، و در برابر (فرمان ) او تسليم هستيم.

85 - و هر كس جز اسلام (و تسليم در برابر فرمان حق،) آيينى براى خود انتخاب كند، از او پذيرفته نخواهد شد، و او در آخرت، از زيانكاران است.

تفسير:

برترين آيين الهى، اسلام است

تاكنون بحثهاى مشروحى در آيات گذشته درباره مذاهب پيشين آمده در اين آيات بحث درباره اسلام آغاز مى شود و توجه اهل كتاب و پيروان اديان گذشته را به آن جلب مى كند.

در آيه نخست مى فرمايد: آيا آنها غير از آيين خدا مى طلبند؟ آيين او همين اسلام است( افغير دين الله يبغون ) .

سپس مى افزايد: تمام كسانى كه در آسمانها و زمين اند چه از روى اختيار يا اجبار اسلام آورده اند (و در برابر فرمان او تسليم اند) و همه به سوى او باز گردانده مى شوند بنابراين اسلام آيين همه جهان هستى و عالم آفرينش است( و له اسلم من فى السموات و الارض طوعا و كرها و اليه يرجعون ) .

در اينجا قرآن مجيد اسلام را به معنى وسيعى تفسير كرده و مى گويد: تمام كسانى كه در آسمان و زمين اند و تمام موجوداتى كه در آنها وجود دارند مسلمان اند يعنى در برابر فرمان او تسليم اند زيرا روح اسلام همان تسليم در برابر حق است منتها گروهى از روى اختيار (طوعا) در برابر (قوانين تشريعى ) او تسليم اند و گروهى بى اختيار (كرها) در برابر (قوانين تكوينى ) او.

توضيح اينكه: خداوند دو گونه فرمان در عالم هستى دارد يك سلسله از فرمانهاى او به صورت قوانين طبيعى و ما فوق طبيعى است كه بر موجودات مختلف اين جهان حكومت مى كند و همه آنها مجبورند در برابر آن زانو زنند و لحظه اى از اين قوانين سرپيچى نكنند و اگر فرضا سرپيچى كنند ممكن است محو و نابود گردند يك نوع (اسلام و تسليم ) در برابر فرمان خدا است، بنابراين اشعه آفتاب كه به درياها مى تابد و بخار آب كه از دريا بر مى خيزد و قطعات ابر كه به هم مى پيوندند دانه هاى باران كه از آسمان فرو مى ريزد، درختانى كه بر اثر آن نمو مى كنند و گلها كه در پرتو آن شكفته مى شوند همه مسلمان اند زيرا هر كدام در برابر قانونى كه آفرينش براى او تعيين كرده است تسليم اند.

نوع ديگرى از فرمان خدا هست كه فرمان تشريعى ناميده مى شود يعنى قوانينى كه در تشريع آسمانى و تعليمات انبياء وجود داشته است تسليم در برابر آنها جنبه (اختيارى ) دارد و تنها افراد با ايمان هستند كه به خاطر تسليم در مقابل آنها شايسته نام (مسلمان ) مى باشند البته سرپيچى از اين قوانين نيز بالمال دست كمى از سرپيچى از قوانين آفرينش ندارد كه اين هم باعث انحطاط و عقب ماندگى و يا نابودى است.

و از آنجا كه جمله (اسلم ) در آيه فوق اشاره به معنى وسيع اسلام است كه هر دو قسمت را در بر مى گيرد و لذا مى فرمايد: جمعى از روى اختيار تسليم مى شوند (طوعا) مانند مومنان و جمعى از روى اجبار (كرها) مانند كافران نسبت به قوانين تكوينى، بنابراين معنى آيه اين است كه كافران با اين كه از قبول اسلام در برابر بخشى از فرمانهاى خدا سرباز زده اند ناچار به قبول بخش ديگر شده اند، پس چرا آنها در برابر همه قوانين الهى و دين و آيين حق يك باره تسليم نمى شوند.

احتمال ديگرى كه در تفسير آيه مى باشد و بسيارى از مفسران آن را ذكر كرده اند و در عين حال منافاتى با آنچه در بالا گفتيم ندارد اين است كه افراد با ايمان در حال رفاه و آرامش از روى رغبت و اختيار به سوى خدا مى روند، اما افراد بى ايمان تنها به هنگام گرفتارى و مشكلات طاقت فرسا به سوى او مى شتابند و او را ميخوانند و با اين كه در حال معمولى شريكهائى براى او قايل مى شوند در آن لحظات سخت و حساس جز او كسى را نمى شناسند و نمى خوانند.

از آنچه گفته شد معلوم شد كه من در جمله من فى السموات و الارض هم شامل موجودات عاقل مى شود و هم غير عاقل (و به اصطلاح اين واژه كه مخصوص موجودات عاقل است به عنوان تغليب به معنى گسترده ترى اطلاق شده است ) و طوعا اشاره به موجودات عاقل و مومن است و كرها اشاره به كافران و موجودات غير عاقل.

در آيه بعد خداوند به پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) (و همه پيروان او) دستور مى دهد كه نسبت به همه تعليمات انبياء و پيامبران پيشين، علاوه بر آنچه را پيغمبر اسلام نازل شده ايمان داشته باشند.

مى فرمايد: بگو: ايمان به خدا آورديم و به آنچه بر ما و بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط (پيامبران تيرههاى بنى اسرائيل ) نازل شده و آنچه به موسى و عيسى و همه پيامبران از سوى پروردگارشان داده شده است نيز ايمان آورديم ما در ميان آنها فرقى نمى گذاريم و ما در برابر او تسليم هستيم (قل آمنا بالله و ما انزل علينا و ما انزل على ابرهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و الاسباط و ما اوتى موسى و عيسى و النبيون من ربهم لا نفرق بين احد منهم و نحن له مسلمون ).

آرى ما هيچ فرقى ميان آنها از نظر حقانيت قايل نيستيم، همه را به رسميت ميشناسيم، همه رهبران الهى بوده اند و همگى براى هدايت خلق مبعوث شده اند و ما در برابر فرمان خدا از هر نظر تسليم هستيم و بنابراين دست تفرقه اندازان را به اين وسيله كوتاه مى كنيم.

و بالاخره در آخرين آيه به عنوان يك نتيجه گيرى كلى مى فرمايد: هر كس غير از اسلام آيينى براى خود انتخاب كند از او پذيرفته نخواهد شد و در آخرت از زيانكاران است (و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرين ).

جمله (يبتغ ) از ماده (ابتغاء) به معنى تلاش و كوشش است كه هم در موارد شايسته و هم ناشايسته به كار ميرود و در هر مورد تابع قرائنى است كه در آن مورد وجود دارد.

به اين ترتيب از مفهوم عام اسلام به عنوان يك اصل كلى كه همان تسليم در مقابل حق است به مفهوم خاص آن يعنى آيين اسلام منتقل مى شود كه نمونه كامل و اكمل آن است و مى گويد: امروز جز آيين اسلام از هيچ كس پذيرفته نيست و در

عين احترام به همه اديان الهى برنامه امروز، اسلام است. همانگونه كه دانشجويان دوره دكترا در عين احترام به تمام دروسى كه در مقاطع مختلف تحصيلى مانند ابتدائى، راهنمائى و دبيرستان و دوره ليسانس ‍ خوانده اند تنها درسى را كه بايد دنبال كنند همان دروس سطح بالاى مقطع نهايى خودشان است و پرداختن به غير از آن جز زيان و خسران چيزى نخواهد داشت و آنها كه با تقليد نا بجا و تعصب جاهلى و مسائل نژادى و خرافات خود ساخته پشت به اين آيين كنند بدون شك گرفتار زيان و خسران خواهند شد و جز تاسف و ندامت از سرمايه هاى عمر و حيات كه بر باد داده اند نتيجه اى نخواهند گرفت.

جمعى از مفسران گفته اند كه اين آيه درباره دوازده نفر از منافقان نازل شده كه اظهار ايمان كرده بودند و سپس مرتد شدند و از مدينه به مكه بازگشتند آيه نازل شد و به آنها اعلام كرد كه هر كس جز اسلام را بپذيرد زيانكار است.

در حديثى از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى خوانيم كه فرمود: روز قيامت اعمال را يك به يك (در دادگاه الهى ) مى آورند هر كدام خود را معرفى مى كند يكى مى گويد من نمازم، ديگرى مى گويد من روزه ام و... و سپس اسلام را مى آورند و مى گويد: پروردگارا! تو سلامى و من اسلام، خداوند مى فرمايد:... امروز به واسطه (مخالفت با) تو مواخذه مى كنم و به تو پاداش ميدهم. خداوند در كتابش مى فرمايد: و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرين.

درباره تفاوت ميان اسلام و ايمان و ويژگيهاى هر كدام و جمع ميان اين آيه و آيات مربوط به ايمان در سوره حجرات ذيل آيه 14 به خواست خدا بحث خواهد شد.

آيه (86) تا (89)و ترجمه

( كيف يهدى الله قوما كفروا بعد ايمنهم و شهدوا ان الرسول حق و جاءهم البينت و الله لا يهدى القوم الظلمين ) (86)( اولئك جزاوهم ان عليهم لعنة الله و الملئكة و الناس اجمعين ) (87)( خلدين فيها لا يخفف عنهم العذاب و لا هم ينظرون ) (88)( الا الذين تابوا من بعد ذلك و اصلحوا فان الله غفور رحيم ) (89)

ترجمه:

86 - چگونه خداوند جمعيتى را هدايت مى كند كه بعد از ايمان و گواهى به حقانيت رسول و آمدن نشانه هاى روشن براى آنها، كافر شدند؟! و خدا، جمعيت ستمكاران را هدايت نخواهد كرد!

87 - كيفر آنها، اين است كه لعن (و طرد) خداوند و فرشتگان و مردم همگى بر آنهاست.

88 - همواره در اين لعن (و طرد و نفرين ) ميمانند، مجازاتشان تخفيف نمييابد، و به آنها مهلت داده نمى شود.

89 - مگر كسانى كه پس از آن، توبه كنند و اصلاح نمايند، (و در مقام جبران گناهان گذشته برآيند، كه توبه آنها پذيرفته خواهد شد،) زيرا خداوند، آمرزنده و بخشنده است.

شان نزول:

يكى از انصار (مسلمانان مدينه ) به نام حارث بن سويد دستش به خون بى گناهى به نام محذر بن زياد آلوده گشت و از ترس مجازات از اسلام برگشت و به مكه فرار كرد (و يازده نفر از پيروان او كه مسلمان شده بودند نيز مرتد شدند) پس از ورود به مكه از كار خود سخت پشيمان گشت و در انديشه فرو رفت كه در برابر اين جريان چه كند. بالاخره فكرش به اينجا رسيد كه يك نفر را به سوى خود به مدينه بفرستد تا از پيغمبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سؤ ال كنند آيا براى او راه بازگشتى وجود دارد يا نه؟

آيات فوق نازل شد و قبولى توبه او را با شرايط خاصى اعلام داشت، حارث بن سويد خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) رسيد و مجددا اسلام آورد و تا آخرين نفس به اسلام وفادار ماند (ولى يازده نفر ديگر از پيروان او كه از اسلام برگشته بودند به حال خود باقى ماندند).

در تفسير الدر المنثور و بعضى تفاسير ديگر شان نزولهاى ديگرى براى آيات فوق نقل شده كه تفاوتهاى زيادى با آنچه نقل كرديم ندارد.

تفسير:

كيفر ارتداد

در آيات گذشته سخن از آيين اسلام بود كه تنها آيين مقبول الهى است در اين آيات سخن از كسانى است كه اسلام را پذيرفته و سپس از آن برگشته اند كه در اصطلاح (مرتد) ناميده مى شوند.

مى فرمايد: (چگونه خداوند جمعيتى را هدايت مى كند كه بعد از ايمان و گواهى به حقانيت رسول، و آمدن نشانه هاى روشن براى آنها كافر شدند و خدا جمعيت ستمكاران را هدايت نمى كند)؟( كيف يهدى الله قوما كفروا بعد ايمانهم و شهدوا ان الرسول حق و جاءهم البينات و الله لا يهدى القوم الظالمين ) .

چرا خداوند آنها را هدايت نميكند؟ دليل آن روشن است آنها پيامبر را با نشانه هاى روشن شناخته اند و به رسالت او گواهى داده اند بنابراين در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند و كسى كه آگاهانه ظلم و ستم مى كند لايق هدايت الهى نيست او زمينه هاى هدايت را در وجود خود از ميان برده است.

منظور از (بينات ) در آيه فوق، قرآن مجيد و ساير معجزات پيامبر اسلام است

و منظور از (ظالم ) در اينجا كسى است كه در درجه اول به خود ظلم كرده و راه ارتداد پيش گرفته و در درجه بعد سبب گمراهى ديگران شده است.

سپس مى افزايد: (آنها كيفرشان اين است كه لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنها است )( اولئك جزاؤ هم ان عليهم لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعين ) .

(لعن ) در اصل به معنى طرد و دور ساختن آميخته با خشم و غضب است و در مورد خداوند به معنى دور ساختن از رحمت خويش مى باشد و اما در مورد فرشتگان و مردم به معنى خشم و تنفر و طرد معنوى يا تقاضاى از خداوند درباره دور ساختن اين گونه افراد از رحمت است.

آرى اين مرتدان ظالم و ستمگر كه آگاهانه اين راه را پيموده اند چنان در فساد و گناه فرو مى روند كه مورد نفرت همه افراد عاقل و با هدف عالم اعم از انسان و فرشتگان بلكه از آن بالاتر مورد خشم و غضب پروردگار قرار ميگيرند.

در آيه بعد مى افزايد: (اين در حالى است كه آنها همواره در اين لعن و طرد و نفرت ميمانند و مجازات آنها تخفيف نمييابد و به آنها مهلت داده نمى شود)( خالدين فيها لا يخفف عنهم العذاب و لا هم ينظرون ) .

در واقع اگر اين لعن و طرد جاودانى نبود و يا جاودانى بود و تدريجا تخفيف مى يافت و يا حد اقل مهلتى به آنها داده مى شد تحملش آسانتر بود ولى هيچ يك از اينها درباره آنها نيست عذابشان دردناك و جاودانى و غير قابل تخفيف و بدون هيچگونه مهلت است در واقع نه از آغاز بريده مى شود، نه از پايان و نه از شدت آن كاهش مى يابد.

در آخرين آيه راه بازگشت را به روى اين افراد مى گشايد و به آنان اجازه توبه مى دهد چرا كه هدف قرآن در همه جا اصلاح و تربيت است و يكى از مهمترين اسباب اصلاح و تربيت گشودن راه بازگشت به روى بدكاران و آلودگان است مى فرمايد: مگر كسانى كه بعد از آن توبه كنند و اصلاح نمايند و در مقام جبران بر آيند (كه توبه آنان پذيرفته مى شود) زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است( الا الذين تابوا من بعد ذلك و اصلحوا فان الله غفور رحيم ) .

اين آيه مانند بسيارى از آيات ديگر قرآن پس از طرح مساله توبه با جمله (و اصلحوا) اين حقيقت را مى فهماند كه توبه تنها ندامت از گذشته و تصميم بر ترك گناه در آينده نيست. بلكه شرط قبولى توبه آن است كه با اعمال نيك خود در آينده اعمال زشت پيشين را جبران كند و لذا در بعضى از آيات قرآن بعد از ذكر توبه اشاره به ايمان و عمل صالح شده است مانند آيه فوق و آيه 60 سوره مريم مى فرمايد: الا من تاب و آمن و عمل صالحا: (مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد) در غير اين صورت توبه يك توبه كامل نيست.

بلكه از اين تعبير استفاده مى شود كه گناه نقصى در ايمان انسان ايجاد مى كند كه بعد از توبه بايد تجديد ايمان كند تا اين نقص بر طرف گردد.

نكته:

آيا توبه (مرتد) پذيرفته مى شود؟

(مرتد) يعنى كسى كه اسلام را پذيرفته و سپس از آن باز گشته، بر دو قسم است (مرتد فطرى ) و (مرتد ملى ) مرتد فطرى به كسى گفته مى شود كه از پدر و يا مادر مسلمان تولد يافته و يا به قول بعضى در حالى كه نطفه او منعقد شده پدر و يا مادرش مسلمان بوده اند و سپس او اسلام را پذيرفته و بعدا از آن برگشته است ولى مرتد ملى به كسى گفته مى شود كه از پدر و مادر مسلمان تولد نيافته بلكه خود بعد از بلوغ اسلام را پذيرفته و سپس از آن باز گشته است.

توبه مرتد ملى پذيرفته مى شود و در حقيقت مجازات او خفيف است زيرا او مسلمان زاده نيست ولى در مورد (مرتد فطرى ) حكم از اين شديدتر و سختتر است گرچه توبه او در واقع و در پيشگاه خداوند پذيرفته مى شود ولى اگر وضع او در دادگاه اسلام ثابت شود محكوم به اعدام خواهد شد و اموال او به عنوان ارث به ورثه مسلمان او مى رسد و همسر او از او جدا خواهد شد و حتى توبه كردن او نمى تواند جلو اين احكام شديد را بگيرد!

ولى همانطور كه گفتيم اين سختگيرى تنها در مورد مرتد فطرى آن هم در صورتى است كه مرد باشد.

ممكن است كسانى از اين سختگيرى تعجب كنند و آن را يك نوع خشونت شديد غير قابل انعطاف بدانند كه با روح اسلام سازگار نيست.

ولى در حقيقت اين حكم يك فلسفه اساسى دارد و آن حفظ جبهه داخلى كشور اسلامى و جلوگيرى از متلاشى شدن آن و نفوذ بيگانگان و منافقان است زيرا ارتداد در واقع يك نوع قيام بر ضد رژيم كشور اسلامى است كه در بسيارى از قوانين دنياى امروز نيز مجازات آن اعدام است اگر به افراد اجازه داده شود هر روز مايل بودند خود را مسلمان معرفى كنند و هر روز مايل نبودند استعفا دهند به زودى جبهه داخلى اسلام از هم متلاشى خواهد شد و راه نفوذ دشمنان و عوامل و ايادى آنها باز خواهد شد و هرج و مرج شديدى در سراسر جامعه اسلامى پديد خواهد آمد، بنابراين حكم مزبور در واقع يك حكم سياسى است كه براى حفظ حكومت و جامعه اسلامى و مبارزه با ايادى و عوامل بيگانه ضرورى است.

از اين گذشته كسى كه آيينى همچون اسلام را بعد از تحقيق و پذيرش رها كند و به سوى آيينهاى ديگرى برود معمولا انگيزه صحيح و موجهى ندارد، و بنابراين درخور مجازاتهاى سنگين است و اگر مى بينيم اين حكم درباره زنان خفيفتر است به خاطر اين است كه همه مجازاتها در مورد آنها تخفيف مى يابد.

آيه (90) (91)و ترجمه

( ان الذين كفروا بعد ايمانهم ثم از دادوا كفرا لن تقبل توبتهم و اولئك هم الضالون ) (90)( ان الذين كفروا و ماتوا و هم كفار فلن يقبل من احدهم مل ء الارض ذهبا و لو افتدى به اولئك لهم عذاب اليم و ما لهم من ناصرين ) (91)

ترجمه:

90 - كسانى كه پس از ايمان كافر شدند و سپس بر كفر (خود) افزودند، (و در اين راه اصرار ورزيدند،) هيچگاه توبه آنان، (كه از روى ناچارى يا در آستانه مرگ صورت مى گيرد،) قبول نمى شود، و آنها گمراهان (واقعى )اند (چرا كه هم راه خدا را گم كرده اند، و هم راه توبه را!).

91 - كسانى كه كافر شدند و در حال كفر از دنيا رفتند، اگر چه در روى زمين پر از طلا باشد، و آن را به عنوان فديه (و كفاره اعمال بد خويش ) بپردازند، هرگز از هيچ يك آنها قبول نخواهد شد، و براى آنان، مجازات دردناك است، و ياورانى ندارند.

شان نزول:

بعضى گفته اند آيه اول در مورد اهل كتاب كه قبل از بعثت پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به او ايمان آورده بودند اما پس از مبعث به او كفر ورزيدند نازل شده، و بعضى ديگر گفته اند در مورد (حارث بن سويد) و يازده نفر از ياران او كه از اسلام برگشته بودند نازل شده ولى حارث پشيمان شد و توبه كرد و چنانكه در شاءن نزول آيه قبل نيز اشاره شد يازده نفر از همراهان او به حال خود باقى ماندند و باز نگشتند و در پاسخ دعوت حارث به او گفتند: ما در مكه مى مانيم و به كار خود بر ضد محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ادامه مى دهيم و انتظار شكست او را داريم اگر مقصود ما حاصل شد چه بهتر و در غير اين صورت راه توبه باز است و هر گاه برگرديم (او ما را مى پذيرد و) درباره ما همان چيزى كه درباره حارث نازل شد نازل مى گردد. هنگامى كه رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مكه را فتح كرد بعضى از آنها وارد اسلام شدند و توبه آنها پذيرفته شد و اما در مورد كسانى كه در حال كفر از دنيا رفته بودند آيه دوم نازل گرديد.

تفسير:

توبه بى فايده

در آيات قبل سخن از كسانى در ميان بود كه از راه انحرافى خود پشيمان شده و توبه حقيقى نموده بودند و لذا توبه آنها قبول شد ولى در اين آيه سخن از كسانى است كه توبه آنها پذيرفته نيست اينها كسانى هستند كه نخست ايمان آورده سپس كافر شده و در كفر پافشارى و اصرار دارند و به همين دليل هيچگاه حاضر به پيروى از دستورات حق نيستند مگر اينكه كار بر آنها مشكل شود و راهى جز اطاعت و توبه و تسليم نبينند يقينا خداوند توبه اين گونه افراد را قبول نخواهد كرد.

مى فرمايد: (كسانى كه بعد از ايمان آوردن كافر شدند سپس بر كفر خود افزودند (و در اين راه اصرار ورزيدند) هيچگاه توبه آنان قبول نمى شود (چرا كه از روى ناچارى صورت مى گيرد) و آنها گمراهان اند) چرا كه هم راه خدا را گم كرده اند و هم راه توبه را( ان الذين كفروا بعد ايمانهم ثم ازدادوا كفرا لن تقبل توبتهم و اولئك هم الضالون ) .

توبه آنها ظاهرى است چرا كه وقتى پيروزى طرفداران حق را ببينند از روى ناچارى اظهار پشيمانى و توبه مى كنند و طبيعى است كه چنين توبه اى پذيرفته نشود.

احتمال ديگرى كه در تفسير اين آيه داده شده اين است كه اينگونه اشخاص زمانى پشيمان مى شوند و توبه مى كنند كه خود را در آستانه مرگ و پايان عمر ببينند و ميدانيم كه در آن ساعت درهاى توبه بسته مى شود و چنان توبه اى پذيرفته نخواهد شد. در واقع اين آيه شبيه همان چيزى است كه در سوره نساء آيه 18 آمده كه مى فرمايد: (كسانى كه اعمال بد انجام مى دهند و به هنگامى كه مرگشان فرا مى رسد توبه مى كنند توبه آنها پذيرفته نيست ).

تفسير سومى براى آيه ذكر شده كه منظور از آن توبه از گناهان معمولى در حال كفر است. مثلا كسى در كفر خود اصرار داشته باشد ولى از گناهانى مانند ظلم و غيبت و فحشاء توبه كند توبه او بيفايده است چرا كه شستن آلودگيهاى سطحى از جان و دل با وجود آلودگيهاى شديد و عميق مؤ ثر نخواهد بود.

لازم به يادآورى است كه تفسيرهاى سه گانه فوق منافاتى با هم ندارد و ممكن است آيه ناظر به تمام اين توبه هاى بيهوده باشد هر چند تفسير اول با آيات گذشته و شان نزول اين آيات سازگارتر است.

در آيه بعد به دنبال اشاره اى كه در آيه گذشته به توبه هاى بيهوده شد سخن از كفاره بيهوده مى گويد: مى فرمايد: كسانى كه كافر شدند و در حال كفر از دنيا رفتند اگر تمام روى زمين پر از طلا باشد و آن را به عنوان فديه (و كفاره اعمال زشت خويش ) بپردازند هرگز از آنها پذيرفته نخواهد شد( ان الذين كفروا و ماتوا و هم كفار فلن يقبل من احدهم مل ء الارض ذهبا و لو افتدى به ) .

روشن است كفر تمام اعمال نيك انسان را بر باد مى دهد و اگر تمام روى زمين پر از طلا باشد و در راه خدا انفاق كنند پذيرفته نخواهد شد و صد البته اگر چنين چيزى در قيامت در اختيار آنها باشد و بدهند پذيرفته نيست.

بديهى است منظور از اين تعبير (تمام روى زمين پر از طلا باشد و انفاق كنند) اين است كه انفاق آنها هر قدر زياد هم باشد با وجود آلودگى روح و جان و دشمنى با حق بى فايده است و گرنه معلوم است كه اگر مجموع زمين پر از طلا گردد در آن موقع ارزش طلا با خاك يكسان خواهد بود. بنابراين جمله بالا كنايهاى براى بيان وسعت دايره انفاق و بخشش است.

در اينكه منظور از اين انفاق در اين جهان يا جهان ديگر است مفسران دو احتمال داده اند ولى ممكن است آيه ناظر به هر دو باشد چه تمام دنيا را در حال حيات خود انفاق كنند و چه در قيامت به عنوان فديه بدهند پذيرفته نيست هر چند ظاهر آيه نشان مى دهد كه مربوط به جهان ديگر است. زيرا مى گويد: كسانى كه كافر شدند و در حال كفر از دنيا رفتند يعنى پس از مرگ در حال كفر اگر فرضا بزرگترين ثروتهاى جهان در اختيارشان باشد و تصور كنند همانند اين جهان مى توانند با استفاده از ثروت مجازات الهى را از خود دور سازند سخت در اشتباه اند و اين جريمه مالى و فديه به هيچ وجه در مجازات آنها اثر نخواهد داشت. در واقع مضمون آيه شبيه چيزى است كه در آيه 15 سوره حديد آمده است كه مى گويد: فاليوم لا يوخذ منكم فدية و لا من الذين كفروا: (امروز نه از شما (منافقان ) و نه از كافران فديه و غرامتى گرفته (و پذيرفته ) نمى شود).

و در پايان آيه به نكته ديگرى اشاره فرموده، مى گويد: آنها كسانى هستند كه مجازات دردناك دارند و ياورى ندارند( اولئك لهم عذاب اليم و ما لهم من ناصرين ) .

يعنى نه تنها فديه و انفاق به حال آنها سودى ندارد بلكه شفاعت، شفاعت كنندگان نيز شامل حال آنها نمى شود زيرا شفاعت شرايطى دارد كه يكى از مهمترين آنها ايمان به خدا است و به همين دليل اگر تمام شافعان روز قيامت جمع شوند تا براى فرد بيايمانى شفاعت كنند پذيرفته نخواهد شد.

و اصولا چون شفاعت به اذن خدا است آنها هرگز از چنين افراد نالايقى شفاعت نمى كنند كه شفاعت نيز لياقتى لازم دارد، چرا كه اذن الهى شامل افراد نالايق نمى شود.

پروردگارا! توفيقى مرحمت فرما كه پيش از بسته شدن درهاى توبه، توبه كنيم و به سوى تو باز گرديم.

خداوندا! لياقتى مرحمت كن كه مشمول شفاعت پاكان و نيكان شويم.

خداوندا! حسن عاقبت كه از برترين نعمتهاى تو است از ما دريغ مدار.

آمين يا رب العالمين

1- اقتباس از الميزان، جلد 2 صفحه 134. (ذيل آيه 213 سوره بقره ).

2- الدر المنثور، جلد 1 صفحه 243 و تفسير كبير جلد 6 صفحه 20.